— К елш ,— дед! Сырбай, эм!р куткендей, сыпайы кесюнмен к а р а п турган эйслге,— ecTin турсын гой сез- д!. Конакка барымызды берет!н болды к кой, жудэ. Сен ас жакка бар д а, конакка сыбага эз1рлеп осында алып кел, кепшъ-пктщ арасында д ангаза болар. Эйел «хуп болады» дегендей ба сы н рана изеп жене- ле бергенде: — Ж енгей, токтай турьщызшы!— деп, Рахмет эйел- д! токтатып койды да,— асты езщтз кепшшкпен 6ipre iujerin бе едщ !з, белек ш етш бе е дв д з? — деп сурады Сырбайдан. — Б!зд! койшы, шырак, — д ед ! Сырбай, — 6i3 ж у- мыс Kicici рой. Б|‘здп1 казанымыз д а , дастарканымыз да жудэ ор та к бола беред! де. — О зд е р ор та к дастарканнан 1'шкенде сыртта ка- лагын, мен! бай-кулактын 6ipi д еп тур сы з ба, Сыр-еке? — дед! Р ахм ет калжынды кеск!нмен,— мен! енбекш! адамнын, к атар ы н а коскыцыз келмей ме? — Ж о-ж ок, — дед1 Сырбай, Р ахм ет т ! екпелет!п ал- ган екем деп ойлап,— жудэ неге ойлаймын олай. Ж уд э жайыкз карайы н деп ед'ш де. — Онда асты кеппсн 6iprc iuieMi3. — Ж у д э солай болсьш онда. Б ар , кел!н, асты даяр- лаган сон ха б ар айтарсындар. Эйел шырып кетксннен кей!н: — Сы р-еке, сез араласып кет!п, Дэулетп'ц хатын умыттык-ау,— дед! Рахмет. — Иэ, сол бар скен-ау!.. Мше ол !— дсп Сырбай тес- калтасынан суырып бсрд1. Хатты Р ахм ет нш'нен окый б а ст ап ед1-: — Д ауы стап окысан кайтед1, шырарым!— дед! Сырбай. — Болады, Сыр-еке. Д эул егп н колжазбасы айкын хаты н Рахмет лезде- ак окып mHFap ед1, егер Сырбай бегей бермесе. Х ат га Дэулет согы ска алгашкы KipreH кун ш баяндаиты. Осы куше калай даярланганын, даярлы кта бойына кандай сез|‘м пайда болганын, согыска к ал ай KipreHin, не кый- мылдар керсеткен1'н, ол кунп арпалы с немен тынганын тугел сыйпаттапты. 351
Тетрадьтык кагаздын он шакды бетш толтырран бул хаттын алгашкы eni-yin бет'шде, болашак купит таны 6i.iiHe согыска Kiprejii отырган Дэулеттщ жан кубылысы баяндалган екен. Х атты алгаш окытканда, Дзулетпц: «...Ет-журек емес пе, Айьш!.. «Сорыска Kipy» де ген свзден ж урек лоблыйын дейд1... Лоблыса а.мал не- ш)'к!.. «Ш ешжген судан таймайды» дегснд! еске алам да, ез1м е-езш токтау салам... Дегенмен, ойы бар бол- рыр толкый туседё Сонда, «егер Tipi шыксам окасы жок, еле к ал сам ше?> деп ойлаймын да, ондай кун туа калганда... (шынымды айткандырым ушш кеии'ре гвр, Айым, екпелей корме!..) «Кайраты бар жас жары жы- ласа да кетерер-ау, кайраты кайткан эксм калай коте- рер! деп ойлаймын...» деген свзш ecTin, «алда, кулы- ным-ай!» деп Сырбай курсшш калды. Осы сездерд! окып отырып, «шал кайтер екен» дегендей Рахмет Сыр- байдын бетш е жалтактап карап ед1, демш ауырлау а.п- раны болмаса, босансыган белп керсетпедт Д эулеттщ сорыска юрген жср'ш окынанда, Сырбай сезуарланып катерiain Kerri. Х атты н бул арасында, жаулыц шырпылы орманра ты рылрэн жаяу эекерш, Доулст баскарран ротаныц танктер! калай жанышкы- лаганы сыйпатталрак ед!. Рахм ет сол сездерд1окыган- да, Сырбай «со керек, жудэ, caFaH, кан жаурыр!..», «ел де бар, ж уд э, а тык eiuKip!..» деген сыякты каррыс свз- дерд| устЬ усп’нс айтып отырды... Хаттын сезш е кумартып тез окы п шыккысы кслгсн Рахмет, Сырбайдыи косарлануын унатпаумен катар, кызык та ке р д ь Сырбайдын аузынан жогарыда айтыл- ганлай каррыс сездер шыкканда, шалды жауга ызл- ландыра туссй|'н деген оймен, Р ахм ет: • Е зп л сп еллргеш обал болтан екен де,— деп efli: — Ж уд э, расыц ба, ойыныц б а бул свз!ц?!— деп Сырбай тукси е калды. р_1 ,^!'.1Дин а ш Уи «wreHiH бет-пернесшен байкаган — Кал/кыцдаймыи да, Сы р-еке! — дедк одан api пшулаидырын а.тармын деп, — эрине, сол керек арам- миеп! ж ауга!.. S5J
— Е, бэсе, солай деш1, жудэ!— д еп бэсендед! Сыр бай,— yftiR куйпрлерд! не керек, аяп!.. Ылайым-да yfti куйш, кул! кекке ушкай ед1 залымнын!.. Хатты 6ip окы п шыккан Рахм ет: — Куаныйггы хат екен,— дед! ш ал та,— орасан ер- л!к керсеткен екен балацыз!.. Ж ец1с1мен куттыктай- мын! — Екеу! кол алысты. — Ы лайым-да осыйДай же- Н!ске ие бола 6epciH балацыз! — Айтканы н келсш, балам! А узы на май!.. — Былтыр шалдырмаган буыршынды, балацыз же- щспен кайткан той га шалдыру м'шдетш вз мойныма- ац алайын, Сы р-еке, — дед1 Р ахм ет кулш . — Ж уд э ж аксы !— дед| Сырбай д а жымыйып,— 61- рак, сен айткан буыршын колда ж ок. — Ол кайла? — Ж ур т майданна жэрдем берщ ж аткан сон, ж удэ колымда а к т а бол а коймаган соц, онсугун! бес койым мен сол бурам ды сатып, акшасын бсргем. Солай ма? — Солай!— дед! Сырбай демш т агы да ауыр ап,— тек, ж ау ж е ц Ы п , балалар аман келсш дссейнн, шырак, тойга шалуна бура табылмас деймicin'... - - Р ас, Сы р-еке!— дед1 Рахм ет т е курсшш,— снд1 руксат болса, хатты ез1м шлмнен 6ip окып шынайын. Кумярым тар кам ай калды жоне а з бегей де бердииз. — Ж удэ, м акул!— дсд|' Сырбай, орнынан турегсп, — о ш , балам. М ен тыска шыгып келейш. Тыска ш ы ккан Сырбай оралианша, Рахмет хатты торт-бсс рет окы п шыкты жэие сыдыртып окымай, ой- лаиын отырып, эр сезш салмактап отырып окыды. Майданиан келген хатты Рахм егпд окуы 6ip бул тана емее. Мундай хаттыц ол талайын окынан. Солардан 0,11)1Н байкайтыны: совет армиясыныц катарындагы жаумнгерлердщ де, олардыц командирлершщ дс сез- дершен, вл ш е у а з зор ерл|'кпен катар , ж ею ске болаттай 6epiK ceniMHin д е nci аццыйды. Сы рбай юргенде Рах- меттщ коз! ха тт а едк 23- с. 353
— Ж у д э , ал* окып болран жоксыц ба?— дед1 од Рахметке. — К ай талап окып отырмын, Сыр-еке!.. Bip емес, 61’рнеше рет!.. 1шк1 сырларын кездершен окыскандай excyi 6ip-6i- piHe с у зш п аз уакыт кзраганиан кейш: — Енд1'п кецесп' дастаркан басына кеднремгз де, шырак!— дед1 Сырбай. — О касы жок,— дед1 Рахмет. — Ш ай даярлапып калган екен, журт жудэ купл отыр сен!', барайык сонда!.. — Барайык. Сырбай Рахмстп' ертш апарган кен белмеде лык. то лы адам екен. Солардын 61'разы Рахметке жамырасып амандаса бастап едп — О у, буларык не, жудэ топырласып ксткендерш? — дед1 Сырбай,— Конак аукаттанып алсын, содап ке йш жыйналыцдар дегешм кайда? — Н еге кейш келеьпз? — д еп ш у ете калды б1рнс- ше адам, — бул кепедегшер есн гепде 6i3 ест1мейд1 ме екем1з, райкомнык кецесш? — Ж э , ж э, болды ендк даурыкпай, - - дед1 Сыр бай,— отыра калындар енд1, сапырылыспай. Кеи белм енщ он жэне сол ж а к кабыргасына ко- йылган тур к ы узын cki етолдын айналасындагы ска- мейкаларга ж урт жапырлай оты ра бастаганда, Р ах мет белм еш н iiuiH кез1мен шолып шыкты. Келемшщ кешнп болм аса, белмешн iuiKi курылысы Сырбайдык белмесшс уксайды: мунын д а кабыргалары акпен сыланып, тебес! бойрамеп ж абы лган, сэшсше де бой- ра теселген. 1шк1 мулin ж акы нан бул белмеде Сыр- байдын б0лмес|'нен б1рталай айырмашылыктар бар: мунда ш н ге н плакаттар, к атазга ж эне кызыл мата га жазеан ур ан дар кеп. Тердеп кабы ргада Ленин мен Сталиншц nopTpcirepi taiuyni тур . Портреттерд1а ас- тыцры ж агы н ала койган ш каф та жыйналган 6ipne- ше К!тап ж э н е т тл ге н газетгер. B ip кабырганын орта кезш тугел жауын, майдан елкелерннд картасы тур. 354
BocaFa ж а к т а «Хурмет тактасы». О ны ц касында бри гада мушелср1шн екбек нормасы кал ай орындалуын керсететш табл и ца. Соныц бэр!н Рахмет кез^мен щолып турганда, Тыртык «бул былай, агай» деп, эр з ат т ы баяндап тур- ды. Сез арасьшда Тыртык, Рахметке, бул белменщ api ас уй, api кызыл бурыш eKeHin, кызыл бурышты ез1 баскаратынын айтты. — Ж ацсы, е те ж аксы !— дед1 белм енщ iiuin корin болтанная кейш Рахмет Тыртыкка, — жаксы уйым- дастыррансындар. — Согыска б аруга кем-тар болтан сон,— дещ мак- TayFa масаттаиран Тыртык, — тылд а гы енбекнплердщ отаншылдык рухы н кетеркуде, колдан келген жэрдем осы боп ж аты р, арай. — Тура тур , косарланбай,— дед! Сырбай Тыртык ка, — конак. эуел! аукаттанып алсын, кснесщ болса кешн айтарсыц. — Конактын, карпы ашкан ж ок, Сыр-еке, — дед! Рахмет. — Е р т ек жумыска шыгатын ж ур т тыныгатыи болар, кецесешк т е тарайык. Кенес coFbic жайынан басталды. Сурауларына жэ- не niKip айтуларына Караганда курылысшылардын кешшлнт майданда нс хал болмп жатканынан хабар- дар екен. К0Ц1Л куйлерш жалпы алранда, жеще icine жапын узш бер уге эркайсысы даяр сыякты. Кепшшк- Tiu Tyciniri осындай болуына себепкер менмш деген- дей, Тыртык opniMHiH сезш кимеленк|'реп, 6ipey.'iep yuiin жауап, '61'реулер унп'н сурау 6epin, кенеске ко- сарланып отырды. О л кылырын Сы рбай локтырмаган калып Kepcerin: --Тура турсайшы, жудэ, Т1'л мен жагына суйен- бей! — деп, 6ipep рет жекш те тастады. Курылыс бойындагы саяси уггг жумысын Айбар- ша баскарган комсомол уйымы м ш детш е алраны Р ах мстке мэл1'м. Уйымнын ici ойдагыдай ж урш жатка- нын Рахмет кез1'мен керш де, ете разы болды. Сопле туралы ж эне шаруашылык мэселелер туралы б!раз кенсскеннен кейш: 355
— А л, енд! конак та тыныксын, 6ia де тыныга- йык, — легенда копшшкпн eai бастады. ©зге кепен1н адамдары тарагапнан кей1н, бул ке- neHiH адам дары Р ахм ет' ортага ала аска отырды. Эуел] ш ай келдь Шайга арналып, дастарканга Кы- зылорда ел1- рана niciperiH козынын кумалагындай усак. бауырсак, тегшд!. — Ш екер дегенд!' жудэ азайтты foA, мына согыс,— дед1 Р ахм етке, катар отырран Сырбай, — шекер бол- маган со к кумшекер1 де жок. О жагьша уяттымыз. — К ауы нкак2 пен кауынкуртымыз3 болмаушы ма ед|',— деД1 Рахм ет жымыйып. — Олар бар гой. Сыпайылыкка лайык кормен отыр да балалар. — С о д а сез бе екен, Сыр-еке?.. Б(зд1н Сырдын бойында кауынкак пен кауынкургтан артык, шыраш' боп Kepin пе ед1?.. — Ендеше, экел, балалар! — дед'| Сырбай. Домаланган кара-курен. к.ауынк.урт пен матадай текшелешп буктелген кызыл-курек туст1 кауынкак ба- уырсакка араласа шашылды. Ш айдан кейш, inline сы- йырдын сем 13 етш турамшыларан узбен, одан кейш устше аздап ерш пен мешз каткан палау келдг.. Ашыгынкырап келген Рахмет, курылысшылармен ке- чесе отырып, ыкылык ата тойды... Астан кейш Рах- мегп е з белмесше алып Kipren Сырбай: — А л, балам, — дед:’ оган, — кенесш мешц тесе- пме катар жатасыи ба, болмаса сандык услне жата- сыц ба? — К ат ар жатугл да болады ,— д сд 1 Рахмет,— 6i- рак С1'зге тыныгу, уйктау керек кой. Kopi к|’с|’де канша уйк.ы болады дейсщ, балам. Жэнс кыйсайып жатып, аздап айтар кен,еам бар* 1 Уп'нд! канттан кайматып ; >— 3 Кауыннан кайнаткан г * Готп'лж. 356
— О н д а катар жатайык. ... Ендеш е, кел'шге айтайын тес ек сал деп, сен жудэ, ты ска шьнып келетш боларсык. —- Сейтейш , аксакал. Рахмет ты ска шыкса жацбыр толастап капты. Ас- паиды тутас ж апкан булт енреп, ара-тура жулдыздар Kepiнс бастапты. Кунгейден соккан ж елд1к катаюыка Караганда, т а н атканша сиреген бултты тугел сырып, асианды аршып тастайтын Typi бар. Ж умы с жардайын ойлаган Р ахм ет, ауа райыныц бул езгер 1сше куанып, Сырбайдын белмес]'не калжындай ю рдк — «Кутты конак келсе, кой еп'з табады» деген- дей, — дед! ол, — жауынды ала кететш болдым, Сыр- еке, бул арадан ! Булт certain, ж ацбыр бэсевдеп кап ты. Ертек кун ашык болар, зады. — Аузына май. Жудэ жаксы бол ар ед! онда. То- лассыз тепел, бер екет хетчрд! foh, жацбыр жарык- тык. Рахметпц кезг койкара туссе, арасы алшак'гау боп, ек'| тес ек катар салыныпты. ■ - Сыр-еке, бул калай? — дед1’ Рахмет, тесекке карай турып, калжындагысы кеп,— тесек кен де, езР ш'з жалрызсыз!.. Мана осы тесскке кез!м тускенде, ма- ган «шошейл.1 ал а кслгсн екеи» деген он кеп кап едй Калжьш сезге тусшс тура, Сы рбай шын жауап Г,..р;й. — Кемш'р кайдан келе ал сы н,— дед|' ол, — ко- лып.ча Байж анны ц кпикснтайы ба р гой. Шын кекмп ауся, тутыш-ап д а жудэ тугандай боп кетед1 екен, ба лам. Ыздщ ксмп!р сол нэрестеш жан-тэн1ндей Kepin алды, жудэ. Ж аксы лык заман боп, uieiueci аман келе ка.чса, KCMnip ж удэ айрылмай м аскар а ныла ма деп• • Айрылмаса айрылмасын, тек сондай заман боп, lucmeci аман келсш де!— дед1 Рахмет. — Баланы мунда экелуге ж урексш дш,— дед! Сыр бай, — ж удэ аумртып ап маскара болармыз дедш, жылм уйден козгагымыз келмед!. Б а л а келмсгсн сон KCMnip кайдан келсш.
— О нда неге мунша кен жасаттыныз мына кой- каны? — « в д се н керш кен болсын» дегпч рой бурынры- лар. Тар дуниеш жудэ жасымнан жарагдан Kici емес- пш. К т'м н щ де, тесек-орынныц да, коныстын да жу дэ кенш жаксы керем- Kspi Kici, аунап-кунап жатуга кен болсын деп, жудэ молдау 1'стете салып ем де. — Куп'м ш де жаксы устап тур екена'з, бул бел- мен!н, Сыр-еке. — О жагына карап журген мен емссшн, элп Айым. — О кай бала ед1? — дед! Рахмет, «Айым» деген- ге тусшбей. — Айбарша бар емес пе, 61'зд/ц? Дэулст «Айым» дейд! екен д е оны. Мен де сол атка жудэ дардыланыл KeTTiM. — в т е жаксы, Сыр-еке. Д эул ет кушщз, Айбарша айыдыз екеш де рас кой. Сырбай аз Kiflipin, курсШп алды да: — С о бала, осы уйдщ iuiiH элем-жэлем кып жур ген; «жудэ, кайтесщ, балам! Kopi Kicire кыйсайыпдем- алар орын болса жетед1 foA» десем, «жок, этке, шама келсе жаксы турган жаксы» деп жудэ болмаганы, — — Д ур ы с кой онысы. — Пайдалы icn'H жудэ 6opi дурыс бола беред! де. Мен кут!п жаткам жок, eKi-уш кунде 6ip кеп конып, жыйнастырып петель Бул уй д щ 6ip кабыррасына шымылдыктын неге курылранын Рахмет енщ рана туа'нд|'. — Ал, конакым, шешш енд|', дамылда! — дед! Сыр бай. — Cia ше? — Тыска шыкып кеп мен д е ж атам рой. Сырбай тыска шыгып келсе, Рахмет шешшш жа- тып калган екен. Бел 6ypKey.ni PaxMerri калкып га улгерген болар деп жорыган Сы рбай, оятып алмайын дегепдсй, аярын еппен басып, сыбдырсыз шешшуге т
тырысты. BipaK , Р ахм ет калрыган ж о к ед!, калБудын орнына, э л п 6ip кезде маужырата бастатан уйкысы, тесекке ж а т а басы на келген элдеи е _6ip онлардык салдарынан кетш , K.a3ipri cepreicriri, уйкысы канып турран адам дай еда. Солай бола т ур а , Сырбай сырт- тан юргенде, бе тш жауып ун « з ж а т а коюына себеп— кун узын ауы р жумыста болтан к а р т ты к тыйыштык алуына бегет б ол м ау еда. Осы ойд а гы Рахмет, Сырбай шеш ш ш тесепне жатканнан кейш д е 6ipa3 уакытка д сй ш ояулык бел- riciii керсеткен ж о к . Со' калпымсн ол уй ктап та калар ма ед|', кайтер ед|\\ егер катар ж аткан Сырбай козта- ла бермесе. Ш ал у з а к двнбекилда. А р а -ту р а ауыр кур- cinin те алды. «Н еге буйтш жатыр, эл д е сыркаттанып калды ма?» д еген оймен: — Сыр-еке! — дед! Рахмет, — неге тыйышсызда- нмп жатырсыз? — Ж удэ ж эй, шырагым. Kapi Kicifle ой-сана де ген жудэ кеп болады гой, балам, соларды н мазалап жатканы д а , ж ан-ж актан анталап кеп. KypciHyiHe кеп себептер болганмен, шалды 6yriH эурелегсн ой б!реу-ак еда. Осы ойын ол Рахметке, эл- пнде, тесекке ж атар д а айтиак боп 6ip окталтан да, конагынык тыйыштык алуын кездеп, танертед туруы- на калдырган. Енд1, конактын уйкы сы ашылып ал- ганын керш: — «Тумак болтан сод, елмек бар» десед|' той, бу- рынтылар, — дед! ол Рахметке, — ел.мейп'н юм бар дсйсщ. Тек, бурынтылар т!лейтш: «ж астыкта ел!'м берме, картайчанда жокшылык бер м е» деп. Ж астык шак опт! б|'зден. Асарымызды асап, ж асарымызды жа- сап болдык. Bi3 елсек — той, тек ж аста р аман болсын! — - Ж астар да аман болсын, ci3 д е елмеш 'з,— дед1 Рахмет. — KiMHiH e-'irici келеда дейс!д, ш ы рак. Ж удэ, жет- кен жаска т октау болмайды да!.. — Ол рас кой, Сыр-еке, 61'рак, Д эул еттщ аман келген тойына катнастырмай, ci3fli е ш м м ге бере кой- маспыз.
— Оны TOiiipi б!лед! де, мешц айтайын дегемм жудэ ол емес еда. — Н е айтайын деп едпрз? — К уд ай маган оны ж удэ керсегпей-ак койсын, мен кермей-ак кояйын, б|'рак «жаман айтпай жаксы жок» дегеидей, Дэулетжаннын жаманатын еститш кун болса, аржагында маран 'пр ш ш ктщ кереп' жок кой. — Атай кермедаз! — дед! Рахм ет, — «жаксы лепес жарым ырыс» демейаздер ме ездервдз. Жаксылык жакка жорый 6epmi3! — Д ур ы с айтасык, балам. Ж уд э, сездщ арэгысын айтып жатырмын да. Осы yMir кой маган, жудэ, кег лей шапгырып жургел, эйтпесе, жетшске келген ш'а’де канша каукар бар дейа'н; у м т м сексе, raerm-ак ка- латын жасым гой бул. Умгг дуниеа' болтан сок, кеуш жудэ эрнэрсеге алабурта беред! екек. Мысалы: осы арыкты гой, 6i3eriH;ii мол алу yixiiii казып жатырмыз? — Эрине. — Сонда, калай мол аламыз деп, ойланган nici бар ма екен? — Калай болушы еда!.. Егш ге агротехниканы кол- данамыз, жерд1 жаксылап кутем!з, епщц кезшде суа- рамыз, сейтш аламыз да мол eriim i. — Сонда эр гектарынан канш а аламыз дейандер? — Канша дейс1'з бе? — деп Р ахм ет аз шдарда де,— кургштеи алдары жылы орта есеппен 25 цснтнерден, бидайдан 15 тен аламыз деп пландадык, — дедн — Сол лана м а?— дед! Сырбай. — Енд! каншадан? — Тукым тауып, жерш келшп'рш, суды кезшде бере б|'лсе, уш дакылдык шыгымында жудэ шек бол- майды дсйттн ед|' бурьшгылар: 6 ip i Kypim, 6ipi тары, 6ipi жусер!'. Bip кап Kypim тукымынан алпыс кап ешм алган байды керш ем, n,a3ipri гектардай рана танапка епп с.Д1, сонда,— дед1 Сырбай аз Kuipin, 1штей есеп- тсп ап, — гсктарынан 300 пут Kypim алады, сен 150-ак пут алам д е и с т . Сез бе, осы? г — Деда Рахм ет басын Kerepin ап, сырбай да басын кетерда, — М ол егшнея юм кашады
дейс1з. Мен д е кашпайын 300 путган. Соны ecipin бе реди ММ? — Агроном болады да, — дед1 Сырбай, айткалы OTwpFaH кекесш жасырып, — сендер соиан сенеандер Ш алдын кемекейшде тыннан ай ткал ы отырран ке ксе барын ж обалаган Рахмет: — Лгрономньщ б т е п ш де р а с кой, — дед] Сыр- байга,— ол рылым е к ш . BipaK, рылым д а ic тэжри- беа'иен шы ккан жем1с кой. Сталин ж ол да с айткандай, рылым мен тож рм бе 6ip-6ipiHe ж етеки п емес пе? Мы- сады, кем1р енд !р 1сшде, ез щ з бш етш Стаханов fh- лымныц ойы нда ж о к зор ешм б е р д ь Со й д и рылымрэ жетекий болды. А ктебе облысынын колхозшысы Шы- ранак Берсиев оз! ecipreH тарынын apdip гектарынан 900 путган е ш м алранын бшеЫз. Б у л д а рылымрз ж е текий болган oHiM. Сондайлар шаруашылырымыздыц ор жуйесшде бар емес пе? Kypiiu енд1р1сшде дс сондай Cipc-y шмрып, рылымда ж ок табы ска жетсе, 6i3 кой дойхпз бе оган? К утш жургсн ж окпы з ба, сондай Ki- Рахмсптн, бул сурауы, е з ш т ай ткалы отырраи со знан дал устж е н шыкканмен, «сейтейшд!» табан ау- зыпда акта KOiOFa ыдрайсызданган Сы рбай, ойын са- тылан барын айткы сы кеп: Баетауш ы болар едыау соны, 6ipai<, костаушы болса! - дед е — Кiмд! ай тасы з ci3, Сыр-еке, «бастауш ы» дсп? — Men колхозды ц бастырын а й т а м ,— дед1 Сыр бай. ipKi.iMoii,— ба сгы к окбай колхоз шаруасы онбам- аы, Ол он баса, былайкы колхозшыиыч тырысып юте- rcni, кумга куй ган судам боска кетедп — - Т у сп ш м , — дед! Рахмет Сы р бай д ы н ce3in бо- .пм. - М асакбай рой, айтайын деп ж атканы ны з. Оныц шаруашыл ба ст ы к бола алмай ж у р ге ш рас. BipaK, маселемin бар т е д п сонда болса, оны озгерту xeriri ездерЫзде. C i3 03iui3 колхоз баскар м асы н ы д мушс- cici-з. Баскарм ан ы ц езге мушелс-pi д о осы лай ойласа, орныпан алынсы н деп, каулы ш ы рарасы здар. Егер 361
сол каулы ны колхоздыд ж алпы жыйналысы макулда- са, ж огарры орындар есептеседг Жарамаган бастык- тан к уты л у жолы осы. — Б 1лем, — дед|‘ Сырбай. — Б!лсен|’з айтып отырраныцыз не? Кезге бады- райеан кемшмн'кп бме турып туземесеш’здер, OFan айыпты вздерМ з. — Турам ды айтайын, — дед|' Сырбай, — буган айыпты ж у д э взгелер емес, менмш. — Неге? — 0Heyri 6ip кезде, М асакбайдык бейрамдырынан аз еп'н м езгш мен жыйналмай, ж ур т «осыдан кутыл- сак кай тедЬ дегенде, жудэ, екпеге кыйсам да ел1мге кыйрым келмей, «тузелер» деп коррап калган мен ед1'м. Соныма жудэ ещп еганш отырмын. — Неге? — CeMipreHi ме, болмаса беиме шырар юм бар деп дэсн-еш мс, салактыгын былай койып, жудэ сол не.че эртурл1 жат мшез шырарайын деп жур. — М ысалы?.. Сы рбай ж ауапка ынгайланранда, eciK сыртында элдс не салды р ете калды. — Б у к!м вз1? — деп Сы рбай турегелд1 де, inулi турган фонарьды алып карап келдь — Ктм бар ексн? — дед1 Рахм ет. — Ешк1‘м де жок. — М ы сы к сыякты б)'рдеме шыгар. — О лай болса окасы ж ок кой жудэ, Kici боп жур- — KiM болады? — Ты рты к болмаса? — Ол им? Б1'здщ шатабот1. Сонын. ip re мен есж тындай- тын ж ам ан одел' болушы е д г — О Heci? - М асакбаймен жудэ эм пей леу eai. Ол лпркш ме- ш жауы керед|, теп сол ты в д а деп тапсыра ма, ка- — есспш! деген!.’
лай?.. Куреын ол, жудэ, тындай 6epciH, кецес1М1зге кешейж. — Сейтейж , Сыр-еке, — дед1 Рахмет, — сонымен былай 1стесек дайтедк ci3 осы колхоздан scoFapra ешм- шигер звеносын дурып, езпнз бастасаны з, 6i3 ci3re тик- Ti жардай ж асасак? — 0 3 iMHm де манадан бер! узбектеп-созбадтап ай- тайын дегешм осы ед1, — дед1 Сы рбай, — былтырдан ойлакан iciM ед1 бул. Оран аздап даярлырым да бар ед|'. — Кандай? Сырбай орнынап турегелд1 де, кепенщ iuiKi ж ад бурышында т и е л т турран ж пишделеу, узынша ала каптын аузын шешш, кед аладанына толтыра салран дани алып кеп, орнына кайта отырды. — М ы нау менщ долдан Tepin алган салым,1— дед! Сырбай дэнд'1 Рахметтщ алдына тосып. — Осыны бы- йылры eriiiAi аралап журш терд!м. Е н жадсы собыд- тарды2 кыркып алдым. — Неге? — Эл гi сеи айгдан ксцесп ойлап. Б'фад, мешн оным ызбапа3 куру смсс едд осы жыйнаран салым- ды квкк-мдс онаша crin кору едд — Звено неге дурмайсыз? — - Ы збапа курсан, жарым-жзртылап емсс, коптел жер егу керек кой. Оган жудо туды м кайда? Рахмет каркылдап кулд1. — Неге кулссщ , шырад? — Адсадал-ау, звено курушылар табылса тудым табылып жатыр рой. Б!р!нш1' сортты тудымнан канша ксрск болса д а тауып берешн мен. Сураулы кескшмсн дараран Р ахм етке Сырбай ж а- уап берс доймап едп — Былай болсын, Сыр-еке,— д е д 1 Рахмет,— е з звеноцызды дуру туралы ci3 колхоз баскармасынын алдына мэселе койыныз. Басд ар м а дарсы болмас 1 Kypiai тукымы. J Епннщ ДОМД1 басы. 363
OFaH. Мен д е айтып коярмын М асакбайра. Мол еш м алура керект! жардайды ж асаймы з. — Б олсы н! — дед1 Сырбай аз ойланып. Осыган eKeyi кол алысты д а, калган сезд! кейш кекеспек боп, жайлы 6ip уйкы га кетть ОНЫИШЫ ТАРЛУ БАР МЭСЕЛЕН! КАДР ШЕШЕД1 Р ахм еттщ еткен тунп болж алы дэл кеп, тан б ш н с саябырлаган ж ел кун ш кга б 1рж ола тынды. Таира жакын ы ды раган булгган аспан тугел арылып, кун ашыкка шы кты да, маужыраган эдем1 6ip кун бастал- ды. Рахм ет Сырбайдын кепесшен осы кезде аттанды. Тан ата иана калрып, аз уа кы т кан а тыныстаганмен, Рахметтщ уйкы сы канып калраи екои, атка конганша ара-тура есшед|\" де, аттанраннан кейш бойы ccprin кет- Ti. Тун ортасы ауранша суып ап , 6ipep бау жодькпканы epKin куйсеген ат, тунп желден дегдщк|'реп калган саз- ды жерде аяктарын пысык басы п, аса елгезектенш ке- ледк Калын. шенгелдщ арасын ж ар а, нрелендей тарткан сокпакты бойлай, аяншыл атын камшымен каптал- дыктан акырын рана сыйпап, кейде жорттырып, кейде аяндаткан Р ахм ет, тенерегшс кар ап кояды да, бул араныц еткен i мен Ka3ipricifi кез алдына кслпредк «вткеш» деген кай 6ip алыстары «еткен»? О гаи eai-ак жыл болган ж ок па? Б уд а н eici-ак жыл бурын, бул мац, Кай жагыца бет бурсац д а кв.шци Kifliprneii- •п'м, лккен Ke3in, элдекайдагы ал ы ска барып аспан мен ж ердщ астаскан жиепне га па Tipejieriii, керш и жаткап жап-жазык дала емес пе ед1? Ka3ip ше? Каз1’р кай жарына карасан д а кезпии жоталана Уniлген сэры топырактардын у з а к к а созылран кыра- ты. Ол кы раттар элдекайдан тарм актал а айрылады да, элдекайдан барып кайта уш тасад ы . Булардык не жоталар екенг Рахмегпц кекн'мнде сайрап тур. Бу-
лар, Сталин атындагы каналдын тармадтары. К,ай ел- кемен дандай тармадтар ж у р п з ш е т ш Рахметке ал а- данныд сызыгындай мэл1м, ей ткеш , ол тармадтар ту- ралы райкомда Байжан талай р ет баяндама ж асап, эрб|'р тар м ад ты д данша гектар ж ерд1 суара алатын- дыры талдыланран. Елгезек аты н шерте аяндап д ел е жатдан Рахмет, жанасып д ал ган тустарында к ан ал тармадтарыньщ жоталанран ернеулерше шодытып шырэ кеп, атыныд басын теж ейд1 д е, аладанып ке зш е далдалап турып, тенерегш тары д а шолалы. 9 p6 ip тармадты бойлай дыбырлагг ж у м ы с ютеп жатдан ш огы р адамдар онык кезше осы бш ктен гана шалынады. Рахм етпн солар- дын, бэрше д е баргысы, бэрiмен д е сейлесюш келедд 6ipan, уа ды т дайда оган?!. Б арар ж ерге тез ж ету ке- рек, ол — дурылыстын штабы. Буры н бшетш бул жерд1, егер даналдыд мына тарм адтары дазылмаса, Рахмет кезш жумып-ад табар едд ейткеш ол ж ерде «Ададыр» аталатын кишрек т еб е болатын да, айна- ладагы далыйран жазыд даланын, бетш де тау сыядта- нып, дезд! дыядан тартатын. К ,азф , мынау айналада декане уш лген топырадтардыц арасында ол тебе ж о- ралып кетш тк Д сгенмен, Ададырды онын, тез табуыпа, тебегп беткейлей, ш одтала ескен секссуьт себеп болды. Г а й дары 1пелейтке, не еркешт! думны н жотасына бггетш ceKceyiji жарыдтыдтыи, жогары ерлей, тжейе 6iTKCH бутадгар.ы мен олардьщ басына ж апы рад орнына шы- F3TMH ж асы л инелер! жаз да, д ы с та туеш езгерте ме!.. CbiFbrn д ал сак атып кететш б у л инелердщ бойын- дары шылдылдаган су, мыйды дайнатдандай ыстыдта кебе ме!.. М уртына муз уйелейтш суыдта дата ма!.. Шодтала ескен жас сексеуьп, алы стан карасан ж асы л nio.'ii буркенген келшшекке удсай ды . Сонгаа жасацры- рагап сексеу1лд!н жасын сурасац , садалы агарган дарттардыц талайынан улкен боп шыгады. Мысалы, жогарыда атал ган Ададырдыд думы на ескен ж асац сексеуи, Сыриайдыц бала кезш де осындай ж ап-ж а- сыл ед1, ЭЛ1 д е сондай жап-жасыл. Тек, бойы рана ол кезден 61'раз бшхтеп, ry6ipi рана 6ipa3 ж уандаган сыядты... 365
бйтпегенде кайтсш. Эр не жасайтын мелшерше карай еспей ме. Онга жетпей алжыйтын кояннын азу Tici бесш де мукалып боп, мацдайы каскарып калады. Бес ж уз ж ы л жасайтын шлддк азуы жузге жакында- ганда рана шырады. Dip жыл ж асайтын шоп, куздйу- ш керк|'нсн айрылып сабагымен семедн Ж уз жыл ж а сайтын кай ы ц жыл сайын ж апы р ак тастап тулейдк М ы т а ж акы н жасайтын сексеу|'л, ж уз жасында жана туран ботадай нэз1ктеш'п, бутарын майыстырайын де сен, морт eTin сына калады; бес ж у з жасаганнан кешн Fana ержеткен ол, содан api басы н кальщ буркеген инелерщ сиретш емг'рнод apFhr ылдыйына карай ен- сейедь Bipa'K, тез ылдыйлан кетпейд! ол. Eceioi узак- ка созылязн онык едсекн де уза кка созылып, картайып болтан сок д а , келденед 6ip себеп кездеспесе копа- рыла кулам ай, и'п'лген тем!'р дщгектей, бутаксыз, жапыраксыз суррылт калпымен какшыйып катып ка лады... Акадырдыд тебесше шоктала ескен сексеукзд ны- саната ала ж урген Рахмет, Байжаинын кепесше кел- се кун соскеден жорары кетерш п калганмен, Байжан шырт уйкы да екен. К,ызметкер эйелден сураса, тун бойы караздарымен шурылданып, кун кетерше Fana жатыпты. Койкасына кшмшен кыйсайып, басын сыр- малы фуфайкасымен тумшалап ал ган ол, теп туе Kepin жаты р ма, немене, ара-тура б 1рдемелерд1 был- .дырактатып кояды; дардысы ма, элде туешде 6ipcy- лерге айбат uierin жатыр ма — -и ст е р т кугырган бу- радай шакырлатып кайрайды... Тумшаланып уйктаудан тынысы тарылды ма, элде, белм е сте i<ici юргенш сезд|‘ ме, немесе керген туешен ecenripeyi ме — Рахмет кепе ншн кез1мен шолып тур- ранда, Бай ж ан «иэ, иа!» деп к атты р ак дыбыс шыкар- ды да, басы на оранран фуфайкасын колымен сыпыра турегелдк К утпеген дыбыстан cecnenin жалт бурыл- ган Рахм егп жатыркарандай, ол оды рая аз карап гур ды да, кезш укалап Ж1берш, «э, ci3 екеноз рой!» деп, койкасынан сыргып Tycin кол бердк Рахмет кермеген_ мезплде Бай ж ан коп езгерш калган сыяктанды: урты солып, казы ла жудеген, кы- рып ж уретш сакал-мурты ecin, бурынгыеынан элде- 366
кайда далы ндаган, датты уй ктауд ан б а , кезшщ устш - ri eri icin, эры данталан кеткен. — С1здд ке р ш турганым ендм бе, т у а м бе? — дед! ап Рахметке колдасданнан кей'ш. — ©3iK кал ай ойлайсыд, — дед1 Рахмет. — Екеуш е де жорып турмы н, ейткеш, тус!мде де С1зд1 керш жатыр ем, оянсам дасымдасыз. — Не туе ол? — «Тауыктын. TyciHe тары Ф р е дд тулкнпц TyciHe тауык ю р е д Ь дегендей, райкомнын бюросыида ма, осы арада м а, оншасы ес!мде ж о к , afrreyip каналдын б1рдемелер! туралы азбен айтысып жатыр екем де... — Н е деп?— дед1 Рахмет кал ж ы н ды дауыспен. — К ай д а конып шырып ед!щ з?— деп сурады Бай- жан, уйдысы канбауын есшеушен керсетш. — Сы рбайды к кепесше. — К ар т квнллшздеу сыядты деп ecirtn ем, жайы- цыз келмеген болар... — Н аоборот,1 — деп Рахм ет Сы рбайды д кепесшде уадытын кед и д а епйзгешн айта ба стап едк — Кеш'ф'пцз,— дсд'1 Байжан,— эуел'1 аудат даяр- латайын. ©ткен кеште атып экелген ед1 дыргауылым бар, ссм1зд1ктен мамырлап калган еден, кеспеге дара- сы жок... Ж енгейге жунш жулып кой дегем. Соларды куыра рой дейш . — М ум кш , уйдтай тусерац? — Уйды кайтер дейаз, арай. К ан ы п та, канбай д а журер ол. Сарынып та калган екем сгздь Жоне кеше Кызылордадан алып келген спиртам де бар... Байжан шырып кетта де тез оралды. — А л, aFafi, Kemipini3,— дед! о л , уйге Kipe,— мен- де шаруалары бар 61'раз жумыскерлер конторда жый- налыи калган еден, Соларды жайгастырып келейш. — О касы болмас, — дед! Р ахм ет. — О нда, ci3 мыналарды ерм ек дыла турыцыз, — деп Байж ан Рахметке дардылы конвертке салынган, исмесе уш ю лдене буктелген б1рнеше хатты устата бер- д! де шыгып кетта. 1 Олай емес деген магнада. 367
Рахм ет алгаш ашкан конверттщ imiHae Гулнардыц фотокарточкасы жур екен. Медицина кызметшщ ма йоры формасында кшнген Гулнарды ц туе! де, тулгасы да аттанган кезшен 63repiRKiреген сыякты: ауылдагы калпынан кеудеш де, жауырыны д а кеадеу, бет! дец- гелектеу KS3i улкендеу жэне етю'рлеу сыякты. Сырт- кы ж азуына кдраса: «Бахытьш мен екеущ, мешц осы 6ip кундеп' кесюшмд! естер од е устау ушш ж1бер- д1м...» два жазыпты. «Осы 6ip кундеп» деген с&здщ тецерепне оралган Рахм етпц ойы ауырлацкырап б|раз отырды да, демш кешрек 6ip алып, хаттарды о к у га Kipicri. Таныс сы- зыктар. OpinTepai пзген маржандай кып суду Tycipe- тш Гулнардыц таныс колы!.. Буры й™ жазуларынан тек кана айырмасы — эдетте к а т е а з жэне екнрмей таза жазатын Гулнардыц мына хаттарында eiiripui- ген, косылган сездер кап. Колды к булай мулруше ой- дыц толкуы себеп болгандыгы_ ©ццршген де, косылган да сездеоден айкын кершin тур... Хаттардыц кепш ш - ri лирикалык. сарында жазылган. Мундай сарын, ж а- нындаи ж аксы керетш баласы, не жары туралы ай- тылган сездерде гана емес, согы с туралы жазылган сездерде айкын KepiHin тур... BipiHeH соц 6ipiH окып шы ккан хаттардыц бэрш тутас алганда, Рахмстке оларды ц эркайсысы кызык жазылган улкен 6ip ромапныц ж еке тараулары сы- якты керш дг Бул езге туралы роман емес, журю жат- кан сурапыл согыста советп'к медицинаиыц рол! ту ралы роман. «Романда» Гулнарды ц уйшен майданга беттеген KyiiincH, жуырда гана келген хатына дейшп керген-бьпгендершк бэрш н д е айкын бейнес! тур. Бул бейнелер.’п ол, кейде каламы шебер жазушклар- ша суреттеп Ж1'берген. Сол сурегтерден, Рахмет нелер коркынышты да, куанышты д а окыйгалардыц гажап картнналарын керд!... Kefi6ip картиналарды кергенде квашен ж асы шыкарлык халге дейш жеткен Рахмет, сыйпаттаган окыйга канша ауыр болганмен, аса ын- таланып окыды, сондай хаттарды ц Kefl6ipiH ол элде- нешс рст кайгалады... Хаттардыц кызыгына тускен Рахм ет, уакыттыц ка-
лай entente д е би ш еб капты, Б ай ж а н оралып келген- де байкаса, с а г а т жарымдай окы пты. — Коп к у п -ipin койдым бьлем, — дей юрш, Б а й жан KeneciHe, — карньщыз да а ш к а н болар... — Наоборот,— дед! Рахмет,— рахаттана тойдым... — А с 1шт1шз бе? — А с к а емес, Гулнардын, хаттар ы на!.. Не деген тамаша ха тт а р !.. шын магнасы ндагы керкем новелла- лар!..1 Б эр ! жы йналганда — а с а кызык. роман!.. «!\\од- да барда алты нный кадыры жок.» дегендей, ауылда жургенде бишейдл екемш, Г ул н ард ы !.. Не деген ул- кен журект1 ад а м бул!.. жэне, ез1 агы п турраи ж азу- шы,.„ ж эн е эпикалы к жанрдыц ем ес, лирикалык жанр- дын. ж азуш ы сы !.. Байж ан жымыяйын деп едк — К улм е, — дед! Рахмет байсалды тус!н озгерт- пей, — ойыным емес, шыным... — Кеипршдз, Р аха, — дед! Б а й ж а н да тусш сал- мактандырып, — маран езге ем ес, а'здщ хаттарды осынша бер!л!п окуыныз низы к. керш ш тур... — Сен ше? — М ен д е солай кызыга окыймын... — Ен д еш е неге жымыясын.?.. Байжан сез таба алмай калды. — Б у хаттар д ы окура Сергеи!не коп алгыс айтам, — дед! Р а х м е т ,— acipece Гул н ар га!.. Коп ерл!к ic- тер аткар га н екен, отанпыц кы зы осындай болсын!.. мыц-мыц ал гы с оран!.. — Мен1'ц д е айтарым сол, — дед!' Байжан. — Ендеш е, — дед! Рахмет жымыйып,— онын мун- дагы госпитальдын кызметше калганы нан майданга кеткен! д ур ы с болады да?.. — Эрине, — дед! Байжан, — майданна бармаса, мунша раж ап окынраларды коре м е?.. — Эрине, кермейди.. Отанныи осыпдай кызы ба - рьша м актанамы з да?.. — С е з б а р дейыз де, оран. — Е н деш е, сэскел!к асты алды р. Отанныи cyfliKTi 11 1шшде емфД Н кск бсйиес! бар кысклша жазилкаи керкем 369
кызынын, сенщ cyfiiKTi жарыцнын ерлнт будан да артып, абройы будан да все беруше рюмка квте- рейж!.. — Х уп болады, — дед| Бай ж ан. О л ecim ce женеле бергенде Айбарша Kipin келдй сыртында коныр xycri кузд!к камбинзон, басында бул- рары тысты пилотка, аярында конышы керзд1 жумыс eTiri; бул туршде, егер иырында салбыраран ерул!, узыи ею ж уан бурымы турмаса, оны танымайтын адам жас Ж1‘п т д еп ойлайтын. Б:'раздан 6epi кврмегенге тосан- сыды ма, болмаса, расында солай ма, Рахметтщ кв- зшде Айбаршанын денесГ бурьщрысынан судрактана, толырынкырай, кесюш конырлана, сулулана тускен сыяктанды. Рахмет пен Байж анра амандасканнан кентн: — Ж с з д е ,— дед1 Байжанга, — кайда барасыз? •— А с экелюуге. — Э йсл барда еркек ас э келу занын KiM шырар- Fan?.. Куырдакты кврд1м, т э г п екен, отырыныз, мен акелшем!.. — Болсы н, балдызым, — деп Байжан орнына оралды. •_ Айбарш а фуфайкасы мен пилоткасын nieuiin ijiAl. Гимнастеркасынык белш ж ал п ак кайыс белбеумен кынап буы п алыпты. Онын д е н е а , Рахметтщ кезшде Timi сулуланды . Ол шырып кеткенде: — Бз'здщ Айбарша тнш кер'!ктенш KerinTi рой! — — К в р iктенбегенде ше,— дед! Байжан,— api eMi- pi шешек атдан жас, api кун1'-тун! ерши ауада, api жумыстан шьшыккан... — Ж ум ы сы к.алай боп ж ур ? — Бурыиры ударникт!г!нен удемссе темендеген жок. Ж ал ры з экскаваторын баскары п кана коймайды, барлык ж ум ы ска араласады, кезег! келгенде кетпен- nii дс, ж уки л де боп кетед!. С ей т!п журш, когам жу- мысын баскарудан да калыспайды, api уйымдастыру- шы, api yriuiTi... Сез1мен рана емес, iciMeH де ул гЫ бол ран сон, api кылык-мшез! унаран сон, кепиллщке ет1мд1... К в п ш ш к п баскаруда жарде.\\п ете кеп rain тур- 370
Рахм ет Байжанра Сырбай уй ш д е Дэулетпн хатын окыганын, Сырбайдын Айбаршага вте жадсы карай- тынын ай та кеп, Самарканныц к е н Ш каз!р Айбарша га кандайлыгын сурады. — 1ш ш е Kipin шыккан ж окпын, — дед! Байжан,— менен бугетш сыры болса sai бцгед!. Сез!ые Караган да, А йбарш адан домелеиуш догар ган сыякты, 6ipaK, одан аралары алшактамай, ад ам гер ш ш к достыктары н ьм я тускен сыякты, онын ycriiie, Самарканда ж ана- дан 6ip м а хабб ат басталган Typi бар... ApFbi се зге улгермей, Айбарш а Kipin келдг де, «ас даяр» деп дастаркан тесед!, кыз.четкер эйел буы бур- кыраган куырдакты табакпен к е т с р т К1’рд!. А ска отырганда, Байж ан ею стаканга орталау кып спирт куйды. — А й барш а ше? — дед! Р ахм ет куланып. — М ен спирт туг!л шараптыи езш де Д э у к е п т карсы алатын тойда гана таткалы леурмш,— де.зд ол. Айбаршаньщ мьша ce3i нсксленген эйелдгц ce3i сыяктанып, Рахметке epci коршдй Куы рдакты жеуге тутынганда, Айбарша айнага карсы отырып ед1, бетшщ ж уы лм аган Kipi бадырайып KepiHe калды. — Кеш|'рниз! — дед! ол Р ахм етке карап койып, тура жвнелг'п, — бегл' ж уу еске д е келмепт!. Р ахм еттщ «окасы болмас» д еуш е карамай, А й бар ша шыгып Kerri де жуынгаи бетпен тез оралды. Нуры ойнагаи таза бет, Рахметке, кауызынан жана ашыл- ган гул сыяктанып кетп... О ган Айбарша бурынгы- сынан элдекайда сулу квршуи. К уы рдактан кейш Айбарша Байжанмен келген ш а- руасын KeHecxi. Онын айтуынша, кешжлей жер тон боп катады д а экскапатор токтайды. Осы кезде С ы р бай, алдагы жылда eriH сепкел! ж урген танабына су апаратын арыкты казуга ldpicefli. Шалмен уэдес! бо- йыггша, Айбарш а да кетпенге тусш , кектем туып леер жг'б!генше ары к казысады. Айбарш а Байжанмен ш а- руасын акылдасканда, Рахмет оны трактористер кур- сына Ж1'бермек болганын айтып ед!: — Оны кез!нде керерм!з, агай , — дед1 Айбарша,— 371
эз!рге maJiFa квмектссе турайын, кетпен шабар кару- лы Kiclci азрантай. Рахм ет пен Байжан ochiFan кенд1 де, Амбарша жу- pin Kerri. Рахмет Байжаннан курылыстын жайын сураса, жер тонданып болгаиша каналдыц бул тармагы ойдагы жергс жетед! екен де, аржарында, ericn’K танаптарра су апаратын тармактар рана калады екен; оран кэк- темге карсы, жер жШи KipicneK екен. Рахмет Байжак?а Сырбайдыц мол еш'ьшп звено к ур у туралы ойын айтып едк — Ол дурыс кой, — дед! Байж ан, — 61'рак, 61'рыц- рай тэжрибсн|'н гана Kt'cici fok ол. Рылыммен уштас- паран тэж рнбе канша же:.ис беред!? Оран рылыми жэрдемнп' беру керск, — Мьгсалы KiMAi? — Наталия Полещукть — На-та-лия-а-а, Полещ-щукт!? — Иэ, Украинадан келген детдомнын директория. Акылды кыз жэие ауыл шаруашылык 6iaiv.i бар кыз. Кызылордада мелиораторлардын кыска уакыггы кур сы ашылады екен, соран ж^беру керек! — О л д а макул сез екен, — дед1 Рахмет аз ойла- нып,— б!рак, Сырбай орысша б!лмей, ол казакша бшмей кыйын боп журмесе. — Айбаршанын айтуынша, Полещук казак тШн aHFapa бастаран, eiteyi ион аясп ас дос сыякгы, жыйы араласады; теп', Самарканыныздын, болашак жары сол Полещук боп журмесш. — Оны кайдан б|'лд!н? — Бшмей, мен де бозбала боп керген Kici е.месгйн бе? Кдрым-катнастары, кас-кабактары соран ук- сайды... — Апырай, э?!? — деп Р ахм ет аз отырды д а ,— Айбаршаны Ж1берсск кайтед1? — дедь — О л д а жвн, — дед1 Бай ж ан. — Bipaic, ол трак- тористердщ курсьша бармай ма? О л да алдагы кек- темнщ ericiH e аса кажет болралы тур гой. Бурынры ма- маи жэие кайратты трактористердщ i<©6i майданга кет- Ti Foft, оларды н орнын осы Айбаршалар баспаранда KiM басадь:?.. 372
— О д а м а кул екен. Р а х м ет Самарканды ауданды к жер бел1мше бас- тык кы п алрысы келетж ойын айтып едк — М ен К1ммен icreftMiti? — дед! Байжан, — рылым- дык ж ары нан жалгыз жэрдемш1'м сол рака. Оны бер- сем, канаты м кыркылып калады . А л д а толып ж аткан мшдсттср бар. Каналдын н еп зп тармактарын iarepi карай казды ра беру ум1т!ысн э л i к ол узген жокпын. Реальный ic кой деп ойлаймын оны. Самарканнан ай- рылсам ш м ге суйенем, сонда? — О л д а р а с кой, — дед1 Р ахм ет, — 6ipaK бул мэ- сслс тур ал ы эл! де ойласу керек. — Б ул ж е н д е мешц ойласкым келмейдк К осем Р Mi3 айтпады м а , «барлык мэсслеш кадр шешедЬ деп. Курылыстары ед мыкты суйенетш кадрым сол. — К всем н щ сезш орыиды колданып отырсын, жолдас Б ск тасов. М е т ц пай д ам а колдандын ол С63Л1... — О лай болса, орынбасарин рана емес, курылыс начальнипнщ езш де косымша жауапты жумыска пайдалаиу керек болаяы да,— д сд ‘1 Байжан калжын- дам, — Э ри ке. Оран да айтар усмнысым боп келдь — К ай ла, мысалы? — А уд ан д ы к су шаруашылигыиыц бастырына. — C e 6e3 i? — Сзбеб« — кесеи айткандай, бар мэселеш кадр ШСШСД1. ОН Б1Р1НШ1 ТЛГЛУ С EHI С У Наталия мен Самарканпьщ арасында басталган махнббат туралы Рахметпс айткам жорамалында Б ай - жан катодескем жок едк Бул саз!м 1зд1 аныктау уш ш , маселск! ор еп рок тарихынан алайы к. О ларл ы а он алраш кайда таныеканы 6iare мэл!м. Баскярып околгеа балаларыпын кепш ш гш Тарторяй- га орналасгы рран, азын гупа ж еке адамдардын тор- 373
биесгае берген Наталия, ж ум ы с женшде Самаркан- мен тырыз байланысты болды; ейткеш, орналасдан балаларды азыкпен, отын-сумен, уй-жаймен камтама- сыз етудщ ауыр салматын райкомныц бюросы Самар канра ж уктеген едь Самарканныи Айбаршага алактауы бул кездебф- жола догарылранын 6i3 еткен тараулардан бшем1з. Шын ж уректен суйген адамына д егсн ыстык кедшн суыту оран жеш'лге тускен ж ок. Дегенмен, мезп'лд1'н eryiHe карай кайрыны да, куаныш ты да умытатын басы жумыр пендеш'н ол да 6ipeyi емес пе. Айбарша- га деген махаббатын ол умытпас-ак ед1, стер Айбар- ша тарапынан емексу керсе. О ндай емексуш ол кер- мек т уп л сезбед1 де. Махаббат мэселесшде езш Са- марканнан бурын да сыртак устайты н Айбарша, Д эу- лет майданрр аттангалы ол ж енд е п'пт! сыркадсып алды. Содан кейш жолыккан сэттершде, кылык-Mi- нездер!мен ол, Самарканра м ахаббат сездерш айткы- зура жол бермеу былай турсын, езш эйел, оны еркек ретшде сой летуге де жол бермей, эрдэшм ме.млекет кызметкер1 ретшде рана сейлесть Самарканныи ке- щлш солай суытып алган А йбарш а, б1раздан кейш катал калпын жумсартты; 61'рак, онысы кыздыц ж ш т- ке жумсаруы емес, карындасынын araFa, жэне жай araFa емес, ж аксы керепн araFa жумсаруы едй Ай- баршанын мундай ойга келу!‘не Самарканныи эгл се- бепкер болды; ейткеш, Айбарша э у е л л кезде, оны сы- нау максатымен, Дэулеттен келген хаттарды керсет- се, жеш'ске жеткен куанышына да, кейб1р кезжкен ре- HiuirepiHe д е ортактаса кетед!; ж а с т а болса адамнык мшез-кылырындары елрж пен шынды айыра алатын Айбарша, Самарканныи бул ортактасуларыпыц эр- ДЭЙ1М шын е к е н д т н байкайды. С уй тш журш, Айбар- ша Самарканра сенш алды да, шын ыкласпси достаса бастады. Самаркан ше?.. оныц Д эул етке де, Айбаршага да кецш адал болранМен, 6yFan д е й т журепнде кызып- жанып алран махаббаты 61рден сен е койган ж ок Bi- рак, «журек» деген де и е сш т еркш е барынбай ма! Онын 6erin калай буру Ti3riiii сананы н колында емес пе! Ж урепн санара билеткен Сам ар кан , альт капкан 374
беттнен ж у р е п н саумалай теж еп, еппен «тэк-тэкда* салды д а ш абы стан желкке, од ан жортадда, одан аянга Tycipin, а дыры, б1ржола токтатты . Оныц дам- дорсыган М асадбай га датты келетш , «Дэулет елее» деп тш ейтш ы лас ойдан бетш датты тойтарып тастай- тын кез! осы едь BipaK, ол, eMipi еркендеу жолындагы жас ж к гг емес.п е?! B ip кыздан ке д ш суум ен , оныц жалын ат- дан ж асты д eMipi суый ма! Эрине, суымайды. Енде- ше, А йбарш адан кудер узген ол , тары да жар 1'здеуге raicri гой... Н аталия Полещукке ол, ойыныц осындай жанадан ж а р !здеген шагында кезж п’... Жолыга, сей- лесе деле, Н аталия iciMeH де, мшез-дылыгымен де Саыарданра ун ай кетп... Бую л психолог атаулынык айтуынша, адамнын жан ж уй есш щ айнасы — кезк Ж ан ы н ы д дандай д у- былысы бол са да, кезге сэулесш туар м ей доймайды. Б 13Д1Д Самарданны д да ж аны нда Иаталияга деп тутана ба стаган махаббатыныц бейнес1 кезшде к е рше далуы н, Наталия байдамаган ж од. Отты от д а на тутата алады . Самарданнын, жанында тутаньш, белл й кезш е шыддан махаббат отыныд ушдыны Наталиянын д а кезше шашырап, журепне дарай жылжый бастад ы , онысын Сам ар д ан да auFapyFa ай- налды. Е н д (п мэселе — журек сы рын kimhIh бастап ашуында. Керкем э д е б и е т кеп одыйтын Наталия, П уш- кинн!н шыгармаларын ерекше суй сш ш одый ж уре, 6ip мэселеде онымен келке алмайтын ед[, ол — Гатьянанын Онегинге махаббат сырын айтып хатты бурый ж азуы . — Эрине,— дейтш ед1 ол сырластарына,— «сую» деген сез ек! жыныеда, ягни, дыз бен жштке ортад. Жк'ггпд дызды ыстыд суклндей, д ы з Ж1птп де ыс- тык суйе алады . Солай бола тур а, А д а м ата мен Х ау а анадан 6i3re дешн мирас боп деле жатдан салт — журск сырын Ж1ггг бурый адтарука ти кть Ендеше, Татьянанын хатты бурый ж азуына мен досыла ал- маймын. Сондай ойдагы Наталия, С ам ар д ан га думарлыгы арта бастаган кезде ой т у а ш п н е ез! дайшы кеп, 375
«отыз Ticren шьжкан сез, отыз р у елге кетедЬ деп казак н ак ал ы айткандай, кулагы н «Самарканнык Айбаршамен жакындыгы бар» деген сез шалмаса. Наталия Айбаршамен де алгаш жолыкканнан бастап д о с бел кеткен едк О ган бас себеп — Ната- лиянын 6i3r e малш кш кене iHici Сашканы, Анбар- шаныц iiieuieci — Дэметкен ж еке тэрбиесше алган да, п л ан е ж ш катнаскан Наталия, сол уйдщ 6ip жа- ны сыякты болгаи; ейткеш, Дэметкеншц Сашкага ыкласы T ycyi сондай — тугаи б; ласынан кем ei.iipen- бейдр ж ан-тэн! сонын уетшде болады. Солай жаксы кергенджтен Дэметкен баланын атыи да езшше, Ес- кешпр койып алды. Ж ас баланы KiM жаксы керсе, memeci сол емес пе! Дэметкеншн колына келе, сыр- катынан тез окалып, аз кунде сауыгып кеткен Ескен- д!р, уйрене келе, «бетен шеше» дегендд умытып, ту- ган memeci Kepin кетп; туган баланын туган анага еркелеушен, Дэметкенге кем еркелемейтш болды; сондыктан ол Дэметкешй «апа» дейдк Дэметкен оны: «Ес1м», «Есжан», «Естай», «Ескем» дейд1, карга адым жер узап шыгып кеп керсе, айлап-апталап кермеген ана сыяктанып, кулынымдап суш и жатады. Соны кер- ген ж урттан 61'реулер: «тумаган баланы да осынша жаксы керед1 екен-ау!» деп танданса, ещи 6ipeyjrep: «осынша ж аксы керш алган балад ан , тубшде айрылуы да окай бол мае» деп, Дэметкеншц келешепне кез »i- беред|' де, аяйды... MiHe, осындай кылык керсеткен Дэ- меткенд! Наталия негып кермес!.. Сондыктан да, ол, iHicinc алгаш кы кезде бауырсырап керккенмеп, ар- тынан, Дометкеид|' р ен ж тн алармыи дейд| де, оиша- лык кур ак у т а коймайды... Д эм еткен мен eneyi 6ipi- hi‘h тЫн 6ipi бЬмегенмен, 6ip-6ipin жаксы керетш- джтерш бет 6еииелершсн-ак айкын таныйды... YiieMi ic уетшде куретш Айбарш а мен Наталия уйЕне аида-санда азгантай уакы тка келгенде га на кездейсок жолыгып /курдк BipaK, будан оный Ай- баршаны iiiii-сыртымен тугел тануы на нуксан келген жок. Ец ал гаш , Сашканы Д эметкенш ц тэрбиесше 6epyai И аталняга усыиган А й барш а бодатын. Эл ус-
■ пилен сырк.ат iniciii кезшен т а с а кылута Наталия- нын, KeHrici келмегенде: — K ep in отырмын, — деген А й барш а оган, — мы ла ж уд еп келген терт-бес ж у з баланы орналасты- рып, тузелш кетулер|'не керекп ж акдай жасау ci3re онайта туспейдк Согыс ж агдайы Ызд1 сол жагдайлар ж асауды н жолында, б iрталай кун а т устшде устай- ды. Ш абуы лда журш, пз ш Ы зд!н. куи'мше кещ’л б е ле алмайсыз. Бул балага ерекш е KyriM керекпп кв- piain тур. BipaK, мундай наш ар халд еи бала а з д щ 1н1шз Fana емес, жалпы саны ж у з ге тартады; олар- дын бэ р ш е ерекш е жагдай т угы зуд ы cofnc кундер! кетермейдк А уд ан басшыларыкын мундай халдег! балаларды ж е к е адамдардыи тэрбиесш е 6epeni3 деп уйраруы д а осыдан. Балалардын муншалык ж удеуш е бас себеп — сы ркат емес, ж ол азабы , acipece керект! тамактын к а ж е т п мелшерде ж етп еу! екещн'гш ©3ini3 айттыныз; ендеше тамагы тузелсе-ак, оналып ж ур е беред'1 бу л ар , жалпы бакылауы дэр!герде болады. Т э р биесше ба л а алушылардын, квп екенш керш отырсыз, бул д а 6 i3jiin ел!м!здег! ул ттар достырынын, айкьш бслпсш щ 6ipi. Илансаныз, ш сш еме мен тэрбиене б а ла ал д егсн жокпыи, жагдайды айткан ед!м: «енде ше мен д е ба л а алайын» деген е з!. Шешемд! макта- ганым емес, опьщ колында iHiai3Ain тэрбиес! ж ам ан болмайды, б а л а алуды взг айтканмен, cfexiin !н!н.1\"зд! ал дсп т ур ган мснмш. Коркпацыз, 6cpiw'3... Айбарш аны сонда-ак 1штей ж ак сы Kepin калган Питалиянын, таныса келе оган достык Kenijii ар та туеп. М ектептж бш м ! томен болганмен, Наталия М барш ад ан советтщ алдынгы катарлы саналы, ж|- герл1, намы сты, арлы кызьш керд|‘. Ici де, кылык-мi- иез! д е сош на унагаи А йбарш ам ен достаспаганда KiMMeii достасады ол. Сирек к е з д о ст , аз уакытеа ран а жолыкканмен, А й- баршамен д о с боп алгаи Н аталияны ц куларына, С а - марканра кум ар та бастаран кезде, «Самаркан мен Айбарша астыртьш эмпей» деген се з шалы.на калды. Бул о се к и тутаткан да Тыртык. Ю м кершгеншн !ш - Ki сырын сезе коятын не палее! барын him бьлЫн, Самаркан меи Наталияныц ж ы лы лы к кезкарастарын 377
езгеден буры н адгарды да, А й бар ш а рстшде кектен- ген Самарканныц Наталияра беШмделген жолына да жылан боп ж атуды максат е г п . Сондыктан, ол На талияра А йбарш а мен Самаркан туралы, есегш Kici аркылы жетшзгенде, «eTipiicri шындай, шынды жьш- дай» дып апартты. «Сырттарына карасад, — дед1 На талияра ©сек анарушы, — тук кермеген мунтаздай. Кейде ар аз Kici сыяктанып та ж уредк Bipax онын 6api коз ал д ау. Пэлешд улкеш iiirrepiaae. Журттыд квашен урлаиып табысура келгенде, сыйкыры бар адамдардан артык». Наталияныц жакын адамы сыяктанып журеттн eceKuii, 6ip куш : «астык науканын сылтау кып, exeyi алыстагы колхоздарра 6ipre к е тш т Ь деген хабарды айтты. Б ул кезде Наталия, эр колхоздагы жекеадам- дар тэрбиесш е алран балаларды аралап кайгура жыйналып ж ур еД1‘. Сол да сы лтау боп, жэне (ол да басы жумыр пендсшд 6ipi емес п е ), !шше кызраныш шоры тусе бастап, opi балаларды, opi Самаркан мен Айбаршаны керш кантпак болды да, касына картад- дау 6ip ш алды басшылыкка epTin атка Mixui. Кай колхозда, к ш д е неше бала бары калтасындагы Ti3i- мшде. Уйшен аттан а оныд ушырасканы — eriii жыйнау- шылар. Ауы лдарда едкейген к э р и ер мен едбеитеген жастардан баска жан жок, 6api д е епн басында. Со- ларды аралай отыра, ол 1здеп келе жаткан балала- рыныц хал-жайларымен танысса, б!рен-еараны рана болмаса, ол|'.м-жтмге ушырараны ж о к скен, кешш- jiiri ез iHici Сашка сыякты ете ж аксы боп кеткен. Bip жсрде ол хайран каларлык ж ардайга да ушыра- ды: б|'реуд!'н тэрбиесже алган баласы кездейсок сыр- катпен ©лген екен де, coFaH эке-шешеа' мал сойып бата окытып, жылау-сыдтау боп жатыр екен. Eni6ip д 1шн танымайтын Наталия бата окытура наразы бо ла тура, баланы асырап алган эке-шешешд тугаи ба- ласындай хурметтеп кайгыруына аса риза болды. Уры экегп мс, элде жерше каш ты ма, осы сапа- рында шал exeyi астына MiHren аттарынан айрылды да, Самаркан мен Айбарша ж ур деген жерге жете алмай, кешн кайтатын болды; ©йткен1 журт eriii 378
жыйнау жумысында жургенде, колхоздан колхозга ылауламаса, ал иска апарар кел1к табылар емес; 6i- летшдердщ айтуынша, Самаркан мен Айбарша ж ур- ген туе, атпен суыт журген K icire 6ipep кундж, ылау- ласа тер т-бес кун журу керек, онда да, ылау та- былса... Ш ал аттарды !здеп кегп д е, Наталия ылаулап кейш кайтты. Ылаура кейде туй е, кейде есек и е к п , кейде олар д а табылмай, не ж олы киска журпним- лерге w e e n д е, кейде 6ip мекеннен eKiHuii мекенге жаяу аявдады . DipaK, ол, мунысыиа екшген жок, ейткеш, бул жолында: б1’ршшщен, табигаты езгеше сыр бойымен танысса, еюнип'ден, элдекайда, Оган- ныц баты с ж агы нда журш ж аткан Улы Отан сокы- сына бу л арадагы колхозшылардыи немен жэрдем 6epin ж атканы н керд]'. DipiHiui р ет керген оран, Сы рды ц елкес1 ете кы- зык сыякты. Е н алдымен, бул ©лкеге шыратьш араш, не шоп затты еамджтерден тулабойы п'кенге толма- раны сирек. Уйренбеген Kici оларды ц арасынан эреч журсе, туррын елдщ балалары жаланяш-жалпы ка- лыптарммен тыгылымбак ойнайды... «.Шоирол» ата- латын у с а к шырпылардын, да онбойы инедей када- латьш ЖИ1 тж ен, солардын басы на, туррын ел «коны- рау» деп атайтын, шл'нде дош ба р узыиша собык есед! екен де, оны терш жеуге еш кшер ош екен. Сонда, Наталияныц хайран калганы жуандыры саусаккя жет- пектш осал шырпыра euiKi асылса, api кетерш турады, spi пкендер! ешю'шн деиесше кадалмайды!.. «Жантак» аталатын шоптщ тулабойы, аумаран Kipniniit кылтаны, туйелер соларды жулып ап аузын толтыра куйсегенде, еарыз шайнаран адамдай uiiMipiKneftfli!.. Сыр бойындары еам дттер/и к rypi кеп болган- мен, lubiFybi ала-кула екен — кейде сирек, кейде ка- лыц; 6ipaK, эр жерде ойдым-ойдым Fana кездеспесе таза такырлар азрантай, жердщ жалпы беи' тукть.. Сол туктер кейде уак-туйек боп шырады да, кейде жынрылы, жидеср карарашы, е ек с еу ш араласып к а лин TOFafipa айнэлады... ондай жерлерден жалгыз ету, боны уйренбеген Наталияга кауы п та сыякты; 379
ейткеш, онын естушше, мундай тогайла андар кеп. Ойнап айта ма, расы ма, Sipeyjiop кабан мен жолба- рыс та бар дегенд! айтыеады... Осындай 6ip кадык нура кездескен Наталияда зэре-кут калмады. Жкландай ирелендеген тар жол- дыц eni ернеуше такала ескен кады к агаштыц эр- кайсысынын нелер туе! жЫрткыш ацдар тктерш ыр- сыйтып сыралая турран сыяктанды. А д умтылса ка- шып кутылар ea.i, астына мшгеш есек жане камшы- кест ш абан есек... Сырдыц бейында «бат-бат» ата- латын усак кссертш ер кеп, олар жолаушыкын ал- дын Kecin отуге кумар жэне /KypicTepi сумандзрак тем жылдам, солардыц борi Наталияга жылан сы- яктанып кершд!... Корка соккан журен Наталияныц кеудесше сыЗ- май келе жатканда кутпеген окыйрэ болды: алды- нан ойда ж окта Самаркан кездссе к е п !.. «Ах!..» лея жылап Ж1'бергешн, к уата» Маталпянык esi де 61л- мей калды... Ж урен орныккяп Наталия Самаркан- иаи жол жайып сураетырса, асты к тасыгап г-ланьша- мсн ауданра, одан Тартогайра соккаи Самаркан, На- талпяпыц осы жакка кеткешн ест!гси ексн де, как жошн кеше гана 6i.'iin, атпен куып колея! ексн. ол, екмши 6ip жолмен орагытып баран ал; шмкпай, артынан куып жетсе, атынык сь:бды| Наталмянын т ырсылдап кеде жаткан Щ'\\>cri жары- лып кстер ме сд1, кайтер еда... Ол ciiryi сол ку;кп кешт! ег in согып жаткаидар- дыц арасында втк!з.д!. Жакарма1ЙЫ ж етпе:й комб.ши- нын токтап -гуруыиа одар карам ай, ег iiwi тун! бойы атка жеккен гшетырма-агашнеи COKTI. Жумысшм- лардыд кепиш агын-калаш, бала -ШЯ1а ексн, co лардмд касмл.™ .Kaf ши туруга, ! рда.il ошикала- й, Наталия ilie ii 'c лектор!н сыбяп ырга туе in. кврер танды кэздер!- пен атырысты. Ол * ;границ crin! такда сотылып та б!т!п, колхозтдылар гашиш тонка коные аударды. Самаркан nick Наталпяныц коллары сейлесугс сойдя Fana THiii. Дстындагы атын Наталиярл лорлатандал арен м{нгЬ|си Самаркан, опм аз жерге женелт!п садранда, ен'п жыйилу паухапыиьш барысыиаи бас- 380
ка свзд! ай т к ан жок, оран Н а тал и я ренж'|ген ле ж о к , ейткеш: б 1рйшлден, Самарканнын, басында eriH жыйнаудан б а с к а ойдын каз1р ж о кты ры и жэне мы- надай м урньш ан шаншылран к а у ы р т жумыстык ке- зшде болура мумюн де емесш керш тур; екшкпден, Самаркан ма.хаббат мэселесш козраган куншц езш ас де, эуел! Айбаршанын жайын Ci.iin алмай, Наталия aFui.au ж ар ы лм ас едь А йбарш ам ен сейлесетш уакы тты Наталия е л и жыйиалып (Sirin, ж урт канал курылысына жумылар- дыд ал ды н да рана тапты. Сол ке зд е 6ipep кунге у ni ne келген Айбаршаны Н аталия iaaen барды. Bipan, сезд! ол бастар ан жок, А й б ар ш а бастадь!, ейтксн! «Самаркан мен eKeyi жакы н-мыс» легендi кулагы алдакашан шалран ej.i. Е м кы з аш ы к кечест!. С а - маркаииыц соцры уакытка д еш и к э ц ш болмп журупг, каз|'р ол об д ан кайтканын А й бар ш а Наталияга бар- лык егжей-тегжей1мен баяндап берген сон, Н а та- лияиык д а ipKUiep жер( калган ж о к . Ол да шыны- нан актары лы п акыл сураганда: — К д з а к та «©3i жыгылган екш бей д Ь деген м а кал бар, —- дед! Айбарша, — ж ар такд ау зрммшц ка- рабасыиыц ici. Бул арата досты к колка журмейдп Сондыктан, ссмьялык ем М кн ш тагдырын калай ше- шу epKi ез1'кде. Мен оган араласпаймы н. Меи in тек капа айтары м: Самарканды кем уакыт сынаудан келген коргы пдым — ол ©TipiK ж ан д ы адам емес, inын ж ан ды адам . Оран мен кегпл бола алам. Кей|'н|'рек, Самарканмен сы р ашысура келгенде, Айбаршанын бул барасын Н а тал и я одан жасырран жок. Сонда, Самарканныц айткаиы : — MeHi калай багалау ерю , эри нс, оида. Ал, ме- Hia оран берер багам: таза ж у р е к п , ер кещлд! эйел- Д'н. бейнесше ул п ‘1здесен, А й бар ш ад ан табасыц, д ер ем. Ноябрьд|'ц бас кезшде, С ам ар кан каналра каж ет- TI матермалдардын маселе а м е н Москвара ж ур д к Поезга Алм алы ктан мшген оны Н аталия мен А й барша шырарып салды. Сонда Сам ар кан Н аталияга Айбарша тур ал ы айткан сезш кай тал ап айтып: — А й б а р ш а ,— дед! оран к ол дасар д а, — таза ж у - 3S1
peirri, cp кенйпда эйелдщ бейнесш 1здегенде, менщ коз алдымда эрдэШм сен турасын. Бул саган «ал» тш м емес, достык журектен шыккан шын сез!м. •- Рахмет, — дед! Айбарша, — 6ipaK, Наташаны носа айтуыныз керек, аса!.. — Оны болашак керсетедд — деда Наталия, Са^ марканньщ свз!н аузынан канып ап, — S3ipre улп- м!з cenciii. — Комплиментще рахмет, Н аташ а. Метшие, таза журекп болу epid адамнын езш де рой дейм5н жэне сенщ де сондай адам скенще ез1м сенем. Ci3 ше, Самаркан анай? — Мен де. ОН ЕК1НШ1 ТАРАУ Э ЗЭ 31Л Сырбайдын кепесшен Рахмет аттанып кегкен кушнн сртещне данталактап М асакбай келе калды. Одаша жолыккаи 6ip сэтте Ты рты к Масакбайга: — Эрюмнш де ез'шше жауы бар гой, Масеке; 6i- реудщ жауы 6ipey, 6ipej7UKi — екеу, б1реуд1'ш — эл- денешеу; кейб1реуд1н жаулары уса к, б|'реулердш — ipi; солар, эрине, азде де бар рой? — деген сурау койды. — Эрине, — дед|' Масакбай. — Сопда, б а с жауым мм деп ойлайсыз? — Кандам... Бул жолы эзка-оспак ойында ж ок Тыртык, айтар сбзш тура бас гады. — С|'здщ н ас жауыцыз Сырбай екен, — дед| ол. — Бурый д а солай жорушы ед|'м, снд! кез1м айкын — Калай? — Бы лай,— деп Сырбай мен Рахметтш арасьш- да еткен Tyni М асакбай туралы болтан кекесп ecipe, KenipTe айтып бердй Бул сезгс бастала салысымен-ак сенген Масак бай, Сырбайра дегеи Keri Ш1тей ушыра отыра, ал! де 38J
анырына ж ё те тусейш деген оймен: «кой, нс ейде- сш», «олай дей коймас» деген сьгякты кькка сурау- лар 6epin отырып, Тыртык, сезш : — К уй иланыкыз, куй иланбаныз, epiK е зш зд е ; калжындайтын да, калжындамайтын да жер бар... «Кара еш кй'е жан кайгы, касапш ы га май кай гы» дептк Р ахм ет пен Сырбай а з д щ касапшыцыз болга- лы ж ургенде, дос жар адам а з г е калжыц айта ма. Шын кец1лден дос санайтын ад ам едннз. Кулагы- ныздан есп'м еген а'зге женш Kepinyi мумюн, ёопген маган ©те ауы р боп жур бул се з д е р !— деп б т р г е н - де: — К ап , сакалынды гана...! — деп Сырбайды ка- лай боктап Ж1бергешн ©3i де 61л мей калды. А ш у кернеген онык бет-аузы кыбырлап, денес: калшылдап Kerri. Нак сол а р ад а касында Сы рбай турса, мына ашуыньщ турше Караганда тура бассап, не оны е л г р е р ед1, не e3i елер едк Барак, твбелесю- ci, ©ш aJiFbicbi келсе Сырбай ал ы е жерде емес: дзл сол сэтте ол канал казыи ж аты р да, Масакбай ка- налдан opi кетсе жарты шакырымдык жердеп ке- пек|‘ц 6ipeyiiifle отыр. М асакбайдын. жешл мшезд!л1гш, ашуыныц ты- гыздыгын, ашуланса устамынан айрылып калап.н;- дыгын Ты рты к жацсы б1лсд1. О ны осындай халге келп'ру максатына жеткеи Тырты к, енд1 аздап ур- лесе жальш ы кем)рге айналмай басылмауын кврс т у ра, ондай ха л ге Ki'6eprici келмедк Масакбайды тез жалындату оран ыаксат болганмен, тез квм|'рге ай- налдыру м а ксат емес ед|‘, сондыктан: — Сабы р, Масеке, са б ы р !— деп Тыртык оны арен легенде басты да, exeyi Сы рбайдан кек алуды н планын курды. Сондары оларды к тапканы: «Самар- кан мен Айбаршаны Сырбай куд1ктенегн i’cko тар- тып квру, ол болмаса, Сырбайдын кеюлше Байж ан туралы кулак Tycipy». Свздер! осыран куйылраннан кейш, ол exeyi А й- Заршара не Самарканды, не Байж анды такудын сэ- пн к у г п . О л ca r 6ip куш тусе д е калган сыяктанды. Гыртык пен М асакбай курылыс штабына барса, кен- :еде жы йналы с боп жатыр екен — белг!лi ондipic 383
макеаты. М эслихатта Сырбай мен Айбарша да отыр. Баскарып отырган Байжан. М эслихат аякталРаннан itefiin, Байжан Сырбай мен Айбаршаны кепесшс к он акка шакырып ед|, Сырбай алрыс айтып руксат сурады , ондары дэлелк «Жещспн.» «Жуанжармадан» айрылатын сарасына быйыл куз кеп ipre тепкен «Кур1шш1лер» колхозында туратын нарашысыньщ ж е а р кар т ofieai конакка шакырьш, соган 6yriH барура уэде кылган екен. Байжан: ■ - Е р теа барарсыз OFaii, бугш азд! «след деп кой сойдырып койып ем, басын жеп кеп'т'з! — дап ж!к-жапар боп едк уэденнл Сырбай: — Сеш ц уйшнщ дэип татып журген дом рой. Кептен кормеген i<ici e,n.i анау, epi елгсн, терт 6ip- дей баласы сормста, солардан хабар келмей жудэ канжылап ж ур ед; екен; кеше eki балдеынан хат кеп- Ti, соган ж у до кулнран бейшара, магам эдей1 Kici >ni- 6epin, бугш тоным бар, келсш, келмесе жудэ екпе- лсим5и деген екен; келген KiciciHe: «жудэ жаксы, штабта жыйналыс бар едк соган катнасайын да ба- райын» дсп уоде 6epin ем, бармасам жудэ уят бо- лады, — деп болмады. — Сен кал , Айым!— дед1 Айбаршага, Байжан- нан тук куднм жок, оны туыскан керетш Сырбай. — Балдызымды ез!М де жтбермеймш, — дед1 Байжан. Сырбай агтаиып кеткеиде, М асакбай мен Тыртык акылга келдк Сезд1 Масакбай бастады. Жаксы кере- тш Тыртыкка «Тыртык» дегеи атты да, «Иткул» деген атты да ауыр санайтын Масакбай, оны уием! курмст- теп «!!1!шек» дейтш ед|'. — Ьпш ек!— дед! ол Тыртыкка, Сырбай аттанып, олан кейт'н Айбаршаны колтыктап Байжан кепесше женеле бергенле, арттарынан кар ап турып. — Эу! — д ед 1 Тыртык. — А нау кыз бен анау ж н г т к о р т турмысык? — К1мдерд1 антасыз? — дед! Тыртык туешбеген боп. — Айбарша мен Байжан д а! Уиай ма колтыкта- сулары? 384
— Н е ге унамасын. Балдыз бен жезденщ еж елг! едет! десед'1 рой, солай колтыцтасу? — К,алжыцл,ы коя турайык,— дед! Масак'бай а'з кдар'ш,— акылшы ек гой сен. Осындайда кыйсын- сыз б1рдемеш таба коятын е н рой, кэне, тапшы 6ip periii! Ты рты к томсарып уидемедй Hecine ундесш, осы сапарда «таптым» деп келген 6ip «ретЬ> болмайын дсп тур. Оны н та пиан «peri» м ы н ау c.ii: М снауана- ныи дэш н кайнатып гажен Kici есшен айрыла мае бслатынын, б1'реуд!‘ олай мае кылуды максат еткен Kicire, е к оцай эд!с кайнап т ур ган шайра салып н а беру екеш’н, сонда адам ан гарм ай iiuin коятынын оган 6ipey элдекалай айткан; сон д а Тыртыктын ба- сына ж ам ан ой келе кап, Сы р бай мен Айбаршаны ссы л ай те мае кып маскаралауды арман еткен. Со- нан KeiiiH-ак ол калтасына мецдуананык кеттр ген 6ip дорбасын салып журш, ойы орындалудын сэтш куте-rin. М аиа мэслихат артынан, Бай ж ан Сырбзйды ко- накка шакырганын естненде, сол куткен сот Тыр- тыкка т усе калган сыяклы болды: «тек, барсын! — деп Т1лед1 ол imineii, — егер ба р а калса, эрине, А й баршаны д а ала барады. Кум кешюрдь Олар бугш конады. Сон да шайларына мендуана салып Ж1бс:р- сем, взара негып кыян-кесш болм ас екен!..» Сы рбайды н кеп'п калуы онын бул планыи бузып едд, Айбаршаны Байжашшк ертш aiceiyi онын дэме- cin тары да кыздырды. «Мснлуананы осы скеуш щ шаймна салса.м ,— деп жоспарлады ол, — мае боп кулагаи екеуш 6ip тесекке ж атды зсам, сейтш устер ь нен куэ тус|'рссм!.. BipaK, одан не оне/п?.. Куон! апара алам ба?.. Апара алран кунде, ол адам куэ бола ма?..» Сырбайдын кеткешне ол тары д а екшдь «03i бсп, осыны 1’стей алсам, ражап окыйка болатьш ед|... Ай- баршанын Байжанмен 6ipre ж атканы н корсе, Сыр- байдыи не e s i влер едр не оларды елпрер e.ii, бол- мадк ал!..». Эйткенмен, онын эл! де арманы Байжан мен А й баршаны мендуанара жырып, Сы рбайды кайткеиде мука 385
устшен Tycipy болды. Масакбайдын жалбарынган се- зше онын тез жауап бере коймауы да осыны ойлан- рандык ед1. Егер Сы рбай кона калса, Тыртыктык ойы мендуа- нага байланысты кулырын Масакбайга еспртпеу ед1. Енд! не 1стеу керек? Байжан мен Айбаршаны мае кып жырудын рет! кел!'п тур... Ендеше, бупн оларды жыру керек те, Сырбайды устершен Tycipy керек. Ойы осыран Tipелген Тыртык: — М асеке!— дед!, 6ip уакытта. — Эу. — Калай ойлайсыз ci3? Байж ан мен Айбарша рой, тым жакын? — Рас. — Сонда, кай жакындык деп ойлайсыз ci3? — Кайда м, 6ipi «балдыз», 6 ipi «жезде» боп жур- ген жок па, осылар? — Эй, Масеке-ай, — дед1 Тыртык, кешген боп,— осы аккешлд1гнйз*ай, С1зд1ц!.. О пы к та жейшз осыдан, сонда д а коймайсыз!.. —- Сен inure калай? — дед! М асакбай. — Meшише «балдыз-жезде» болатын бул eneyi 6ip-6ipiHiK Kafi6ip «ей туып, 6 ip калганы?» Анато лий Кондратьевич пен Сырбай д о с деп, бул екеуш де солардай дос дег!«!з келе ме?.. Кайдагы достык ол?.. Неменемен бекinген досты к?- Ею шал дос бол тан сон, булар да кез алдасады д а , ойтпесе, уш кай- наса сорпалары косыла ма булардын?.. — Сопла айтайын дегенщ не? — Айтайын дегенiM, осылар сырткы достыкты жамылткылап, iurrefl де 6ip-6ipiMeH жарасьп алды ма деп ойлаймын... — Д ос болтан сон 1штей болады да. Сырткы достык — досты к бола ма екен!.. — Эй, Масеке-ай! — дед! Ты рты к тары да Keiii- ген боп, — замечание айта беруге, жасыныз улкен адамсыз, у я т та, айтлауга ж эне болмайды. Доетык- тыи да достыгы бар емес пе? А дам боп дос болу бар емес пе? Еркекпен ойел боп дос болу бар емес пе?.. Осы екеуш tad сонын кайсысы деп ойлайсыз? 386
— © зщ ш е калай? — 0 з 1м ш е, exeyi де кылышынан кан тамган ж ас- тагы а д ам д а р . Б 1ршде эйел, бнршде куйеу жок, мен Kiel тан ы сам , осы екеу: ж ен уш ы нан жалрасып бон, кептен д е, Сырбайдан да кулыкымызды асырдык де- cin ж ур. — М аган сонысы керек, — дед ! Масакбай, «досы- ныц» сезш е енд| Faiia ел ire бастап, — оран б!здщ кыймамыз несш е кышыйды. K ap i игпн1 ©31 6 i3re душпандык ойласа, 6i3 неге достык. ойлаймыз оран?.. Ылайым д а , осы айткандарын р а с болсын. Мен соны рас болар деп коркпаймын, eripiK бол ар деп норкам... — О да н корила, Масеке. Еш й расымды айтайын. Менin к 031'м жеткен окыйра бул. Талай per устершен де шынтым... — М аган неге айтпадык б у ган дейш? — К айтем , ©сек тасып. О нсы з д а жетпей ж ур ме маран, келденециен та гылран атактар ?.. — Я , сонымец?.. — Сонымен, бул екеуше Сырбайдын кеткеш жаксы болды. Р ахатка батады ол ар... — Сы рбайдь. устершен Tycipep ме ед! вздер!»in. — О нд а 6i3re тамаша болар efli, 6ipaK калай? — О сы ны ц акылын сен тап!.. Тыртык а з ойланран болды д а: — Осы ар ад а сенер Kicinis бар м а? — депсурады. — Б ар , — дед! Масакбай, аз ойланып. ■— — А н ы к сенетш KiciHi3 рой? •• - — \"Плпизд|‘ алады рой? — Алады. — Н е тш 1изд | болса да ал а м а? — • Алады. — Сы рбай сене ме оран? — СенедН — дед1 Масакбай аз Kwipin. — Ендеше, былай болсын: Сырбайдын артынан с?з де барыныз, тускен уйше т у а ш з . Онын мол еш м - iui звено куруын еспген жэне оны макулдаран боп барыныз. 1 Сырбайдм айтады. 387
— Оган сенсе. — Сен д 1ре, буран дейш унатпай келген шэш'зд| мойныцызна ала сейлещз. Аккещ’л Kici, coFaH сснед! ол... — Я, сонан сон?.. — Ci3 сэйтш отырранда, артыкыздан сенетш адамыныз барсын, кольша Байж аи тыгыз шакыриан караз эперейш, «неге шакырды?» дел сураса, «Дэу- леттен келген ыкнайсыз хабар бар ма, немене?» де- ciH барнан адам. Шал сонда шыдамайды да кеде- Д1... — Олай десе, келуш келед1 рой, — дед1 Маеак- бай, — 6ipan, Байжаннык ез! шакыртып, ез! Сырбай келгенде Айбаршанын маныла ж олай ма?.. Кутпеген сураура Тыртык сасындырап калды; ейтксш, ол 6ipey.m'K колжазбасын дэл езшдей кып Tycipyre шебер ед| де, Байжанныц «залискасын» кр- лыпан ж асам ак едк ол «внертн» Масадбайга aihyFa болмайды. Сондыктан ол жалтарды да: — Байж аи 6ip эдстке тусш ж ур , K23ip,— дед!,— ол ксйдс eciriii жауып алады д а ш сд 1 жане олердсй мае бола |‘шед1, жане Айбарша келгенде сейтед1 жэ- не Kici eccGiHe iuiyfli жаксы кередк Шакырушыга ко льтам кагаз ал ь т бергеннен кейiн, мен Айбарша скеуш арак,ка суарайын да ж ь та й и н , аржарын 03iM 61’лем РОЛ. — 1стсй аласын рой, осыны?— дед! ewU нлана Састагап М асакбай. — ЛГгткаиы.мды орындамаган куш мд! кашан ка- pin сдйп'з? — Сспдьм. Тамаша болады онда!.. BipaK, олар бул ойларына ж ете алмады. Эуелi ба- кылян ал.мак бол, Тыртык Б ай ж аш ш ц ueneciiie кслсе, Айбаршамен oKeyi гама oiu p скен. О лар Дэулет пей Гулларды секс TyciprcH ете 6ip эдем ! кенеете отыр сд1, Тыртык, бел in жМбердь Оган Айбарш а болмаса Байжан SKiiirci! жок, ссбсб]', соке т уар уд щ аргы муцаюра айла- лып. Айбарша жылауга таянран ед!; Тыртыктын юр- rcHiii корген Айбарша, казшдс мел тилей калган ж::сты Topic карал , суртш »i6ep in, жайдары KiciniH, калпьша коше койды... 388
— Ж орары шык! — дед! Б ай ж ан, Тыртыкка,— ■ шайра д еп келд'ш,- — С а м ау ы р кайнаган болар, керш келейш,— деп А й барш а кетерше берга едк — Ж о -ж о к , сен де конаксын, — дед1 Байжан т у- регеп,— дастар кан жаюра жэрдемдессец болады. С а- мауырды ез1м окелем. Байжан самауырды экелгешне, Айбарша столды жасап та улгердь Тебесше улкендеу аккуман ко- йылгаи самауырды yiueyi ортара ал а отыра бергенде, еЫктен кен сед еп кузетил шал Kipin келдн — Рай ком келш калды, — дед! ол Байжанра, сен! тырыз шакырып кел дед!. Байжан Айбаршага карап едк — Бары п кел, жезде!— дед: ол .— Шайды тоса ту* ргйык, Р а х м е т арай болса ал а кел. Б айж ан и ен шал шырып кеттй Тыртык жылпын,- даганмен, Айбаршаныц онымен кецесуге peTi келмей- ак койды, ce6e6i, баска жамандыРын сезбегенмен, Дэулет пен Самаркашгын. таласы нда, Тыртыктык r i- aeri Сам ар кан ж акта болранын, Д эул ет пен Айбар- шага тьшш ы боп веек тасыганын, Айбаршага шын сырки актарранда Самаркан айтып койган едг, Тыр- тыкты содам ж ек кореп'н А й бар ш а онымен жолык- payFa, ж ол м кса свйлеспеуге тырысатын. Ол буг!н де сол калльша багып, Тыртыктык касында аз отыр- ганнан кейш оныц мазасыз сурауы нан жалыкты да, элдснсш сы лтау кып Tepri белмеден Kerin калды. Куанган Тырты к, шезде калтасындары мекдуана- сын шэйнекке салып та у л п р д ь Айбарша тыстан оралранда, кыларын кылып боп, арты неге согарын бшмей, Ты рты к тымпыйып кап а отыр ед1, 1ле асык- кан кыймылмен Байжан шрд! де: — А л, Айбарша, мен журем, — дедк — А лм алы кта тырыз ж ум ы с боп капты. Рахм ет агаидык машинасымен кетем. — Шэй ше? — О ран уа к ы т жок, Рахмеч гас iuiin ж ур- 389
Айбарша «кап!» деп ёк!нген белпсш кёрсегп дё, «ci3fli шырарып салайын» деп кише бастады... Тыртык оларга ере шыкты д а, тыста хоштасып же- Hine Kerri. BipaK, ол зор ею ш ш те Kerri, вйтпегенде кайтсын, c s r i кеп-ак калган сыякты кастытыныц «кай- магы» ойда жокта бузылды. «Унехб ушырайтыным сат- с}зд!к! — деп екшд| ол, — талабым TayFa 6ip ермеле- мей-ак койды. Б у кырсык менен кашан арылар екен!..» ©кпп'штен ешнэрсеенбейтг'ш'н бшетш Тыртык, аздан кеШн, «енд! не кастык !стесем екен?» деп ойланды... Ecine тары 6ip сумдык орала калган ол, тура кеп Ма- сакбакды тапты да, болтан окыйраны баяндады. — Кап, сэлнщ туспеуйай! — деп ек1нд1 Масакбай. Тыртык косыла ек!'нген боп оны 61'раз шнратып ал- ды да: — «Ум1'тс!з-шэйтэн ici» деген бар емеспе, Масеке, oflTeyip кастасатын болтан сон, тары да айла 1зденш кбру керек, — дед!. — М ы салы ?— дед1 Масакбай. Тыртык аз ойланган болды да: — Колхоз епсшщ басын тандап кыркканын 6iлс- с1з гой? — дедк — Билем. Тукым корына деп кыркты гой оны. — Баск|арма мушелер1мен ризаласкан жок кой? — Жок. — Ендсше, ол cypineriii темпешйс осы. Колхоз б а с - ' кармасы р уксат бермесе, мунын аты социалист му- fliKTi езбет1мен менипктену болады, ол ушж, 7 авгус- тыц занымен, ец ксм|'ндс бес жыл абацтыда отырады. Солкылдацкыраган Масакбай: — Ол р ас кой, 6ipa«, журтка д а , райкомга да мэл1’ м ic бул, сондыктан прокурор нуксан келлре алмай журмесе!.. — деп едй — Одан коркпацыз, — д ед1 Тыртык, — занын тап-. са ешймтпн д е кортаура aai келмейдк Райкомда оны жактайтыи Рахмет Дуйсембин гой, ол Kici жуык ара- да, Ленинградка сыйлык апаратын эшелонды баскарып журед^ деп естШм, ал оралып келгенше, прокурор Сырбайды абактыта да ж а у ь т улперед!, содаи кешн мыкты болса куткарып керсш!.. 390
EKeyi осыран Kenicin арыз ж азуш ы !здегенде, кый- налмай-ак табы ла Kerri, ол М ы ркы деген жнчт е д 1. М айданга куларынык м ую сппнен барм ай калган бул ж т т т щ apbi3Fa не болу себебга Маоакбай былайша баяндады: — А й барш аны юшкене везп'нде oneci соган берем деп уэд е кы лады екен. Ептеп ал р ан , каррыбаулык 6ip- демеа д е болса керек. Бертшге шейш Мыркы Карым- сакты кайным, Айбаршаны кэльщ ды ры м ден ж урш ть Суйтш д э мелен in жургенде, Айбаршанын, Д э у л ет о суйп кет у iне рснжш, «бул кал ай ?» дсп Сыр-байга айтса, Сы рбай : «бесжге куда болатын баяга М екалай заманы бар д еп отырмысын?» д еп урсыпты. Екеут осы женде !Л !Ш ст калып, Сырбайдыц Мыркына тип тисе керек. Сод ан 6epi omirin журедд екен. Осы сырын ол маран айтып, «кудай ж ам баска алдыратон б ip сэтш кслпрмей-ак койды» деп ш к ш ш жургея. — К олайлы Kici болды ол, — де,ш Тыргык, — со- нык атынан беру керек, арызды e3i.M-aic жазайын. Катырып ж азам . Мыркы кол койеа болды, шал мур- дем кеД п ж атыр... — Ж аксы... М асакбайды ум in' алдады. А ры з дггаргаи Мыркы- лан, прокурор осы арызды не максатпон бер:п отырра- нын аса кад агалап сурады, ейткеш , арызда керсетшген дэнд1 Сы рбайдьщ неге жыйнага1нын ол жаксы бшуип од1. Прокурордыц булай сурауы н арызьша дурыс мои бергенд!к деп тусниен Мыркы, ацкылдап отырып, М а- сакбайдып д а осы арызды •колдайтыпын айтты. У за к эцпмелескен прокурордыц м аксаты , бул ш л е т т уга - тушьшын Юм скеш'и ашу eai, бул жолы аша алмады; ейткеш, пэленщ Масакбайдан эр! кгмге жалгасатьгны Мыркыга мэл1маз-дс. Тыртыктыц д а плеулесппн М а- сакбай OFaH айтпаган. Прокурор Мыркыны: — Тексерш керерм1з де, айыптыны жауаика тартар- мыз,— д еген сезбен )шбсрд1 д е, ез ш'юрш Рахметке кеп айтты. — Д у р ы с антасыз, — дедг Р а х м ет прокурорра,—
бул пэле !здегеи арыз, онык туп тамыры кол. коюшы- дан эрiрек д еу М з де дурыс, соны табу керек. Рахмет Ленинградка сыйлык апарып кайтканша, бул ж умысты н зерин б т р у г е прокурор уэде бердг.. ОН Ушииш ТАРАУ МОСКВЛНЫ БЕРМ Е Й М 13!.. Ленинградка сыйлык апару туралы обкомнын сек- ретары Рахметпен сейлскенде, бул сыйлык Казакстан- ньщ октуст!к облыстарынан баратындыгын, эр облыс ез сыйлыгын жеке вагондарга артагьшдыгын, Кызыл- ордадануш вагон баратындыгын: 6ipiHe — курии, 6ipi- не — ет, 6ipiHe езге азык артылатындыгын, уш вагонга уш Kici барудыц кажет'п'н, онык 6ipiiie Рахмегпк ез кандидатурасын усынганын, dip адам Арал ба- лыкшыларынан алынатындыгын, eii.ni 6ip адамды Сталин атындагы канал курылысшыларынан алу керек екенд|'г!н айта кеп, к1мд1 усынатындыгын сура- гэн едк — Оны, курылыстагы бастауыш партия комитетшен сурау керек,— деген ед1 Рахмет,— барып бшешн де, и'зга телефон аркылы хабарлайын. Рахметп'н ойында Сырбай едк муны парткомнып секретарь! Естай Бакбсргснов те макулдады, 6ipa«, езк мен сейлескенде, кенбей-ак койды, сондагы дэлелк — Ы збана куруга кс.и'стж кой, шырактар. Тон кы- латын TepiniH де пушпагынан бастап укалай бермой мё? Алдагы жазда бес гектар ж ер егем деп уэде бер- Д1М, оныц укалауы теро'ден repi кыйындау той, мен жу- дэ соны айналдыра 6epeiiiii де. Сакалды басыммен мойныма мундай ауыр мшдетп ж уд о алмагай едим, алраннак кейш, айтканымды тстемесем, жудэ уят бо- лады гой, журттан. Шалдыц сезш бул жагынан дэлелд1 кере тура, майдан мацайын керш кайтуы м акул деп ойлатал Р ах мет пен Е стай, «осы 6ip сезге к е н т калар» деген оймен: — Сыр-еке, Д э ул ет ' кореа'з гой опда, — деп ед1. 392
— А т - у с й керген жудэ не бол ар деййн, шырак,- тар, — дед\\ С ы р бай ,— аман ж ур ое болганы да, уйде кэруге ж азсы н!.. Бул свз! д е расы болканмен, Сырбандык айтпай туркан такы б:р далел1— сыйлыкка баратын азыктар- дын ш пнде е з к-олынан еырген д эш жок, курках кол барука уялады... Сырбайды кенд!ре алмаган олар, АКбаршаныц кандидатурасын айтьсп едк — Ж у д э , дурыс,— дед1 ш ал,— oFan баруга жол Ш ал кенгенмен, Анбарша тез кеше кой1мадьт, онда- гы ce&eui темеидеН ед1: октябрь аяктала, Кызылорда- ныд ки сы басталып Kerri. С о л т уст ж облыстармен са- лыстырканда, онын кысы да кызык. Кейб1р кундер! ку- лакынды шымшыйгын аязына кар ап , С1б1рдщ кысыка уксатайын десен, жерд! жауьгп ж аткан калыд кары болмайды. Калыцы былай турсьш , кей жермде ж ук а - сы да болыай, дала харауытып, конырсмйды да тур а- ды. Бул ry p in e карап, оны Тур кстан , я Ташкент м ана- йына уксаты п каласыд. BipaK, т у й уксаганмен, «ici» уксамайлы. Туркстан тусындары кыстыд лебЁ Ci6ipflin K0i'i6ip кур как, жилы кузшдей коньгржай, жылы келсе, Кызылорданыц кысынын ызындай сокагын етшр ж ел, манданыцнан те,\\прдей карып, бе т бактырмайды. Осы жел, ж ерд ш беп'н тастай какы й та катырып, тонга айналган боз балшыкка кетпен шапсац, балрамен сок- кан шойьшдай шакылдап ушкын шашырайды. Тоцныц кальщдыры кей жылда метрден асып кетед1 жэне 6ip ражабы — т о к , кей жерде кэд1мг1 суды д бет!не каткам музга уксай ды . Музды ойса, асты ная кай.нлп су ш ы га келу1 сыяктьГ, калын тонным асты нда, былкылдаган конмалжын са з жатады. Тонды аударса, астындары коркылдаран сазра адам батып кстедП.. Сырдариянын жарасыная ертесп-кешт:', улылы-Kiuii- л| арык к аза журс, бул араны н турпан ель жердш. булай тондаиран юезшде кетпен ш.ауып керген емес. Бул кезде Сы р бойынын арых, не канал казушылары тарайды д а , кектем басталып ж ер Ж1б1генде рана жыйналады. Ж ер тонданран кезде Сыр ел iniк жумыла ш рюетш Gip ici— ар ы к тазалау. Арыктын ыбырсыйтын кез1куз. 393
Куз бода басталатьш' Сыр бойынын ызвырык жел1, арыктарва кум урлеп туЫрумен рана коймай, даланык туб» осал, басы комакты — жусан, изен, ебслек, как- бак, карасоран сыякты шоптерш д е тамырынан копа-' ра, куып айдап экеп, арыктарва тыкпалайды. Сырдын бойында, «Туйекарьгн» дейтон шоп болады, озi швлд! далава жапа-тармавай бол калын шывады. Би!кНг! KiciHiH бойына жакын, жуандывына уш-терт ificiHiH куш авы арен жетет!н бул «туйекарып» урлепен резачкедей доп-домалак болады да, тамырьпган жу- лынса, демейтш жел болса-ак, одыравдай домалап, арыкка, я торен шукырга кездескешпе токтамаяды. Туйекарыя тамырынан ум'леп'н мезде, дауылды бip кундер!, Сырдарнянын даласына карап турсан басык айналатын гежалты квресш: кетер!'лген шакнан буал- дырланван далада, 6ipk-6ipi куалал домалап бара жаткан ебелектер элде нелерден уркш бара жаткан пэлен мын кой мен eumrc, туйекарындар пэ- лен жуз туйеге уксайды. Ж ел жавыннан каптап до- малап келс жаткан туйекарындар, esiim i таптап елт1- pin кететшдей эсер береди Ж алпы эсерйн дуние де сншиш, жердхц бепндеп барлык ©ошдж жэне жап- жануар тугел тенкершш кулан бэра жаткаидай, сен солардын санырылган толкьгаьян.п1 астында калатын- дай боласын... Домаланган еслмд1'ктер арыкка мел ку- ласа одая пэле жок... acipece туйекарын... Оныц уйы- сып калын ескен бутактары шац-топыракты жыйна- выш-ак. Бойына топырак cluin алоа, копарып шывару да кыйын. Балтамен шабатьш аваш омес, кетпенмен шабатын топырак емес, курекпея ш п тастайтын оаз емес, суырып алува адамнык icymi келыейдк туйемен тартсан 6ip белеп'н вала узш аласын, кургап, Keyin алван сон бутактары майысып, узш е де коймайды... Осындай шеп-шаламмен, кум-топыракпен коктала- нып калван арыктарды мезгшнде та залап турмасан, белен алван сон бой бермей, талай арыктар бпгелт, ку- рып та кетсдй Бпелмепеш, егпнпе дурыстап су бере алмайды. Укыпты колхоздар арьпкты eni тазалайды: куз, жел бэсендеп, домалайтын швптер азайган кезде, 6ip рет; кектемдс, арыкка су Ж1берер алдында, 6ip рет Eai рет тазаламаван арык, кешлдег:дей болмайды. 394
1941 ж ы л д ы н кысы басгалып, тонга абналга-н ж ер куш бермейпш халге жегкен сон, облыстык баскарушы уйымдардыц каулысымен, Ж ещ с арырыньщ жумысын- дарылар кетпеннен арык тазал аура ауысты. Со кезде Сырбай, е з 1 е ге т 1н танапка су апараты н арыкты айнал- дырура Kipicri. Bipeyjiep: — Т о н каздьгра ма? — дегенде: — К олды н afli жстпейтш катгы лы к бар дейсщ бе?— дел ж а у а п бердт ол, — ж у д э эд!сш таппайды да, епер т а е с а , адэмныд кольт кы скы тоназьнаи топы- рак т уп л , тем ipдей кайнаса б1ткен тастыд да тал к.а - ньга шымармай ма? Сэтт тусое керорстддер, жердщ тон- данып ж а т к а н кезшде-ак арыкты е з таиабыма ж ет- юзем. Осы се з ш бертк устаган Сы рбай , езпелер арык та- эалура юртскенде, тигстд орьшдардын каулысы эл1 шыкпаранмен, ез звеносьита ктред1-ау деген адамдары- нын бастарын 6ipiK tipfli де ары к казура Kipicri. Бул жумыска эксковаторы уакытша токтагаи Айбарша д а араласты. Сырбайдын айтканы р аевд шыкты. Си пей бйлген иетпенле тоннын да бврет-i жок, екен, кялындыры карыстан юезге жстетш, каттылыры тастай тонны ку- лаштай еялтегеи кетпендер ойы п-ак тус!ред1. Эстресе Айбаршанын кетп ет!.. ©зш «каргай сам да карулы- мьш» дел есептейтш Сырбай, ж асты н аты жас екеш я Ж ака Fa«a тусгапен сыяктанды. О ны н туошбеу ерю не Айбарша ж !берер смес, катарласа т ур а кап кеш ен ci.nTec.ce, Айбарш аны н кулаш дыймылм Сырбайдан элдекайда ш ап ш ац жопе элдекайда ныгырак— ©зга кстпсншн алыбымын деп еселтейтш Сырбайга, кыздын каруы басы мырад Koranyi мami,тс сыяктангаимен, «куш атасын таньш айды» деген макалды ол eciiic Tycipin, жас кушттн алдьгна Kopi куш-пн r is e буккенше мойын- данды, эр! еркек емес айелдщ ж эн е бетен ойел смес оз келнпшд каруы ез'шен басым шыруына аса суйсшедь.. Ленинградка сыйлык апарысу тур ал ы Рахмет пен Бегай А й бар ш ага усыныс ж асаган кезде, Айбарша осындай каркьгнды жумыстыд усттнде е д 1. Сыйлык апа- руга баррысьт иелмегеиде, Айбарш аны н кыймаганы, жумыстан r e p i кайнатасыныц к е н ш . Бала кушнен жаксы керт'п ескен Сырбайды ол, Сталин атындагы 395
канал курылысы басталганнан 6epi, эф есе Улы Отан согысы басталганнан 6epi тш п жаксы керш кета. Mi- незшде, оезшде, кшШр кылырында ескш к салттыц кей- 6ip-кул-KeMipi эл1де араласып жургенмен, ой-санасын, icm тутас алганда, Сырбай оран адамгершЫктщ би;к ыунарасында тур гаи адамныц бейнесш керсегедк 03ip- п ауылдыц салтына барыиып, езш Сырбайдыц алдында келш сыякты устаганмен, Айбарша оны тЬтап, журен 6ipre, 6ip идеядагы жолдасы санайды. Сондыктан «каинатам» деп кана емес, «жасы улкен Kici» деп дана емес, коммунизм куру жолындагы идеялзс, icrec жол- дас дел, онын кас-кабагына, ягни кещлше ете карби ды, шамасынаа келгенше ренжетпеуге, ыркын табуFa тырысады. Ес £йлпел1 байкауьшша, Сырбайдыд кеци/i де оган дэл 03 конин сыякты. Сондай т э т кешлпе, жуык ара да Сырбай мен Масадбайдыи арасында болгак кин жал дак тусйре ме деп коркып едй ондай 6e.'iri Сырбай- дан кершген жок, баягы тэта к е ц ш ani сол калпыпда. Сырбайдыд жумыстан баоканы ойлауга уакыты да жок сыякты. Уакыт кайдан болады, егер тамак пси уйкыдан баска «езде колынан кетпен туспесе?.. Арык казудын кызу жумысына гарккекнея кеГпн звено му- талер! оныц кай кезде уйктайтынын да бймей койды. Ымырт жабыла: — Кэне, ж удэ дамылданык енд1, — дсп ол жумысты догартады д а, кепеге ксп аукаттаннакнан нейin кепнсн Сл'рге уйкыга к:рюед1. Так каращ>ысынан ояпыл дарды алган cepiKTopi бастарш квтерсе, Сырбай жок бон т и рады... Бул кезде ол кетпен шауып жатяды... Кун са- йын icTci'm'Hi осы!.. Сондары м аксата — капал куры- лксы басталганша, ез арыгын казип fiiiipy... Арыкты бтруде, Айбаршанык орны ерскше ек^н-зн оз! дс 6i;:o- д|, езгслер д е бшуи. Басында Aiiuapmara Сырбай «жудо, кетпенге т у с т кайтсс!н, Айым; жер токданган кезде ауыр жумыс кой ол, ж удэ жанын кыйналады рой» десе жзне осы с<зд расымея aiirca, eH.ni арык со- нын гапа куцц’мсн бпетшдей Kepin, оныц кстпениен кетуiне кьгкж ыл ада... Естай мен Рахметтщ майданга аппратин сыйлыч- псн Айбарша бару туралы усыкысьша да Сырбай iniтой з:.‘б
кыюкылып бары п арен кендц. О л квнбес едг, егер Айбарш а б у л сапарында Д эулетю с д е жолырар дел ойламаса... Сы рбайды ц байкауьдаша, езш де, Айбарш а- ны да ж :,герл1 ж умыека жетекгейтш б ip рана себеп ба р сыякты, ол «ж ауды явевдп Д э у л е т ам аи кайтады» д е т сену, осы сеш м сяркылар кун т у с а , екеу1н{ц де к уа т- Kymi оарды латы н сыякты. С ы р бай д ы н шыдамы к е т ч керш квнеленген, тезуге уйренген шыдам, сокдыктан да ол ба ласы н саррая сарына ж ур я т, сабырмен тупга- лжтг, т ур ак т ы жолыгуды кутедй Айбарш аны и ж ас шы- дамында о н д ай твз1м жоктырын Сы р бай сырласлаган- мен ш ам алай ды ... Айбаршаныи майданна барып к а н ту ына он ы н коне кегкэн ce6e6i д е осы едк сондыхтан, Айбарш аны и д а кенбеуш е сп г е н д е , ол жумысты вмес, вз л п д кониин кыймау д ел т у с в д и де, оган: — ©лмей жумысы бгтпес б о л ар адамнын, бары п кайт! — д е т етнпш erri. Расында, жумыстан ropi кайнатасынын кошлш кыймаран А й бар ш а, ол кыйылып етш ген сон ба рм а к болды. А т т а н а р алдында ол Р а х м ет к е Тыртыктын мен- дуана б ер м ек болиан эрскстш айтты . Екеуппн niaipi ол жвнде косы л а Kerri; сонда айткдндары : «бул куднат адам, там екеш н тексер-гу иерок». Р ахм ег бул ж внде Tiiieri оры ндарра тапсырма бер ш кетпек болды. Р ахм ет Олрбаймви коштасты д а , ертеш'не А й бар- шяны e p r in Кызылордата журсгп кеты . Олар куткен эшелон Кызы лордака со куги к еш ке келдд. Сосгавта 14 товарл ы к вагон, raci мгнетш бтр вагон бар екен, адам саны 12, баскарушы — К а з а к с та н Жогарры С ове- п\" Прсзидиумьшын председателi« i и орьи!басары. С о с та ска К ы зы лордада ж уп т и е я т д ая р турран ei<i в а гон Д ркеддй Казакстан елкесгнен шьгкканда, состав- тагы вагонный саны 23 ке ж етп, Kici саны 21. Коррану комитет! керсеткен марш рут бойынша, бул эшелон Рузаевкадап Солтустгк тем 1р жолына бу - рылып, Л енинградка Вологда ар кы лы , одан Л ад ога колшщ музьвна оалган темip ж ол аркылы бармак-та. Б ipак, ол м арш р ут эшелон Р узаевк а га жеткен кезде бузылып, жолаушыла.р Москвара т у р а таргты. Б утан взпелер ренж/генмен, Айбарша куа н ды , ойткеш, ад р е суй дэлдеп айтлаганмен, хаттарьш ы н соз ынгайына 397
Караганда, Д эул ет Москва маныныц 6ip жершде болура THicTi, сондыктан да ол Кызылордадан аттанар алдында Двулетне ависхпочтамен хат жЬберпен де, му.чади болса Ленинградка мелуш, эйтпесе М осквада жадыруга кан- дай м у м к ш д т барын Ленинградтык Совет аркылы ха ба рлауын этанген. Рузаевкара дейш бул эшелонда келе жаткан адам- дардын е р .м еп — вагондарга артылвая азыктардын бу- зылмауын, ыдьктарьвнык сыибауыя, теплмеуш кдрау, с-рекше суы кта усгайтын вагоядардын шшдеп муз- дарын алсан-элсш ауыстыру, составты тунде кезектесш кузету бон келген. Бул жолда да Айбапша белссща.'пк керееттп, эшелон !шшдеп 13 ж астан комсомолдык бри гада курная да, жумыстыи ауыр жакын лнвдеттерше алкан. Кайда болса да жастын аты жас. Жастардан курылраи бригадака ойын-сауьгспен аткарран жумыс ормок бол, кадре журген узактау сапарда, кундердщ калай от;я roeryi байкалмай д а к.алатьш... Куйбышевтан етс жылдамдаткан эшслоннын журР ci, Рузаевкадан ете, xinri, шапшандап кетп. Одан spi, вагондарды тексеруге суыт ж у р к мурша бермей, со куш тунде MocKBaFa жепп те у лперлу Эшелон Казань вокзалынын мадьгндагы 6ip туйыкка койылды. Бул мез- плде тун ортасы аураямен, эшелон адамдары кундеп- дей уйцтамады... Калай уйкдайды!.. Олар езге жерде омюс, Москванын касында тур... Москва!.. Бул каланы Айбарша ен алеаш 13 жасында керген ед1. Со жасында оку жылын барлыж, сабактан узд к багамсн б!т1ргеп оны, аудандык пионер уйымы, Моск- вага саяхатка баратын отличниктердщ бригадасына косып аттандырряп... Т ш сейлеуге келуден бастап, «Москва» эшн айта вскен онын, Москваны керуге жыл сайьш кумары арта тусетш, сондай кумарткан каланы керуге аттаяранда, куаныштан тулап сокдан журеп кеудесше эрен сыйган... Айбарша ол жолы да М осквага тунде жегкен еду 6ipaK, ол ж олы Москванын мацы д а , ез1де мундай вмес те. Айбарша ол жолы Москванын 50-60 километрлж iprecureii бастап жыйы кездеоетш дачалардыц, завод- фабрикалар ьгньщ езш «Москва осы болар» дел касын-
дагылардын. сураумен мазасын алран... Олай сурамау- га болмайты н-да: ашык TyHri аспаннын. жаркыраган жыйьг жулдыздарымен юлиан ойын туп-тупел ж ерге еелксндей, альвска жайылгаи ipreciHen бастап, М осква электр шамдарыныц жарырына туны п туратын!.. Енд1 ш е?.. Енд], coFbic кундер! кврсе, Айбарша вз кезгае eai йанбагандай... Кал ай нансьгп, Орынбордан бастап т ун д е кай стандня Fa келсе де маскировка... Мооквашын т е череп де, ©si де сон дай : кайда кврсен — KyuripT сэулел! кеплд1р шам. Бурынрыдай жаркырап жанатьш ш ам ешжерде жок. Н еге булай болваны ж о- лаушыларга мэл!м. Жолшыбай окы ган газеттердщ хабарика Караганда, ж ау М оскваны н iprecrae кун са- нап таянып келед!, сондай халд е ш ам жаркырап ка- лай жанбаяс!.. Ертенш е эшелонный баскаруш ы сы мет Рах.мет Х а- лык К омиссарлары Совел' мен О ртал ы к Комитетке ба- ра.мыз дел ю етт де, езгелер! каланы кыдыруга ж енслдь Бас.таушы — Айбарша. Олар кал ан ы к сотые кезш деп бейносш кврМ'йк болды да ж ая у тартты . Пионер weaiFi ne мел кор ген жерлерш Айбарша умыткдн ж ок окей. Серпперш ол , «Кызыл» жоне «Ет» кякчалары1 аркылы Дзержинский аладына, одан Кы зы л аладга апарды. Оидагы ойы — Кремльд), М оскваны керу едь Кремл ь- лш какпаларынын тебесшдеп, бурыштарындары euccci квтер|'кк1, ба сы бш'к мунаралары, айналасын кен кор- шаран корган ы каз1р бурынрыдан д а айбындана, бшкте- нс тускен сыякты... Эке, Кремль н ш ндсп уюмет уш ш н твбссшде Л енин мен Сталиншн колынан п'п'лген кызыл ту ж алындай жайнап желб1реп тур ... Уйдщ 1'шшде Сталин... О ны к алдында Отаннын картасы... Отанды коргауга кай жерде нелер (стелin жатканы картаныц бетшде оран айкын; ейткеш, сонын 6opi езшщ ба ска- руымен iстел in жатыр. Карта Fa тен ген ол асыкпайды, абыржымайды, тыныстауына О тан кен, баскаруына х а - лык уйымшыл, ж!герленуше купи кеп!.. Ж олауш ьш ар кейде машинамен, кейде жаяу к а л а ны аралап кврсе. Кремль тен ерепн д сп сабырлылыкпен салмактыльгк, айбьшдылык пен тыйъиптылык каланы к 1 «Красные» жэне «Мяснкцкис» вороты — кеше аттары. 399
б у ш бойьша таран тур. У ш кы ш ы ц ясалышган, там- шьгаьщ селдон айырмасы жоктыры сыякты, эр кеше- HiH, эр орамнын. эр уйдщ езш устай б!лу1иде Кремль- ден айырма жок. Адамдары да сандай. Олар Сталия аталатын теш здщ тамшылары сыяктанып, туамен де, камея де катты укоайды. Ж а у астанага теле кеп гур- ганмен тухни каишргад москвалыктар жок, олардык эркайсыеьзнын бег пернес!нде де, дене кыймылында да Стэлнщцк канрат пен шыдамньш айкыи 6e.irici бар. Кун ба гура таямган кезде олар вагондарына кайт- ты. Вагон алдында Самаркан тур екен, амандыктан кей;'нп сездерше Караганда, ол Москвага келген ша- раларын 6iTip:n, еш-уш кукде елге кайтпак екеи. Кеш!кпей эшелон бастыктары да келд|'. Олардыц айтуыкша. экелген сыйлыктар Москвины корраушы эс- i<epii бзлшдердш 6ipcyiiie арналып бершетш болганда, ерторпне со больмш'н штабына сыйлык экелген е ш д ер барыш жауыцгерлермен жоне командалык состав бен жолыгысып мож:л!с еткЬбек болган. Мэжййс арты- нан, майдан мацыада жургеи К азахстан артистершш тобы концерт бермек екен. Маолихатта сыйлык экелгендердш imiHeii, тылдагы енбекдшюр яткняи ект адам свйлемек екен, 6ipi Рах- мет, 6ipi Айбарша. «Мен! койыныздар, баска 6ipey свй- лесin» деп, сышшысыган Айбарш а, cepiKiepiHtH. эр- кайсысын усынып cai, Рахмст «Ц е-Када осылай yfiFa- рылды, езгертуге болмайды» дсген д1 айтты. Сонда, ол, сойлей кал ган купле, кагазга ж азы п алмай-ак ауызша айтып-ак, Айбаршанык алмас канжардай жарып шы- руы.-а сопель Упгары.нган бе/нмге олар ертецш е туе кезшде атта. налы. Артистермен оларга exi автобус бег.iлген едь Айбарша алдыцры автобуста. Автобустарды бастап, же- к!л машинамен, олар баратьш бел!мшц екш келедь Согыс каланын ipnecine тая у екенд!г!, еш д ер ка ла.\"\":! шыра — берс-ак байкалды. Олар бойлай тарткан асфсльтп кец шоссенщ онбойыпа д а , айырылатын тар- мактарыныц бойьша да, колденен я кыйгаш келген жолдардьщ бойьша да ерсш -карсы лы асылран cofhc куралдары, сорыстык автомашиналар, сапырылыскан 400'
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 462
- 463
- 464
- 465
- 466
- 467
- 468
- 469
- 470
- 471
- 472
- 473
- 474
- 475
- 476
- 477
- 478
- 479
- 480
- 481
- 482
- 483
- 484
- 485
- 486
- 487
- 488
- 489
- 490
- 491
- 492
- 493
- 494
- 495
- 496
- 497
- 498
- 499
- 500
- 501
- 502
- 503
- 504
- 505
- 506
- 507
- 508
- 509
- 510
- 511
- 512
- 513
- 514
- 515
- 516
- 517
- 518
- 519
- 520
- 521
- 522
- 523
- 524
- 525
- 526
- 527
- 528
- 529
- 530
- 531
- 532
- 533
- 534
- 535
- 536
- 537
- 538
- 539
- 540
- 541
- 542
- 543
- 544
- 545
- 546
- 547
- 548
- 549
- 550
- 551
- 552
- 553
- 554
- 555
- 556
- 557
- 558
- 559
- 560
- 561
- 562
- 563
- 564
- 565
- 566
- 567
- 568
- 569
- 570
- 571
- 572
- 573
- 574
- 575
- 576
- 577
- 578
- 579
- 580
- 581
- 582
- 583
- 584
- 585
- 586
- 587
- 588
- 589
- 590
- 591
- 592
- 593
- 594
- 595
- 596
- 597
- 598
- 599
- 600
- 601
- 602
- 603
- 604
- 605
- 606
- 607
- 608
- 609
- 610
- 611
- 612
- 613
- 614
- 615
- 616
- 617
- 618
- 619
- 620
- 621
- 622
- 623
- 624
- 625
- 626
- 627
- 628
- 629
- 630
- 631
- 632
- 633
- 634
- 635
- 636
- 637
- 638
- 639
- 640
- 641
- 642
- 643
- 644
- 645
- 646
- 647
- 648
- 649
- 650
- 651
- 652
- 653
- 654
- 655
- 656
- 657
- 658
- 659
- 660
- 661
- 662
- 663
- 664
- 665
- 666
- 667
- 668
- 669
- 670
- 671
- 672
- 673
- 674
- 675
- 676
- 677
- 678
- 679
- 680
- 681
- 682
- 683
- 684
- 685
- 686
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 500
- 501 - 550
- 551 - 600
- 601 - 650
- 651 - 686
Pages:
