С. Муқанов-Сырдария Е169

артык отап кетедн К азакта «каз тойганына сеьнрмей- д|, органына сем1ред1» доген макал бар. Сол макалдын рас ckchih acipecc дикандар дэлелдейдп Олардын ай- туыиша, eriiire конган каз, кы рккан сабактарыныи мьщнаи 6ipiHin де басын жемейд|, т!к турган епн са- бактарын ж ыгуды максат кергендей кырка беред1 жэ- не тп< сабак тастамай, втш р машинанын, орагы жур- гендей шеп'нен туре теп-Teric кы п отайды. Мысалы, жуз ш акты каз кеп 6ip гектар епске конса, танертен- нен кешке дейш тып-тыйпыл кып сойдыйган сабагын гана калдырадьг. К ы ркуы керемет каздардын 6ip «жаксысы» — урк- кш), жэне 6ipi урксе бэр! сонын сонынан жапырыла ушып каш кыш . Мысалы, сол манайда б!р мылтыкдау- сы шыкса, каз атаулы аспанга ду ете кетерйпп, бас­ ка ж акк а жецкшед!, ал, уйрек дегендер топталуы каз- дан аз болганмен, кауып каш ан ез басына тенгенше, епн арасыида тыгылып отыра беред1 де, erin сабак- тарын кы рка береяп Ег!пде осьгндай жаулар барын бьпетш Сыр бойыныд диканшылары, сепкен дэнн!ц басы кылтыйып кегерген сон-ак, каш ан ecipin, орып, жыйьш алганша, кузеттеи кез жазбайды; егер жазса-ак, en6eri еш болып, ег’ш- нен айрылады. Е п н ш кузетю'ш адамнын 6ipeyi Сырбай едк Колы- нан сепкен eriHi кектеген еоц-ак, каш ан орып, жыйьш алганша ол бел шешш тесекте уйктаган Kici емес. Кун демей, тун демей ол эрдэшм епн басында болады да, сол арада мызгыйды. Ес б!лш кетпен устагалы осыган дагдыланган онык кулагыныц сактыгы кертышканнан кем емес деуге болады. Хайуандар н р ш ш г ш зерттеу- иллердщ айтуынша, кертышкан дегендер, жауларыиык ец еппен бастым деген аяктарьшын, сыбысын неше жуз кадам жердей еститш квржедь Сырбайды оларга ук- сататьш себеб!м!з — онык eriH басында уйктап жаткан кезшде кы йкулап келет!н каздарды сезу! былай тур- сыи, унс1з ушатый не торгайлардыц, не уйрсктерд!н, то- бы келе жатса, канаттарынын зуылын кулагы элде- каидан шала калады да, аты п турегеп, жолатпаудын амалына Kipicefli. О л ол ма — е п н ш н мына шет!нде отырып, ана шет|'нде олдекалай жасырыныи кеп ко- 552

кып отырган б!рен-саран уйрек болса, сонын сыбды- рын созе кап, кай туста отырганын жазбай табады да, не капысын тауып атып жыгып, не ypK irin ж1бередк Журттын айтуынша, Сырбайдык кез! емес, колы мерген. Олай деулерше себеп — мылтык былай турсын, егер сакпаннын. ез1мсн ата калса да, кулашы жетер жердей ол кус куткарган емес. «Сакпан» дсп Сыр слi кус урютетш куралды атай- лы. Онын тур! кунт сыякты, (Мрак, шыбырткысы ка- йыстан ер|'лмейд1, не кевдр, не жун жштен еаледь Шыбырткынын туб! жуандау жумыр, ортасы жалпак, ушжары жщшже келед1, узындыгы кулаш жарымдай, жумыр ry6 i аиаш сапка байланады. Осы шыбырткы­ нын жалпак алаканына «ок» аталатын улкенд!п та- уыктьщ жумырткасындай кепт!ригген домалак балшык Кыстырылады да, устакан адам кулашынын бар ект- Н1мен емтейдк соида сакпаннын алаканына кыстырыл- «н «ок» ушып, шыбырткынын ушы шарт сге калады. Ьул шартыл мылтык даусынан кем есп'лмейд!. Сыр е-лтде атакты сакпаншылар болады. Олардыц сакпан- мен адтсген «оры», куска мерген аткан мылтыктын орынан кем тимейдк Б1здщ Сырбай да сондай сакпаншылардын 6 ipeyi сд1.МелшерЛ1 жерден кеп калганда, ол уйрек, каз ту- Нл, сакпаннын огымен кара торгайды да кагып туа- Ред!- Ал, мылтыкка келгенде, онын кездегенш мулт Ж1- бергенш епшм керген де, ес/пген де емес; 6 ip гажабы — сонша мерген бола тура, ол ешуакытта егш коргау- дан баска акшылык курып мылтык аткан адам емес, к®лде, не взенде кустар тунып отырганда, «атсайшы» Дегенге желжкен Kici емес. Онын euiireriHi де, ататыны Да eriHre коиатын кустар. Егш кузетуде Сырбайдын мунша сактыгына да, Мергендншс де алкаш хайран калып кызыка караган Наталия Остаповнанык ез! де журе келе сол жолга Tycin алды. Бурын мылтык атпаган ол, erin кузетшде атып Kepin едк мерген болар жайы жок. Мылтыкка солай ол, сакпанмен аткыш боп Kerri. К,аз, уйрек сы­ якты ipi кустарды атып туЫре алмаганмен, топталып Конран торгайлардын ол сакпан огымен талайын жык- ты- Б1раздан кежн ол бул кэсшке кумартып ап, ерте 553

дсмей, кеш лемей, сакпанын устап кус андумен кун кеши. Наталияныд ейтпеу! мумю'н де емес едь «Кентокай» колхозыныд, acipece Сырбай звеносынын быйылгы жыл вскен бай eriniiie оныц да едбеп ортак. Солепнд) снд! «канаттыга кацтырман, тумсыктыга шокытпай» дегендей, тугел жыйып алу, взге диканшылармен ка­ тар oFan да зор Miидет. Едбеп жанранга куанбайтын жан болады дейс'в бе?.. «Кенторандын», acipcce Сырбай звеносынын бы- йылры бай eriniHe сонша куанып, соншалык ыкласпен kyricin жургенде, ацсап келген шешесЫд баласын жо- ралтып ренжш кеткеш Наталияныд шымбайына калы батуы онымен icrec адамдардын кездерше тез шалы- на калды. Эршмдер дс оны аяранмен, нак Сырбайдай дык жыла ренж1геш болFan жок. Сонда оныц Наталияра айтканы: — Кектен кудай, жерден думай1 экетпеген болар, табылмай кетпес. Егер сыбысы сезшсе-ак, 1здеп esiM барам да, бермсс еркше доймай алып келем. Сырбай сол сыбысты, осы тараудыц басында ай- тылраи туйемен экеле жатыр, онысы— койнына сал- ган хат. Бул хаттыд келу тарихы кысдаша былай ед!: бала­ сын жоралтдан Аграфиня Осиповна peHimnen Кдпалра аттанып кетксннен кейш, Сырбай Адамбек Жаксылы- ковтын атына Айбаршаса хат жаздырды. Баланыц да, Дэметкеннщ де жайларын толык жаздыра кеп, Сыр- байдын Айбаршага айтканы: — Жиенще ескерт, Айым! Егер олар бара калса, бул хатты шсшенс жудэ сезд1ре кврмесш. Сезсе, Гмзд1 куып келср деп жудэ тары 6 ip жакка тайып кетер. Оп- да барган хабарын алсак, езше сезд1рмейш те, 6 ip ку- ni жудэ устшеп тусешк. Аржагын тэуекел деп Kepin алармыз. Адамбекке авиопочтамен жолданран хаттыд жауа- бы Айбаршага кешкпей келш калды. 1 Ертсгще абтылатын нт; ол «иг — ала каздан туады да, жсрдеп ад туги, ушкан кусты да алады». 554

«Нагашы апам 61зд1 Хантауынык макында куь;п жетт!, — дел жазыпхы ол.— Егер ол арада жетпегенде кыйын болатын едк 6i3 6ipneuie автомашинамен Бет- пактьщ шелт е аттапиалы жатыр ек. Аттанианнан ке- fiiHкелсе, жету|‘ кыйын болатын едк Хал-жайымен та- шсканнан кейш, нагашы апама осы Хантауындаиы базада 613 оралганша калыцыз деп ем, кешнре алма- ды.м. Ерп'п экелген баланык аты-жвнш сурап ем, жал- тактатып турасын айтпады, «К,ызылорданыц татары- иын баласы, асырап алдым» дед1 де койды. Баламен келущде 6ip зор мэн бары белпл! боп-ак тур, 6ipaK шыиыа айтпаган соц кужарам жок. Сонымен, кыскасы, нагашы йпамды баласымен экс- педицняга epTin ала кеттс’м. Барган жер1м1з, езйте мэ- Л|'м— «Бегпакдала» аталатын шелдщ калын iuii. Экс- педициянын баскарушысы профессор Яковлев деген ДДам, Бетпакдаланы оныц зерттей бастауына жыйыр- ма бес жылдан аскан кершедк Содан 6epi ол KiciHiH, квлденещ жуз елу шакырым, узындыгы терт жуз елу Д-акырымдеп саналатын бул шел далада ксзбеген же- pi жок екен. Ендю онын алдына койып журген мак- саты, географиялык келбет! айкындалган таусыз, ор- мансыз, взена'з, квлс1з кер1лген кен шелд1 кайткенде лайдага асыруды зерттеу. Бул женде кеп кызык мэл!- меттер жазуга болар едк онын бул хатта кажет! жок к°й деймш. Куланып ай ткан да, ел! ж а н -а д а м мскендеп керме- ген Бетпактын дал ас ы н 6i3 «iuiKi дуние» дейм!з де, ел •чекендеген елкелерд! «еы рткы дун ие » дейм!з. « С ы р т к ы Дуниемен» б 13Д1Н бай лан ы сы м ы з кебш есе самолет ар- кылы. CeHis х а ты н осы самолетпен келд!. Нагашы ап ай д ы к м аган неге келгенш , каеы ндагы баланын неткен б ала екешн сенщ х а ты н д ы о кы ган сон Гака быцйм. б з щ ш н е т ж у ш бо й ы нш а, сенен х а т алга- \"ымды да, сендердш i3дейт!ндерiim i де ап ай га ай ткам жок. Ол Kici б!зде ае nicipymi. «К,аннен-каперс!з» де- ,еВДей, ойында еш кау ы п ж ок, 6i3Ai ой ы нда алдадым Деп> TiiicTi кы зм е тш кешлд! турде а т к а р ы п ж у р т ж а ­ тыр. EHfliri мэселе — ап ай д ы к б о л а ш а гы тур алы . Незпк- тен ьнушсы кул аган ы н ш м 61‘лсш , тэрбиес!не ал ган 555

Ескендарш (cenin хятында ол Александр Полсщук боа шыгып отыр гой) тукан баласынан кем жаксы кяр.мси- ili. TinTi, мен айтар им: «тугаи ананын да 6api oipaoi баласын дэл оеындай жаксы кере бермейдЬ деп. Жан- TiHi сол баланын усттндс. Онын табанына кадалганшв- rip, менin макдайыма кадалсын дсп онлайтын калпы бар. Энеу KyHi сол баданы балтырынан жылан шагьш алыпты. Шагуы жаман екен, йшм|зде .aapirep болма- ганда бала елетш екен. Дэржердщ жэрдеянмен ашя калган сол бала, алгашкы кундер1 iciii-кепкенде, нага- шы апамнын ягыл-тепл жылауына хайран калдым. Тек, бала аман калды, эйтпегенде куса бон exyi анык едк Сонша жаксы керетш баланы сендер одан калакша айырып ал.чаксындар? Ерк1мен бермейтпн квржштур- Зорлыкпен алу эд|'леглк бола ма? Туган шешент жо- лы кыйын екеш' рас. Осылардын бэрш ойлап, не 1стеу- ге менin мыйым жетпей-ак койды... Осы хатты жазумен, мен, расында, кылмыс «степ отырмын, ce6e6i — нагашы апам баламен маган кел- генде, сендерге кершбеу ушш, 1з-тузш Гнлд'фмеу ушш келд1 гой жане, расын эл! айтпаганмен, Meni пана кв- pin кслд1 гой; ойтпесе, сонгы жетысеп'з жылда хат ар- кылы хабарласканымыз болмаса, жуз Kopicneren адам- ды i-здеп неге келс/н?.. Сондай пана i<epin кслген Kici- Hiii жасырган аты-жонш хабарлауым кылмыс емся немене?.. Солай ойлай тура, сендерд1 шатастыргым Да келмей хабарлап отырмын. Мешщне, 6i3 экспедициядан Heri3ri турагымыз— Жамбыл каласына оралмай «здер хабарласа алмай- сыздар гой деймш. Б1з, шамасы, октябрьд! орталап ораламыз. Келуге бел байласандар, сол кезде ЖаМ‘ былга келесйщер. ©зщнщ келу1н макул болар, шен кенсе саган гана квнер, баскага квне коймас. Студенттш кушмде болмаса, оку бтргел: азд^к уйге катнаса алган жокпын, кызметтен кол тимейД', ол уятымды мойныма алам. Мен квргенде кекшн жел- юлдеген к!шкене бала едщ, енд! ортан колдай барыш­ ня бон ест! деп ccniMiH. Аткарып журген кызмет!к- нен де хабарым бар. ©те куаныштамын. Eimiri арма- нымныд oipl — мына болып жаткан улы Отан согысы 556

жещспен тез 6iTce екен ле, каз!р 6 i3 зерттеп журген Бетпакдаланы гулдеширу, Tipiui.n'K орнату мэсслест колга алынса екен!.. Бетпакдала дегсп.п сен элi кергеи жоксын. Мунын квлем1 ccHia Сырдарпяннын бойындагы шел даладан элдекайда зор, жэие топырагы капдан тамаша мунын,!-. Тек, су гана берссн, нелор жуз мыцдаган гектар жер- ге ормандар, макталар, курнитср, баска ericrep кау- лап ecnejii тур!.. Dip o3i Европанын б!риеше мемлеке- Tin сыйгызатын бул шел даланык, б!зд|'ц улы Отан- иын мэденмет! гажап 6ip едкесше айналуы, орысша айтканда, нс за горами1. Ол — согыстан кейш-ак кол­ га алынып, ксшжпек жузегс асатын рсалдык к...» Аржагында да кыскаша жазылган туыскандык *ылы С0здер1' бар бул хаг Сырбайдын колына Алма- лыкта туст1. Аудандык, ауыл шаруашылык бшнмМн аудандагы колхоз предссдательдерiне, бригадирлергс жэне атакты звено бастыктарына армап шакырган мослихатына барган Сырбай, епнд1 ору, жыйнау тура- лы нускаулар алып кызмет орнына кайтуга беттед1 Де, хат-хабар болар деп жолда почтага сокты. ГТочта- да Дзудеттен жэне Кечтогайдан армняга кеткен 6ipra- лай Ж|'п'ттерден де келген хаттар жыйналып калган екен. Сол хаттардын к!мдерден екенin Сырбай почта- Да кызмет аткаратын кызка окытып турганда, арасы- чан Жаксылыков Адамбектщ Айбаршага жазган ха­ ты шыга келдк Сол арада хатты аштырып окытып керее, жогарыда айтылган сездер жазылган екен. Дэметкснд! 1здеп баруга каз1р уакыт жогын б!ле тУРа, бул хабарга Сырбай аса куанды да, Наталняга тез жетю'зу максатымен, Кецтогайга coFa кетпек бол- ган ойын да догара турып, тура Kypiru еккен танабы- на тартты; ейткеш, Наталиянын бул кезде еол танап- тын манында болатыны езше аян. Аткаратын кызмет1 — танаптык агроном болганмен, Сырбай еккен танаптын куршп быйыл взге звенолар- Дыд егкшен элдекайда артыктыгынан ба, немесе, oai тэжрибе есеб1нде еккен элиталык танабы Сырбай та- набынык касында болгандыктан ба, Наталия уакыты- 1 Узаеда кете коймас. 557

нын кебш сол арада етк!зед!. Сырбай мен онын кыз- меп' алраш eni турл! сыяктанганмен, журе келе, icrcpj 6ipirin Kerri: Сырбайсыз Наталия, Наталиясыз Сырбай жумыс ктемсйд!, ексушщ акылы да, кыймылы да кабыса араласкан; соидыктан, ез танабынык icin езге- ге сенin тастамайтын Сырбай, тек Наталняга гана се- Heai де, 6ip жакка барар болса, тапсырмасыи согая тана айтады. Наталия оныц тапсырмасыи асырмаса кем орындамайды. ©зге ic.Te Наталиянык сешмд| жэрдемш! рана емес, ceniMfli басшы скенше де кез1 сркш жеткен Сырбайдык 6ip ражап калатыны: жап-жас калпымен Наталиянык уйкысы cepreKTiri жэне арып-шаршауды 61лыейт!нд1гь Кун/кз де, тунде де талай сынап керш, Наталиянык мшдегп iciH ойдарыдай орындамаган кезш Сырбай керген де, есп'ген де емес. Соншалык сенет1н Наталиянык сонры кезде Tinti саксынып, еп'нд! кустардан дамылсыз коррауын, aci- ресе тун баласыида юршк какпай коррауын, Сырбай онын iHiciii жоралтуынык Kyftiri, уйкысы кашуы содан деп жорыйтын ед\\; соидыктан, шкяш'к кайда екендай туралы хабарландырган хат колына тускен сон-ак, тез жетюзу максатымен, жайшылыкта кыйнамай аян жу- peTiH Сырбай, Алмалыктан uiuFa туйесгк тайравдатып желд1руден тыным алмады. 0з танабына ол осы жу- picneH жеп'п калды. Ол танабына денгейлеп келгсн кезде кун тобеден ауып, батыска карай едкейш калган. Танаптык бер- жагында, Сырбай журш келе жаткан сокпак жолмен 6ipa3 уакыт жарысып отыратын арыктык арнасы бар. Онын жерден еарьпген ею' жак ошк ернсу!не калык курай iubiFbm, онсыз да бш'к арнаны TinTi жоталанды- рып ж|'берген, соидыктан, оныц кырына шыкпаса, ар- жарынын аспаны болмаса, жер! кершбейдк Алмалыкка аттанранына уш-терт кун ет'т кеткен Сырбай танабына еккен KypimiH сарынрандай боп, ке- руте ансап келе жатканда, арык жотасынык аржарын- да атылран мылтыктын даусына уксап элде нешк шарт-шурт дыбыс 6epyi, ол дыбыстан урккендей, ас- панда элденеше калыц шогыр боп караторрайлардык жекилук Сырбайдык былай да лешрш келе жаткан 558

кенлш одан да артык лешртш Ж1'бердь Шарт-шурт атылран дыбыска елеп’зе кулак турген ол: «торгайлар- ды сакпанмен ypKiTin журген б!зд1н Наташа болар» деп жорыды. Ke3i эл|\" де алыстагыны шалатын Сырбай, арыктыч жотасына шыккаида, erin арасында журген Наталии­ ны шырамыта кеттк пзеден аз-ак темен тусетш, жею шолак Кызыл кейлек те, суитак, толык дене де, Кы- зылорда улпа'мен, масадан корганута TiKTipin алган, етеп аягын жабатын кызыл-жолак жалбагай да со- вым. Епнш'ц ортасыида да, айналасында да.сакпанус- тап журген звено адамдары кондырмас деп кудер узд1 ме, болмаса, кун енкейген сои лайыкты коналка жер 1здеуге тартты ма, Сырбай, арыктык жотасына шык- канда, егш мацында жецшле ушкан торгайлардын топтары бет-бетше жен тузеп кете барысты. Сырбайдын Наталиины алыстан танынанындай, Наталия да Сырбайды жотага шыга-ак таныды. Жо- тадан тускенше оган жай гана кез тжкен Наталия, жотадан тускен сон кадала карады; ейткеж, Сырбай бурын бойында жок кылык керсетш, жотадан тусе, туйесш 6epi карай екпшд! жел]'спен тайрандатып келед|'. «О Heci?!» дсп ойлап турды Наталия. Сырбай епстщ жиепне жакындаганша, Наталия да ол кеде жаткан туска беттеген ед!. BipaK, Kypiui erici- Н'К арасында жылдам журуге болмайды: атыздардыя шн эл|\" иншлдеп толган су, кыркалары кеб1рлене саз- данган сортанды балшык, жэне тура емес, ирск-ирек. Сол кыркаларды жаланаш аягымсн кезген Наталия жагага жеткенше, Сырбай туйесш токтатып, туст те улгерген едк — Уа, суйшцн— дед1 Сырбай, жакындай берген Иаталияга. Бул сездщ магнасын бшстш Наталия: «ihim табыл- рзн екенге» жорып ед1, куаныштан журеп тулай кал- ды. Сол куаныш элш алый кеткендей, бугаи дейш табаинын табы гана батып келе жаткан атыздык саз- 559

дык кырьша а яры тайранактап, ернеушдеп коймалжыц caspa толарсактан батты да, жылдам журу былай турсын, денееш арен суйредь — Уа, iHiH табылды, imn! — дед! cypine-кабына, ca3Fa малтыра жагага эрек шыккан Наталияга. Орыс Т1Л1Н 61'лмейтш Сырбай, Наталияга хатты усынса, казакша жазылган екен. Казакша ауызша сезд1 акгаратын Наталия, хатты окыранмен, сездерше тусшбедк Хаттьщ жалпы жобасын ауызша айтканда- ры болмаса, звенонын сол арака жыйналган езге му- шелер1 де, Наталняка хаттан ok,wf3h сездерш дэлдеп айтып бсрс алмады. — Уа, жудэ, бар болыидар! — дед'| Сырбай кейш,— аныктап айтып айызды 6ipeyin де кандыра алмадын* дар рой, Айыма i<ici ж|'бермесе болмас. Кузг1 зябь куту жумысында журген Айбаршага м* ci кеткенде, Сырбай мен Наталия erin аралап кет Ет1пн жакара шешш, шалбарыныц баларын тоеден жогары турген Сырбай, eriH iniшлеп атыздыц кырка- ларымен алдында, Наталия артында келе жатыр. Дш; ге еенетш Сырбай, емгршде ешнэрсеш кемелше кслд1 деп керген емес, оныц урымында, олай деу — асылык, купэ. Сондыктан аралап келе жаткан куриитщбтк-ах еекенш керш келе жатып, 0FaH iniTcfi суйсшш келе жатып, бул женде Наталияга лэм-мем деп tic жар- майды. Егшнщ ecyi расында ражап екен. Шорырланыптуп- туп боп ©екен курни сабактарьшыц басыиа толган дэндер, жуан сабактардык белin nin 6yKipefiiin ж'.бе- pinTi. Буюрейген сабактардык жапырактары саррайып капты. Сабак атаулынык 6opi 6ip тукымдас айуан- дардай боп, 6ipmeir-6ipi айнымаЗды, араларында жуп- тарын бузатын em6ip бетен туе жок. Erin ншн ерсш-карсылы узак аралакан Сырбай зр жер|ндег! сабактардык басындагы дэндерщ сыдырып ап керсе, салылары катанып калган екен. Сондыктан ол, епн арасынан шырарда: калаиМ? —енщдешдек жудэ nicin болган, Наташа, сешкше — Менщше де солай, — дед| Наталия.'

— Ендеше, атыздагы суларды бупн агызу керек, эйтпесе епн сура жататын халге кеп капты. Сол туш звено адамдары атыздары суларды ка- шырткыга кулатумен шугылданды. Судын, кулауыи куп'п турганда-ак, басына дэн толран еп'н сабактары ертецнен бастап, айкыш-уйкыш к,ушак,таса жерге жы- гылды... Б|'рак, епнд)' а л \\ ора коюга болмайтын едк Кек- темнен бастап, кун! бупнге дешн Нзеден келт жат- кан Kypim танабынын суы, астындагы балшыкты, лай- лысазга айналдырран. Шраз уакыткун Tycipin дегдтп алмай, ол саз епн орушыларды да, eriH тасыйтын квл/ктерд! де журпзбейдк Суы саркылганнан кейш Kypim танабынын сазы тез я кеш кебу!,— егшши калын я жукалырынан. Еп'н жука болса, сазра кун де тез туседк жел де тез втеД!, ондай жагдайда кейб1'р балшыкты Сыр боны тездегдщ, 6ipep куннен аопайды; ал, егер eriii калын ®оп, кун де, жел ете коймаса, коймалжьщ саз узак уакыт былкылдап жатып алады. Быйылгы eriH аса калын- Сырбай оны сем!з бура- \"ын кеуде мен мойын жарына ©оетш калын шудара бейнелейл!. Сондыктан, суы саркылран Kypim ericiH °РУга кашан Kipicy туралы сез болганда: — Квктемде сем1з бураны жунденн,— дейд! ол,— с°нла, жудо, кереметт! кереа'н: жушпн тыкыр ескен Tepici кокыр, калын ескен жершш Tepici ак ®°п, жана KyHi жеплгенше, денет алапес сыяктанып жУред1'. Дудэ, нелштен осы? Жуш тыкыр жерге кун квп Tycin, калын жерге жвнд( туспеушен. Б1здщ курки танабы да, жудэ, туйен1‘н сол калын шудасы есетш тусы сыякты. Онын астындагы сазы дегду ymiH, жудэ, ен кем} б:р жума уакыт керек. Бул женде езшщ тажрибеа жок Наталья, Сыр- оаимен таласпайды. BipaK, eriH nicin жырылрэндык- ?\"'• егер Ke6ipeK жатып калса, дош куйылар деп кау- nTeHin, Рахметке телефон аркылы свйлесед! де, акыл ^УРайды. Рахмет «тез кунде барып калармын, мен аРганша шыдай турыныз» дейд!. . riH танабынын сазын кепп’рген кундердк Сырбай YKi-ryai дамылсыз кыймыл устшде болды. Бул кун- Х ~С. MSuho, 561

дердеп онык жаргак кулагы жастыкда тимей маза- сыздануы, алтын толтыртан еандытьшын каклага ашылып далада туркан адамиыц мазасыздануындай ед|. Расында да солай гой: эне, калындыгы жарты метрдей бон куршии уйыскан сабактары жатыр, зр сабактын басы толган дон. Алтын емей, нсмене од? Сырбай оны алтыннан да артык, баталап: — Жудэ, баягыда 6ipey айткан екен,—дейдн се- рштерше,— «алтын, кум!с тас ексн, арпа бидай ас екен» деп. Сол айткандай, жудэ, арпа, бвдай болма- са, алтын, кумз'ст1 адам жей ала ма? Баягыда болган 6ip ашаршыльгкта, алтын, KyMici бар, астыгы жоктын талайы аштан влд|' деген, арпа мен бидайы болса, емзрде вла'н бе адам!.. Наталья онын бул сезш колдап, Лениншн комму­ низм женш болтан кезде алтыннан дэретхана салу- га мумкш деген сезш айтканда: — Жудэ, дурыс, сэн-салтанат демесен, астыккаол иен!н жетез'н! — деп Сырбай костай кетед1. Быйылгы аса шыгымды Kypimri де ол алтыннан артык. багалап, 6ip дэтн де жогалттыргысы келмей- ai. Бул жвнде онын ец кас-душпан керетз'ш кара тор- гайлар. Егер коргап турмасан, олар жыгылган егшге мындап кокып алады да, кебшщ басын мужш коя- ды. Осы Kayinn' кун бурын ескерпен Сырбай, аулын- дзгы жет! жылдык мектептщ дирекциясымен сейлест кел!скен де, жогаргы кластардын балаларын уакыт- ша епн коргауга алган. Каззр ол балалар жырылыл жаткан егшш'к макайында, эркайсысыныд колында, 03iMi3re мэл1м саклан. Балалар оларды дамылсыэ арсылдатып, булггай твнш келген калын кара торгай- ларды кондырмай урште бсред>, кеп сакпаннын дау- сы б|'ржкенде, епн манайы, майданный согыс жур!П жаткан 6ip влкелерш елестетедь.. Олардын арасына кун тэулзпшн кай кезшде бар- сан. да Сырбайды кездеснресш. Ол квп ботанын imiii- дег) нар туйе кусап, балалардын згшнде ерейт кан- кыяды да журедг «Гулливердщ саяхатын» окыган балалар, Сырбайды Гулливерге, ездерш ергежейлне есептеп, Сырбайды окашада кулык айтып Kyjiicin те алады. 562

Кузет жумысын осылай мыктап койFaн Сырбай, erlaai оратын саймаидарды тексерумеи шукылданды. Бидай, суды, арпа сыякты ак, епстерд!, макта сыпк,- ты кек ericTi 0 3 i орып e3i Сокатын машиналардык ку­ рилке де арналыи шыкпауьша, эзфге кур!ш erici подмен рана орылуына ioiTefi eKiHeTin, ондай маши- нанык шыкуын асыгып кутеп'н, «тез шырады» дегсн сездерге дэмеленетш Сырбай, бул жендеп салмак 03ipme кол оракка тана тусетшш кун бурын ecnepin, колхоз баскармасынын алдына бул мэселеш ерте ко- йып, мезплшде шентрш алкан едк Сырбайдыц eri- ншмен, баскарма колдакы бар оракты жендеугс, жетпейтш оракты coFyFa колхоздык усталарына тап- сырьт,- жетк!‘л1к'п мелшерде кун бурын даярлаткаи. Эдетте, орысша,— серп, терккей жактакы казак- тарша,— оерппе, кунгей жактакы казактарша,— орак; аталатын eriH opFbim курал, жана тукан жщшже ай бенйелес келкуи Foil. KypiuiTiH opaFbi олардан баска- рак. Ол, жокарыда аталкан орактай догаланып имей- мей, кайдандау кылыш сыякты боп кслед! де, дол ушы шотаяктанып шукыл И1мейед1. Сырбайдын тус1нд1- рушше, ол имек,— жерде жаткан курш сабактарын iain KOTepin алу ушш кана керек, ал, орактык ©и бо- йы кайкандау жазык келетш ce6e6i,— уыстап алкан сабактарды бабымен тепе кыяды, имек орак олай кыймай жулкынкырап Ж1'беред|' де, сабактыц басынан дэщн туо'редь.. Сырбай усталарка ез кезшен осындай орактарды даярлатып, еп'н ору куш жакьшдаганша, бэрш де егетш, жайратыл, устарадай кылпылдатып койды. Kypiui танабыныц суы кулатылкан сон-ак, ол eriH орушыларды жыйнады да, алдын ала тусйп'к берд!: — Шырактарым,— деп бастады ол свзш,— сен- Дердщ ешкайсьщ да шаштарыц мен сакалдарынды кыра бшмейтш олак 6ipeyre, жудэ, алпазбас ед1ндер Де, егер, элдекалай алкыза калсандар жудэ, кыйна- лар ед1ндер. Олай болса, мына б т к шыккан курии танабын да, ора 61'лмсйтш 6ipeyre жулкылатсан, кэ- Руге жанымыз ауырар ед1, езгеннен Kepi, жудэ, ме- жаным каттырак ауырар едк ейткеш, бул епншн Дэнш колымнан мен оеггпм Foft; Айымныц жаны мс- 563

иен кем ауырмас ед1, ейткеш, осы танаптын жерш, жудэ, сол даярлап берд! рой; Наташа мен Байжан- нын яоаны да кем ауырмас ед1, ейткеш', оныд 6ipeyi, жудэ, бул танапка су берд1 рой, ею'шша— жерд1 гы- лыммен ендед! гой; Анател! мен Рахмет те ренж|р едп ейткен1 жудэ, олардыц д.а мундай шыгымды егш ecipyre жэрдем! аз тиген жок кой; ызбана1 мушеле- piiiiu де жаны кем ауырмас ед!, ейткеш, жудэ, олар осы епщи жас баладай мэпелеп ecipai рой... Ипп, айта берсец, осы eriiwi дурыстал жыйнай алмай, онымыз Сталикшн кулагына шалынса, жудэ, ол да ренж1р ед1, eflTKCHi, бас акылшымыз да, бас жэрдем- Ш!м3з де со Kici рой... Ендеше, кешлдерте келмесш, шырактар, эуе.'а эршмнщ erinai калай ора^тыидыгьш байкап алмай, шаларайларын уйретш алмайегш ору- ра мен »i6epe алмаймьш. — Макул!— десп шуласкан кепиплш. Сырбай танабынын eri«i, колхоздын езге звенола- рынын танабынан бурын пккенщктен жэне олардан елшеуслз бай шыккакдыктан, колхоз баскармасы кол­ хоздын барлык оракка жарарлык мушелерш тугсл!- мен осы танапка экелген едн Жогарыда айтылганту- ciHiriH жасап алраннан кейш, Сырбай олардын кол- дарына б!р — 6ip орак устатты да, бэрш Kypim ма- нындагы саздакка ескен коражай мен курактарга алып барды. Содан кейш ол, «мше, Kypim сабактарын орарда, жерден былай кетеру керек» деп жамбастай жаткан 6ip туп когажайды он колындагы орарыныя ушымен жерден кетерт алды да, сол колынын уы- сын толтыра капсырып устал, «колды селкшдетяей оракты былай тартады, селкшдетсен дэн1 туседЬ> деп, opipex сугынкыраган оракты уыстаран сабактардыя орта тусынан салды да, езГне карай кыйгаштай тарг- ты. Кылпылдап турран орак, кеплд1р жумсак сабак- ты !рк!лмей орып Tycri. Сол эд!спен 6ip баудай кога­ жайды орып, катарлап сап, «eaai муны былай бау- лайды» деп, ею уыс жумоак Когджайдын бастарыя ryflieiipin 6ip байлады да, бауланган когажайды туп жагымеи кысьш экеп, екд басын кайырып белдеуге 56J

иыстыра салды. Содан кейiн «мэ, керйгдер, берж пе, оеал ма!» деп, эрюмге устатып керсе, каттылыры тастай. Оракдгылардын барже бул эд!ст1 уйретш шыгару- га уш кундей уакыт K erri. Тертнши кун ол. астык со- шлатын орын мен астык салынатын ыдыстарды тек- cepyne Kipicri. Капшык атаулыны карал, жыртыгы болса бутждеу эйелдерге тапсырылды. Erin согыла- чын жерд:ц кыртысы кец келемде сыдырылып, залал-- дыкурт-кумырыска калмасын деген оймен, устiне кур- гак. сабан с с б ш п ертелдн Со куннщ кешше егж соратын комбайн мен ту- кым тазалайтын машина кеп калды. — Б1зд!ц Айым келмек едг Fofi, мунда, ол кайда? —деп сурады Сырбай трактористен. — Erin coFy карсанына ол да улгеред!',— дед] тракторист. Сырбай ол туш де уйктаран жок. Ашык аспанга жаркырай кетер1лген айдын, жер бетше сепкен кумж сэулей Kypim танабынын уст!нде бусанран шыкка да шагылысып, оны майда кутшгон мактадай KepiK- TeHflipin турды. Соран караран Сырбайдын кезше, кузджунп тундерде уйыса уйктайтын cesm койлар- Дыд табыны елестеп кеттн Олардыц устжде де осын- яай 6ip кою. бозрылт бу туратын ед!. «Бул Kypim та- набыныд сем1'зд1г1 сол койлардан кем деймхж!..» Бусанран курни танабьш айлы туиде сакьгрын адыммен жагалап журпен Сырбайдын есше Дэулеы тусщ Kerri. «Бугin т у т ол кандай жардайда екен» леп ойлаган оныц кен кедудеа'не cai-ьшыш сыймай, Дем'н соза жоне аса ауыр алды. Онын, ойын, автомобильдш алыстан узара жылты- раган жарьп ы болд:. Жарыктын бет! осы жак. KiM- в'н машннасынын жарыгы екенш де Сырбай жора- малдады: Райкомнын таныс машинасыныц еонгы кез- ле ею' «кезшш» 6ipi рана жанатын, мынау,— сол. «Рахмет болар ма?» деп ойлап койды Сырбай. «Ол келсе егш орындар деу)' мумкш, даяр ма еке- Mi3» деген оймен, eric танабынын эр жерже еккейш, сазына бармарын батырып керсе, тапталып дегдш кан­ ты, аярымен басьи: керсе, резенкедей былкылдананы- 565

мен, батып кетпейдь «3 , жарап калган екен!» леп жо- рыды Сырбай. Сырбайга туралап кеп токтаган машинадан терт адам шыкты: Полевой, Рахмет, Байжан жэне Гулнар. ©згелер! колдасып, eKi шал кушактасып амандасты. — Мейрамга келдш! — дед! Анатолий Кондратье- вич. — Кандай? — Шыгымы бай епнд! жыйнау той емес пе? — Эрине. Жудэ, жаксы келд1ндер, онда!.. — Егш оруга даяр ма, Сыр-еке?— деп сурады Рахмет. — Даяр,— дед1 Сырбай. — Даяр екен,— дест! 6opi де Сырбайша Kepin ап. Олар Сырбайдык кепесше барса, Айбарша да ке- л!п капты. Оракшылар жумыска кун катеркие KipicTi. Эдетте, оруды ек курмегп Kici бастауга THic, сондыктан, кеп- нн'лш, бул курметш Сырбайга керсетпек болып ед1: — Жок, жудэ, болмайды ол,— дед! Сырбай,— Су болмаса мундай егш шыкпас ед1, ендеше буган бас айыпты адам, жудэ Анатель. Сез!н кепшшкке макулдатып алган Сырбай, «Кэ- не, Анатель, байла, 6ipiHmi бауды!» деп орагын колы- на устатты. Онын егш органын Сырбай будан бурый керген жок, ед1, сондыктан, «ора алар ма, жок па?» деп пптей сынап турды. Сырбайдык Kayni бекер екен, — 6ip бау KypiuiTi орып байлау шеберлшшде, ол еш- 6ip кэши оракшылардан кем тусетш емес. — Бэрекелде,— деп койды Сырбай, риза боп ке- тш,— мундай да enepiii бар екен гой, Анатель?! КеР\" Д1'ндер ме. оракшылар, калай шебер оруын!.. Осылай орып уйренадер!.. Орып байлаган бауын Анатолий Кондратьевич жерден KOTepin алды да, кэпшшк пен аралас туркан Айбаршага аларды. — Ес!нде ме, кызым,— дед| ол, сез!м1 толкып тургандыгын даусынан ацгартып,— канал казуга к!- р!«'кендс. жерден алгаш кетерин-ен топырактын 6ip- уысьш магам сыйга тартканыи? Мен саган борышты 5С6

боп калып ед|'м рой, сонда, борышынды втеу!н осы,— мына б1'ршш! буылкан бау,— саган тарткан сыйым. Кыздын колына бауды усына бергенде, Анатолий Кондратьевичтщ кезшсн жас шмкып кетп. _— Кымбат сыйынызды кабылдаймын, эке!— дед! Айбарша,— комбайнныц кемешне 6ipiHUii кететш бау осы болады. Манданта сыйлыкка ж!беретш 6ipiHiui кабымыздыи imiHe осы баудын Kypiiiii салынады... Айбарша да аржатын айта алмай жылап ж'1берд!... Гулнар оны кушактай ап, баурына басты... — Жумыска, жумыска! — дед! кещи босайтынын кврген Сырбай, вйтуден кашкалактап,— жауды, жудэ KS3 жасымен емес, астыкпен жецем1з! Басгайык, егпс оруды... Каз-катар тура калкан журт, вз улесшдег! eriwu баулауга кол койды. Колхоз баскармасынын каулысы бойынша, 6ip Kici 6ip демде, он шаршы метр жерд1’к епнш орып бтруге тшстк Норма солай бола тура, 6ip дем 6iTKCHHCH кейш тексер1лсе, оракшылардап орындамакан 6ip де жан жок, кешшлМ асыра орын- Дакан, беске дей!н норма бергеи б1рталай адам бар, солардын ншнд.е Дарика мен Мактагул де жур. Кей- 6ip эйелдер, яслика тастакысы келмей, жумыска жас балаларымен шыккан. Бурын мундайды кермеген Ранжанньщ кайран калганы,— кун райы ыстык бол- Ранмен, шешелер1 аркаларына танып алган жас бала- Дар, ояуында элденеш ермек кып отырады да, шар- шаганда, сол калпында уйктап калады. Ондай эйел- деР де жарыстан калыскан жок. Оракка Kefl6ip ете xapwepi де тусш, жартыдан 6ipre дейш норма бердь.. Баскарманын жоспарлауынша, орылган епнд1 со­ ру колес! кунге калдырылмак ед1', оракшылардьщ кый- мылы ол жоспарды бузып, 6ipiHHii кунш'н. езшде-ак комбайнга мол азык берген сод, сол кунш'к кешше комбайн Айбаршанын тракторына жалгасты да, icne KipicTi. Комбайнньщ жуткыш квмейше 6ipiHmi азык бон Полепойдыд Айбарша сыйлаг'ан бауы Kerri, сдан алынган дан, yKiметке тапсырылатын астыктык 6ipin- Ш! капшыгына куйылды. Одан кеШн, комбайыннын кен. кемейш, Kypiiu бау- Дары тобымен узд!кс!з тогытыла бастады. Комбайн 567

iummeri кыймылга юрген елеу1штер егшнщ сабарын, кауызын, дэнш жеке екшеп, кейшп жактагы кед шумектен сауладан дэн, таудан таскындай тынымсыз, узджЫз акты. Тары уэде,— syeni 6ip гектардыд епнт сорып, шырымын жеке елшеу ед1, сондыктан, ол гектардан coFbMFan дэн каптарга тиелш, таразыга салынып жатты. Жыйырма — отыз каптан 6ip елшеген тара- зынын басыкан Сырбай табан аударган жок- Шыгым мелшорi кырьис, иентнерден аскан сон,-ак, Сырбайдык журеп' куаныштан тулай бастады... Елу... _алпыс.., жетгпс... деген цифрлар .айтылгаида, Сырбай ез де- neciiie взннц э.'п келмейтш халпе жетп‘... 0 лшеуШ1 Байжан едь — Енд1 бар ыа?— дедт ол кап тасушыларга. — Осылар да жетер,— дед1 6ipey. — Ендеше,— дел Байжан таразыны тартып ж!бер- Д1 де,— жуз жыйырма центнер болды! — дед!. — Неше бут? — деген сез шыгып кетп Сырбай- дыц аузынан. — Жет'] жуз бут!.. Курштен мундай шырымды дуние жуз1 б!лген емес!.. — Сыр-еке, ci3 дуниежузшк рекорд жасадыкыз!— деген сезд! Полевой мен Рахмет катар айтып, exeyi кезек-мезек кайталап колын кысты. Сол кун! бул рекорд туралы Москвара, Алматыга. Кызылордага телеграммалар Kerri. Оныц сезш ТАСС-псн радио KaFbin ап, дуние жуз!не жая баста­ ды, «Г1равда»-даи бастап, бую'л газеттср бул куа- иыш хабарды жариялай бастады... Сырбайдыц атына одактын. тус-тусынан куттыктау телеграммалар тусе бастады... солардыц 1'шшде, Дэулеттен де телеграмма кеп каллы!.. «Кымбатты эке,— деп жазыпты ол,— Cenin куршгген жержузипк рекорд алган хабарыкды радиодан еетшенде, куаяышым кеудеме сыймады. Куттыктаймын. Сен|'ц sp6ip дэнйци жаута 6ip оккып ат-амыз!»

ОН Б1Р1НШ1 ТАРАУ МАНДАНТА СЫЙЛЫК Ecni ayылд ы к т ш н д е , С ы р б а й « к ы й с ы к аталкан Kici ед|‘. OFaH м ун дай а так ты та к т ы р г а и нам ы скорлы - ры болатын. Мэселен, кедей лж тщ ш ы р м а уы н д а ж урге н кгзш де, 6ip жерде « то р кал ы той» болып, « то п ы р а к ты е л ш » болып жатса, ол о ган суйресе барм ай ты н. — «Айт аттына, той тондыга жарасады», — дейтш ол, «неге бар м ай с ьщ ?» дегендерге. — М е н барар ем, сабаларан кы м ы з ы м , жетектегеи с о й ы с т ы р ы м болса! Олар менде, ж у д э ж о к. © з а д е ж о к бо л тан сон, ж удэ, бфсуге тслм|‘р генш 'ц cam' не? Осындай к ы л ы к ты ол эр ж а кд ай д а колданып, б!- реуге телмiретiм icKe, елее ая гы н баспайтын. Осы м ш езш ол У л ы О т а н сорысы кундерш де д е е з- гертпедк 1941 ж ы л д ы н кузшде, Р а х м е т оны 6ip Kyui райкомга ш а к ы р ы п алды да, К,ы зы лорда облы сьш ы ц майданга 6 ip эш е ло н сы йл ы к Ж1бергел1 ж атканы н, об­ м етан с ы йлы к а л ы п аттанаты н адам дар ды н т1з1мше обком оны д а к о с кан ы н айтты. — Ш ырагым , м ен1, ж удэ, к ы й н ам а of3h! — дед! Сырбай. — Неге а кс а ка л ? — дед! Рахмет, Сы рб айд ыд бул « *ш шлнен «коркьш отыр ма» Fa жорын. — Мен б ар ар ед1М, балам, — дед| Сы рб ай, — егер, эпаратын с ы й л ы кт а менен косы лган, ау ы з тол ар лы ктай сыбага болса, он дай сы багам жудэ ж о к, ку р рак кол барып кайтем, жудэ. — Неге к ур та к кол б о л а д ы ?— дед! Рахм ет вз ауданынан к а н ш а а зы к ж ы йналгаиьгн карсететш м э л ь Метке карап, — с 1з д 1н « К е цто гай» ко л х о зы н ы н бергеш: бес мын ту кы м ,1 оты з каз, ж у з е л у уйрек, бес цент­ нер сурленгеп балы к, ж у з сем|'з ко й д ы н стэг1,2 бес Жэшж кауы ншек, елу к а п Kypiui. А з ба, осы 6 ip сы - 6apaFa? 1 «Жумыртка» Кызылорда т!лЗнле «тукым». * Малдьщ жаланаш ет1. 569

— Эрине, аз емес. BipaK, кусты ecipreH, балыкты аулаеан, малды баклан жудэ мен емеспш. Кауындыда мен ешрмеймш. Менin есГрепшм — курии. Елу кап деген не ол, жудэ? Не беНммен сый деп алып барам — Эй, аксакал-ай, кы зы к екеназ foh, езМз! «Ку* piniTi кайсьщ еардщ, кусты кай сы к кутпн?» деп май- данда KiM сурайды, аздерден? — Ж ок, балам, экпме ж удэ сураган, сурамаганда емес. Keyi.u1 деген бар емес пе, Kicifle? Сенен 61реу «сешю пе азы к?» деп сурамаганмен, жудэ, ез кеушне кеп турмай ма: «осы мен не экеп турмын?» деп.Сон- да, ез экелгенщ аз болса, жудэ, ш те й жудеп турмай ла ке уЫ н : «езгелерге мысал боп, жудэ, не бетм ен челin турмын!» деп. Рахм ет т ш н калай жоргалатканмен, Сырбай осы Сезшен танбады да, майданра бармай калды. Екпш л усынысты Рахм ет оран келер жылдын дысынык басында жасады. Рахм ет Сырбайра 1942 ж ы лды н кузшде, «Кенто- гай» колхозы eriHin жыйнап болган кезде жолыгып: — Ал, аксакал, быйыл кайтеаз енд1?— дед1. ! — Н е ж айы нда? — дед1 Сырбай. — Майданра б!здщ облыстан тары да сыйлык жЬ Cepreni ж атканы н обком хабарлап отыр. — Ж удэ жаксы. — Б у л сыйлыктыц баратьш ж ер1 Сталинград май­ даны скен. — Сталинград?!. Сырбайдын бул сезге кулагы елек ете калды. © 3i ш ала сауатты болранмен, с ауатты адамдарга га- 3erri кеп окытатын ол, есНгенше тутымды-ак болу- шы едк Сонда онын Ke6ipeK сурайтын калалары — Москва, Ленинград, Сталинград болатын. М осква макайындагы майданны й халше Сырбай канык. Ж а у ол тустан кеп KeftiH ш е п н ш кетксшн жаК- сы 01ЛСД1. Ж а уд ы д uieriiiin бары п табан TipereH ме- кендержщ атын айтып бере алмаганмен: — Кэне, кай жерлерде? — деп 6ipey сураса:

— Мына жерлерде емес пе? — деп картадан кер- сете алады жэне кебшесе дэл керсетед!. Ленинград коршауда екешнен де Сырбай хабардар. Газет окытатын ккяден онын кун сайын кайталап су- райтыны: — Ленинградтын жайы калай? Газет окушы: — Берйлетш Typi жок, — лесе: — Япырай, жудэ, не дёрен жансебш, не деген кай- сар журт ед! онын халкы!.. Жудэ, мундай да касару болады екен-ау!— деп хайран калады. «Альт коя ма?!» деген кауып Сырбайдык кеуде- сше, Ленинград коршалнаннан KefiiH екЬуш айдай ра­ на уялады да, содан кейiм: — Жудэ ала алмайтын болды муны! — деп бега- Hi'n, енд1 кауып хабарды емес, кун сайын «ал, жау жещ'лдП» деген куаныш хабарды кутть.. Сырбайдьщ зэресш кеп’рген 6ip майдан — Сталин­ град майданы. Совет Одарындагы «Ед1л» атты езен барын ол 61л- генмен де, сорыска шейш, бул езеншн бойында Сталин­ град атты кала барын еспмеген едк Жаудын бет алысын картадан байкап дардыланган Сырбай, Айбарша 6ip куш газет окып отырып, решш- fi кабакпен: — Жау мына жерге келдН— деп Сталинградты кврсеткенде: — Осы 6ip, еменнщ бутарындай, басы кец тармак- талып кеткен кара-кепкнщ ез1 нс?— деп сурады Сырбай, Еднл езешш'к тармактарын саусарымен шо- лып KepceTin. — «Ед1л» дейп'н езен Foft, бул этке! — Осы ма, сол? — Осы. — Ойпыр-о-о-ой, жудэ, не деген тармакты езен ед1 бул?!. — Европанын ен улкен езеш осы,— дед! Айбарша, Кайнатасынык «Европа» дсген сездш не екенш 61'л- MeyiHe карамай, — онын узындыры — 3 5 8 7 километр... — Не дейдк жаным-ау!.. — Yin жуздей езен куяды оган... 571

— Алда-а-а-а!!. Жудэ, жер-кейсе калай сыйыпжа- тыр ол су?! HcFhin теюз боп кетпей жатыр?!. — Сол, жан-жарынан кеп куятьш езендердщ бэргн коскаида, Ед!лд1н узындыгы жетшс сег!з мык ушЖР елу километр! — дед! Айбарша, кайнатасын тандан- дыра TycKici кеп, — орыс халкынын ойы-кырында, Ед1лд1Ц тармактары араламаран жер жок. Сондыктая да орыс халкы оны «Ана езен» деп атайды. — KepeMeriiuci, жудэ, жаиа шыгардын Fofi балам, — дед! Сырбай, — сонша тармакты езен болтан сок, эрине, ол, орыстын аиасы болады. Жаудын буран кол салраны, жудэ, орыстын анасына кол салраны foh. — Рас, этке!.. — Ым-м-м! — дед1 Сырбай ьщыранып, — орыстын кыймылдар жер! енда нелген екен! — Жалрыз орыс капа кыймылдар дейм!с!з? — деп Айбарша yrir айтайын деп келе жатыр ед!: —• Коя тур, ол сез!нд!, балам! — дед! Сырбай ту- cine кап, — эрине, каз!р «сен орыс, мен казак» ДеП жаткан ештм жок, сэбет кол астындагы журттын бэ- piiiin туысып кеткен1'н, мет, жудэ, б!лмейд! дейс!н бе? Жудэ жаксы б|'лем. Онык несж yriTTeficin маран? Ка­ зак та, езбек. те, норай да, езге сэбет елдерi де ер бола 6epcin, жаумен аянбай icypecciH. Оран мен куа- нудан баска не айтар дейещ. BipaK, балам, еанде болсын: орыс б1зден кеп те ел, 6i3re басшыда ел. Осы сорыстык да ен зор ауыртпалырын орыс алмай отыр деп кайсын айта аласык? — Айта алмаймыз... _— Айта алмасан, орыс б!р тебе де, езге 6ip тебе- Бул 6ip. Eiciimii, айтуына Караганда, орыс, ата-баба- сынан 6epi карай Ед|'лд! eMin ескен журт. Сол ем- ген анасына жау шабуыл салканда, нс жаны шыдай- ды орыстын? Анадан кымбат не бар, жудэ! Рас болса сол. Ал, жау кеп тумсырын преген мына 6ip Кызыл денгелек не? — деп сурады Сырбай. — Сталинград деген кала осы. Бул кала Стали» жолдастын атьша койылран... Токта, токта! — дед! Сырбай, — СталииградтыН 572

тарихын айткалы келе жаткан Айбаршага, — болды кызык! Жудэ, намыс устшде намыс болатын жер екен, бул. Едш— орыстын анасы десек, бук!л сэбет хал- кынын экеа — Сталин деп журген жокпыз ба? Сол экеш'здщ каласына жаудык кол салуы мумкш бе, жу­ дэ? Жок, болмайтын ic екен, мынау! Кыймылдар кез! келген екен ендН Сырбай ерсш-карсылы аз уакыт журд1 де, оган ун- С!з карап отырран Айбаршанын касына токтап: — Ал, балам, жудэ, мен айтып ед1 дерсщ, — дедк— керерсщ, Москва тубшдс жауга болтан суркиг, дэл осы арада болады!.. Айбаршанын кеиесш бул жолы осымен догарган Сырбай, енд1 газет келсе, окыткан адамына: — Сталинград жайын сейлешП— дейтш ед!. Сталинград каласынын жартысы жауда, жарты- сы 61зд1'н колда екенш, осы Tipec кепке созылганын естденде: — Юмшн куш! артыгын, жудэ, осыдан байкайтын болдык,— дейтш ед1 Сырбай,— юм осы TipecTe экет- се, соньщ жулдызы онынаи туды дей бер!.. TipecTe юмшк экетерш кун сайын бакылаган сыр- байдыд кулагы, 1 9 4 2 жылдыц ноябршде, «б!здщ ар­ мия Сталинградтагы жауды коршап алды» деген ха- барды шалды. — «Кудай ондады!» дей бер!— деп куанды Сыр- Рахмет Сырбайды, осыидай куанышта жургенде шакырып алды да, Сталинградтыктарга ж1бер1летп( сыйлыкты апарушылардыц шшде онын да бар екенш айтты. Бул сез, Сырбайды ск! жактан куандырды: 6ipin- ш'>epairi Лекинградпен тендес калага сыйлык алып бару кандай жаксы!.. Еюнци, Дэулет еткен сентябрь- Деи 6epi осы Сталинградта... Сондыктан, Рахмет: — Буган да бармаймын дейс1з бе, аксакал? — де- генде; — Жок, жудэ, барам буган, — дед! Сырбай, — ба- ратыным: eric келем!м аз болганмен, быйыл бет1м кы- заратын жылым емсс. Солай емес пе, жудэ? — Жудэ, солай! — дед! Рахмет, «жудэ» деген Сыр- байдьщ мэтелш ем!р!нде 6ipinmi рет, жэне сыкактап £73

емес. куана колданып, — солаб болмаганда ше? Выбыл ез звенокыз сккен бес гектардын эркайсысынан орта есеппен сексен центнерден алып отырсыз, аз ба ол? — Ken те емес кой, — дед1 Сырбай бугежектеп. Шалдык ейтетш ce6e6i, быйылгы еккен бес гектар жершщ минералдык ендеу колданган eni гектардан жузон центнерден алран да, колданбаган уш гектар­ дан алпыс центнерденрана алып, орта есеппен гектары- на сексенкзн айналган. вндеуд)ц пайдасынанкез1сонда гана айкын жеткеи Сырбай, 6ip кезде карсы болган кшэсына мойынДап, ол туралы кенес болса, кателкш алдына сала сейлейтш; «соныцыз кате ед!-ау» легенд! 6ipey айтып калса, «жудэ рас» деп костай кететш. Сондыктан «орта есеппен сексен» деген сез айтылса кытырына THin, еркшситш адамын «болды жудэ!» деп кайырып тастайтын да, сыйлайтын адамнын алдында бугежектеп калатын. Шалдык сондай жардайын б1летш Рахмет, оныцку- М1'лжуше карал, уялтгым ба дегендей кетере сейлед!. — Жабайы eriHuii тупл, — дед! ол, — ci3 епн мэсе- лесшдеп рылммныц да болжалынан асып туепщз. Жа­ байы eriHtui, буран дейш, 6ip гектардан ен кеп дегенде кырык центнер алады. Рылым — ец кеп дегенде ал- пыс-жетшс центнер алура болады дейт!н, ci3 екеуШен де астыныз. — Олай деу жудэ артыгырак болар, — дед1 Сыр­ бай. — Жэне гылым деп отырраньщ жерд1 дэр1мен ел- деу рой. Дэршщ куц» емес пе кебейтш отырран? Мен, кайта, тартпактаган жокпын ба, со рылымды? — бзпцз бастаран соц айтайын, — дед! Рахмет,— басында аздап тартпактаганыцыз рас, оран 63iHi3 де мойыидап журЫз. Б1рак, со «дэр!» дегеншк e3i erii еЫрмейд! рой, тек ecyine азык капа болады гой. ЕпнД' еаретш адам емес пе? Адам кутпесшпн, егш дэрке ка- лай есер екен!.. Жэне адам мен адамда да айырма бар емес пе? Мысалы, мына Кытай eai кургшт! пэлен мыя жылдан 6opi егедк Италия мен Испанияныц eryiHe де кеи гасыр еттк Солардыц ешкайсысы орта есеппен гек- тарынан сексен центнерден алран емес, ек кеп алаты- ны елу, алпыс. Б1р гектардан жуз он центнер алу — олардыц ещ тупл TyciHe де шрмеген. Ci3 неге кеп ала-

сыз олардан? Озде социалиста ыита бар, оларда жок, бар айырма осында рана; аз еккен кургшт! ез мулк1м деп карайсыз, капиталистер мен феодалдардыц кул- дыгындэры курш егунн'лер, егшше жаттым деп ка- райды, сонан сон ыкдас коймайды, бшген енерш жум- самайды. — Социалист санамен, социалист ынтамен енбе.ч атнарып, курш етмшде 6ip бшкке шыктыцыз енд1, — Рахмет, — будан да зор бшкке ерлеупозге сене- Mi3. Kypiui мэселесшде стз Отанымыздын алдыигы ка- тарындарыадамысыз, майданра сыйлык апарысура сон- Дыктан усынып отырмыз, жэне aaiHi3 кеб!рек айтып журген Сталинград мапданыиа. Сталинградка сыйлык anapyFa ы к л ас б1лд|*рген Сырбайдыч 6ip рана STiHiiui болды . — EcTeri 6ip niciM Анател ед),— дед|‘ ол, — маран гана емес, буки Сырдария елше курштен мол ешм аперуге себеппн боп отырран, жудэ, сол Kici рой. Ол Kici дайрадан мол су алудьщ жолын таппаса 6 i3, жу- Дэ, бул табыска жетер ме едж?.. — Жетпес едж. — Жаудын жер|'м1зге сурынгаиына 6apiMi3 де кай- гырамыз Foft, 6ipaK, менih байкауымша, Анателдп1 кайрыруы, жудэ, езгеше! Сырткары журт оны кьгзын кайгырып жудеп кетт! дейдк Жудэ, онысы да бар шыгар, йшнен шыккан баласы рой... О нын одан да зор Дайгысы — орыстык жерше жаудын Kipyi; осы жай, шымбайыиа, Жудэ бататын кер!нед! онын. Батканы сол>кеудеа как айрылрандай курешумен коймай, *жау осылай да осылай icren жатыр» деп, булшгеи Калалсрды айтканда, кезшен жас та шырып кетедЕ — Емлем. — Бмеец сол, мына Сталинградты ол да айтынкы- Рап журущ| едЕ сыйлык апаратындарра оны да кос- Дандарьщ жен. — Баратындардын 1т‘з!‘мшде ол Kici бар, — дед! \"ахмет. ~ Жудэ жаксы, ендеше тары 6ip втшшнм бар. \" Айтыныз! 575

— Со л ннршнд] байкаймын, Дэукенд! жудэ катты сарынып жургенге уксайды. Б 1здщ Дэуксншн, Сталин- градта екен1н бшесщ рой? — Б 1лем. — Бьлсен, сол ж акка жудэ, Айы м да барып кайг- са кайтед1? — О л обкомныц шешетш мэселесь Хабарласайын. — Свйт! — дед1 Сырбай, Р ахм е тп ц бул сез'ш «шы- Fapbin салдыга» жорып, — сен оларра айт: б!р уйден е й Kici баруга болмайды десе, мен калайын, ол бар- — Бол м ас ол. — Болдыр, балам осыны. Ж у д э етшем! Kemi ке- pin, кентак.а болган мешк к е у ш м кермеуге шыдар да,, онын кы лауы туспеген улб1рек к е у ш шыдамас... Мен солсам окасы болмас, асарымды асап, жасарымды жа- caFan KiciMiH foh, ал, алда-жалда, жудэ, ол солса... Сы рбайдыч кез1 жасаурап, иеп кемсевдей калдн. — Ж а ксы , жаксы, Сыр-еке, — дед1 Рахмет, — на- мыкпаныз. О бко-MFa сейлесейш деп С1зд1 алдау ушш айтып отырран жокпын. Б 1зден улкен орыи рой ол, эуе- л1 соран адылдасамыз рой. — Ж удэ, сол ед1, айтайын дегешм... — Ж а ксы , — дед1 Рахмет тары да куланган кешн- мен,— даярлана берщ|‘з. Б|'рак, есиизде болсын, 6ip Kici апаратын сыйлык пен exi Kici апаратын сынлых б1рдей болмайды. — Болмаса болмасын, — дед! Сырбай ceprin,— кеу- сен сурай журген Сырбай ж ок, осы куш. — Йемене д е д ^ з ? — дед! Рахм ет «кеусен» деген сезге тусшбей кап. — «Кеусен сурап журген Сы рбай жок» дегенiM.U аитасын ба? — О л нс, «кеусен» дегси? — Б1'лмейт|‘н бе едщ? — BipiHiiii ecrin отырмыи. — «Зекет» пен «yinip» легенд! б|’летж бе е д т ? «оскст» деген, малдан д ш ж олына 6epeTiH алым- салык емес не? — Сол. Ал, «уппр» ше? «Yiuip» дейпз бе?.. «Yujip!».. Иэ, иэ... бйшм. 576

«рушыр» деген арабтыц свз!. Ол егшнен дж жолына береп'н алым-салык. — Таптык. Ал, «кеусен»? — Баягыда, 6ipeH-capan Kici eriH erin, егер онысы шыга калса, зекет! мен у н л р ш 6 e pin б о л Ран кезде, коржынын бос байлап, к е ю л ж е те р дос -ж а р ан д а р ы олак кеусен сурай ды еюен... Ке усе н ал ы п кешлД1 кайтса, «eimiri ж ы л ы е г ш ж та ссы н» деп ба та 6epin, кеусен ала алмаса, а ш ул а н ы п к а й т к а н б!реулер «eri- H|Wi бгге жес1Н» деп к а р агай д ы екен. Бшдщ... — Сонымен быйыл, урацызра канша тектпиз? — Депсурады Рахмет. Б1'здщ уйде енбеккун алатын ею адам бар ед! рой: мен, катын. Ушшил боп, быйыл, жудэ, Айым ко- еьшды. Табысьщды ез ушце бер десем, «мент уйш осы» деп, жудэ болмады. — Сонымен канша алып едниздер? — ШуюршЫк, сыйлыкка да, жеуге де жстетш, — Дед1 Сырбай дэлдеп айтуды мактану керш. Майданга сыйлык апаратындардык тЫмшдеп эке- ошжолга эз1рлеумен катар, ез тарапынан да сыйлык косуга, Гулнар ете асыкты. Оньщ сыйы,— баскарран госпитали едР Тылдык росшиалЫ'Нда кызмегке калуга ризашылыгын берген- Иенкейш, Обкомнын сскретары окан ею усьшыс жа- саран да: 6ipi,— жумыс .аткарып жаткан госпиталь- даРДЫц 6ipeyiHe кызметкер болу, екшилс!,— жанадан ашылура тш'ст! 6ip госпитальды упымдастыру. Sipimui у сы н ы сты н ж ум ы сы , eidHini усы н ы стан эл- Декайда жешлд1гш 6i.nc тура , Г у л н а р eKiHiui усыны с- ка Ризашылыгын бшд|'рд! ж эне дор)'гер1 рана б о л уга емес. Директоры болура. Б у л аса а у ы р ж ум ы с еди оныц ауырлырын секретарь б а с ы н д а -а к аш ы п айтты. — Б5зд(н Кызылорда да госпитальга лайыкты Уилерд(ц аз екенш бклешз,— дед1 ол Гулнаряа,— бар рмер муктажды канагаттандыра алмай жатыр, жа- Надан 6ip госпиталь ашылудын каже-тлит осыдан кеа туып отыр. Ол госпитальдык кэз1р он еюден 6ip “Ускасы жок. 7-С. Муканов 577

— Кайд'ары уй ед1? — дел сурады Гулнар, жана госпиталыа берьлетш уйдщ Heri3i бар деп ойлап. — Ол эл! уй емес, уйдщ кабыргасы рана,— де.д секретарь,— Кызылорда платинасы салынудыи мэсе- лес1сорыстэн бурын шснплгенед1рой. Оныц салынатын жерше, мамандар мен жумысшыларга арналып бТраз уйлер калана бастараны езпйзго мэ;пм. Сол уйлерд|Н б|'рнешеуШн кабырралары рана каланды да, езге жу- мыстары, cofhcthh салдарынан калып койды. .Жана- дан ашылура тшсп госпиталымыз сол уйлерде бол- мак. Б]'рак, бул ете ауыр жумыс. Кайкыйран кабыр- раларды уй калпына келлруге кажепч материалдар- дьщ колымызда 6ipeyi де жок, оларды табу,— осы госпитальды, баскаруга thicti ада-MFa жуктеледь Сон- дай адамды таба алмай отырсыз, эйтпесе, icKe алда- кашан Kipicy керек едк.. — Оран менен лайыкты Kici болмас, арай, — дед| Гулнар секретарьдык сез TepKiHiH таный койып. — Мен азд1 саумалап экеп кенд1рем бе деп отыр- сам, ci3 алдымды орап кегпшз рой, жолдас Полевая? — дед1 секретарь кулш. Олар осыган кел!стй Кастарына, со кезде калада журген Айбаршаны ерткен ол CKeyi машинамен ба- рып керсе, тебеа\" мен canici салынран, терезе, cciri салынран 6ipeyi де жок, бэрinщ де тебелер1 мен ес1к, терезе орындары анырайып, кацкыйган кур кабырра­ лары рана тур, кам-кесектен (шик1 Kipnirn) салынран бул кабыргалардын Kefl6ipi опырылып кулап та кап- — Mine, жана госпиталь болура thict! уйлер осы- лар,— дед1 секретарь Гулнарга. — Арай-ау,— дед! Айбарш а, секретарьра, — кеп куш, кеп материал керек кой, буран?.. Козip табыла ма?.. Булардан госпиталь ж асалканш а cofhc та 6itin калар. Оган саспа, карындасым,— дед! секретарь,— большевик™ ьшта жумсалса, epien-ак госпиталь боп тура келедь Б|здщ ойымызша, алдары кузге дей1н оул госпиталь кызмсткс Слз калай деишз, жолдас Полевая? K ipicyre THicTi.

— MofibiHFa алран с о н оры н даура тырысамыз да, — дед) Гулнар. Сол куннен бастап, онын ж аррак кулагы жастык- ка тимед|. К ан ал басы на, Сы р бай д ы ц уйше амандык,- да барран онын Кызылордага 6ipep кунде асыкып кайтуына д а оебеп осы едк Icrin аса ауырльгры к1р!се келе байкалды . Араш, шеге ж эне к аж е т т 1 езге тем !р -тер оек п таб у га Байж ан жэрдемдескенмен, шыны, бор, бон у сыякты материал- дарды т а б у уш ш , Алматы дан бастап , керцйлес кен калаларра барура тура келдь Соларды н бэрш е ©3i журген Гул нар, «6ipiH анадан, 6ipiH мынадан» ле ге н ­ дой, «инелеп, тебсндеп» ж ы йнап, акы ры госпиталь уйлерше к а ж е г п матералдарды н басы н курасты рды. Енд! ж ум ысш ылар керек. К а л а д а д а, ауы лда да колы бос ж ан ж ок, 6opi де к а у ы р т ж ум ы ста. Не 1стсу керек? Гулнардын кеп толганып тапкан акылы,— бул жу- мысты к а л а д а ш уй neci эйелдерге аткар ту. С о л мак- сатпен ол н ал алы к с о в е т н, насындары эйелдер сове- TiHin жыйналысыи шакыртты д а , эуел1 со в е тп ц акти- вше ойын урындырып ап, уй иеЫ эйелдердщ арасына оларды yriTKe ж ум сады . YriT ете ж аксы нэтиже бердс Онын арты уй neci эйелдердщ калалык жыйналысын шакырура сокты да, максатты ici туралы Гулнар баяндама жасады. Жыйылыс артынан ею жузден астам ж ас эйел рива- шылык. 6Laaipin, у оделi кун! жыйналды д а , уй са л у жумысына KipicTi. Казактын «жузден жуйрж , мыцпан тулпар» деген ов31 бул 1сте д е долелдендь Э детте, эйелдерд!, ocipece, уй neci эйелдерд! балта ж ум ы сы н а бей!м ем ес дсп ойлаймыз той. «Баска туссе баспакш ы л» ма, элде, буран д е й т дардыланрандары ба р м а,— балташ ы лар д а, араш ы лар да, сург'пшлер д е сол эйелдердщ ш т е - р'н сн табы лды . в з геге улН болгы сы келген оймен, колы тигенде бу л icKc Гулнар да араласьш , eciK, те- резелерге каж егп саймандарды жонып сурплегенде, колы аса MiHicKep Kici боп шыкты... С оц и али ста жарыска rycin, эйелдер жумысты кы- 579

зукаркы нмен алып кеткен сон, к а ж е т уйлер мерз1М- fli уакытта 6iryiiie K03i жеткен Гулнар, енд! госпиталь- га к а ж е т тесек, орын, ыдыс-аяк сыякты дуниеш жыйнау жабдыгына KipicTi. О Fan бермген тапсырда, — мы и. койкалык госпитальды камтамасыз ету едь Гулнар уй колем in де, оган кажетт! аспапты да мыа жарым Kicire эз:рлемек болды, жэне, тары да ой-кыр- га шапкылап журш, кощлге ал?ан молшсрЫде даяр- лай алды да. Гоаш талига кдж етт! кызметкерлердт басын да Гулнардыц eai курастырды. Ж абайы кызмет аткара- тын адамдарды, уй са л у жумысына араласкан зйел- дерд1 imiHeii тапты. ЭдеШлеп Алматыга барып, Ка- закстан денсаулык комиссариатымен сойлесп де, сестраларды Карарандыдагы медицина техникумынан, дэр^герлеруи Алматыдары медицина институтынан ал- мак болды. Госпиталь yftjiepi 6iTyre айналранда, ол- ардыц алды келе бастады. — Бас дэр!гер KiM болу керек? — деген сураура: — Эрине, мен! — деп ж ауап берд1 ол бар жерде. — Онда днректорлыкты юмге тапсырасыз? — де- ген сураура: — О л д а ез1'мде болады,— деп жауап берд! ол. — EKeyi ауыр болмай ма?—десе: — Соныс будан да ауыр емес пе? — де;ц ол,— оны д а KOTepin жаткан ж ок па, журт? «Журт» деген, — мен сыякты шЫлерден куралмай ма? Сол жеке адамдар емес пе, сорыстыц зор ауыртпалыгын бел!п KOTepin ж аткап? Мен д е солардыц 6ipi боламын да? Ауырсынганмен, кетеркке конып жец1лдететш KiMiM даяр тур?.. Гулнар экесшщ майданга сыйлык, апарушылардын т|з1М1не KipreH хабарьш ал ган кезде. Госпиталь уйле- pi салыиып б т п , шпн сы рлау ж умысы журш жатыр ед'; Сь'йды к Сталинградка баруын ест|ген Гулнар, ол майданда жандай досы Д э ул егп 'ц жургенж онымен л<и! жазыскан хаттарынан б!лш , баскаргаи жумысы- ныц барысын узд!кс1з хабарлайты н едк Сыйлык апар- рандар Д эулетке жолырады деп сенген Гулнар, жуыр- да рана OFan хат жазып, Анатолий Кондратьевичпен oipre Сырбай мен А йбарш аны н баруын да хабарлап,

бтруге тырысып ж аткан госпи таль уй л е р ш OFan де- |пн кьгаметме косуFa, барлык бей н есш щ фото-суретте- pia Лйбаршадан 6epin Ж1беругс у э д е еткен. Сыйлык, апаруш ы лардын жолрл ш ыруы ж акы нда- ган сайын, оныд acbiFa гы н м ы л д ауы сон ды ктан e,ii. йрак, асыFaм деп icri ш ала га й а т к а р у г а болмайды. Оныц осы ннетше, тукан ж ерЫ н. т а би та ты д а тьлек- тес болвандай боп, кей ж ы лдары б у л кезде кез аш- тырмайтын жанбыр быйыл 6ip д е т ам б а й , кургакш ы - лы* болды д а турды. О ган кон ы рж ай са м ал ар ал а- сып, уйлерд!н. iu m -сырткы м а й лаулар ы н тез кепД ру- ге себеп erri. Сонымен, кы скасы ,— Сы р бай мен А й бар ш а сый­ лык апару сапарына шыккан кезде, т у ге л даярланган госпитальта Гулнар ж аралы ларды кабы л д ап, кызмет- ке Kipice бастады. — Жулэ ж аксы , кызым, ж удэ ж а к с ы !— дей берд! Сырбай, осы сездерш сансы з р ет кай тал ап , кызметке К|Рккен госпиталь уйлерш ар ал ап керш журш . ~ Мен1к майдан га берген сы йлы гы м, 33ipre осы гана боп тур, ата, — д ед 1 Г ул н а р , ж а к с ы аткарьишан 1СШе>1штей масаттанрандай боп. — Жудэ жаксы сыйлык! — дед! Сырбай, — будан артык сыйлык болмайды , ба л ам !.. Ж у д э ж аксы , ж у- Дэ жаксы!.. \" Р а с , айтасы з а к с а к а л !— д е с п OF.au ерген топ. — Аманшылык боп, Д эукен ге жолыгатын кун уюлса,— дед| Сы рбай Г улнарра,— досы н а бул !с!нд! *М* мактаныш кып айтып б а р а м , кы зым. • — 031м д е ха т ж азам , а т а , ж эн е, мына карточка- каларды Ж|'берем,— деп Гулнар госпи таль уйлерлнн 'Шкьтыскы бейнелерш керсететш , ж ар ал ы л ар д ы н т!р- р 1л'к куйin керсететш Смрталай ф ото-суреттер д1 Сы р- аига да, оныд серш тер:не керсеттй .. Жудэ тамаша суреттер екеи! — дед! Сырбай,— ©3i!.. А уд ар м ай тустрген!.. А Я н а-кэтеа ж ок!.. -^.уяэ тамаша, кызым!.. Ж у д э т ам а ш а!.. Ж у д э там а - Ша сыйлык!.. 581

ОН ЕК1НШ1 ТАРАУ УЛЫ ШАБУЫЛ АЛДЫНДА Кызылорда облысынан Сталинградка сыйлык алып женелген эшелоннын алгашкы бет!: Елек станциясы- нан бурылып Орал каласына тарту ед! де, Урбах стан- циясына барраннан кей(И, У рбах аркылы Астрахани карай жалтарып, Ж эшбек станциясына токтап, сьш- лыктарын сол арадан майданньщ командованиесше ма- шинамен тасып тапсыру едй Бул мэселе туралы, обком Отан KopFay Комитете Hiii шойын жол жумысын баскаратын адамы — гене­ рал-полковник Хрулевпен осылай келкженмен, эшелон сапар шыгып алганнан кешн, сорыстык жардайы жол- дын барытын езгерпт. Состав Електсн бурылмай, ту­ ра Куйбышевке тартып, оныц аржавында Чапаев ка­ ласына, одан Пензага, одан Ртищевога булталактап, акыры Саратовтан кеп шыкты. Кызылордадан ноябрь- д]'н жыйырмасында аттанран эшелон, осы булталакта он торыз кун журдк Эшелонда азык тиеген жыйырма 6ip вагон бар едК Солардын ортасына киллер отыратын 6ip вагон косып, сыйлык экеле жаткан делегация соган мшген. Вагонный купелер! тугелг'мен eciKTi едь Сол купе- лердщ 6ipeyiHe, Сырбай мен Анатолий Кондратьсвич жекс отырды. Ш абаи жур|‘ст1 узак жолда, делегациянын жастау жары, азык тиеп экеле ж аткан вагондарды карауылдау, кутумен катар, колдары бос уакыттарын карта ойнау, елец айту, гармон, гитар, домбыра сыякты музыка Тар­ ту, ю'тап оку сыякты кешл кетерпш жумыстарымен ет- юзгенде, оларра араласпайтын, купелершсн шыкпай- тын Сырбай мен Анатолий Кондратьсвичттц баратыны унем! кецес. Будан бурын олардыц бастары ерте ме, кеш пе, уй- де jvie, туз д е ме — косыла калса езге кецес курыран- дай, каналдан, Судан, еп'ннен басканы женд1 айтпай- тын едк Мына жолы, екеуш щ кенес! — жатса да со­ тые, турса да согыс... Уйктаура ж атканда да олар осы кецестен ауыз жаппайды да, калрыганнан KeftiH, ке- 582

Нестершщ арты туск е тут асы п к етсд !. Т у с ш д е д е олар- дьщ керетш! согыс... Кенестер! унели осы лай, coFbic т у р а л ы болнанмен, мшезшщ ауырлыгына кар ам ай , С ы р б а й , кв бш есе кул- Aipri б1рдеыслерд|' айтады д а , бу ра н ш е т н , Сы рбай - мен салыстырганда, сер гек мш ез;и д ег ен А натолий Коадратьевич ауы р л ау б|'рдсмелерд1 ай ты п кетедк Сырбайдын к у л к ш к е к с а , к е б ш сс е М а с а к б а й т у р а ­ лы. Одан жэне Д эул еттен келген х а т т а р г а К араган да гардыр екеуш тез ж олы гы сты ра кой ы п, Ka3ip майорлы к Кызметгеп Д эул ет, М асак ба й д ы е з ш е кутуин кы п ал- — «Коркакты квп к уса баты р б ол ад ы » деген , ка- эакта макал бар ед>,— дейд! С ы р б ай , М а с а к б а й т ур а­ лыкедесш бастаган да, — егер ж у д э , о д а н к о р к ак ж ан- Ды керген ж ок ем, келецкесш ен к ор каты н н ы н в 31 сол еД'; келген хаттарды окытыи оты р са м , сон ы н ж уд э б а ­ тыр боп алыпты дейди О сы ган , ж у д э , нанары м ды д а б1лмейм!н, нанбасымды д а бЫ м ейм ж . Н анай ы н десем ... -Деп, Сырбай, М асак ба й д ы н кор какты ры н ан туран талай кызык кедестерд1 айтады . — Bip мысал, — дей д! ол , 6ip кенеа'нде, — сол Масакбай, кун! кеш е рана, согы ста н 6ip-aK ай буры н азшщ сыйырын аты п тастап , ж у д э м а с к а р а болраи гой. — Нерып? ~~ Кызылордага сап ар ш ы ккан б !р ж ол ы н да, ба- аарм оган 6ip кызыл к а с к а кол м аго р сыйыр кездесе- р- Р сындай сыйырды ол, ж у д э , !здеп ж ур е д ! екен. *-ыйыр атан еп зд е й б ол са керек. ©si ж у д э ж а с бол- са керек, уш -ак рет бу заул ага н б а , к а л а й , eMUieri ж ер СЫЗса керек. EMi3iri, ж уд э , т аб а н к а р ы с ед! дейд!. ~ Нарыз н ем к тщ ш виц! екен рой. — Сыйырдын, neci: «кысылрэн ж ардай ы м боп с а - тып турмын, эйтпесе ж уд э , кы яр сы йы ры м ем ес ед1» деВД, «желшдегеннен б а ск а у а к ы т т а , ж уд э суал м ай - Ды» дейд!, «сеп з айды н бойы на к у н ш е ж ы йырма литр- ден кем сут бер м ей дЬ дейд!. — Олар солай рой. ~~ Осы сыйырра М асакба й ж у д э , кы зы гы п, е р д т ^Уны, нардык булы ндай акш а 6 c p in са ты п апты д а , naTepiire алып кепт!. К дсы н да Д а р и к а келш д е б а р 583

екен, ол д а сыйырга жудэ риза бопты. Сол куш олар калага коныпты. Масакбайдыц 6ip мшезр серж ерт- пей, ею ауылдык арасына д а тунде журмейтш. Ал, ка- лага барса, жудэ коркак болса керек, тунде тыска мылтыксыз шыкпаса керек. — Онысы кызык екен. — Ж анагы сыйырды сатып алгак кун1, кудай урып, тунде, журт шырт уйкыдагы кезде, тыска шыккысы кепт1. Катынына 6ipre шыгайык деген екен, анау бай- рус ж удэ epiHin шыкпапты. «Жазран кулда шаршау бар ма» дегендей, тапаншасын алып, Масакбай шы- рады. М езпл кыс болса керек. Кешке кар жауып ба- сылып, ай жарык болса керек. Масакбай коранын бу- рышын айнала берем легенде, алдынан б!рдеме каран ете калады. Уры екен деп ойлап калган Масакбай, мылтыкпен, жудэ, басып кеп ж1беред1 де, кейш карай жалтара кашады. — Кап!.. — Сол кашкан калпымен, ол жырыла-сурше, 6ip арашка соктырып мапдайын жарып ала жаздап, еак- тщ баекышына жшниппн сындырып ала жаздап, eciK- Ti жалма-жан h e койып, асып-сасып, жаткан белме- сше юредь Бэлме, жудэ, онаша екен. Катынымен еке- yinen баска жан жок екен. Катыны «не болды?» лесе, «жудэ маскара болдым!» дейд!, «6ip уры тап берш, атып тастап келд1м» дейдь Ж уд э, нанар-нанбасын Шл- меген катыны: «шырып керейш» десе, «ойбай, жудэ ол не дегенщ? Жалрыз деймшщ ол?» деп зыр-зыр етедь Акыры, езжен катыны ер шырып, «6afiFyc-ay, былай да, былай да елдщ Fofi, Kiel атып тастаранынды б5лсе, ceni жудэ, са у ж!бере ме, будан? Одан да барып ке- решк тс, егер адам болса, уй иес1мен акылдасайык». дейдн — Эйел1 рас, ер екен. — Акыры, Масакбай кенбей, катыны «елтсрее, жу­ дэ меж -ак еллреш» деп ашуланып шырып кетед1 де. уйге ойбанлай юредь Манары атып тастараны сыйыр екен. О к мандайдан тиш, сыйыр, жудэ, сеспей ка- тыпты!.. — Rip акмак екен рой, м уны ц?— дед! Анатолий Кондратьевич, ыза боп. 584

— Екшш! 6ip кызыгын айтайы н,— дед! Сы рбай, кыртыстанган бе тш ты р ж ы й та к у л ш ,— Т ы р ты к дейт!н б!зд!н колхоздын ш атаб оты н бклесщ рой? — Бмем. Усталью атылып кеткен ж улик кой — М асакбайм ен ол, ж уд э , эм пей ед1 Fofi. — Оны д а б!лем. — Бшсен, сол екеу!, тары да К ызы лордага барып- ты. Олар кун д 1з eneyi ек! ж а к к а к ы ды р ы п кетш , пэтер- лерше тунде кеш к ай т са керек. E n ey i д ар база н ы ц 1 eni жагынан кеп Tyfliceai д е, кар а ц гы д а 6ipiH 6ipi ж у д э та- яымайды, 6ipiH 6ip i уры екен д еп ойлайды . — Масакбайда бул жолы мылтык ж ок па екен? — Оншасын бй ш е й м ш , Teri, ж о к к о й дейм ш . С о ­ вм ен , eni ж ары д а каш ы п к ут ы л а ал м ай м ы з д еп кор к- ты ма, элде аты п тастай д ы д ед ! м е, ж ан т ал а ск а н д ай арпалыса кетед!. — Болды кызык... — М асакбай Тыртыктан м ы ктырак екен. — Е, ананьщ касында алпамсадай емес не, ол. — Тыртыкты ол, ж удэ, алып ур ад ы д а, лзерлеп уз- Нлей бастайды. Т ы р ты к т а, ж у д э , к а р а п елер к у ем ес, Масакбайдын бет-аузы нан ж у д э , с а у там ты к кой м ай тырналап айырып тастай д ы . С о л ке зд е куц прлеген ядамдардыц ды бы сы ш ы ккан сон , М а с а к б а й , ол ар ды баеьщ жаткан ад ам н ьщ ж ол да сы екен д еп ойлап, т ур а кашады. О л ад ам дард ы , ж ан агы ур ы п кеткен ад ам ны ц жолдасы екен д еп , Т ы р ты к та 6ip ж а к к а к ар ай каш ад ы Ол екеуш уры екен деп , келе ж а т к а н ад ам да р каш а д ы . ~ Су журектерш-ай. ~~ Сол т у ст а милициянын к е ц с е а ж акы н екен. М а- ракбай соран бары п пан ал аи , керген -б!лген ш ай тады . Милиция оны ж акы н у й д ш 6ipeyiHe апарып кондыра- ды- Оныц 1з1н ш ал а, милицияра Т ы р ты к т а кеп, ол д а , «мет, солай, ж удэ, уры е л б р е ж аздады » деп мукын шаяады. Оны д а милиция ор н аласты р ад ы . Ертенш де милиция екеуш д е ж ау а п к а ш акы рады . Bip-6ipiH о л ар ЖУДЭ таный кетедь С ура сты р а келсе, 6ipiH 6ipi ум аш - таРан, ж удэ, ол ар ды н ездер! екен. С у и т in милицияра жУДэ, кулк1 бол ад ы ... М ш е, сол М а с а к б а й ,— дейд1 С ы р - ‘ Какпа. 585

бай, онын тары да осы сыякты коркактывына куэ 6ip- нешс кулд|рп кылыктарын айта кеп,— майданда жудэ батырлык керсетш, аз кунде eKi орден, уш медаль алса керек!.. Эшелонныд жолшыбай булталактай жургсн сапа- рында, жаудын самолеттер1 бомбалап талканы шырып калкан талай уйлер, вокзалдар, калалар кездести Ана­ толий Кондратьевичтщ сездер! кебшесе солар туралы болады. — Газеттен оку мен кезбен кору eKi баска екен,— деп уайымдайды ол.— Ж ауды н канды шенгелше иек- кен жер кандай екен?!. Мунык 6apiH тузеп алу да онай болмас, Сыр-еке!— деп кояды ол.— Кеп дуние керек болар, буларды орнына Tycipyre!.. — Ж удэ ж ау жешлсш де,— дейд! Сырбай да ауыр дем ап, — аржагын кеп боп тузеп алармыз, уймет пен партия нускар, б!з орындармыз... Экеле жаткан сыйлыктарын тез тапсырува асыккан олар, Саратовта 6ipep кун кШ рд! де, Едкч аркылы Эя- гельске eTin Сайхын станциясына токтады. Олардьщ сыйлыктары, Сталинград майданындагы жыйырма 6ipiHmi армияга арналван едь Армнянын кол- басшысы генерал-майор Иван Михайлович Чистяков екенш, бул генерал, атакты генерал-майор Иван Васи­ льевич Панфилов Мосваны корвауда казава ушыраван- нан кейш, онын дивизиясын баскарванын, жыйырма 6i- piHmi армиява содан кейш ауысканын Кызылорда де- легациясы жаксы бшедн Делсгацияны Чистяков езш щ ставкасында кабыл- дады. Онын ставкасы — Е/и'лден Сталинград тусындэ тармакталып, Каспийге езбеп'мен барып куятын Ахтуба езеш мен Ед1л езеншщ арасындавы калын товайда екен. Ьул кслген делегациядан, Иван Михайлович ею адамды жаксы таныйтын боп шыкты. Bipeyi — Анато­ лий Кондратьевич, era'Huiici — Сырбай. Анатолий Кондратьевичпсн ол, 1934 жыл Сочи ку- рортында 6ipre болван екен. Сырбайды ол, б1рншидсн, Д эулеттщ экеа' болван- дыктан таныды. Дэулет Kaaip танктж полктщ коман­ дир! екен де, Чистяковтыц карамавында кызмет етед| екен, генерал оны жаксы таныйды екен. Екшппден,

Сырбайдын О тан к о р га у кор ы на ж а р т ы миллион сом бергекш'п, осы ж ен д е оны н С т ал и н ж о л д а с к а берген телеграммасына Сталии ж о л д а ст ы н р ахм ет айтып жауап кайтарганы газеттер д е ж а р и я л а н г а н екен. Б у л га зет сапар merin ж урген Сы рбай лар кездеспргсн жок. «Сол Сы р бай осы» д еген д е: — С|'зге Кы зы л А рм и ян ы н ат ы н а н ал гы с а й т уг а руксат етпбз!— д сп ген ер ал С ы р б ай д ы н кол ы н ал д ы д а , бул г а зе т ' Kepin, Д э у л е т т щ д с а с а куа н ы ш ты екен in айтты. Ставканыц касы ндагы 6ip бл н н д аж га орналаскам жолаушыларды ген ер ал кеш ке е з б л и н д а ж ы н а к он а к к а шакырды. О л а р б а р с а , м о ж Ы с к е 61'рнеше ген ер ал д ар мен офицерлер ж ы йналы п к а л г а н екен. О л ар д ы н а р а- сынан Д э ул егп С ы р бай мен А й б а р ш а н ы к кездер1 ж о к - таганмен, кею ректерГ ж о к т а га н ж о к , ей ткеш , ген ерал- Дыц уэдес! бойы нш а, Д э у л ет к е о л а р е р те ц ш е ба р м а к . Мундай м эж и псте С ы р б ай д ы н б о л уы б iр iнш i р ет емес. Кызы лордада д а , А л м а ты д а д а , осы ндай бай столдын тер inд е ол тал а й оты р га н . С о н д а , ол , « а р ак , Шарап Tyri.n боза д а татып кергем ж о к » деп , «ecipin кымыз да 1шкен емен» д еп , ау з ы н а там ш ы а р ак , ш а- Рап алмайтын. О ны н б у л м ш е з ш б ш е т ш А натол и й Кондратьевич, ген ер ал д ы ц узы н бо й л ы л ау , мыкынды- ЛаУ келген, сем !зш е, Кызыл ш ы ра й л ы к е ек п д а , K ep ixri afiejii, столды ай н ал а о т ы р га н д ар га б а к ал д ы ез колы - изикуйып ш ы ккан д а, С ы р бай д ы н к у л а гы н а сы бы рлап: . — Бул уй д щ эй е л 1 р ен ж ш ж у р е р , шшесек^з д е ер- н*Н1зд1' малыцыз!— д ед ь Сырбай ж а у а п кайтар м ады . Мундай м ож Ы стерд!' С ы р бай «бан кет» деп ан таты н ЗД!.. Онын тэрт1бж де, мэж ш 1ст1 6 ip e y баскар аты ны н , журт кезек-кезек сейлеп, пэлен н щ , т у г е н т 'н ден са ул ы - гына iuiin ж атагы н ы н Сы р бай б ш е т ш . Бакалдар куйылып болнан кезде, сол тэртпгп бас- Тарысы келгендей, генерал орн ы н ан кетерйпе 6epin е д к — М аган р у к е а т ет,— дед1 он ы н о н ж а к Т|'зес1н б а ­ га отырган Сы р бай д а , он колы на б а к а л ы н кетере т ур е- геп. ^Тандангандай С ы р бай га к а р а г а н ге н ер ал га А н а то- лий Кондратьевич, онын сезш ау д а р ы п , e3i С ы р бай га: 587

— Аксакал, мына к1с! сейлешн де, ayeni, ынгайсыз болар,— деп едк — Тук те ынтайсыздыры жок,— дед| Сырбай,— му- ныц жолы улкен болганымен, мешц жасым улкен. вз'ш- HiK, 6ip, ж удэ, сейлепм кеп тур да. — Сейлес in,— дед! генерал. — ©3in 6i.ieciH, А нател ,— дед! Сырбай, бакалын керсетш,— мына бар болгыр, мешц epHi.Mтимеген нэр- се ед! гой. ©леем елш-ак кетейш, осыны мен!н, жудэ iiuKiM кеп тур. 1шк!м келетш себеб!м: осы Kiciniu аузы- нан буп н п ecTireH сезге Караганда, б!зд1н эскер каз!р 6ip улы тшектщ успнде тур екен. Ж ау осы арада 6ip кыйраса, 6ipa3Fa шешн eciii жыйиай алмайтын сыякта- нады. Р ас па деп сурашы, жанаралдан! — Р ас,— дед! генерал, Анатолий Кондратьевич, Сырбайдын сез1н аударып бергенде,— жаудын куийи ек cohfu сарыккан «epi осы. Осыдан табанын 6ip коз- рап алсак, Берлинге шейш жер шскетпесшз OFaH. — Берлинге шейш жер жскемесе,— дед! Сырбай, генералдын C93in белш ап,— Берлинде шскеп те не жа- рытар дейсщ ол. Осы шскемеу! HciKCMeyi де онык. Ен- деше,— дед! Сырбай кызына сэйлеп, бакал устаган ко- лын аспандата кетерш,— мен мынау стаканды, жаудык жер nicKeMeyine !шем!.. K yni кекке ушуына илем!.. Bi3- дщ армияныц жецуше |‘шем!.. Мына, касымыздагы жа- наралдын абройлы болуына iuieML. Бэр1м!зд! жешске бастап отырган Сталинн!ц денсаулыгына 1‘шем! Сырбай 6ip бакал ак аракты кетере салды. Арактын езепн ертей жэнелу!не ол карамастан, ба- калды тецкергеннен кейш, бетш генералка бурып ед!, ол да бакалын жутып боп, бетш бер! 6ypFan екен. Бул арака аударушы керек болтан жок. «Кел, суй!- cefliK» дегендей, eKeyi де кушактарын жайды да, oipiB 6ipi катты кысып суйд!... Конактар узак отыриан жок. Сол кун! нсм1'стсрд!н карсы шабуыл жасауы туралы кауып бар ед!. Генерал бул женде конактарын тыйышсыздандыргысы келмей айтпады. Тун ортасы жакындай конактар тарады. Оларды генерал, Москва га к е т т oai оралмаган, ар- миянын coFbic кецесшщ муш есш ш блиндажына орна- ластырган ед!.

Кальщ тогайдыц арасындары блиндажда уш белм с болатын. Соны н ю впрек 6ipeyiHe Анатолий К ондрать- евич пен Сы рбай орналасты д а , взгелср! езге ею бвл- меде ж ай тапты. Ш арш аганы ма, элде шлню'реп ал га идыры ма, Сыр- байдьщ nenecKici келгенмен, А натол и й Кондратьевич тез калрып, кор ете туст!... Сырбайдын квзт Ы и б ед ь К ар ан гы болмеде ол, ау- лынан аттанганы нан 6epi керген дер ш кез алдына кел- •прдь Bipen-capaH рана болмаса, сорыс басталралы ол станцняра барып карген жок-ты. Bipep барранында, eTin жаткан эскерге, куралда кездескен жок-ты. ЕрсЫ -карсылы эшелондап eTin жаткан эскерлер мен куралдарды ол О ры н бордан, ocip ece К уйбы ш евтал былай ш ыга керд]. Не деген кеп эскер!.. Не деген кап курал!.. Cofhcth h Hci де онын, м урн ы н а О ры нбордан бы лай шыга келген сы яктанды . Ен. алды м ен, кай калара т у н - Де кездессен д е, ж ар ы к деген! тоты яйы н сыякты к е л л - Д'Р б1рдеме. Куйбы ш евтан бы лай ш ы га, мойны сорай- ган зенб1'рсктер поездарды к устш д е , ж эн е д ал ад а рана емес, уйлердщ теб ес ш д е д е тур. — Ол не б т р е д 1 ? — деп сураса: — Ж ауды н самолеттер! кездессе, соны атады,— де- седк Ушып ж ур ге н самолеттен кеп нем е ж ок. Э у е л п кез- де кез1не са м о л е т туесе, « ж ауд ы ю бол м агай да» д еп *yperi зырк ете калатын Сырбай, кере-кере уйренш калды. CyflTin ж ур ш , П енза мен Рти щ евон ы н арасы ндагы 6ip станцияга ж еткен де, немгст1ц ал ты самолет! кел!п кап, станцияда турран соста втар д ы бом бан ы к асты на алды-ай келш !.. МезНл кеш едг Бомбалау бггкенше ымырт жабылып Kerri. «Батырга д а ж ан керек» дегендей, канш а тасжурек- пш дегенмен, Сы р бай д а п е н д е ш ш п н !степ, бом бал ау кезшде кал ш ы л д ап орнында т ур а а л ган жок. Абырой болганда, олардык эшелоидары аман калды. 589

Em ijiey 6ipeyjiepi, бомбалау бггкеннен кей!н, станция- — Манаты тэп-Tayip вокзалдык уй1лген топырагы тана калган,— деп кайтты. Олар 6ipneiue составтык кыйраканын, неменелердт булшгенш квруге, сол густы коршап алран эскерлер жчбермсгешн, олде юмдерден естулершше, адамдар да, жукгер де апатка ушыраганын, жараланган адамдар- дын аянышты дауыстары кулактарьша да келгенш ха- барлады. Эшелон тунде журш Kerri. Жолшыбай сондаи ка- уып куткен олар, Сайхын станциясына аман-есен жетп. Жолшыбайкы эеерлсрдщ бэрш тугелдей коз алды- нан осылай етюзген Сырбайдык эл! де уйкысы келе коймады. Блиндаждын iuiiH жылытатын денгелек reMip пеш сейш, кызу тарагандыктан, бвлме суынкырап, де- Heci тоназый бастады. Одеялдын сыртынан айкара жамылтан тоньж ол кымтай тусш, екшнн жамбасына аунап жатып e;ii, онык кезше Алмалыктын клубында керген 6ip кинокартина елестей Kerri. Мэдениегп сауык туп'л, ауылда болатын кыз-ойнак- rapFa да яйпт Ke3iHiK езшде бармайтын Сырбайды, осы кинога Байжан колкалап арен anapFaH ед1. — «Сотые, сорыс» дейс!здер,— деген e.ii, Байжан, Сырбайга,— сол сотысты квзбен барып керш жаткан жоксыздар. Кору кажет. Оиьщ немене eKeniH кврсешз рана бш еаз. Соны квруге мумкш шшк бар. Кеше Ал- малыкка кинокартина кептк K a3ipri болып жаткан со­ пле туралы. Керуиплер тамаша екен деп жур. Соны барып KepefliK. — Ж удэ, кайтем, Kepin,— деген Сырбайта Байжан кенедей кадалып, акыры зорларандай алып барды. Кино Сырбайга Байжаидай эсер еткен жок. Екал* дымен бурын «кино» легенд! атымен кермеген Сырбай­ дык, тез ауысып жаткан картиналардан басы айналып, * yp e ri ерекшгендей болтан сон, квзш таре жума койып, анда-санда тана ашты; екшниден, араларын узбестеп кергенджтен бе, элде, буркылдай атылтан зсцб1ректеп- Д1К, сырганай жуйтшген танктердщ дыбысы еетшмей, 590

кур кыймылы Fana бай к ал ган д ы к т ан ба, бул болып жаткан кыймылдар Сы рбай Fa к ау ы п та н rep i, к ы зы к сыяктанды. Суйтш, ол сол кинодан, Байж анны н. ойындагыдай эсер ала алмай кайткан едк CoFan шейш д е, содан кейш д е, «ш ын сорыстмц ез1 кандай болады екен?» деген ой , С ы р б ай д ы н баеы нан шыкпайтын, ол шын сорысты к е р у ге ынты гатын. Сол ынтыгу, оны к баеы нан м а й д а н д ы ж иектеп бар- канда да кал м ады . Б л и нд аж д а ж а т ы п , ж ан агы кинОда кергсш'н коз ал ды н а келп р ген С ы р б а й , «ж уд э, 6ip Кор­ ее, сол сорысты!» деп койды ш ш ен. Сталинград туб ш д е б1‘з д т ар м и я н ы н зор ш абуы лы белуга мумкш ш иик бары н ген ер ал д ан есп'ген С ы р бай , coFbic туралы ойл ап ж аты п, «сол бол аты н ы , ж уд э , тез болса екен, керш кетеп'н!» д еп асы кты . Cefrrin ж аты п Сы рбай к ал гы п Kerri. Ол туе к е р д г Т у сш д е сорысты е м ес, аулы н кор д п жыйналып ж ур ген , ж ай р ан д ан ан коп ад ам ... К азы л ган жер-ошактар, сойылран м а л д ар , асы лран казан д ар ... Торайдыц ар асы н д а тоселген к1лемдер, ж айы лган д а с - таркандар, уетш е койылрэн а с т а р , ж емш тер, ар ак-ш а - Раптар, кы мы здар... С а у ы к боп ж ат ы р : 61'реулер билей- Д!, б1реулер дом бы р а, сы рнай , к обы з ойнайды... С о л сауыцтын ш ш д е Д э у л е т те ж ур ... Э н е, Б ах ы тж ан д ы ке- Tepin, 6ip топтын ортасы нда, 6ip колты рына таба н-к у - “ >ак гул кысып, бетш де нуры о й н ага н Гул нар тур ! Оран суйсшумен ка т а р , С ы р бай , ш ш е н , бауы р басы п Калган Б ахы тж ан д ы кы зган ад ы д а ... М ш е, блреулер, «балад аман келдй сеш кай та толгатты рам ы з» д еп Тэр - бияны аунаты п ж аты р... Э не, б!р е ул е р , «Сыр-екекд1 неге KeTepin ш айкам айм ы з?» д еп Сы рбайды н озш е к а ­ рай «yrip iein , кул!'сш келедь.. Осындай кызрылыкты т у с т щ ар ты егш орура ауы- сып кето ме... кан ал д ы н б1рдем елерь.. майданра аттан - ран сапардыц (Ярдемелер! сапырылды м а,... эйтеупр, де- М|нен ерinдер in ж елпи, пы сы лдай уй к т а г а н С ы р бай оснлай ж атк ан д а, аспан кы й рап ж е р г е тускендей, 6ip- Деме сатыр-KyTip бола калды. Шошып оянран ол, «алл а, ал л а !» д еп тесеп н е н аты п ТУрогелдк 591

Блиндаждын кузет!, бул ксзде, конактар уйктаган- нан кейш сенд1ргсн электр лампаларын жагып ж1бер- ген ед1. Тесектен «аллалап» атып турран Сырбай, алрашкы минутта cceHripereii есш жыйнай алмай, кейлек-дам- балшак ауыз бвлмеге ж упрш шыкты. Шамы жанран ол белмсшн адамдары да, орында- рынан урчиice турегелгскен екен. Сатыр-купр кушейш барады... * Eci Kipe бастаран Сырбай, енд1 кайда барарын, кш- ге не дерга биллей, эр! журег! аузына тырылып тур- ранда: — Сыр-еке!— деген еркек даусы сап ете калды, ту сыртынан. Сырбай жалт караса, пальто-imiriH конылтак киш, e3i уйдтаран белмеден шырып келе жаткан Анатолий Кондратьевич екен. — Ж удэ... жудэ...— дед1 Сырбай, не деуге бшмей кап, «мына сатыр-кут!рд1 ce3in турмысьщ?» дегендей жалтактай жан-жагына карап. Анатолий Кондратьевич б1рдеме дегел1 келе жат- канда, есктен кузетый сержант Kipin келдь Ол казак ж!г1т1 ед1. — Немкгпк шабуылы,— дед1 ол. — Генерал...— деп аузын ашып келе жаткан Сыр- байдык C03IH белin: — Генерал-майор,— дед! сержант Сырбайдыд «ге­ нерал кайда?» деп сурайтынын жобалап,— аздер жат- каннан KeftiH машинамен журш Kerri. Коррану жиепне Kerri Foft дейм1Н, Teri. ByriH немютердк шабуыл жасау- га тырысатынын бкеп'н боларсыздар. — Генерал айтып ед|',— дед| Анатолий Кондрать­ евич,— 61'рак дэл 6yriH деген ж ок ед1. “ Коркытпайын деген болар,— дед! сержант,— ие- MicTiR буп'н шабуылга KipiccTini 6isre мэл|'м. Солай ма?!. Канша жерде ед1, ©31'?!..— деп б!> реулер «келш кала ма, кэшр» дегендей урейленген кес- кш бйш'рш едк Саспацыздар,— дед1 сержант, жымыйып,— «лак та олершде туяк серпедЬ дейд1 рой. ©лерде серпкен туягы болар бул. Кайда барар д ей ан ол, онымен. 592

Айбарша бул кезде, тер п белм еден Сырбайдын, то- нын, пимасын алып ш ы ккан е д ь С ол ар д ы денееш е су­ ра салран Сырбай, коркудан ба, тонуд ан ба, к.ал- шылдап: — Атыс, ж удэ, б!зд1'н уст1М1'зден кетш ба р а ж аткан * о к па, балам ?— деп сура ды сер ж ан ттан . — Ж ок, ата,— дед! серж ант жымыя Tycin,— бул арадан кырык шакты километр ж е р д е ол. — Тебем1'здсн шырып ж аты р рой, д аусы ? — Сорысты 6iptHuii керупи'з бе, ата? — Bipimiii, балам . — Э-э-э... Т у си й к л . С орыс д еген к а з 1р осы лай бо- лады, ата. Ж узлеген зенб!ректер аты лса , ондаран сам о- леттер уш са, дыбысы осы лай есН л ед к — Япырай, жудэ, сумдык екен. Кырык шакырым- нан булай ест!леди касына б а р с а к ан д ай екен! — Касына бармай-ак та, кормей-ак та койьщыз, ата. — Неге? — Астан-кестеш шырып ж атк ан дуниешк нес! кызык. — Ж аудын бул шабуылы уза к к а созылар ма екен? — деген сурары на: — Оны командование болм аса, б!з кайдан бш ейж, — Деп ж ау ап берд1 сер ж ан т,— сорыстын ж алпы ж аг- Дайына К ар аган да катты болура т ш с п . О сы т уст а , по­ тен 6ip, сы рттан 6ip, ei<i ж ердей корш ал ган немштер- Д>Нбул ш абуы лы i.Trepi басам деген д!гш ен емес, кор- шауда кал ган куш тер!н кутка р ы п алгы сы келгенд!п- нен. Осыдан б а ск а м а ксат ж ок, оны н бу л ш абуы лы нда. — Ж удэ, куткарар ма екен?— дед[ Сырбай. — Куткара алмайды, ата. Бул какпанра тускен кас- кырлардьщ куты лура мурш асы ж ок. О ларды тек, тум - сыкка сорып ел п ’р у рана калды . — Ж удэ 6i3re де соктырао ма еди тумсыкка!— деп *i6epfli Сы рбай, куаны п кетш ... Дуниеш тенселткендей сагыр-KyTip, туе ауа бэсек- Деп, даусы алы стай бер ди . Не болып, не койганын се р ж ан т кои а к та р га кеш ке ВДрай хабарлады . 38-е. Муканов 593

— Кармен журген аюдын i3i сыякты, мына 6ip ден- гелекп, сопакты бнрдемелер жатыр гой,— дед! ол, ка- быргадагы картара 6ip, Сырбайра б!р карап турып, Сталинградтыц кунгей жарындары шубалган, расында аюдын !з1 саяктанган б1рдемелерд1 саусарымен нускап, — осылар —‘ келдер. «Сарпин коядер» деп атайды. Нс- MicTep буп'н осы келдердщ арасымсн 6epi етш, Сталин­ град каласьшда коршауда жаткан колдарын босат- пак болтан екен. Ол талабы таока сорып соры кай- наса керек. — Мурдем неге кетпеген!— дед1 Сырбай. — Асыкпакыз, аксакал,— дед1 сержант,— мурдем кетунпц алды осы болар онын, арты да каншага узар дейпз. — Ж удэ, тез болса жарар едк— дед! Сырбай. Генерал Сырбайды, Анатолий Кондратьевичт1, Ай- баршаны тунде шакырып алып: — Баланызра жолыктым, — дсд1 Сырбайра,— аман екен. С1здерд1н келгендернцзге аса куанды. «Калынды- гыцыз да бар» дед1м,— дед! генерал, Айбаршага карап, жымыйып, — оган болса-болмаса да куанды гой. Со- лай ма? Айбарша уялиандай томен карады. Дэулеттщ с!здерд! Keprici келед!,— дед1 генерал, козш Айбаршадан Сырбайра аударып,— HeMicri той- тарраи б!здщ армия, ертецнен бастап шабуылра Kipicy керек. ЭздерМ згс кеше айткан екшпп коршауды тез аяктауымыз керек. Дэулеттщ танки к поли осы ша- буылдыц алдында болады. Мен с!здерд! бупн тунде >Ki6epin алам дсп уэде кылдым. Bapini3rc 6apyFa бол- мае. Егер тшесешздер осы yuieyiHi3fli каз!р ж!берем. — Хуп болады! — дед! конактар. Машина орл!, сайлы жолдармен зымырап келед!. Тун кердей карангы. Ауа шьщылтыр аяз... Жолшыбан iarepi ентелеп келе жаткан неше турл! кару-куралдар арткан машиналар, салтты, жаяу а дам- дар... Жанап журмссе, агылран бул кару-куралдар мен бул адамдардыц арасынан богде жан ете алар емес... 594

Не деген кеп ад ам !.. Н е д еген кеп к у р а л !.. К ез д ! тун д ы - ратын осы кы ймы лга К ар аган д а, 6ip in ert Кыйы р Ш ы- гыстан бастап, букш С о в е т О та н ы ж а у д ы сы рып алып кетуге жыйналып келе ж а т к а н сы я кты ... О сы т у т а ск а н кыймылдан, аспан д а гу -гу, ж е р д е гу -г у. У йренбеген кулак, бул гу -гуге керен бол аты н ... Эие, элдекайда, асп ан д а у ш к а н к а р а ш а к а з д а й к а - тарланып, кы зы лды -ж асы лды , акт ы -к ек т к .. боя л ган б|рдемелер, ж ерден п 'збектеле а с п а н г а у з д ж а з кв те р р лш, бас ж агы имшп бары п к а р а н гы т у н ге ciHin ж аты р . — Бул не?— десе: — Трассирующие пули,— дед1 орыс шофер. — Не дейд1? — деп сурады Сы рбай. — «Самолетгерге ж ол сплтейтш октар» дейдь— Деп аударды А й бар ш а. — Субхан-алдай, окпен д е ж ол с!лтейд1 екен-ау, жудо? Анау, айкы ш -уйкы ш боп, ж ер-кекп ' ш арлап ж а т ­ кан узын ж ар ы ктарды ц не екен ш сураш ы ! — П рож ектор рой, ол э т к е,— дед1 А й б ар ш а,— а с ­ панда ушып ж ур ген ж а у д ы к са м о л стт е р ш 1здейд1... Егер тапса, сол м анайдары б !з д !ц зецб1ректер кере ко- ЙЬ1П оларды атцы лайды . — Б 1зд!к1н о л ар ейтпей ме, ж у д э ? — Эрине, о л ар д а б 1зд !ц са м ол еттер д 1 осы лай ау- лайды. — Япырмай, аспанда д а аттатпайды екен-ау, 6ipia 6ipi! _ — А ттатпаса, мына б 1з д щ са м о л е т те р н еге L irep i Ушып барады ?— д ед ! А й б а р ш а ,— ол ар д ы н б у л са м о- леггерд1 ж 1бермсуге зл! келм сген рой. — Рас-ay, ж удэ. BipaK, оларды н самолеттер) д е °|зге карай осы л ай е тш ж а т п а г а н ы н к ай д ан б1леи !з, б!3? . — Менщше отпей ж атыр гой д ей м ж , егер етсе, 6i3- Д'К мына Lnrepi ж ы лж ы ран к уш т! а т т а т а ма ол ? ~ Эрине, аттатпайды. К у ш М н келмегеш де, бул!.. Анатолий К ондратьевич б у п 'н д е у н а 'з келедй О сы canappa шырып, б улш ген д ун и е ш кор е ба стар ан н а н , ЖаУРа деген к е п ар т а туск е н ол , С т а л и н гр а д м анайы н- 5?РЫбулщ ш ш кт! кергенде, ы з ад ан Tepicine сы й м айды . “ Урын ол, ж ек коре тур а, ж а у д ы д а а д а м г а с а н а са , ен- 596

д1 ол жгута теней™н маклук таппады: жылаига те- HeftiH десе, ол жеке адамга рана залал гсгейд!; шаян, каракурт та сондай; жырткыш андай д ей т десе, карусыз б'рен-саран 6ipeyre залал ютемесе, адамга макайлай алмайды; meripTKe деЙ1'н десе, ол егшд1 Fa- на отайды; адам баласына ен апат сыркат — оба, ол дешн десе, адамды канша кеп кырады дегенмен, дэл мына фашистердей кыртан обаны тарнх ecriren емес жэне оба Fa карсы табылран вакцина1 бар, сол аркы- лы обаны таратпаура болады; егер тукымын куртпа- са, фашистер тарамай кояр дерт емес; тарай калса, онын апаты обадан элдекайда артык, неге десешз, оба адамнын ез басына рана залал гстесе, фашистер сол адамныц e3i тугм , ата-баба, зэу-заты жасап кет- кен казнаныц бэр{н куртады; ендеше, дуниеден фа­ шистер курымай, адам баласына бакыт жок... Осылай ойланан Анатолий Кондратьевич, тылдзры енбектщ де жеюске жэрдемип екенш 6iae тура: — Сыр-еке, байкайсыз ба?— деп койды, Сталин- градтыц манайына келген куншц б!реу1нде, — eH,6eriMi3 де жешл емес, 6ipaK, шын ауырлык мунда екен-ау!.. Б13, ауыр болFaимен, бутш дуниенщ арасын- да кызмет аткарамыз рой, мыналар булшген дуниешк арасында... — Рас. — Булардын кызмет! ел iимен араласкан кызмет. Мунда каз1'р Tipi отырран адам, алдани минутта Tipi болатынына сешмд1' емес, ал, б 1з д т тылда ондай ка- уып жок; куш1Ц жетсе, 1стей бер де, icTefl бер! — Рас. — Тылдыц жумысы да ардакты болранмен, егер жас адам болсам калай куштегенмен ол кызметке кал- мас ед1м де, майданга кеп, елсем-т1р1дсем де осында болар ем. — Мен де жудэ, сейтер ем. Б|'рак HeriHe еюнем1з онын? CeHin кызын сорысып келдь MeHiR улым сорысып жур жаумен. Жаудан солардын кек алраны, жудэ, 6i3- дщ де кек алнанымыз емес пе? — Ол рас кой, 6ipaR, ci3fli бшмеймш, заты мешн, 1 Жукпалы ауруга карсы табылран ем. 596

93 колымнан 6ipHeiue HOMicTi влт1'рмсй к е н ш м Koiiuiip емес. — Арманыд сол рана бол са, оньщ neci кыйын,— дейд! Сырбай, — немюл'н пл ен ге ал ы н р аи 6ipneiue т а - бынын KyHi кеше керген ж окп ы з б а , ж у д э ? Типнде со л ­ даты да, anecepi де, ж ан ар ал ы д а б а р . Ж а л гы з neMic дана емес, сонымен ж а к т а с ж а у д ы ц 6 s p i бар д еген жок, па, б1зге. Ж ауды олп'рп'н келсе, б а р д а , су р а б1-рнеш е- yin, саран бермес дейм1с1к?.. — Жо-о-о, бермейд!, а к с а к а л . Ж а у д ы , колы н да к а - РУЫ барда рана жояды. К ,аруын т а ст а р а н сон, оран задсыз eoKTbiFa алмайсын. — Жаура не зан керек?! — Ецалдымен, закнан ты скар ы ад ам , адам емес — хайуан, еганни, ж ау д ы к д а ж а у ы б а р . — Мысалы? — Мысалы HeMic армиясы н а л а й ы к . О ны н шп'нде “'ын ыкласымен фаш ист боп ж у р ге н д е р д е бар, ал д а- “ып жургендер д е, ерп«пз ж у р ге н д е р д е бар. Б аста п - кысы тэрбиеге келмейд1‘, сон гы лары келедк — ,вт|рж nauieci KiM сол ар д ы н , ш ы н nam eci ki'm? — Шын фашистер - - б у р ж у й л ар . — Солай-ак болсын деш к, сон да, осы Амы ркан нм Арылшынды д а борж ой лар б а с к а р ы п отыр д ей д ! — Рас. ~ Калай сонда?! Ж у д э , нем1'ст! б а с к а р р а н д а бор- “<ой!„ Днау екеуш б аскар ган д а б о р ж о й . HeMic б!зд! «Циализмтн адам ы деп жек к ор е ш д е , сорыссын; а н а у ““«Умен неге сорысэды сонда? 7 ^рыстан, жолбарыс, аю , каек ы р , ту л м — 6api гн ба аксакал? — Ад. — Солардын 6opi адамга кас па? \" Кас. — ®зара дос п а, олар? — Кайдан дос болсын!.. — Bip KopaFa кам аса к ай тер е д !, о л ар ? \" w ii келген! алс!з1н TyTin ж е р е д к — Буржуйлар д а сол ан д ар сы я к т ы . О л а р 6ipiH 61- Р' т у щ ж еуге тыры саты н х а й у а н д а р . А м ери ка мен Е97

Англия буржуйлары б1'збен 6ipirin нем!стермен согы- сып отырса, онысы б!зд! дсс кергендйшен емес, олар- дын ойы — б!збсн куш 6ipiKTipin, эуел! немютч жещп алу да, содан кейш 6i3Ai жену. Олардын ойындагы сондай арамдыктарын Тыртык пен Брехунецке байла- нысты мзселеден естШ к те гой. — Айтпакшы, солай скен-ау, жудэ!— деш Сырбай, ызалы дауыспен,— соган Караганда пэлешн зоры ке­ йш жатыр ма деп коркам! — Не кылар дейс1з, поле боп. Тек Сталин жолдас ел!м!здщ бакытына узак жасасын де!.. — Ылайым да солай болсын!.. Айту тур!не Караган­ да, эл1 талайга созылатын тартыс кой мынауык. Му- ныц 6iTep кун! бар ма, ез1? — Эрине, бар. — Кашан? — Кашан жер жузшщ буржуйы курып, адам ез ецбеНш'ц рахатыи ез! керген кезде. — Тез|'рек болса екен, сол!.. — Болады, аксакал. Сталин жолдас онын бэрш ессптеп отыр. Осыдан кейш сурау-жауаптары таусылгандай, не- кссс мазасыз тенселд1рген машинаньщ журкпнен шар- шарандай, олар тагы да тым-тырыс бола калды. Оларды алып келе жаткан орыс шофер!, езшен 6ipey б!рдеме сурамаса ун катпайтын, элдекандай 6ip соз­ ван энд1 мурнынан ыцылдай отыра 6cperiii адам екен. Ж урпзш келе жаткан машинасын шофер жолшы- бай талай сакка жуг!ртп. Ж ол жайы солай ма, элде, тура тартатын жолда бвгет коп пе, онын машинасы булталактап тж те, келденен де, кырын да, орагыйда, каргый да, секендей де тартты. Сонша бурысты жолда шофер ешкгмнен де жен сурамай, конактарын нысана- лы жерше дэл экеп тус!рд|. Дэулег баскаратын танктж полк, бул тун!, немгстер кеше гана ертеп таетап кеткен б!р поселкеде тунеп жатыр еди Дэулегп'н ез!, поселкен!ц ортасындагы тек- жарасы куйген 6ip уйге конран. Сол кун! экес! мен Ай- баршанын келетнпн ecTiren ол, «осьшдай адамдар жол сураса маган сштерш'ц» деп, туыскандары келет!н жакка койылган карауылга тапсырган. 59S

К ар ауы л коскан сол д ат кон акгар ды Д о у л ст п н и >- rcpiHe алып келгенде, м езп л т а щ а ж акы ндап кал ган ксз ед1. К уш и з п кауы р т ж ум ы стан шаршап, куннщ ш ала уйкысы козiно тыгыл1:анмо1г, боны луыр тартып, inipflc калгый ба ста га имен, б у п н п кездосопн жакыидары cciiie тусксндс, Дэулеттич, уйкысы шайтан ашылып, тесогш де тыйшып ж а т а ал м аган . О сы .\\n.jin ол, ауыз бвл.мсдс ж аткан М ас ак б а й та айтын, ил да уйктай алатын см ести догсн сон мезпл етш зу макса- тымен eneyi дойбы ой н аута оты рган. М асакбай дойбы га уткы р едн Гадай ойынш ымоп ке:»- лосо ж уре, онын муд ipген куш ж ок-ты . Д оул стнсн ivp iK болганнан 6epi, егер заукы со г а ка л са , опымсн д о ой- пап, бч'рак, онын ез1нен томен ойы нш а CKCiiiii коргсн сон, кебшесе утып, ара-тура утылган бон срмск кылатын. А1ына ж олы д а ол свйттк Д о у л с т шобор ониан 6i.i- мегснмсн, 6ip ойнаса жалыкпай у.зак ойнайтын адам c.ii. С ол дагды сим ен ол, домолон.щ рс тус-in у га борите гМасакбаймон opcriccM доп отыры п, уакьгп ы н кидай вткшпн бы м е й каллы. Д ойбы га бершген онын онын, какна алдына коле Сергеи мапш наны н д аусы бе л я к — К с л д Н —-л е и ол атми турды д а, ыстык билмодр iiKMiiin оты рган кнтолш до ки.мопен, i■ rikfii ш албар- шан гана калпшШ и тыска ж уп'ро шмкканлл. машина Какнасм ami.iK, тобгча ж аб ы к кора га Kijriii к о т . Д аул от к- Гюго ш ргондо как на ж абы лды . О агы иыгкан ал.тм- дар uipin 6ipi к о р ан догсн ш ютпен, шо(|>ср мппши.ш ын фарын1 жакгы. Д оудрт машииага карай ж упргондо, торч-бос илам, (•кг .пи Д о у л с т коек ini нон см ог, oaiiio ганые ту.п асы мои типы на и таныды . —• Око! - доп куш ак ж ая ум тылган Д.чулпко: - Токтл! — долл оган д а С ы р б ай , колын ки п pin. Д аулот кигг токгай калды. — М и н а Kicini таныдын, б а ? — дон суриды СирОлй баласынаи. — Анатолий Кондратьсвич!.. 1 Шамы.

— Эуел! coFaH амандас!.. — О, жандай кымбат догымнын экес!!— деп, Дэу- лет кушарына кеп юргенде, Анатолий Кондратьевичтж кез!нен ж ас ыршып KeTTi де, бауырына капы кысты... Уйдем Дэулетп'ц iain шала, онык кителш колына устай ж упре шыккан Масакбай, Дэулет Анатолий Кон кратьевичпен кушактаскан кезде Сырбайга бетпе-бет келш калды да, кителыи карЫна ш п, <ассалаумали- кем!» деп колын усынды. — Токта! — дед! оран да Сырбай, колын кетерш. Ол да токтай калды. — Адал колын ба, бул усыниаи, арам колын ба? — Майданньщ канымен жуып тазарткан колым. — Ендеше, кел шырагым!— деп Сырбай оны бауы­ рына басты да, exi бетшен кезек суйдк Содан ксйш, бо- сата 6epin, — MCHin 6ip тегшссм шын теплеишмд! жу- дэ-, бшеа'к езщ ,— дед|‘, — шын тегйвдм шырарыы!Сен де меш'н улымсын! Осы кезде Анатолий Кондратьевичтщ кушагынан босанган Дэулет: — Мынаны кшщзнп!— деп кителш келденендсте берген Масакбайдык колын карып жсберд1де, Сырбай- га куш ак жая тары да «эке» деп умтылды. — Токта!— дед! Сырбай оран. Дэулет токтамап едк — Токта дед1м рой, мен саран!— дед1 Сырбай бу- йырран дауыспен Дэулет токтай калранда. — Салкын тиед! деймш, а'зге!— деп Масакбай ки- телыи тары тоса 6epin едк — Коя туршы, эрП— дед1 Дэулет, бул жолы колын какпай, тек кейшен рана дауыспен. Масакбай оныд сезше карамай ержа’з кипзе бер- генде: — А нау KiciHi, жудэ, керш турсын ба?— дед1 Сыр­ бай улына, оны кергенде кез жасына не бола алмакан- м„ен’ ,д.енес'не ие ®°п- кУЙеу1не жармаса кетуге, шырыс эйелшщ салтымсн кайнатасынан уялып шегшшектеп, фардын касыпда тургаи Айбаршаны нускап. Дэулет Айбаршаны мана керш, мана таньшан ед1 де, ол да шырыс Ж1'п'тшщ салтымен, улкен адамдардын алдында кэлындырын бассалып куш актауга уялран e,o.i. 600

Сейткенш жобалай тура, А йбарш а сарынып келген жарын кайнатасынан да, А натол и й К ондратьевичген де кызгантандай боп, денес! кец д ун и еге сыя алм аган - дай, екпе, ж ур е п кец кеуд ссш е сы йм ай алкы на эрец дем алып турды. Анбаршаныц сондай халде ексш н сурамай-ак, айт- пай-ак уккан Д эул ет, осы ндай 6ip жардайда peTci3 колдана коятын шырыстын салты н д а , сол салтты кол- дантан езш д е 1'штей секкенмен, бегеп ecipreH датдыны буза алмаран ед1. 9 Keci «анау KiciHi керш т ур сы ц ба?» дегенде, А й- баршага ж ал т караран Д э ул ет , ф арды ц ж арырынан оныц кескшш аны к керд к тан ы с, суйк|‘ мд1, ыстык кес- кш!.. Суыц а у ад ан ба, куан ы ш тан б а , бетш де ж алы н- дай кулпырып каны ойнап тур !.. Алдымен куш актай ал м аган ы н а екпелегендж тен бе, элде расы солай м а, Д э у л е т А йбарш ара бурын- гыдан кеп езгерген, катте бетен 6jpey сыяцтанрандай боп кетт1: бойы д а буры нгысынан бш'ктеген, ж ауы ры ны Да бурырысынан жалпайран сы якты , бет! де буры нгы- сынан кецхген, бурынры суйю м д ! KCCKini каз!р суы ткан сыякты; к аб агы цалындай, цасы кою лана тускен сы ­ якты; бурынры ж ац а тубггтен е бастар ан мурты, K.a3ip карайып капты. «Анау KiciHi керш турсы ц ба?» — дегенде А йбарш а- Fa жалт цараран баласы на: — Ещ п coFari Kepic!— дед! С ы р бай,— eTipiK Kepic- пе, шын Kepic! — А!— дед!, тоцазудан ба, жаныныц толкындануы- нан ба, д аус ы д!рш деген Д э у л е т ,— ж ан ы цы лкеш рдщ устшде ж ур ген ад ам да eTipiK болмайды !.. А д а л кен- Л|‘м!.. — MeniH д е!— дед! кез ж асы т ег ш п кеткен А й­ барша. ОН YIL1HIUI ТАРАУ К У А Н Ы Ш ПЕН К О Р К Ы Н Ы Ш К онацтарра арнап нирде nicipin, суытып 6eTin ж а- уып цойран асты М асацбай шойын пешке кы зды рм ак болып едп 601