С. Муқанов-Сырдария Е169

керуге ул гере ал маран Гулнар, кутш турран хвпшшк- Tin шулай амандаскам цоршауымен вз yfiiHe к!ргенде, ес бмгел! кш1 канган балмелердщ де, олардын. шннде- ri мулжтердщ д с 6opi жат сыяктанып, жана рана кв- pin туррандай тандана парады. Оныц булай карауын журт екшнл' марнада, «гни. «кермегел1 «вп болтан дуниесш оарьгнган екен» деп укты. Кеппен 6ipre солай уккан Марфура, амандаска­ лы келгондердщ аяры сиреп, Гулнар одашарак калган кезде, бсйб1’т кунде Гулнар ж аксы квреп’н заттарын. эа'ресе балалык. кундершщ ескергкнш керш сактдтыи койрэн эаттарын экеп керсете бастап ед!, кутпеген жер­ дей, Гулнар олардын бэрше де курак-уша коймай, елеу- аз, немкурайды квзбен карады. 0 зге заггар былай турсын, сорыскэ дейш жане сорыска аттанарда кеуде- cine элсш-элсш басатын, басса карамай коймайтын, караса кадалмай коймайтын, 6ip кадалса уэап, када- латьш жэне, ж ай кадалмай, квз жасьш тегin турып ка- далатын cyftiKTi uieineci — Ша11адаттын, фотокартзчка- сын Марфура экеп «мшэ, бу ониin!» деп алдына тос- канда колыша алды да, жабайы танысынын 6ipoyin рана кергендей кесю'нмен аз карап отырып, «алып ко- йыныз, апай» деп кайтарып бердд Гулнардьщ бул кылырынэ TyciH6eren Марфуга, «еа- рыпран болар» деген оймен, 6 ip ретте, шама-ширкы жеткенше Вахытжанды кенес кып керш еда, «солай ма?», «жаксы екен» деген сыякты сездерд‘1 сабырлы салкын каимен рана айтып, кум арткан nimiii кврсст- Кешке, ж урт тары да жыйналранда, оларга айткан еезше караса, сорыетан баска кенеМ жок жене ол кенесп согыстан жеркспгсн, каш кан Kiciiue ем.ес, ку- марткаи, куран Kiciuie айтады. Онын. бул пылыга Марфурага TiiiTi угымсыз болды. Марфуранын Tyci- нушде: «согыс деген — адамнын, зэресш ксттретi11 6ip пале. Онда адам ергшз журед1 де, мум кш дт болеа- ак KauiyFa, кутылура тырысады». Гулнарра караса олай емсс. «Не гажап бул?» деген сурауына, Марфу­ га оилап-ойлап жауап таба алмайды... Туган yfiiHe кеп тускеинен бастап, уакыт етксн са- нын, Гулнар тылдын eMipiue уйрене тусудщ орнына 452

жатыркай гу си '. Тунде ж урт тар ай тыйыштык ал уга жатка» ол, уй манында жел козраган агаштардык сыб- дыршнзн б а с к а тыйыштыкты беле тш eui6ip дыбыс ж ок белмеде ж а т а тур а, калгый, уй к т а й коюдыд орнына кепке деиш к е з ш жума алмады. Уйкыоы келмеген кез- ;й жумганмен карацкы белмеде б а сы айналатын бол­ тан сзоц. к е к бояулы сголдык э лектр шамын жакты. Байжанмен ол eae yi катар кроватька ж аткан едк Ш ам- нын кеплд!р сэу л ес! тускеп Б ай ж ан н ы и бетше Гулнар караса, кептен сагынран жарын ке р ш кеш'л кенпп'гем- дей, мурны рана пысылдаган а с а 6ip эдем! уйкынын жайлы толкынына шомраи бейнеа' ба р... Поездаи к а р ­ ей алганнан бастап, шам сенд1ргенш е бел'не карай ocprici келген Байжан, кек ш ам ж агылканнаи ке/Нн Караганда Гуляарра жат сыяктанып кетп'... Ол тецере- riHeu госпитальдагы жаралыларды (здегендей, соларды коруте кумарткандай бонды... О л ойра терендеген Гулнар майдан елкелерш кыдырды. Оный есш е, майданга алкаш м ан а й л ал баркан куш', тел куша сез1м жайы туей. Yfoiepi ж а у д ы н бомбалауы- нан кыйракан, буркеузп 6ipeH-capan шамдары болмаса, жарыд атаулы сы сенд'ф1лген 6ip станцияра санита.р- лык иоезбеи тунде кеп тускен ол, т а н кара кгыемша дейш ж аралыларды вагондарра ти еум ен шугылданкан тдт Гул кезде, жакын жерде су р а п ы л сопдс ж у р т жаткан. Сонда, жердей атылган з е н б 1рекгердщ, аспан- ла жуйткш бомбалагап сам олеттер дщ сатыр-купрше eci ширьгп, ж аны н кайда коярра ж е р таба алмагаидай кыоылган.,. Б1раздан кеш и, сондай ж агд а й га уй р ент алкан I V-шар, сорыс елкесгнэн алыстап, госпнтальра ксн Iускенде, 6ipHeiue кун, согыстын сол тарсы л-гурсш н еагыиеандай боп елегзш журдк Госпитальды н тыйыш­ тык салтына дардылашан оны ц есше, согыстын мазасыздырын, жолшыбай с о ры сты к вагонка Minyi кайтадан r y c ip /i.i. О л вагондарда, майданный атыл- гаи курал д а у с ы рана ж ок дем есец, езгеелшк бэр! бар снякты... TyFaii уй ш ш , тукан белм есш е уй ктауга ж аткан Гулнар ж ан-ж акы на кулак тур се, сокыстын aei т уп л , сорыстык вагондарды н ini!ндег! ы н-ж ы н мазасыздык,-

тык 6ipeyi д е ж ок. Мунда кул акка урран танадай тып- тымык тыйыштык. BipaK, осы тыйыштыктык мазасыз- дыры Гул нарга вагондары мазасыз ын-жыныиан элде- кайда арты к сыяктанып, езш канш а зорлаганмен, уза«. уакыт уйктай алмай-ак. койды... Сырбай оны журерде аулына конакка шакырды. — Эрине, — деп бастады ол сез1н, — жата-жастана да деле берер ен балам; 6ipaK, сен, жудэ, бул жолы Анателдщ рана баласы боп кеп отырран жоксыц, жол- да Дэукеш ме coFbm, снын да амандып>ш экеп отыр- сыд; сен нелед! деген сон, уй деп кемш'р де анырал отырран болар. «Улы сездщ уяттыры жок» д е т ! Жудэ, Шздщ уйдеп\" кшкентайьщды д а ацсаган бодарсын, каладары уй!цд1 аман керд1н, енд1 61'здщ уйге жур!.. — Ж аксы . Барамыз, ата, — дед! Гулнар, — 6ipaK, буп’н емес, бграз куннен кейш. Ж олдан шаршал кеп- пш, аздап тынырайын. Сырбай ж у р т Kerri. Ертешне жумысынын кауырт- tufuh айтып Байжан да журдк 6ipaK ол 6ip мэселеде кеншпздеу кетт!, онысы — «енд! Кызылордадары ео- гыстык госпитальга орналасатын боларсыд?» деген сурауына Гулнардын: «керерм1з, расымды айтканда, ыкласым майданга кайтуга да тартьш тур» деп жауап 6epyi еде ©йтуше Байжан эрине наразы. Гулнардын Байжаннан калып коюына себеп — Кы- зылорда сыякты алыстагы тылдыц госпиталь! кандай халде екен|'мен таньгсып алу едк ейткеш , б|\"рш1шдеи,— Байжаннын етш ш ш е елендесе, екйшпден,— осы втГ Hiuni, Гулнарга амандаса келген обкомнын секретары да кайталауы еда. — Сталин жолдас айтады рой,— д ед1 секретарь, Кызылордадары Гослитальдыц ж эш мен Гулнарды та- «ыстыра кеп,— «бар мэселеш кадр шешеда» деп. Со сездщ растыкына кез1м жеттК Госпитальга жак­ сы уй де тауып бердак, бакшалы кор асы да аса жак­ сы... Тесек-орын, ыдыс-аяк, азы к-тулж , дэрГдэрмек сыякты хаж ат заттарды да жетк1л1кт! тауып берем!з... I оспитальды О бком шефка алган едк сондыктан, бюро мушелер! де, бвл1м менгеруил'лер1 д е кезектесш жыйы барып турады... Сондай жагдайы бол а тура, Госпи­ тальга колайлы директор табылмарандыктан, тарп'п

нашар... Е к й у ш директорды ауы сты ры п керш ек, еш кайсысы д а ойдагыдай боп ш ы кпады . Ko3ipri дирек­ торы врачтык, ж агынан таптырмайтын адам: профес­ сор-хирург, тэж рибелГ акылды Kici, мшез1 де жак- сы, oipaic. уйымдастырушылык и кем 1 жок. Госпиталь жумысын ой д агы тэрппке кою га тырысады байгус, 6ipaK колынан келмейдь.. а з д щ , — дед! секретарь Гулнарга б у л кезде шукыя сэйлеген унм,ен,— майдан тецереп'ндеп Госпнтальда icTereH тэжрибацыз бар. Комилимент1м емес, уйы'.мдастыру жумысьша согыстан бурын д а беш м болатынсыз. М ай д ан д а кызмет аткару, ол беш мдш пц1зд1 улгайтканына секем . Бндеше, с!з- ден етМ ш : Кызылордадагы госпитальды жонгс койып бер!шз!.. Бул в т й п и т ц жауабын Гулиар госпиталь жумысы- мен 6ipep кун танысып айтты. А р а л а п ез кез)м,ен керсе, госпитальдагы (стердщ TapTi6i, расында нашар екен. CoFan ж аны ашыган Гул нарга «тылдагы госпи­ таль мен майдандагы госпитальдыц кызметгадсп айыр- ма не? Б эр ш д е д е согыста ж аралангандар гой» д-гген ой келд! д е , обкомга барып, к а л уга ризашылыгын ай т­ ты. Бул ш енп нд М алгыспсн карсы алган секрстарьга. — Тек, камал басьша аз кунго барып, ойдагы та- цыстарга амандасайын, жумыс жэйгн д а керш кай- тайын! — д еген оп'шшш айтты. — Хуп болады,— дед1 секретарь. Тылда к а л у га бекшген Гулнар, кауы рт жумыстагы Байжаннын уакыты н алгысы келмей, Кызылордадан Алмалыкка шыгуын хабарлаган ж о к . Поезд Алмалык стакциясына т ун ортасы ауа кеп токтады. Арткы ва- гоидардык 6ipeyiHe мшген Гулнар тусое, буркеншекте- нуге eui6ip д ал ел i жок станциянын ©ибойы кап-каран- Fbi, тек ж ол бойындагы сигналдардан жэне вокзал уГп- н!ц кейб1р белмссш щ терезелершеи гана от жылты- райды. • Узын составты ц арт жагынан балдакпен аяидагаи Гулнар во кзал га жакындаганша поезд журш кеттГ Б у- кш составтан будан баска тускен ж ан кершбедь М м - надай м азасы з желкем тунде станция адамдарын м а- залагысы келмеген Гулнар вокзалды орай, потер!не жаяу тар тты . Мойындаган 1'ске мыкты боп кету эр - 455

kimhi'h д е эдет1, сондыктан ба, болмаса, канша анса- мадым дегенмен, кеше, оорыс ал ды н да колынан турпя- зыскан, imiHfle алеашкы перзенп — Бахытжанды кер- ген натер! ж ы лы ушырап, салемдескен леплен ©зше ка­ рай тартты м а, он колтыгына балдагы н таянкан Гул- нар, алдынан екпск жел ескенмен са у аякына кеб1'р- ленген саз туткырлаганмен, аялы буп’н адамнан кем журген ж ок. Балдарымен сау аягын кезвк кайшыландыра ол зыр- лап келед1, келе жатып ойда келед1: кеше, сога с ал­ дында, лирдсн бастап тан атканш а кеше-кошеде сем- бентш ж астарды н эндерт, ол эндерд! кер1ктенд1-ре ту- сеп'н гармоиь, гитар, мандалин, домбыра сыякты ку- ралдардыд ундер! 6yrin тым-тырыс. «Солардын боршщ орнында буп'н мен ганамын» дегендей, даусы кен ел- кеш жанрырыктыра, осы елкеш'к журегшдей боп сок- кан элдекайдагы мотордын ун! естш едь Гулнар керме­ се де шамалайды, бул — осы калана куш-куат Oepin TypFaii электростанция!.. BipaK, ол куш-куат, Гулнар танып келе жаткан сонау 6ip тустагы МТС-тен баска ештемеге ж ар ы к бермей турган сыякты. «О Heci?!.— деп ойлайды Гулнар, — купи азайды ма екен? Элде бар куатты унемдеп тур ма екен?..» Кешеде кыбырлаган жанга кездеспеген Гулнар па- TepiHe келсе, сырткы eciri кулыптаулы. Байжаннын ай- туынша, бул нэтердш каз!р ол 6ip гана белмссшде ту- рады, езге белмелер! осы калага эвакуациямен келin, канал курылысына орналаскан кейб1'р мамандарда. К у­ лыптаулы е а ’кке нс iстерт бшмеген Гулнар скамейка- да отыр e;ii, насыпал элдешм са л т атпен жанап ете бердк Д ы бы с борт-ici келген Гулнар жетел'ш калганда, салт адам атынын басын юлт тарты п токтатты да: — Бул KIM? -— дед1. Самарканнын даусы сыякты!.. С асы п калгандай не жауап беруге б 1лмеген Гулнар ундемеп сд[, салтты атынын басын бурып 6cpi карай ж урд1 де: — Юм бул отырран?— дедк Гуднар снд! айкын таиыды, Самаркан!.. — Мен! деген оиыц даусы дгршденшреп шыкты... «Ме ленд!?!» деп жакындаган салтты кунк erri де, балдагына с у йене тура берген Г ул н арга таянып: 456

— А пы р ау, Гулнар емесшсщ?! — д ед 1 тене тусш . Гулнар ж а у а п кайырып улгерген ш е Самаркан аты- нан каргып т у с е калды да, орнында калшыйып турган Гулнарды к уш актай алды. — Ж ан ы м -ау, кашан кеп ен?! — деп сурады С а ­ маркан, KyuiaFbiH жазып, Гулнармен скамейкага катар отырраннан кейга. — Ж ана. — Юммен? — Ж ад р ы з ез1м. — Юм зк е п салды? — В с к з а л г а дейж поезбен келд1’м, одан — жалу... — Р асы н б а , Г ул н а р ? --д е д ! С ам аркан иланбай. — Рас. Нанар-нанбасын бшмеген С а м ар к ан бул кёцесп одан api тер енд етуд 1 ьщгайсыз Kepin: — Е н д 1 негып отырсын?— д ед к — У йде Kici ж ок ежен. — K ici кайд ан болсын, ж ум ы ста гой, — дед! Сам ар ­ кан, — керш ! уй д щ 6ipeyine неге ю р е турмадын? — Мезг1лс1з уакыт кой. Самаркан танданран дауы спен: «сол да сез бе екен?!» д еп келе жаггы да, к|'лт токтап: — С е ш м ы н ау уйге апара тур ай ы и да, ез!м Бай- жанга ха б ар айтайын, — дед|'. — О л к а й д а ед1? — деп сурады Гулнар. —• Ж ум ы с басында... каналдыц сарасын б е к т п ж а- тыр рой, соп да... Сендер майданна кеткел1, «кун», «тун» деген сез 61'зден калган... Мше, мен д е тун катып eric- тщ жабдырында журмш... Б ар л ы к куш м!з де, тун!м!з де осындай... И э, сонымен, сеш м ы н ау уйге апарайын да, мен... — Бул у й д щ KiMi бар е д !? — д ед ! Гулнар. — Е ю баласы мен экес! майданра кеткен, эйел1 мен келМ каналдын сагасын б е к п у жумысында, к,ы- зы ФЗУ-да. — Уса к, балаларын юм багып отыр? — Енднч ул кеш он еюде бол ар солардын, осы уй ге не боп, юшкентайларынын, ае-суын ж асап береЛн сол деген. Оны н уе т ш е окып та ж ур . Ж акы н да сурастыр- сам, отличник кершедк.. 457

— Эй, сорыс... сопле! — деп Г ул нар демш аса ауыр алды да, — оларды мазалап б о л м а с ,— дедк — Ендеш е... — деп келе ж аты п Самаркан аз nUip- т де, — элде, жумыс басына барамысын? — дедк — К а л а й ? — дед! Гулнар, «ж алгы з атпен далай. ба- ра.мыз» деген оймен. — Мен а т ж егin келейш. — С алт атка да Mine злам,— д ед ! Гулнар кулш,— жуырда Д э у л е г п i3aen Орал тауы н а бардым гой. Онын госпиталы бш кте екен, cofaii с а л т атпен-ак шыктым. — Сен с а л т атка мше алсан мен ж аяу журейш. Гулнврды Самаркан атына мш г!зд1 де, e3i жана- пайлап ж а я у ж урш отырды. А тты ц аса жайлы жэне утымлы аян-жоргасы бар екен, сол жур1С!мен ептелей баскан агган Самаркан калыапады. Мундай аяншыл адамды Гулиарды н dipiumi керуП.. Олар Алмалыктыд шепне шыга бергенде тан, ciuep- лей бастады. Гулнардыц K93iHe алдарында жота сы- яктаиран 6ip узынша кырка шалына Kerri. Kefi6ip кун- дер!, тан осы ндай боп атып келе ж-атканда, дэл осын- дай боп, кею ки екп жаг,план m ere коятын калии булт болушы едк Жотаны «со болар ма?» деп жорыган Гулнар Самарканнан сурап едг — Квтерме рой, — деп жауап берд1 ол. — у Катер.ме1ш» не? — Умытып кллраныд ба, «квтерме» дсп «дамбаны» антпай ма осы ел? Самаркан Гулнарды кетер м етн салыну тарихымен таныстырып e rri. — Б ж к т т канша? — деп сурады Гулнар, квтерме- шк иырына шык'канда. — Алты метр. Анатолий Кондратьевичт!н есебшшс ал! де би|'ктсте т ут у керек, б'фак, OFan мушиндж жок: осы KerepMCHiH езш уш-тврт мын Kiel жабылып, кап- ша механизм кунп косыльш терт-бес айда арен б т р д ь Анатолий Кондратьевичтщ усынысын кабылдгса, ул1 де сонша куш бес-алты ай ж ум ы с icTey керек. OFan уак'-т кайда? K ici кайда? Гулнар аты ны и басын тартты д а, былай да алысы- жакыны айкы-н кершген кед елкеш , одаи да бгпктен 458

шолрысы келгендей, ca y аягын у з е н п г е -прей, ат ус- тшде кетерш дк Кары к е т т болтан Сырдария е л к е а бул кезде эдем ! 6ip бейнемен кяцырсып, сол манайда араласа ©екен шенгел, жиде, семсеу1лдер, екшщулеу желмен т е ц с е л т толкынданып т ур екен. — О, т уга н ж е р !— деп ж 1бер д 1 Гулнар демш кед ала,— не д еген ыстыксык сен!.. Тедерепн кы зыга, кумарта ш ол ган онын кезше, ай- далага са л га н он — он бес к аб ат зор уйдей боп, куры- лысы аяктал ган бас шлюз ушыран Kerri. Соган карай тарта ж вн елугс заукы 6ip согып Kerin ед|\\ каналдыд жоталанып бары п дарияга -п р ел т и сагасында кыбыр- лаган ад ам дар Kepiimi, гурвдеген моторлар даусы ес- тйш. О лар — каналдык сагасын 6eKiTin жаткан куш - тер е к етн айтпай-ак жорамалдаган Гулиар: — А л, ж ур д ж ! — деп атьш т еб ш д ! де жен тартты. — С а м ар кан , сен ренж1месен, — дед1 ол, кетермс- Hin иыгынан opi карай тусе бергенде, — балалыгым ус- тап, менin шокытып кетам кеп тур . — Болсы н, — дед1 Самаркан. Гулнар атынын он жа«. ж ам басы на балдагымен 6ip сыйпап калды д а, шокытудын орнына ншба жвнелдк — Ж ер ш сагынган екен, бейш ара! — ae.ri, артынан карап к ал ган Самаркан. Гулнар с а га д а бшк боп уш лген топыракка да ш а- уып шыгар ма ед1, кайтер e.ri, егер жакындай бергенде, eciHe не ж ан аза айткан, не тойга шакырган Kicijiep р а­ на болмаса, ©зге адамныц топталган журтка шауыл ке- Jiyi, казак гурпында уят е к е н д т туспесс... Сол уятты eciHe алган ол, жел1кксн аттын басьгн арен билеп ток- таггы да, сараиыд бшпне аяндап шыкты. Бшккс ш ы кса, саганын, eni ж а п л сапырылган кый- мыл, у-ш у, тарс-турс, азан-казан ды бы с екен. Элдеюм- дер, элдс не жуктерд1 грузовиктермен, апармен, гу- нелсрмен, есектермеп, епздермен ж аяуш а тасып, элде- неж ерлерге уй ш жур... Шынжырлары сыкырлаган экс- коваторлар балшыкты дамылсыз асап, жанды-жансыз келжтерге m e n жатыр... Coitay 6ip жердс, шыкырлата KC.Mipyi к ул ап л уйренбсген i(iciHin куй к а тамырын шы- ыырлатарлыктай бон дробнлкалар 6ip аузынан юрген 459

кесек тастарды екншй аузыыан кум дай унтактап тегш тур... Э лдекай да жарх-журк еткен квк оттар, элдемм- дердщ, олде не темгрлерд1 авгогенды к куатлен суарып, ж ен тектесп рт жатканын дэлелдейдс Оран карап: «электр куаты мундаРы курылыска д а жумсалады екен- ау!» деп ойлап койды Гулнар... О дан opi кьюкалау те- Mip турбадан ышкынта будактатып тутш аткылагап 6ip уйдеп гурстаге, какрыр-кунпр д ауы ск а кулак турген Гулнар: «теп механикалык мастерская болу керек» деп жорамалдады... Сол арада турын, твцереп'н кешрек шо- лыса, быкыган курылыс материалдарына, э ф е с е буы.т- Fan шырпылар мен камыстарта адам ны ц кез1\" тунады!.. Аса аб|'герЛ1ктен бе, немесе таишмады ма, атаен аралап келе ж аткан Гулнарра сапырылыскан жуммста- Fbwap карай коймады. Гулнардык вз1 де олардын еш- кайсысына токырамай, ойлы-кырлы жерлермен, кейде ещ'степ, кейде ерлеп ijirepi жылжыды, сондагы Гздсгенi Байжан. Н ак касына кеп утиле карам аса, Байжанды осы 6ip кезде тан у кыйыи да болар еде С орыс баста- лып Kici азайгалы , ол курылысшыларды ауызша бас- карумеи канараттанбай. кездескен icKe e3i де араласып вететш; сондыктан, курылыс участокгерш араларапда унем! жумыс кшмшде журш, сы рт керЫсшсн оны журт катардагы курылыапылардан айыра алмайтын. Бупн де ол оондай турде ед|': сыртында майланган сырмалы фуфайка, бутында ю'рлеген сырмалы шалбар, аярында керз! конышты жуан п т к, басында oni сыды- рылган булгары пилотка, кезшде ойнек текерегш бул- гарымон каптаран кезшл!рж... Оны н ус тисс кызу кый- мылдан аккан Tepine шац жпбыеып, бетг-колы сатпак- тапран кап-кара ала Kip... Жакындап келе жаткан Гулнарды танырап Бапжаи «меш‘ таныр ма екен, жок па ексн» деп куланды да. кэрмегеп боп, камыстан жасадран карабураны буып жаткан 6ip топ адамга кемектесу кадпын езгертпед|'. Гулнар оны танымай, насыпан «те бергепде: — Гулiм! — ■ деп дыбыс бер;и ол. Гулнар к и т бурылын. жа.тт кар ап e ji, Бамжаи re- pic апналды д а , тукырандап iciiie KipicTt. — I улнар рой, мынау?! - д ееп скГ уш адам... 460

Кыска-<кыска амандыктан кеш н Бай ж ан да, езгелер де жумыстарына Kipicin, Гулнар мен олар сэскелж ас- тын кезшде рака сейлесуге у а к ы т тапты . Кызылорда- дан асыгып кайтардагы сездерш Байж ан Гулнарга кайталап айтып: — C m 6 ip y re уакыт жок, Г ул 1м, — дед!, Гулнар мен екеунпц алдындары канылтьгр тар ел кага салган кур!ш- тщ ыстык боткасьш , улкен тем ip касыкпен уртын тол- тыра асай отыры п,— каналды ж уы р д а ашуымыз керек, ол уцнн оагасьш бекгпп алуьгмыз керек. Дарияныц с.уы казьр томен, о сы кезде б е к т п ул герм есек, ертец су та- сыгаяда бой бермейдк Судын т асу ы н а да, сараныц ашылуьша д а айлап смес, кун д еп-ак уакыт калды! TinTi «сагаттап» десек те болады. вй ткеж , дарияныц осы кезде д е тасыйтын жылдары бол ад ы екеи. Быныл да свйтпеуше ю м кешл. Сондыктан, ж ан деген Kasip мурьшнын уш ы нда. Журт ж ары кты ктан айналсан бол- май ма, ер!нд!м, я шаршадым деген жанды кермейсщ. Кай ыезплде, кайда жумсасан д а б а с тартпайды ж эне жанын са л а, аянбай кыймылдайды... К езщ керд1 — кеп- uii.niri эйелдер, балалар, жасамыс адам дар рой, солар- дыц 6ipcyi ы ц етш шырыш бузбайды. Б е й б т н ш к кунде ынкмл-сынкылы квптер болугаы ед1, Ka3ip ондайлар да сирск кездесед!... Кандай бшк саналылык, бул!.. К аи - дай бшк отаншылдык!.. — Сонымон, бул сага тез бекипп болды ма? — деп сурады Гулнар. — Dip ж ум адаи spire кетпес. — Бернс бею'летш бе? — TeMip-бетонмен не тендесе алсьгн, одан repi твз!- MiI олемздеу болар, 6ipaK, карабураныц салынуы ж аксы. Бул бурынры К|арабуралардан сапал ы да, калык д а , би!к те ж эне карабуралардыц суиа Tipejiген тумсыгына балшык емес, цемент куйдык. О л , орине, кепке шы- дабды. — Бул сагад ан кауып ж ок кой, енд1? — Жок. кой деймш. Басынан асы п кетпесе, бул бе- KiHic су ж 1б е р с коймайды. — Кыскасы caFa 6epiK б е к и ш десейшН — Я, 6epiK беюлдП.. 461

ГШ1ИШ• ГАРАУ ЖЕН1СКЕ ШЕЙГН Курылыс жумысымен таныскан Гулнар, мундары ic- тердщ де кыйындыры майданнан кем емесш, жепепк- ке ие болу уш ш мунда да кеп акыл-ойлар сари бола- тынын кв31мен керд1. Осындай ауыр 1стерден калжы- рараи ксйб|'р минуггарьшда, Байж анга акыл 6epin де- меу боларлык, Kici де кеп е м е с т т н анрарды. Кызылор- данын госпиталында кызметке калура бекжгемн, Гул­ нар Байжанра осысэтте Faна айтты. Бул кенестш imiu- де болран Айбарша Байжаннан д а артык куанган сы- яктанды. — А патай,— дед1 ол Гулнарды кушактаи ап, бел- иен суй in, — рухани шеше керек ед! маган, сол теш ем ci3 болыныз!.. Мен ci3re, екеу.\\пзд1Н де суГйкт! десы- мыз — Д э у л е гп мактанышпен карсы аларльж, енбек аткарура уэд е берешн!.. Бул хабарра Тэрбия да Айбарш адан кем куанран жок. Ол енд|, уйiiiae туратын Гулнар Бахытжанды алып кетер деп жорыды да, уйренш калган сэбщи iiui кыймаранмен, Гулнардын кемтарлырын ееке ала ксле, беруге бек1нд|‘ ; сондыктан, баланы колында барынша даярлаупа Kipicri. «Гулнар кеп каллы!» деп 6ip бала Сырбайдыц yiiine жупрш келгенде, Тэрбия Бахытжанды беапне белеге- Л1 жагыр едк О л кезде «щгэ» тартура. шакырсац сы- кылыктап кулуге, квз1 кызыкканьгн устан алута, еибек- теп журуге ж арап калран Бахытж анды, «Гулнар кеп калды» деген сезд! ест|'генде, Тэрбия бесичнен суырып алды да, туб1т шалыга орай, ла л а га алып шыкты. Уй- деи журсп тулай тынкам 'Гэрбня, машинален т у с т жагдан эскери кн!мд1 Гулнардын шолак. аягы мен бад- дарьш кергенде, кезшен жас ы р ш ь т Kerri де, баланы Айбаршага устала сап, e3i Гулнарды бассап, даланы жантырыктырган дауыспен KepicTi. С о жылаудыд ус- Timie ол, Д э у л е гп де, Гулнарды да катты сагынра1нын, I улнардын кемтарлыкка ушырауын кангыра тура, жа- ны аман калуы на куанышын ж ы р кып айтып шыкты. Маукьш басы п, кушярын ж азран Тэрбиянын кез'(, бетшен сую ге ыцрайлангам Гулнарды н кезше. туесе, 462

жас шыгспаган. Мунысьгна шггей танданган Тэрбия, Гулнардын т о п а з ы Fan ею бетшен, мандайынан суйд1 де: — Бахытж аны нды кердщ бе? — дсп, Айбаршадан алды да усы н д ы . Тэрбиянын катты жылаган д аус ь ш ан шошынды ма, элде кептен кврмеген шешеан ж аты р к а д ы ма, Гулнар: «келе Fofl!» д еп колын созранда, жыламсыраран Б а- хытжан кей ж тырмысты. — О n e ci, шеш едщ жаты ркап?! — деп Тэрбия бала- ны зорланкы рап устаткысы кеп ед1: — Ж ы л а т п а , апа, — дед1 Г ул н а р , — кез1 уйрвнген шеше ту р га н д а , жатыркаган uiciuoHi кайтсш ол!.. — Искемеймкмд, ансап келдщ ро й ? — А нсаур а кол да тиген ж ок, а п а ! Б ул уй!, тэрбие- ci бар ба л а рой. Уйшен, тэрбиесш ен айрылран балалар- ды айтсанызшы!.. Сездерш к а б а к шыта айткан Гулнардьгн ойын ауыр- латкысы кел'мед: ме, элде, д ал ад а у з а к туруды ынрай- сыз кврд1 ме: — Уйге б арай ы к, калкам! — дед1 Тэрбия, — кез1 ка- ныккан сон, ®3i де умтылар. К ан ы тартпас деймю1ц! Сы рбайды ц eid бел мелi yfliHC Гулнарра амандаса келгендер лык. толды. Олар Гулнарды н кемтарлыкка ушырауын-а аянышты кеюлдерш б1'лд1ре отыра, май­ данный хал-ж ай ы туралы кеп су р а ул ар бердк Бул су- рауларра ал гаш саран жауап борген Гулнар, кенесе ке­ ле ш еш ш п, со в е т жауынгерлершщ е р л ж гстерш айтып, тьщдаушыларын суйсшд|‘рд1 д е, кейб1'р керген-61'лген ауырлыктарын айтып жылатты д а. Кенестерж салкын канмсн айты п отырган онын ез|', Д эул етп ен кездсскешн, одан калай айрылтанын айтканда FaHa кемсендеп жы - лап алды. С о кезде, картац 6ip ад ам : — Ж э , болды ендП — дед:’ к е тш л ж ю е. — Онсыз да шаршап келген адамды ш арш атпавдар. Тарайык енш', конактар астары н iiuciii, тыны ксы н! Калган кеиест1 ертен сурарсы вдар! Сы рбай конактарын 6ipep кун ж а га р деп жорыран ед1, сонды ктан, ж урт тарай, ол конактары н жайгастыр- ды да, к а ж е т ' жабдыктарын тыигы лыктап келуге ке- Tin, тан ап п а к атканда оралды. О л келсе, Байжан ма- шинасыи кы зды рып жатыр екен. 463

•— К уй еуж ан муныд не? — дед! Сырбай. — Ж ур ем 13, аксакал. — Е, о «.алай?!. — Кызыныз солай деп отьгр. — Е, о Heci?! — деп Сырбай танданран кеокш кор- cerin едк — Енд!г1 кшнген болар, токтатам десещ'з айтыкыз! — дед1 Байж ан. Сырбай уйпе Kipce, Гулнар алдына алран Бахыт- жанды ермек кып отыр екен, онысы Сырбайра танда- нарлык кылы к сыяктанды. ейткеш, вткен туш тесек са- льшып болран сои Тэрбия: «Карарым, бауырыда басып уйктай рой» дсп Бахытжанды алып барранда, «жок, ana уйрешшкп бестнде уйктасьгн» деп Гулнар алма- FaH. Буран Сьгрбай да, Тэрбия д а iurreft хайран калран да KofiFaH. Сырбай мен Тэрбия ауыз белмеге жатты. Тэрбия Бахытжанды белед1 де, 6ecirin касыда алды. Сугке бекпрген Kypim rin боткасыпа уйренген Бахытжан, жа- тарда тойып алса, кун квтерипгенше уйктайтын. Оян- ганнан кешнп одет1 — у1лдш тартып жатады да, мезп- л|'нде шешш ала коймаса, жыламсыраган дауыс бшдь рсдГ Танертен. конактардып сэскелж асын камдау жаб- дырындары Тэрбия, тыска xipin шыгып журш Бахыт- жанныи оянганын абайламай калды. Оянып ушд'1к тарткан Бахытжаниыи даусы, уйкысы каиранмен ЭЛ1 Teceriiien турмай жаткан Гулнарра есп'лдй Ом айдай дупс|'л каккан сурапыл сор:,(стан Штелген онын ала- лык кулагы e iu i рана ашылгандай боп,. бала даусына боны uin калкан ол, юбкасы мен гимнастеркасын тез кие сап, ауыз белмеге барды д а , бойпнен агыткан пэрестесш ш еш т терп белмедег! тесегш е алып келдк Шсшесш ж аца гана шырамыткаи сыяктаныи, бала жымыйды д а, талпыиып, пыгындары погонына колын созды. Со ксздс Гулнар Timi мешрлешп Kerin, бвбегш 6eiiHeH, мошшнан, желкесжен, б'шепнен суйе бастады. Онын бул кылырын eeiicrcii сыралап керген Тэрбия, шзранудыц орнына ecipKen: «циркш, ана-ай!» дед! де кезше жас алды; 6ipaK, ана мен баланы д бакытты сэт- терше бегет болгысы келмей, жургс-турысыныд сыбды- 432 ' '

рын сезд1'рмеуге тырьюты... С ы р бай д ы н к'фген шары, Гулнар улы н с у ю кумарынан ш ыкк.андай бол, талпын- FaH сэбид1 ойнатып отырган ксз! ед Т «Баачытгы сэтгерш е бвгет бол д ы м ба» дегвндей, Сырбай v ftre Kipe 6epin кейш ш е п н ш ед1: — А т а 1— д ед ! Гулнар. — И я, ш ы рзрьгм?— деп С ы р б ай тактай калды. — Kenini3, ата! — Ж у д э , кейш келем рой... — К ел1Н 1з!— дед1 Гулнар, э л п д е н repi де втшген дауыспен. Жакьгндаран Сырбайра: — О ты р ы н ы з !— дед1 Гулнар. Касы на оты ры п, «не айтасыц ба л ам » дегендей кес- кшмен кд р ар ан Сьгрбайра: — KeuiipiHi3, ата, — дед] Г у л н а р ,— ж ас та болсам, менщ де атьвм «эна» рой. Амальгк MeflipiMiM устап ке- TinTi, ата. — Ж у д э д уры с. Бурьшрылар айтьшты той: «балам, балалы бол ранда 6uiepciu» доп. Б а л а деген нпртан ж у - дэ ж аксы рой, балам!.. Иэ, ба л ам , — деда Сырбай аз KiAtpin, — ж у р м е к боп жатырмыз д е д 1 ме, Байжэн? — Иэ, ата. «Жолаушы акысы ж урое енедЬ дейоз- дер гой ездер й и з. Эйтеу1р К ызы лорда госпиталында н а­ лагай бол тан сон , кызмегке тез ж е т у керск, оетыс ж ар- дайы кы ды руды кетермейдк Т ек, Д эукеш ш кергенше камквщ'л Foft деп , Тэрбия апай ды н рана кенш н аулап кетуге келд!'м; эйтпссе, Айбарш а мен <лзд1 Кызылор- дада да кэрд1м рой. Апайды керд !м , 6i3 енд! ж урсйш, ата!.. — О н ал ай ?.. Той жасайын д еп ©м, журттыд басы н досайын д еп ем... — О л кун д е кашпас, ата!.. Дэукеш даз жедаспен амап келсш, содан кейш, улан-асы р тойды б!ржола ж а- сайык!.. — А уз ы ц а май!.. К ш кен тай ды ала кетесщ д е, онда? — Ж ок., а т а . Мен эл1 де эскери кызмсткермш, б а ­ ла кутетш уа н ы т найда!.. — « K ici б а л асы юсендесе турм айды » депт!, — дед1

Сырбай к у д а ныл,— жудэ к а т а н аласын, балам, бул нэрестеш онда?.. — Ж еш стен кейш ата. Сон да рана армия катары- ван босан ам рой. — Сонымен, бул нэресте, ж еш ске шейш тура бе- ред1 десейнп, балам? — Иэ, ат а, жешске шейш!.. ТвРПНШI ТЛРАУ б а с т а л б Ан САБАКТАР Сырбай сол куш конактарын тары кондырды да, тун- ri мэж ш сте 6ipre болран Естай, ж ур т тараганда, Н ата­ лия мен Айбарш ага ере кайтты. Наталия Естайра жолшыбай райзонык тапсырма- ларын, эа'р есе Сырбай звеносынын быйылгы eric жое- парын тез ж асап эксп беру туралы тапсырмаларын ай- та кеп, каш ан сейлесуш сурап едк — Б уп н кеш боп калды рой,— д ед 1 Естай. — Енд! кашан? — Ci3 ерте оянасыз ба? — ©311ш ше? — Колхоздын председателше коп уйктаура болмай- ды. — Эрю'м вз кызметшде председатель де,— дед|' Н а­ талия.— Кел деген саратынызда барайын. — Д арияны н 6ip тубегшде койлар жатыр едН— де- ai Естай,— солар арамза туа бастады деген хабар кел- д!; бала-шарадан, эйелдерден койран шабандар, куз кошкарды бет1мен ж1берсе керек. Енд1 тугаи козылар- ды елп'руге болмайды. Со ж акка каз!р аттанам да, кажсгп ш араларды колданып, тан бЫ н е кайтыпкелем. — Одан кайткан сон тыныкатын боларсыз?— дед1 Наталия. — Мен сорыста болтан kicimih рой,— дед1 Естай.— Сопда дардыланып калсам керек, мызгысам-ак уйкым канып калады ; ксйде, ат устшде келе жатып калгысам да тынайып калам. Иланеацыз, колхозга бастык бол- галы тесек сап, уйктаган Kici емеспш . Калам уйктай- сыц: бул, малды колхоз, онын 6ip белег! ем жуз шакы- 466

рым жердегГ Т елкелде, мына ж а р ы — жуз шакырым жердег! К ы зы лд а ,1 6ip жуйеЫ д а р и я бойында. Кыс а яры каттылау бол д ы быйыл. М ал д ар ж у д е у . Оларды ел-п- pin алмаудын, ш арасы аз ж ум ыс е м ес. Ж уьф да «Тел- кэлге» кал ы н к а р жауып к ап , ар ы к-туракка щ епт!: самолетиен ж етш здж . — Кыйын ж ум ы с ол,— дед! А й б ар ш а. — К ектем ericiHe даярлык он.ай боп па,— дед1 Е с - тай. — М Т С бастыктары ны к салакты ры н ан жэне со- рыс эрекетш е байлапысты, кейб!р к е р е к п саймандары табы лм агандыктан, б1рнеше т р а к т о р турып калатын каупы б а р . Б !з д щ колхозра ж а л гы з-а к , есшлеу «уни­ версал» тиед1 десед!. — Оран квнгем жок,— дед! А йбарш а,— директор- мен д аул асы п отырып б!р Ч ТЗ -н ы алы п белплеп кет- TiM. Е с ю л е у маш ина, 6ipaK рем онты ж аксы iстелген. — О н ы к ж аксы болган екен, 6ipaK , жанар майы жетсс. С о т ы е элепнен, быйыл ш а г ы н болатын Typi ба р Foft. \\ — К е з ш д е керерм1з оны,— дед1 Айбарша. — ©ткен жыл бул колхоз 375 гектар erin сепкен екен,— дед1 Е стай ,— быйыл e ric ж оспары 450 гектар, соны туге л ceyin шыруымыз керек, оран куз даярларан пар 80-а к гектар. К узп ericTen он 6ip-aK гектар себш - ген, е з ге а 'н щ бэр! кектемд|'к eric, соны к 150 гектары Kypiui б о л у г а THicTi, онын жер1 д е , тукы мы да жетпейд!. Осынша ж ум ысты д арасында Kici калайша твеек са п уйктап ж атады ?.. — О сы ау ы р жумыска р и з ал а ск ан вз!ц!з рой,— дед ! Айбарша. — Э ри н е, вз1м,— дед|‘ Е стай ,— б!з !стемегенде kim !стсйд!, т ы л д ы к жумысын? М ен in ерю'ме салса, м уны ц бэрш койып майданна кетер ем, OFaH кол кемтар!.. С окры се з ш куреше айткан Е с та й д ы н халше о р так - таскандай, eni кыз онын кешл in ж а д ы р а ту макеатымен калжындар айта бастаганда, ол ар ажырасатын жерге кеп калды . — А л , кары ндастар,— дед! Е с т а й ,— мен енд1 уй г е бурылам д а аттанам. Ерте орал арм ы н . 1 «Кызылк?м». 467

— М ы салы кай кезде?— дед! Айбарша. — «М ысалы» ма?— дсп Естай а з кдард! де,— тая быпне!— дед!. — С о кезде 613 де баскарманьщ кексесшде болар- мыз. Солай м а, Наталия?— дед! Айбарша. — Эрине!— дед| Наталия. Yfline келе аттанган Естай, колхозга тая ерюн ат- канда оралды. Оран ед алгаш жолыккан адам — Сыр- бай. Онык Масакбайдын. уйшен келе жатуын журшшен жобалаган Естай, шалга сэлемдескеннен кейш: — Сыр-еке, калай, кенд1 ме Д ар и к а келйищз?— деп сурады. — Квнд!,— дед|' Сырбай,— курбы-замандасым емес, сыр алып, сын тушсетш; сырткы журттьщ сезшен бол- маса, мм екен!н жудэ бшмейтш ем. Сырткы журт мак- тамайтын едь «Баска туссе баспакшыл» детч бурын- рылар. Ж уд э, кызыл шиек балаларды асырау окай боп па. Со да ба р шыгар, б>рак, тым жетес!з Kici емес пе деп ойлан калдым. Кенумен кабат акылды свздер айтгы. — Не деп? — «Камкорлырына тэк'ф ж арылкасын, ата!» деп; «жалрызын аман келсш, игшп'н кер!» деп; «мен саган масыл болмаспыи, ата, уйренгенше аямай жумса, уй- ренген сод в.з1м де кулак кактырмаспын» деп; осынын барш жылап отырып айтып, ж удэ жуйкемд! босатканы! — Онда рас, акылды Kici екен,— дед! Естай,— зве- ноныздын мыкты KiciciHiH 6ipeyi болады, бул. Таты 6ip мыкты Kici табайын ба, а'зге? — KiM ол? — В1'здщ уй д еп колшиш. — Ci3flin уйдеп келш?!— дед! Сырбай танданран дауыспсн. Олайша тандануы — Естайды еткен жаз 6ip кызга уклонит дсп ecTireiiMeH, кесмнш керген жок eai, KiM екснш бйш ейтш едь — Ис, кслшпиз,— дсд1 Естай кул 1мареген кесюн- мсн,— аты М актагул, ез1м «гулш» койып «Мактасын» рана айтам. О ртан колдай мыкты келшшек, анау-мынау ж н тн д1 уста са кетсе алып уратын. С1-зд!н звеноныздыд бурынгы адамдарынан ушеу! бала foA. Олар да журе 468

берет, 6ipaK, мына ек1 келш ш ек т е косылсын, сонда звенодыз ад а м купи жагынан т о л ы к болады. — М а к та кел!н кене ме, оран? — дед! Сырбай. — KeHaipin койдым. — Ж удэ жаксы. Жолдары айрылар жерде, Сырбай: — К онактар жыйнала тура б 1з д щ уйге кел, келшд! ерте кел, д астар кан д ас бол,— деп дардылы сыпайылы- гын айтып едг. — Р ахм ет, а т а , кедседе ж ум ы сы м бар cfli,— деп рук- сат алды. Естай кол хоз баскармасынын. кенсесш е беттеген кез- де, кектщ шырыс ж ак жиепн, ш ы гар куннщ сэулеа то- тыныц кан аты нд ай тустермен кул п ы р та бояй бастады. Со кезде кун гей жактан кокы рж ай самал да есе кап , тан.ра ж акы н даган мезг!лден е сш е те ба ста ган Естайдык уйкысы аш ы лы п, бойы сергектенш кетп'. «Кыздар кайда екен?— деп ой л ад ы ол, Наталия мен Айбарша тур ал ы ,— уйлершде ме екен, кексеге келд1 ме екен?» Кыздар кенсеге так ала-кебе б о л а бастаран кезде- ак келген е д к Кенсешн кутуип эй елш сн Естайдык кел- мегенш е сп ге н олар, сонда кутпек боп, кенсешн eciriH аштырды. К ексе колхозды к клубтык (пинде болатын. Колхоз- дын орталырыидары алапка салы нган , кабырралары кам кесектен каланран, cofhc салдары нан re6eci какыл- тырмен ем ес, буыдган камыспен ран а жабылран, coxici мен т еб есш е тактай теселген узы н ш алау бул уй д щ inline к1рсек, узы н коридордык он жарында колхоздык мекемелердщ кенсесше арналган белмелердйд eciKrepi кететш де, сол колдагы iuiKi узы н кабыррада ею eciK туратын; м уны к 6ipi — клубтыц зал ы н а, 6ipi — сахн а- сына ю р етш eciK. Кыздар клубты к рана eciriH аштырды, ейткеш, ку- Tymi эй елдщ айтуынша, «ертек колхозшылардык жый- налысы болады » деп, Естей еткен т у н клубтык меште- pin ж акты ры п койкан екен. Уй im i сэ у л е л е н т калрандыктан, кыздар кл убка шам ж акты рран жод. Кыздар тенерегш шолса, кврм еген сонгы 6ipep ай- 469

дыц ш ш д е, клуб бурынрысынаи элдекайда тузелш, сал- танаттанып капты: бурын кара-кож алак Kip бой тура- тын кабырралар, акпен сыланып, сотыска жэне шаруа- шылык мэселелер!не арналган турл! плакаттар ifliHin- ri; сэк! Ka3ip аппак боп жуылран, скамейкалар каз- катар койылган, тебегс уш ж ерден ксросиннщ аспа шамы 1'лiiiren, бурын шрден сатпактанып туратын ак шымылдык Ka'aip езгерш, онын орнына сахнанын б[р бушрше карай сырылган жана Кызыл шымылдык ку- рылган. Кабыргаларын эр бояулы трафаретпен эше- кейлсген сахнанын тершде, облыстык аткару комите­ н т а мал шаруашылык женшдеп ауыспалы туы мен колхоздын вз туы катар ш н ген, ек! тудын орталы- рында Сталин жолдастын гипстен жасалган статуясы, одан ж огары — Ленинн1'н портрета Залдын кабырраларына, жогарры жарын ала эртур- л! бояумен колдап урандар жазылыпты, оларда айты- латын сездер: 9p6ip ж уз саулыктан 125 козы, эр койдан ек! жа- рым кило ж ун алайык! Жуз сыйырдан жуз бузау, эр сыйырдан торыз жуз литр сут алайык! Ж уз биеден жуз кулын алайык! Ж уз туйеден елу бота алайык! Жуз ецш д ен жуз жетп1с бес л а к алайык! KypiiuTin эр гсктарынан орта есеппен 25 центнерден алайык!.. Бидайдан — 15 центнерден... Картоптан — 74... Капустадан — 238... Наталиянын кез! сонры ею ураниа кеб1рек токтады, ейткеш, втксн куз блрнеше казак колхоздарын арала- ранда Kepreni: олар кауын, карбы з, аскабак сыякты овощьты егсд1 ексн де, картоп, сэб1з, кыяр сыяктыларды аз епп, капустаны квпшшп екпейд1 екен, еккендер са­ тура гана^ болмаса, азык ушш екпейд! екен. Мысалы, «Кенторай» колхозы еткен ж азда капустаны атымсн екпеген. Сондай колхоздыц, быйыл эр гектардан 238 центнер капуста аламыз деуi, Н аталияка жацалык ке- pinin, онын себебш Айбаршадан сурап едк Е сту1мше,— дед! ол,— колхозшылардыц жуырда 470

ficmFaH жыйналысында Естай aFafl о сы мэселён! кетёрГп, быйыл о р та лы кка уш гектар к а п у с т а отыргызбак бол- FaH, одан кейш , уй Heci эй елдерд1к мэслихатын ш акы - рып, м у м к ш ш ш п барларына, ж е к е мешшгшдегГ ого- родтарына кап уста отыргызуды етш г ен , квб1 муны ма- кулдаран... — Э то замечательно!1— дед1 Н атали я. — Бул куанарлык ic. BipaK, со л капуста егетшдср- ДЩкебшде тэж ри бе жок, сон ды ктан, ецбеп еш боп ж у р - месе не кылсын!.. — Н еге е ш болады,— дед1 Н а т а л и я ,— мен ше?.. Т ек, ексший взд ер!, мен оларга к ал ай уй ретер екем, ж аксы шыгаруды!.. В е д ь это — наше украи н ское дело!..* — ©те ж ак сы болар едь ол. К луб iuiiH тугел шолган е ю к ы з, танныц турл1 кер- кем бояуымен кулпыра ба стаган шыгыска терезеден карап, т ам аш алап турганда, с а л т мшген Естай келде- нендеп в т е б ер дг IUbiFbin карсы алайык,— д ед ! Наталия. — Болсын. E a cy i колтыктасып есжке к ар ай женеле бергенде: — ©те ынталы Kici,— дед1 А й бар ш а,— канал куры - лысында д а кеш иш кке iciMeH ж агы п жаксы баскарып едд кол хозга д а жаман бастык бол м ас деймш. — М ен д е солай ойлаймын. К ы здар мен Естай нак е а'ктщ аузында жолырысты. — У а д ел i кезден кецнкпщ'з, аг ай ,— дед! Н аталия колдасып амандасканнан кешн калж ынды кескшмен. — ©31 KemiKnercH болар, ж е д гей бегеген болар,— дед! А й барш а. — СНздерд! мен куйеуге бер ер м ш де, к!мш'ц кеилк- кен1н содан кей|'н кврермш,— д е п калжынга калжын,- мен ж ауап берген Естай клубка ю р д к Кыздар сонынан ерш. К абинетш щ к и т Естайдык кал тасы н да екен, соны- мен ол eciriH ашты да: — ©тшем!— дед1 кыздарга ж ол усынып. К абинет™ кыздар жаксы бьпедь М асакбай клубты ‘ Бул тамаша екен! * Б у л — б1здщ укранндык ic емсс пе! 471

салак уста Faимен, к а б и н ет ете сэндеп, терезелер! мен есшне кек бархыттан перде куррызган, орындыктарын, столын эдеш Алматыра барып, мебельдер дукеншен тандап экелген. 0 3 i отыратын столдын алдына узын- ша стол койдырып, устше жасыл HiyFa жаптырран. КабыргаларРа кесемдердщ керкем жасалган портрет- Tepin wnipreH. Бул колхозда эл1 электр станциясы са- лынбаранмен, кабинегпн тебесш е ол салиыншары, omeKefii кеп люстра 1лд!рген. Естайра ере юрген кыздар кабинетл кездер!мен шолса, салтанаты бурынгы калпында екен. — «За круглым столом..-»' дегендей, акылдасып алатын шаруамыз бар гой, алка-котан отырайык,— деп, Естай кыздарга узынша столдыц ею жарынан орын нус- кадыда, esi бас жарына отырды. — «Ал» т ш м емес,— дед1 Естай, отыра бере, кыз- дарга кезек карап,— сен екеу|'юпк бул колхозга келген- дсрще ете куанам. Куанбаганда ше?.. 6ipin агроном, 6ipin тракторист!.. Екеущ де деш с а у кайратты жассын,- дар... эр! комсомолкасындар... — Я уж е партейка2 — дед1 Наталия. — Д а н у?13 — дед1 Естай куанышты дауыспен. — Кандидаттык б и л е т керсетуге болады,— деп, Наталия тес калтасынан билетш алып керсетсе, кеше рана алиан екен. — Поздравляю!* — деп Естай Наталиинык колын алды. — Я тож е5 — деп Айбарша д а Наталшшыц колын алып,— кашан етщ журсщ?— деп сурады. — Курска журердщ алдында рана райкомнын бю- росы б е к т п сдк билет!мд! кайтып кеп, кеше алдым,— ДСД1. Мэсслсш осыдан бастайык,— д ед 1 Естай— «Кет- ксн бастыкты, ж ара бастык ж ам андай сейлейдЬ десе- Д' 6ipeyjicp. О л торышарлардын, сезй Ж аксы аткарран1 1 «Децгелок столды айиалз отырып»... 1 Мен каз|р до коммунисшн. 5 Койынызшы!.. * Куттикгаймын. 472

енбегё багал ан баура raicTi емес. Ж а м а н аткарылнан ic ri жасыруна д а тш сН емесшз. — Э рин е,— дед! ек1 кыз. — Оны айты п отырраным — э д ол етш айтканда, М а- сакбай ж а к с ы баскарран ж ок к,ой, бул колхозды. — Р ас,— дед| Айбарша. — «Ж а ксы баскару» деген не ол ?— деда Е стай ,— ол, Сталин ж ол дас айткандай, кепш ш ктщ куш ш е сене б1лу, к е т ш л ж п уйы мдасты ра бш у. Булай уйы м- дастыру партия уйымынын га н а колынан Ke.neTiHi 6ia- дщ ардакты большевиктер партиясынын барлык тари- хымен д элелденедг Бул кол хозд а болган кемнплш — партия уйы м ы жумысын наш ар icrereH. Бурынры пар т­ орг Е р н азар ов деген мугалым е д 1, — дед1 Естай Н а та- лияга ка р а п ,— инициативасы а з Kici болушы ед! езш щ . PaflKOMFa мен 6ipep рет айтып ем д е , «баска б!р пар т­ орг бер у керек» деп, ол сез ке зш д е ескершмедк Е р н а- •заров парти я уйымынын ж ум ысын ж олга коя алм ады , алдынны катардары колхозшыларды партияга та р та алмады. М ы салы , егер icnep пар тор г болса, Сырбай сы - якты белсенд» колхозшылар ал д акаш а н коммунист бо- лар едк — С|'з осы жендс, со KiciMen сейлесш журетш едЬ щ'з Foft?— дед| Айбарша. — Сыр-екецмен дейсщ бе? — Иэ. — Сейлест1м . Курылыс б а сы н д а. О л вз алдына 6ip мэселе. Соны мен, кмскасы, пар ти я уйымы ойда гыд ай ic ж ур п з е алмаиан сон, колхоздагы конамдык icrep са- лакты кка салынып, бытырап кеткен ; эйтпесе, бул кол- хозш ы ларды н уйымшылдыры д а ж аксы . — K a 3 ip ri парторг KiM екен ?— д еп сурады Наталия- — Б ур ы н торыз коммунист б а р екен бул колхозда, — деп ж ау ап берд1 Естай,— он ы ц ал тауы майданна к ет­ кен. К ал ган уш коммунисту 6 ip e y i — кой фермасында шабан, енд] 6ipeyi — астык сарай ы н ы н Kumtiici, K asip ri парторг сол... — Б а т и я апай ма?— деп су р а д ы Айбарша. — С о Kici,— дед! Естай дем ш ауыр ап. — Ш ал а сауатты Kici рой ол. — Я !— д е д 1 Естай,— шала са уат т ы жэне жасы кеп .4 7 3

калган эйел!.. Сонымен, кыскасы, бул колхозда жумыс- ты THicri саты сы на кетеренш десек, ен алдымен партия жумысын ж эн е комсомол жумысын жолра кою керек. Ол уш|'н алдыдры катардагы колхозшыларды партия катарына т а р т у керек. — Д ур ы с!— дед! Наталия,— парторг юм болады, сонда? — Сен!— дед! Естай жымыйып. — Мен?!. К,алай?.. Мен кандидат емесшн бе?.. — Ендеше — Айбарша!— дед! Естай жымыя тусш. — К алай ?— дед| Айбарша.— М ен эл! партияда жокпын гой- — Бар болмаймысьщ? — Эрине, болам. Наташадан к ал ам ба мен? — Таласы н ба, тйгепц бе?— д ед ! Наталия. — Т м еп м болады да. — Онда арызывды бересщ д е,— дед! Естай. — Берем, — дед! Айбарша, — б угш -ак жазайын. Bi- рак, юмге? — «KiMreH.» калай? Уйымра бер есщ де, арызды. — П ар тор ги айтканым рой. — Щ рманова Батия смес пе, парторг? Жэрдемдесе- м1з оган. М ум кш nrepin экетер. Э к ет е алмаса, райком- нын алдына мэееле коярмыз. Каз1‘р оны менс!нбеуге ха- кымыз жок. — Ж аксы , онда,— дед! Айбарш а,— мен ертен арыз берем. - - Алдын ал а куттыктаймын,— деп Естай Айбар- шаныц колын алды да, колын босатпай турып,— мана­ ты сез!ме кайтайын,— дедк— «Н аталия Остаповна еке- упип'н бул колхозра келген!ке ©те куанам» дед1м гой. Шын журектен айткан свз!м бул. «Колхозшыларды бас- кару жош'нде оц мыкты таянышым eKeyiH бол!» деп ет1нгш келедк макулдайсывдар ма осыны? — Эрине, макулдаймыз,— дед! exi кыз косынан. Онда eKeyiue де рахмет!— д еп Естай Наталия- нын да колын алды.— Болыпевикпк принципп катты устаимыз. А д а л квшлмен ceHicin 1'стейм]'з. Ымрашыл- лыкка бармаймыз. Катенк кемш|'л!ки жасырмаймыз- — - орине,— дед! кыздар. Екеу1'цмен каз1р свйлессй1'н деген!м кектемд|’к 474

ericTin ж аб д ы гы ед?,— дед1 Естай. К еш к е колхозшылар- дын жы йналы сы болатын едь С оган дейш езара акыл- дасып а л ай ы к деп ед1м. Сыр-екекшн, звеносынын, бы- йылры ж у м ы с жоспарын буп н бекггу1м!з керек. Ол т у- ралы д а акы лдасы п алатын ш а р у а л а р бар... Е стай ды н сезш кабинетке KipreH б а л а белдь — С е ш Тэрби я апам шакырып ке л деп ед1,— дед! бала, Айбарш ара. Естай балага: — К еш ш 'рек барар, казф ж ум ы сы боп отыр,— деп келе ж аты р е д к — Тез келсш дед1 апам,— д е д 1 бала,— конактар жургелi ж аты р дедт.. — М ен барайын, онда! — д еп к е те р ш е берген А й - баршара. — E x i м э се л е ед1‘,— дед1 Е ста й ,— 6ipeyi — Наталия Остаповна, с а г а н байланысты, 6 ip e y i — Айбаршара бай - ланысты. — М ы салы ?— дед1 Айбарша. — М ы сал ы , кектем ericiH ж осп ар лы кезшде б Ы р у керек; ол уш ш , егш себетш ж ерд! кезш де жыртып, бо- раналап, ce y in улгеру1М1з керек, сорэн акылдасып оты- рып соны пландауы м керек едк Н а та л и я Остаповнамен пландарым кел ген i — агротехника м э се л еа едь — BipaK, осы мумкш бе, каз1р,— дед! Наталия. — Н еге м ум ю н емес?— дед1 Е стай . — О ньщ бэ р ш пландау уинн, е к алдымен erin ce6i- летш ж ерд ! к е р у кажет, эйтпесе к а л а й пландайсын,? — Э рин е,— дед! Айбарша,— б а с к а елкеден келген Наталия т у п л , осы арада ескен м а ган д а, кай мерз|'мде канша гектар ж ер жыртып ул геруд 1 шамалау yiu in , жердщ ж агдайы н шамалау керек. — Р а й з о д а беюлген план б а р ,— дед! Естай,— С а - маркан ж а с а т к а н . Картасы осы нда. К ай жерде канш а гектар бары керсетшген. CoFaH к а р а п мелшерлемей- м'|з бе? — Оран д а карайык. BipaK, кезбен керш алмай д а болмас,— дед1 Наталия,— ейткеш к ан ш а дэл дегепмен, жердщ караздары планы мен табири курылысынын арасында ай ы р м а бола бередк Соны дурыстап yF y уш|'н, кезбен шолып, бар ж ардайы мен танысып ал ган жен. Bipcp к у н кешжкешм1'зд1'н, о к а сы болмас. У ак ы т 475

эл! бар. 1с жоспарын, жерд1 керш ап жасаганымыз жен болар. —- Мен д е соны макулдаймын,— дед! Айбарша. Естай аз ойланды да: — Болсын онда, — де;й, — 6ipaK шшкпейж, Ай­ барша. Конактарын аттана с'алысымен 6i3 де атта- найык.. Сыр-екецщ ала нетей!к, ей ткеш жер мелшерга со Kici Fawa ж аксы бигедг. Айбарша кете, Естай кенш нд е туйтш л боп журетш 6ip мэселеш Наталиядан окаш ада сурап алрысы келдь ол агротехника мэселес!, aeipece жерд1 ендеу ыэселеск Неге сурау себеб!и Наталиядан жасыриан жок. — Сен KeuiipiM ет, Наталия Остаповна,— дед! ол Айбарша е сж ген шыга,— ен, алдымен, мен ceHi «сен» деп кегпм. Ж акы н керетш KiciHi «ci3» деу салтымда жок едк — П ож алуйста, пожалуйста! — дед! Наталия. — Екшил айтайын деген!м— мен осы колхозга пред- седате.чь болдым гой. Бурын колхозды баскарган тэж- рибем жок, сонымды райкомра айтып ем, «ic устшде уй- ренесщ» деп болмады. MiHe, мен внд: председательмш. Председатель бол у — колхоз ш аруасы н бш п баскару деген сез. — Эрине. — Ал, мен кеп жумысты бьлмеймш. Мысалы, сен 6i.neTiH агротсхниканы, оныц кеп окы п барып тусшеп'н гылым екенш 61'лем. Дегенмен, элементарное правило- ларын1 тусшу|'м керек кой, жасыратыны жок, мен coFaH да эла'збш. О'зден осы туралы мзл!меттер алгым неде­ ле Эрине, 6ip кезде смес, эр кезде. — Сурацыз!— дед! Наталия. — Ен. алдымен бшпм келеНю — жерд1 евдеу мэсе- лесё — HricTiK мэдсниеттщ эркайсысы эртурл1 евдеуд! Tiaei'wi, с|‘згс кайсысын айтайын?— дед! Наталия. — Ен алдымен курните — KypiiuTi ercTin жерд1 ендеуге уш турл: дор1керек екен де, — дед! Наталия, — азот, фосфор, калий. Б!р гектар жергс ж уз отыз бес килограмм азот, жуз кило­ 1ОлшпелЫ ережслерё 476

грамм ф осф ор , ж уз ж ыйырма б е с килограмм кал и й керек. — К а й д а » шыгатын д э р г булар ? — деда. Е с - тай. — «Азот» деген жалпы аты , — дед1 Натали», — дэ- ршщ е з ш «аммония» дейд», « а м м и а к» дендь.. — © зге аты жок па?— деп сурады Естай мына сездер к ^ л агы ы а ерешеу еетш ген сон : — Бар, сульфат. ЕстаЯ Н атал и я га, казактьщ к ул а гы н а осы ат коны м - ды екенш а й т а кеп, acipece С ы р бай м ен сейлескенде «сульфатты» колдануын етгндь — Б у л e3i, Heriai туздан ш ы таты н зат, — дед! Н а ­ талия,— ж е р д щ астынан ш ы таты н т уз ол. Ондай т у з - дын 6ip мол жер! — Орал тауы н ы н батыс жагы. Ерте- де сол ар а тещ зд щ асты болган дейд^ рылым. Сол тенга б'|рнеше миллион жылда кеуш б!ткен . Сол кепкен те- Н13Д1н. а стм н д а калын туз кал р ан д а, бетше шоп е с - кен ж ер ж ы л сайын калы пдаган. — К а л а й тапкан соны? — Ж е р астындагы сол т уз д ы , е н алгаш К ам а е зе- IIiнiи. балы кш ылары керген. К,аз1р сол маданда т уз а л а - тын толы п жаткан шахта бар. — Таусылмайтын туз ба екен? — К еп к е жетсе керек. Т а у с ы л а калган кунде, он ­ дай туз ы б а р ж ер б 1здщ О та н д а толы п жатыр. К аспи й тещ'зшщ жагасындагы «К арабугаз» дегеи келдщ езш - де Fana ж ы л сайын б|’рнеше ж у з ж ы лга жететш су л ь - ,ф ат байланады. — С о л тузд ан жер ендейтш д э р ini калай ж асай ды ? •- Т у зд а «азот» деген зат кеп болады. «Азот» б!з дем ал аты н ау а д а да кеп, 6ipaK, он ы ал у кыйын, т уз д а н алу оцай. — Азотты калай алган туздан? — К а м а елкесшеи балы кш ы лар т уз тапканнан ке- fiin, ор ы сты н атакты галымы, а ка де м и к Курнако-в з е р т - тегендс, азотты да, калийд1 д е со д а н тапкан. С ол ар д ан сульф ат-ам м он и я, аммоничная сели тра, лейная се л и т ­ ра, кал и й н ая соль деген сыякты, е п н ге керек кеп дэр1 жасаран. Соларыдыз мыналар, — деп Наталия 6ip кал тасы н ан кагазга оратаи з ат т ы аш еа, iuiiндег1 т у з 477

сыякты заттар б]‘рнеше белек к агазд а, тузга уксайтьш унтактар бар екен. — А л, мы нау бозр>ыл топыракты суферфосфат деп атайды,— дед! Наталия, екшпи калтасынан суырган кагазды ж азы п,— оны фосфор дейп'н топырадтан жа- сайды. Б ул топырак, 6i3flin Кыйыр Шыгыста, ocipece Хивин тауларында кеп, жер е вд еуге кажет фосфор, апатит аталатын кеннен де ж асалады . HeMicm Крюгер дейтш 6ip окымыстысы, б1здщ совет жершдеп а п а т и т куисыз деп дэлелдемек болган екен, 61'здщ академик, Ферсман онын дэлелш жокка шыгарды. — Сонымен, осыларыднык пайдасын айтыдыз! — Пайдасы: егшд!, ocipece к ур ш Н жаксы еа'ред!. BipaK, осыларды араластырып себу керек. Егер жеке сепсе, пайда орньша залалы болады. Мэселен, азоттын ез!н гана сепсе, Kypiurriu сабагы зорая беред1 де, б а ­ сы кеш дон тартады жэне ескеннен сон кулагыш бо­ лады. Фосфор eci<i жерге болмаса, ж ана жерге ез бе­ змен ен бермейд!. Калий де сондай. Сонымен, к,ыс- касы элп' дэр|'лерд1 егшге араластырып ссбем!з жоне 6ip рет емес, уш рет себе!ш: тукы м шашарда, епнд! 6ipiHiui отаганда, епнд1 екшпй отаганда... Олардын, сезш маканы келген баланын тагы да ке­ ду! белдк — Иэ? — деген Естайдыд сурауына: — Айбарша ж|’берд!, — дед! бала, — конактар жур- rejii жатыр, тез кслс!и дед!. — Барайык, онда, — деп Естай д а, оган ерё Ната­ лия да турегелд|\\ Орындарынан козгаларда: — Н а таш а!— дед1 Естай,— ж анагы айткандарык, Menin сенен окыйтын сабактарымнын басы, аягын жал- гастырамыз, эл!. — Эрине, — дед1 Наталия, — 6ipaK, менщ азден де алатын сабактары м барын есте тутыныз. — Менде кандай сабак болуы мумюн? — Олай деупй з дурыс емес. Е н зор сабак — емip. Айбарша екеум!зге Караганда, ci3 е м 1рден элдекайда кеп окыган адамсыз. Сондыктан, б!зд!н Ызден де ала­ тын сабагымыз кеп болады. Ол сабакты 6i3 де бастап койган сыяктымыз. 47В

— Калай? — К еш еден 6epi азд ен п ай д а л ы квп свз ест!ген жокпыз ба, солар сабак см ей н е, б1здерге? — С ол ай -а к болсын, — д ед1 Сы рбай уйше б а р у га асыккан Е ста й , — эркайсымыз б1‘лген сабагымызды ез- геге ок.ыта береш к те. Б'ф -б1р!м1зден сабак, алуы мы з- дын басы осы болсын. — Я согласна.1 ВЕС1НШ/ ТАРАУ БАСКАРМА МЭЖ1Л1С1НДЕ Б ахы тж ан д ы уйк,татканнан кейш , уй ш аруасы мен 6ipa3 айналысып, терге т а с т а г а н жастыкты ж а с та н а жана са н а калпый берген Т э р б и я , eciK алдында гу р ете калган машинаныц даусынан шош ы п оянып, тесектен басын к е те р е турегелдй <Б у ю м екен?» деген ой кеп K erri, ecew ipeyi л е з д е басы лган он ы д ойына. Буд ты ры п койган керосин .пампыныд бштесш бу - рап кетергенш е, элде юм eciK как ты . YfliHe келген Kicire «юмещ» д е у эдспнде ж ок Т э р ­ бия, ж е ш л д е у кш'мдерш уст1не т ез тле сап, есю леу ту- бгг шэл1С1н басына орай сап, 1л геп салынулы тур ган ауыз бв лм ен щ eciriH ашты. К ы с к ы ыкшам юпммен э л ­ де ki'm Kipe бергенде, Тэрбия тан ы м ай 6ipep адым ше- п'нд1 д е, кесю ш н е кадала К ар аган д а таный кетш: — ©й, А нател ! — дед1 куан ы ш ты дауыспен- Тэр би ян ы д басына А натолий Кондратьевич тур ал ы «ол оры с, 6 i3 казак» деген ой еш уакы тта келген емес. Сон дай , е д жакын адам ы н ы д 6ipi Анатолий Кон- дратьевичтщ кузден 6epi бу л у й д щ босагасын а т т а - мауы Тэрбиян ы д 6ip буй|'ршде садталы п, 1'штей са гы - нып ж ур етш . Сондыктан д а , ж уы р д а Гулнар к о н а к бои аттан ар да, Анатолий К ондратьевичтщ кептен к ат - наспауы н айта кеп: — « Е ске алсад есю асыднан садта» деп ед1, к у з п сойган д ой д ы д жамбасы ед1 м ы н ау, карынныд ж ум ы р - 1 Мен макулдаймын. 479

шагына эдеЙ1 ариап сактаран сарымай ед! мыяа бгреу, осыларды ал а бар, ауыз тисш,— деп 6epin ж1берген., Сейткен Анатолий Кондратьепичтщ ойла жокта Ki- pin Keayi Тербия ушш кутпеген ж аналык болды. — О, женгей! — дей Кфд1 Анатолий Кондратьевич есжтен, т а з а каза к акценпмен, — уйкыннан ояттык 6i- лем, Kepicnereai кеп замам, колдасып амандасамыз ба, кушактасып амандасамыз ба? Eki колын 61'рдей созран Анатолий Кондратьевичп Тэрбия куш актай алар ед!, егер онын соцынан 6ipey Ri­ pe бермесе. Оны Тэрбия тосыркап барып таныды, Са- маркан екен. Алраш таный алмауына Тэрбия айыпты да емес едх: Самарканныд бурын кырып журетш мур- ты карайып, кыяктанып ecin KeTiirri. Колдасып кан а амандаскан Анатолий Кондратьевич Тэрбняра аса кен>лд1 кершдс Расы нда да солай едь Бугая 6ip с е б о т — аральт акшан ажалдьщ аузынан жалрыз кызъшын аман ке/iyi бол са, екншп оебеп — Алматыдаи ж олы боп кайтуы. Республика астанасыиа ол плотина курылысынык эерттеу жумыстарын 6ip ынгайлап болып, жоспарын да долбарлап 6iT ipin, енд1, алдары ж азд а геологиялык соцгы жумыстарын жург!зуге, болашак, плотинанык участопнс жумысшылар поселкесш сала бастаура ка- ражат сурау ушш жэне жасаган icTepiH макулдату ушш 6apFan. Б ул женде онын 6 ip куанышьг— Халык Комиссарлары Совет!нщ бюросында тындалганда, жа- сап апарган долбары жоспардын Heri3iHe алынып ка- былдануы болса, екшнн куанышы — осы бюрода онын алдагы ж аздагы жумысына табаны куректей бес мил­ лион сом акш а бершдь.. Бес миллион сом!., жэне, мынадай, эрб!р тыйын Улы Отап coFwcbma 6ip ок, боп жаткан кезде... cofuc кезш- делайдага аса коймайтын болашакта гана пайдасы бар курылыска ушмегпн осынша акш а босатуы не деген гажап!.. Одан да ражабы — партиялык, мемлекеттш я ша- руашылык мекемелердш кайсысына барса да, cofwc канша ауыр ж урш жатканмен, ein6ip мекемеде, em6ip кызметкерде абырж у жок, бэр! д е салмакты, сабырЛы, онлы жумыста!.. 480

Б?л. эрине, Отаннын болаш агы и а, жауды жекугне, социалиста курылысты удете TycyiHe, коммунизм к у - руына н ы к сеш мнщ белгкп!.. Анатолий Кондратьевич те мекенш е сол сешммен кайтты ж эн е удамет пен партия орындарына ал даны кузде плотина жоспарын а я к т а п болура узде 6epin кайтты... Сы рбай уй ш е осы зор куан ы ш ы н досына е сп р т- кел'| ж эне к ан ал курылысын кергел1 келген бет1 еда... — Сыр-ексн. уйде ме? — д еп су р а д ы Анатолий К он ­ дратьевич, амандыктан кейш. — Баскар м ан ы ц жыйылысы бол ад ы деп кеткен. К->- не, Tepri б е л м еге юрншер!.. — Щ еииш ндер, отырындар! — дед! Тэрбия, т е р п белмеге К1рген конактар турегеп туркан сон, Сам ар кан торге отырраннан кейш , жолшыбай то- нынкырап келген Анатолий К ондратьевич Tepri белм е- iiin босага жагында ерсш -кар сы лы 6ipep рет ж ур ш , ед|, уст'ш с масакана курган кроватьтын устш д е 6epri тур ш вдйган етегшен бет1 рана кершш ж аткан уйкыдары ж а с балара Tyeri. liui жылып кеткен А н а то­ лий Кондратьевич, кен.ш жетектей тур а, кроватька ж е- тш барран жок. Н ем ере дегеннщ ыстыкгыры ез белшен шыккан б а - ладан кем болмайтындырын, А натолий Кондратьевич, больницада гуран Бахытжан босагасы н алраш атта- канда-ак быип, «кэне, керейш мен метисп»...1 дсп ко- лына алран баланы н шеюмдей Fana дашкене бетше ко- 31 тускенде, махаббатты ц м эд п ош п ес coy.ieci ж урепн - де тутана калган. Н емересш керсш, кермесш, с о сэ у л е онык ж урегш - де ж аркы рай туспесе, элареген ем ес. BipaK, 1'штей сон- ша суйе т у р а , сыртка сонысын б1лД1'рген емес. Сондагы онын карайлайтыны Тэрбиянын квш‘л1 рана. Оран ка- райламас ед1, егер онда осы сэби ге иненщ жасуындай алалык бол са. взшда де бай кауы н ш а, езгенщ де ай - туынша, Торбия осы балара ж ан ы н узда турран 6ip адам. Б ал ан ы соншалык ж аксы керетш, MiHe3i к а - закы лау ад ам п ы ц кенш не, егер б а л аг а езеуресем к а - 1 Буданды... 481 л С.-Мука

яу салам б а деген оймен, бул уйге келсе, баладан бо- йын сы риактау устауга тырысады. Бул ж олы да сейтейш деп сд1, балага жакында- уына Тэрби я себеп болды. Немерес:не Анатолий Кондратьевичтщ журен елтш туруын кескш'кен абай- лаган Тэрбия: — Бэр1М1зге ортак бала гой, Анател, искеп'ц, суй- riK келсе руксат! — деда. — Р ахм ет женгей,— дед]' Анатолий Кондратьсвич, — калай, 03i? — T u i-аузым таска, — д ед 1 Тэрбия, — уй!м1ашн базары ез1‘. К,ылыры сонша т э т ', каз|'р кабагынды жаптыр]Майды, орынсыз ж ерде кулш'реда, сейлетедк.. — А ну-ка, я посмотрю на него1,— деп Анато­ лий Кондратьевич аятын еппен басып кроватька жа- кындады д а , уйкыдагы баланын кескшше твнд|'. Пысылдап кана уйктап ж аткан бала, осы калпыи- да OFaH осындай кезшдеп Галясына уксап кеттП.. «Аумаган сол!.. Дал езй..» 1шшде сагыныш пен махаббаттын жалыны лапыл- дай калган Анатолий Кондратьевич, демш катты тар- та, узак соэа 6ip алды да: — Уйктасын, — дед1 кейш шегйпп. — Неге искемедж? — дед1 кезш е жас кеп калган Тэрбия. — Kiel баласын искеуге бола ма, — деда Анатолий Кондратьевич куланып, — бала сен ш foh. — Болмаса, мен неге искеймш, — деда' Тэрбия. — Искеп туп'л суйш те тоймаймын. Баланы жаксы керу ушш, iuiTeiH шыгу м|'ндетп' емес екен... Тэрбия ©Kcin жылап алды. О ны к ecine Дэулет те туеш турганын ацгарган Анатолий Кондратьевич: — Булай етуда'н Keperi жок, — дед! Тэрбияны тез жубататын сезд! eciiie Tycipin ап, — бейуакытта жы- лауга болмайды, acipece тузде жолаушысы бар, тчлеу устшдег1 Kicirc. — Койдым, тоба жасаган, тоба! — дед'1 ырымшыл Тэрбия, Анатолий Кондратьевич-пн c©3i жуйесше ту- се кап, К031Н суртш. 1 Кэне, керейшип они. 482

— К аш ан кетш ед! С ы р -ек е к ?— деп сурады А н а ­ толий Кондратьевич. — 1щрде. — К ал ай кеп отырган!— дед! Анатолий Кондрать­ евич, бтлек сагаты н а карап, — т у н ортасы ауып бара- ды РОЙ. — С о л а й боп далды ма? — д ед ! Тэрбия. — Ж ыйы лы стары н неге к е т бастаган ? — ©здер1 вд р д е келдн — Юмдер? — Б 13Д1Н шал, Айым, Е ста й , Наташ а — TepTeyi жер кврем1з д еп Kerin, уш к ун д е оралды. Шал езге- лершен кеййпр ек келдь Ж ы й н алы с coFaH карап ке- шжсе керек. . — Калай, карттык кенШ? — К ай д ам , — дед1 Тэрбия к а б а к шытып, д остас Анатолий Кондратьевичтен к ергсш н жасыррысы кел- мей, — к аб ар ы келкпей келд! ме, немене... — Неге? — К ай д ам , не екенш. Сексеу1Л сыякты кынырай- ган Kici ем ес пе, ез ыркынан б а с к а г а кенбейтш... T ic жарып еш нэр се дей коймаганмсн, Teri, балалармен элде н см е«еге келке алмай к елд 1 рой деймш. Ж ы й- нальгсты д а у з а к устал отырган сол болмаса «е кыл- сын!.. — © зщ бармадыц ба, ж ы йналы ска? — деп с у р а ­ ды А натол и й Кондратьевич. — Ш акы рып едк баргам ж ок. — Неге? — К ай тем , барып. Белсенд! 6 ip шалды ш ьтаркан жокпыз б а о сы уйден. — С ен д е муше емесш ак, к ол хозга? — дед! А н а ­ толий К ондратьевич ойнакы унмсн. — Мушемтн. — Ендеш е, жыйналыска катн асп аур а бола ма? — Тапсырганын орындасам, Heci бар менде? — К 1МД1 айтасын, «Heci бар?» деп? — К о л х о з д ы айтам да. — Н е тапсы рмасы бар ед1? — Ж е р Ж1'би ауылга да, e ric басына да агаш отыррызгалы ж у р рой, осы колхоз. Ж уы рда сол ж ен -

де жыйналыс бо.пып едд, 6ip катындар жыйырма-отыз туп TireMi3 деп сандалады. Мен ерепспм де, «жуз туп TireM» дед!м. — Эйел|' ершщ он кабыргасьгнан жаралады дей- TiH ед!, р ас екен рой сол,— дед1 Анатолий Конд- ратьевич. — Сыр-екецшц осындай 6ip шыга тарта- тыиы болушы ед|, coFan уксаган екенсщ жекгей. Кай жагыннмц усынысын erri сонымен? — М аран epin он шакты катын жуз туптен п'гетш болды. Ен аяры жыйырма бес... — Бул колхозга берген пландарыныз бар ма ед!? — ден сурады Анатолий Кондратьевич Самарканнан. — Райзонын пландауы бойынша, алты мын туп отыррызбак, та. — Онда, план орындалмайды екен рой, — дей бер­ ген Анатолий Кондратьевичтщ сезш Тэрбия белт: — Неге орындалмайды, — дед!, — мектеп мын жа- рым тупт! мшдеп'не алды, дегдом1 еы мын егем1з депп дейдТ Жетпей ме сонда планра? — Асып кетедр — дед1 Анатолий Кондратьевич. — Егер орындап шыкса, — дед! Самаркан. — Неге шыкпайды? — дед1 Тэрбия,— берген уэ- десш орындамаса Kici бола ма? — Рас, — дед! ек! конак. ©з ерк1'мен емес, конактарынын аукымеп'мен ке- неске алданып калган Тэрбия, жет1'каракры тунде ешдайда бармас деп ойлады да: — Тары кандай мшдеттеме алдын? — деп cypaFan Анатолий Кондратьевичтщ сезш е «кей!'н айтармып» деп капа ж ауап 6epin, ас даярлайтын ыкрай керсетп'. — А ска ауре болма,— дед! Анатолий Кондрать- — Неге? — Жыйналыска барамыз. — Осы тунде ме? — Bi3 сыякты журт отырран ж о к па, со жыйна- лыста. Ci3 калай карайсыз? — деп Анатолий Конд­ ратьевич Самарканга бурылып е д 1: — Обязательно барамыз, — д ед ! ол. 1 «Детдом» дегеш. 484

О лар б а р с а , лы к толган клубты н im i ыц-жын екен. Бул ж ы й налы с ен алгащ кол хоз баскармасыньщ Maxdnici боп ашылмак еда. Е стай ды н ойы — 6ipep са - гатта б а с к а р м а мэж шсш етюзш ап, сонын 1зш ш ала, колхозшылардын жалпы жыйналысын шакырып ли ­ бериек. Х абар осы лай айтылганмен, ы м ы рт жабыла жый- налган ба скар м а мушелер1мен кабатгасы п, колхозшы- лар да кеп калды. Жэне, келгенде анау-мынау келген жок, ж ур уге жарамайтын б1'рл1-жарымды мугедектер болмаса, тайлы-таягы калмай т у т а с келда. Колхоз ор- талырында ж уы рда уйымдаскан бал ал ар яслише апа- рып тастап, ж а с баласы бар эй елдер д е жыйналыстан калган ж ок. М ектептщ мугал1'мдер! мен ж о га р гы кластардын балалары сол кун п жыйналыстан кей ш колхозшылар- ра спектакль керсетпек едк Ж у р т ертерек жыйналып калган сон , Естай баскарманыц м э ж ш а б1ткснше спектакльд! ойната бермек боп е д к председательдщ кабинетше жыйналган баскарма мушелерше Сырбай усыныс ж а с а д ы . Эуел1 ол, баскар м а да жэне колхоз жыйналысында не мэселелер кар ал уы н сурап алды да, ексуп пц моселеа 6ip болгандыктан: — B ip ба сты н жагын ею айы рып кайтем'13 ж уд э, — дет ба ск а р м а мушелерше, — м ун д а да, онда да ай- тылатын с в з 6ip ey болган сон , 6 ipre-aK етюзген!М13 дурыс емес пе? — О л р а с кой, Сыр-еке, 6 ipaK, э у е л 1 баскарма м у- шелер! боп е з а р а келюш алаты н кейб1р мэселелер бар гой, со л а р туралы ы нты макка келш алмай, кеп- Т1н талкы сы н а тастауымыз ж ен бол а ма? — деп, Е с ­ тай Сы рбай Fa, езара кел1а'мге ке л е алмаган 6ip се з - дерд1 елестетш едт — Е л бузылып, ертю сеп'леп'н н е бар efli, сонда?— дед1 С ы р бай , бул сездд унатпай, — кайсымыздык ай- тып ж ур ген ш 1з де жудэ осы колхозды н Камы е м е с пе? Квпш1Л1'к тез емес, ж удэ. «Ж атпайды кыйсы к агаш тез касы нда» дей ме? MiHAi каш ан да кепшинк тез керед1' ж э н е тез тузейд1 ж эн е б 1зд щ оларга ай та- тынымыз — б 13Д1Н гана жумысымыз емес, осы колхоз­ шылардын д а жумысы. ©зшдак icKe, кепш ш к каш ан 485

да эд!л. Ендеше, олардан бугел и не бар, жудэ? 03in кердщ бе, кдоша ада-м жыйналраиьш? Меш'н кез!М тусп. Ж уд э, кыбырлап аяк басар адамнан жан кал- мага и керш едк — Р ас, — дед! Естай, демш соза ап, — бул кек- тем coFbic басталраннан кейшп 6ipiHiui кектем. «Bi- peyi шаруаны к екеу болып» деп Ыбырай Алтынсарин айткандай, кектем малдык да телдейтш кез!, епнш'к де себ!летш кез!. Шаруанын буркырап есеп'н кез1, бул. Колхозшылар 6ip. жактан соны куаныш керее, екшил жагынан, булайша туп-тугел жыйналуы — эркайсы- сынын патриоттык, то-есть, отаншылдык сез!'мшщ жо- рары е к е т н керсетуь — Ж удэ дурыс, — дед1 Сырбай, — ендеше жыйна- лысты 6ipre жасайык. Еншм де кыйсая тарта кой- мас. Ж ен сез дегешш'зд! кеплн талкысына салармыз да, мшд! сезд| журт керсетер, сейтш, ымырара келер- М!3 де, 6ipaecin icae KipicepMi3. — Калай карайсыздар? — дед1 Естай баскарма- нын езге мушелерше, ез! кешп калган кескш 61лд1рш. — Солай-ак. болсын, — дед'1 олар. Ж ыйналыста ем мэселе каралды; 6ipi — колхоз- дын екшил токсандары ic жоспары, emHiuici — Сыр­ бай зпеносынын мэселесг Алрэшкы мэселе туралы баяндама жасаган Е с­ тай, бул токсанныа ерекше жауаптыльнын айта кеп, езге мшдеттермен катар, малды телдетуде, eriiwi се- буде каж етп |'стердщ бэрш, оларды орындап uibiFy- да юмдердщ жауапты екетн, op icrin баеталатын, орындалатын мезп'лш план бойынша жуйе-жуйес|'мен айтып шыкты. Бул баяндамада айтылган сездерге кепшЫктщ кулагы каны к болгандыктан, планды iciepfliH. орын- далуына каж етп косымша усыныстар жасау болма- са, шырыш бузарлык даулар кетср1лген жок. Кепшип'к ею мэселеге кеб^рек токтады: 6ipi — овощь отыргызу мэселес!, 6ipi — аиаш riry мэселест. Bipiumi мэселе туралы к е п т Ы к .кутпеген 6ip жа- налык кеп шыкты: овощь отыррызатнн бригадапы баскару iciH, Тарторайдагы детдомнын кызметкерлер! 486

алыпты, о л а р д ы бастайтын детдомны н директоры А н ­ тонина П орф ерьевн а Лагода екен. Оеы жыйналыска катнаскан Антонина Порферьевна ш ырып сейлегенде: — Ж о л д а с т а р , 61'зге тапсы рылган мшдетп icTi кал ай ор ы н д ауды бригада м уш елер: боп езара тал - кылармыз, оран а'здердщ уакытгарынызды алмайын, — деп б а ст ап , он бес — жыйырма минуттай уакы тта, Совет отанындагы халыктар д о сты ры н ы к тамашалы- FbiH, соныц айкын 6ip дэлел1— У краинадан келген детдомга ж ергЫ кт! халыктын. а с а зор кадыр-хурмет жасауы екенш тындаушылардын жаны толкынданар- лык леппен айтып шыкты. К ей ж е р д с ез! де козш е жас алып, кейблреулерд1 ж ы латгы д а . Свз1н ол: — Блздщ бригада м1ндетт1 iciH артырымен орын- дап шыруына уэде берем!— деп дорарып,— квппплж шапалак, ур ганн ан кейш, бар д аусы м ен : — Ж а с а с ы н , халыктар достыры ны н, булжымас берак Tiperi, б 1здщ cyftiKTi экенпз, устазымыз, туы ска- нымыз — ж о л д а с Сталин!— деп ур а н шакырды д а , ез! три б ун ад ан жылап тусть З а л д а отырран эйелдер- дщ б1разынын. квз жасы сонда агытылды. CeeiMi ауырлаккыраган Е стай , кепш ш кке: — Л агод а жолдастын сезш казакш ага аударайык па?— деп едк — Т у сш д ж ! — деп д у ете кал д ы квпш1л1к. О лары рас ед1. А нтон и н а Порферьевна украинды к акцентпен орысша св й леп шыкса да, оры сты н т!лш шала 6uie- тшдер, я б1лмейт|’ндер, онын не айты п турранын ж у- periMeH укты . «Арэш егу» детеншн шын магнасы н колхозшылар осы ж ы й налы ста Наталия баян дап, Айбарша аудар- Faii свзден ук т ы . Бурьш олар ж е м 1с беретж aFaiirrap- даи баскал ар ы н сэндж ушш, н ем есе керек-ж арак ушш рана еплед1 дсн ойласа, енд| тыидаса — взге пайдаларын коя турып, онын б у л ар а уплн зор уш пайдасы бар екен: Bipim ni. E r iiw i желден коргайды . Бул макайра тер1скейд1'н ж е л ! емес, кунгейдак ж ел1 кауыпты. Т е- р ккейдщ жел!- алыстагы тертскейдщ ызгарын бу л арага со куй ш де жетюзе алмайды; арканын кед да- ласынан е тке н ш е , ызгардын, 3opi сынып, куаты кетш 487

калады. Кунгейлж желдщ кауыпты болатыны — Ор­ та Азиянын ыстыры бул араныц iprecirae тур. Одан козгалган ж ел, жолында 6e re ri болмарандыктан, тез арада л а к етш кеп куйыла калады . Ол куйылса, ак ericii куарты п кегед!, кек ericTi жырып кетеди Сон- дыктан, Наталиянын айтуынша: — Епн д! жедел корpay ушш, агашты епстж та- наптардык айналасына да егу керек жэне кауыпты жел со ж актан кеб|‘рек кездесеп'ид:'ктен, кунгейге кеп егу керек. EKimiii. Бул манайдыд erim суарылатындыктан, жер|'шн. б е л дымкостанып жатады. Со дымкос кун- hi’k ыстыгына буланып ушса, жердщ беи' сортандан- ган кеб!рге айналады да, суарран-суаргапнык арасын- да кабыршактанып ката береди Каткан кабыршак, еп'слкп'н сабарын кысып, ерши бой жаздырмайды. Erie танабын айнала араш ег1лсе, opi ауаны желш'п салкындатып, эр! кун сэулесш езж е кеб1рек тартып, api ыстык лепке сая болып, ж ердщ бетж, кабыршак- тандырмайды. YuiiHUii. EriHi кеп суарылатын жердщ б1разы, су калын, сщгепджтен сазга айналып кететш мэл!м.Осы сазды кургатуда араштын пайдасы орасан: жуандап алран араш, сеткеа'не уш мьщ литрдей жер астынык ызасыи1 бойына тартып, кереп'н алады да, езгесж бу кып ушырады; п'п'лген ж ас шыбыктык ез1 кущ'не 500 литр ылиал тарта алады... Осыныц бэр|'н Наталия айтып, Айбарша аудар- ранда, тыпдаушылар хайран кап, каулы алынканда, бурый уйрарраи 14 мык жарым тупт1ц орнына 20 мы» туп отыргызатын болды. Б ул жумысты баскару — бакшашы Акпан lua.iFa тапсырылды. Естайдыц баяндамасына толыктыру ретшде, жер жырту женгндеп' пйбрш Айбарш а, агротехниканы колдану маселeciH Наталия толы к айтып шыкты. Айбаршаньщ баяндауынша, жер жырту жагынан, кектемд|'к ericTiH планы орындалмай калу каупыжок екен. Оньщ айтуынша, алпые атгы к купи' бар ЧТЗ-ге, 12 корпустык 4 сока Tipnen, майлауын, трактористер- 488

дщ демалуын коспай, кунше 16 сагаттан жург!зсё, токтаусыз ж ур ге н д е 20 — 25 гектар ды еркш айдайды екен. К ол х озды н быйылны eric ж осп ар ы 310 гектар, онын а к, e r ic i1 ПО гектар, кек e ric i2 150 гектар, езге- aepi б а ск а дакылдар. Айбаршаныц есептеушше, ор ­ та шамамен кунш е 15 гектар ж ер айырганда, колхоз­ дын бар e ric танабын жалрыз Ч Т З -н ы к ез1 20 кундё б тр ш кетедь Кун ж ары нан колхозды б у л канагатгандырады: ол арада, кектем erici апрельдщ ортасынан баста- лып, майды н Ю— 15-де аякталады . Ж эне 6ip колай- лы ж агдай — кек eric майдын бесш сн бурын себ1'л- м евд, кун кеш1'рек ысыса, майды н жыйырмаларьгнда 6iTipce д е кеш-пк кылмайды. Айбарш аньщ осы кедестер in ж э н е егш танабынык кай тусын каш ан жыртатынын т у г е л тындараннан ке- fiiH, канараттанран журттын тек к а н а айткапдары: — «©зек-ri жанра е.щм бар» д еп т1. Тракторын то- лып ж атк ан тетшпен журетш маш и на. Сонын б1рде- Meci бузылып кап Kecip жасамаса! — М ы н а coFbic дуниеш тапш ы лы кка айналдырды Foft, дишсц/й майы жетпей куртып журмесе!.. Б ул кау ы п ты айткандар е п з , а т сыякты келжгср- Д1 пай далан уды усынып ед!, к е л ж жырткан ж ердщ шаларайлырын, тракторына ceHiMitc айта кеп Айбар- ша карсы болды . Д егенмен, кеп ш ш к трактор бу з ы л у каупын ой- лап келш терд 1 даярлап отырура к ау л ы алды. Д ау Наталиянын косымша баяндамасынан кете- рш п Kerri. О ны бастаран С ы р бай . Б ул дау кеше ат устшде басталран. Жер аралап ж у р т кенескенде, Наталиянын агротехникалык пландарын Айбарш а мен Естай ды н аударуы аркылы « c r in алып, ун атка- нын кы скаш а айта кеп, унатпаганы туралы: — Ш ы рагы м , мундай даулы мэселеш, сен ж уд э ж урт ар а с ы н а 03ipre дабыра к ы л а керме; кешн ез- ара т у а ж 'с ш ялрэн сои айтарсын,— деп ед1 Сырбай. 1 Арпа, Оидай, сули. а Kypim тары, жугер!. 489

Ол арада ашып жауап кайыра коймаган Наталия, сол айткандарын одан да аж арлап колхоздыц жый- налысына экеп койып калды. Наталиянын далада ж ауап кайтармаукна себеп — онын сез!не Сырбайдын елеуЫздеу карауын бай- кагандык едк Расында д а Сырбай Наталиины мамандык жагы- нан менсше койран жок. Агротехникадан карацгы онын ойында, егер жер! мен суы кел!ссе курил ecipy тэсшн, а.ярын т1к баскан пендеде езжен артык б|'ле- TiH жан болура тшсп емес. Сондыктан, Наталиянын агротехника туралы эцпмелерж ол сол кулагымен рана тындап, ыклас койран жок,. 0 cipece, жерд1 дэ- pi-дэрмекпен вндеу туралы энпмелерш тындагаи жок. «Еп'нд! дэрьдэрмекпен ендейдЬ деген сезд! Сыр­ байдын кулагы бурын да шалранмен, дэл вз колхо- зына ол «дэрг-дэрмек» келе де койран жок efli; сырт- тан есп'генге Сырбай сене де койран жок едй «Жер!, суы кел1скенмен де, eriHfli шырару xeiiri ташрда» деп сенет1н ол, сап-сау табири жерд1 дэршеу icin TORipi алдында кунэ да керетш. Сондыктан ол, urepipcK жылдары eric орнына квн твгуге де карсы бои, зор- лагандай арен квнген. Кенге солай карайтын Сырбайдын <дэр1-дэрмек» дегенге бойы жыйырыла калды. Дегенмен, тура кар- сылык aflryFa ынрайсызданып, взшше дипломатия жасаран боп: — Шырактарым, — дед] ол Наталия мен онынсе- 3iH аударран Естайра,— маран ж удэ 6ip жыл рана мурша (jepiwxep, aapi сеппей-ак койындар меш'н та- набыма, оны баска <5ipeyre себ!кдер, жудэ содан кем егш алсам сеп'ндер меш; эйтпесе, еншалла, кем ала коймаспын. Наталия мен Естайдын кайталап айткан етмиш- не Сырбай сырггай унс!з ж ауап берд1 де, штей «ай- та бер, аузынды аяймын ба сендердщ, менin ез айт- каным айткан» деп корытгы. Bipa3 уа кы т сол OHFa табан т]регенмен, даладан колхозга беттей, Сырбайдын бул мэселеш uiemin ал- рысы келдк ейткеш, егер Наталия бул мэселеш бас- карманын, не колхозшылардын талкысына салса, 493»

олар Н атал ияны колдаса, к ол хозд ы н тэртсбше к е н д ь пп уйренген Сырбайга кенбей болмайды. Онын Н а - талиядан «д а ул ы мэселеш к е п ш Ш к арасына салм а» деп е тш у ! сод а н едь Н аталияны н ашып ж ауап бе р м е уш ол, «сез1м д 1 тындаганы бол ар» деп ж орып едг, онысы бекерге шырып, е з niKipine к е п ш ш к п Y rirre rici келген то н- мен, С ы р б а й га айтканынан r e p i д е ж аты к кып, ж е р ендеуд1, a c ip e c e дар1-дэрмекпен е н д е у д 1 айтып шыкты. Сырбайдыц байкауында, кеш ш лж бул сезге уйып калган сы я ктан ды . Солардын ар асы н ан 6ipeyi кул ан - ды ма, э л д е расы ма: — Ж е н рой б|ул сез, б!рак. осыныц езш ay en i, Сыр-екедшц танабына колданса кайте/п? Мол еш м- mi болам д еп ж урген со Kici рой? — деп сез тастап е д к — Ж у д э к.ай ce3in ол? Ш е тк е шырарранын мен болганым б а ? — деп Сырбай байлаиы са Kerri. А н а у адам: — П ай д ал ы деп отырран ic r i ай ту, шетке шырар- ран бол а ма екен, Сы р-еке-ау?— д еп келе ж ат ы р е д п — С е н т у р а туршы ж уд а кыстырылмай! — д еп Сырбай токтаты п койды д а,— дэррдэрм епш д мэш н акы лдаса ж атармы з, — деда, колхозшылардын алдын- да, ж а н а келген жас маманга тж тен -тж карсы келуд1 ынрэйсыз K epin,— еш мэселешн, б а сы н ашып алайы к, муяд а. — Э у е л ! мына кетерклген мэселен! аяктап а л а ­ йык та... — Сезд1‘ кы скарта сейлеу ке р е к , ез:'... — Р а с , т у н ортасы ауып ба р а ды , отыра беремi3 бе осылай?.. — Е р т ец д е ic бар емес пе?.. — деген сыякты св з- дер д уы лд ай калды. Самарк.ан мен Анатолий К оидратьевич кл уб к а осы кезде ш рдк Клубтын. iuii лык тола адам екен. Тебедеп ею ас- па ш ам жарылранмен, керосин!, н ем есе б|'лтес1 н аш ар ма, з а л д а гы сэуле ете кун прт. Б у г ш мештщ ж агы - луынан, op i к е п адамныд буы н ан зал ысып кетш . кепнплж тщ тш еп м ен есштер аш ы к тур. С а м ар к ан мен Анатолий К ондратьевичт!ц ш ргеш н 491

залды cipecripe толтырран кепшшк абайларан жок. Сезге бегет болрысы келмеген олар, 6ocafa жактагы 6ip топ баланын арасына кыстырылып отыра к е т . Оларды танымаган кеййр балала'р, «гам булар?» деп езара кунгалдесейш деп ед1, «сез тындайык та!» деп б1реулер1 упатпаган сон, кунюл догарылды. Дабырлаган кепшшк жай сезiне басыла койма- ран сон, Естай орнынан турегелд! де, улкенд!п' шер- кеудщ Kiiui-ripiM нонырауындай тугкалы жез кокы- рауды нанрырлата сорып ж|'берд|. Оны кызык кер- гендей, балалар «о-ho!» деп ду ете калганмен, кан- рырларан кокырау зынысын шыраррандай зал лезде тына калды. — Уят емее пе, буларын, аранын уясындай ызык- дап? — дед| Естай кепшшкке. — Даурырумен ic 61- то ме? Тыкдасып сейлейш те!.. Квп отырганымыз рас, — дед! ол, сахнанын кабыррасындагы сагатка карап ап, — кунде жыйналуга уаныт кайда? Б!р айда бол­ тан 6ip жыйналыс... Будан кейш елнд! ceyin бтрмей жыйналмаймыз. Акылдасып алатын жабдык. квп. Шыдасандаршы. Шуласпасак, тез б тро ш . Залдан 6ip карт: — Бала араласкан жыйналыста береке болушы ма ед]', солар квп шулайтын, шырару керек ездерш! — дсп турегеп едк — Сабырланыдыз, аксакал! — дед1 Естай. — Оты- рыкыз! — (Карт огырды)—Epirin келген балалар ма, куатын? — дед! Естай,—жумысшылар емес пе, олар?.. 1с жоспарын олардык да тыпдарысы келмей ме? Bip бала: — Б|'з айдайтын еп'зд|’ со шалFa айдататын екен, — деп келе жатыр ед|‘: — KapaFbiM, отыр!— дед! Естай,— «ce3iwu 6ipey сейлесе, аузын кышып бара ма?» депть Мен айтып турмын гой, сенщ ceainai. Зал тынран сон, Естай Сырбайга сез берд!. Ол сахнадары президиум столыныц касында еда'. Мака да сол арадан турегеп свйлеген еда, каз|’р де сол арадан кетершп: — Естай, шырарым, —дед! Сырбай,—Наташа кы- зыма 6eperin сурауларым бар, екеум1зге де дэнекер 492

боп, жудэ тусгадарш! сен, — менщ казакшамды оран, онын. орысшасын маран. — Болсын, Сыр-еке. Естай алма-кезек аударып турран Сырбай мен Наталиянын, сурау жауапгары былай боп шыкты: С ы р б а й — Шырарым, сен курнитщ тукымын жерге сэделке (садилка) мен отыррызу керек дедац бе? Н а т а л и я — Эрине. Ойткеш, колдан шашкан тукым, епнд!'к жерге не yfiinin, не шашырап iy c y i мумкш. Екеу! де залал. Шашыраса егш сирек шыга- ды, уШлсе кою боп, б!р сабактьщ ecyiH еюннн сабак бегейдк Садилка тукымды ойдарыдай отыргызады. С ы р б а й — (Кеп марналы дауыспен ыцыранын- кырап ап) Jm-m -m, солай де, жудэ!.. Курштщ тукымы кургакка себ1'лед1 деп окытты ма, ceHi жудэ! (Журт ду кулкгп. Естай конырау кагып эрец токтатты). Н а т а л и я — (Ынгайсызданып кызарандаган кесхшмен) Кургакка да, сура да себуге болады. С ы р б а й — Кургакка сэделкенщ калай журуш 6iacMi3. Сура калай журедг ол? Н а т а л и я — Erin себетш участокке су жайын, жер дымданран кезде эрызып Ж1берем'1з де, садилка- ны тракторFa Tipкоп журпзем1з... (Журт кулеши деп ед1, Естай тары да токтатты). С ы р б а й — (Наталияны енд! эурелспс! келмей, турасын айтпак боп) Кызым, ж удэ олай болмайды. Мысалы, бидайды, сулыны, тарыны сей1лкемен отыр- рызсан жен: сэделке тукымды уш сантеметр терецге комсе, эр i колдан сепкендей, не топ боп, не суйык боп шашылмайды, opi колдан сепкенде тукымныд ко- 6i жердщ бепнде жатып кус Tepin жссе, сэделке отыррызран тукымды жей алмайды, олай отырган ту- кымдар жаксы енедк Н а т а л и я — Рас. С ы р б а й — Ал, курштщ тукымы ше? Ен алды- мен, кургакка сепсек ол жудэ шыкпайды, жэне оныц тукымы, ж удэ сондай элс!з кэп!р, онык сабагы, уш сантеметр терещн жарып кетерьпе алмайды. Кетерму ушш, жарты сантеметрден артык калыдда жатпау керек. 493

Н а т а л и я — Б1лем. Садилкамен де солай отыр- Fbi3yFa болады. С ы р б а й — (Садилка олай отыргыза алмайды деп ойламайтындыктан ыцгайсызданып кап) Куп... болсыи солай. BipaK, сол жарты сантеметр калындык- Чык ©3i кургак калындык емес, ылай калыидык болу керек. Эйтпесс, курштщ тукымы жэне жарып шыга алмайды. Оны бмесш бе? Н а т а л и я — (Бйшеймщ дсуге ынгайсызданып) Biлем. С ы р б а й — (Kefiiren дауыспен) Карагым-ау, сон­ да... сонда, сэделкемен отыргыз деген юсще жудэ акыл бар ма, жок па? Су жайылган жерге трактор журсе, жер бетшдеп жука сазды жентектеп, жуда копарып кетпей ме? Сонда, артына т1ркеген сешлкеге тукымды отыргызатын жумсак, Teric саз кала ма? , (Журт ду кулш, Естай эрек токтатты). Н а т а л и я — Озге калай себу керек, ата? С ы р б а й — Жуда ол былай болады шырарым: мысалы, мен 6ip гектар жерге курштщ дэнш себед! екем дейш. Ол ушш эуел1 сол жерд1 айнала атыз со- Fbin алам. Бшесщ гой, онык не екенш? Н а т а л и я — Бшем: ericn'K участокке жайран суды устап туру угш'н, топырактан айнала коршайтын кырат кой. Рылым тМнде де осы атты колданып «атызовка» дейд!. С ы р б а й — (Сабырмен бипаздап сейлеп) Б1лд1к, кызым. Сол атызды жудэ сорамыз... суды жудэ жая- мыз... б|'зде мала араш деген болады: кэд1мп денбек; соныц ем басына аркан байлап, мойнына не камыт, не мойылдырык кип’зген келжке жегем1з де, кел!кт'| атыз М н е жург1зш, суды мала агашпен жудз ылай- лаймыз. 0йтетш|'м1'з — сепкен тукым, тунган ылай- дын астына жатады да, жука жэне жумсак ылайдан жудэ тез енш шыга келедк К,она ма, кызым, осылай себу кекейще? Н а т а л и я — (Шын ыкласымен) Конады, ата!.. С ы р б а й — Конса сол, жудэ!.. Сепкен тукым ылайдын астына тез тусу унн'н, себерден 6ipep кун 494

бурын салыны1 сура малшып, ауырлатып аламыз. Оны суга сепсен тубше тез ж ата калады, кургактай сепсец — сура 6 ipa3 калкып барып, дымкостанран соц барып жатады. Н а т а л и я — Б1лем оны. С ы р б а й — Мактанды деме, кызым, (Залда отырран кепшЬпкт! колымен нускап) мына отырран кбпшшк куэ, тукымнын тепе шашылуын, мен жудэ сейижецнен кем туармеймш. К в п ш i л i к — (Ду ете кап) Рас, онысы! С ы р / б а й — TaFu 6ip сурауым бар, кызым. Н а т а л и я — Айтыныз. С ы р б а й — Bip гектар жерге кур!штен. канша тукым себ1‘лед1? Н а т а л и я — Сексеннен жуз килора дейш. С ы р б а й — Жудэ дурыс. Ж уз елу сепсе де залалы жок. Ол вз алдына сез. Менщ айтайын деге- н1м: мысалы, сазды жерге кур1'ш тукымын сэделке- мен-ак отыррызайык. Ол жудэ жаксы боп енс!н-ак. Содан кеЙ1н, 6ip танаптын, не гектардын, ншн тор- кездеп усак атызра белем13 бе? Н а т а л и я — Бвлем13. С ы р б а й — Бвлуден максат кой: енген eriHre тугел су 1шк1'зу? Н а т а л и я — Эрине. Жер! бетЬг канша тепстедш дегенмен, 6ip тусы бш'ктеу, 6ip тусы аласалау болмай коймайды, сондыктан, су да б!ркелк1 боп тепе жа- йылмайды; ендеше, епн де ала-кула шырэды. Кен атызды усак атыздарра тор-квздеп белсен, эр б е л ь ­ ке суды б1рдей жаюга мумкшд|'к бар. С ы р б а й — Жудэ дурыс. Сонда, 6ip гектарды неше тор-квзге бел дейд|', окытушыларык? Н а т а л и я — Алтыдан ohfh дейж. С ы р б а й — О да дурыс. Бул iuiKi тор-кездерд! гой, тукымды ceyin алран сон, атызра жайган суды агызып ж1берш согады? Н а т а л и я — Эрине. Суда атыз сорылмайды рой. С ы р б а й — Тор-кез сокканда рой, apaFa сепкен тукым, топыракпен 6ipre квтер1лед1? 1 KypiiuTiit кауыызынан актал|ЛРЬн дэн|. 495

Н а т а л и я — (Муны неге сурап отырганыпа ту- сшбеген кескш 6uuipin) Эрине. С ы р б а й— Атызбен кетер1лген тукым гой, елед!-? Н а т а л и я — Эрине/ еледц атыз судан жогары турады, ондай жерге Kypiin тукымы енед1 де, еспейдь С ы р б а й — Сепкен тукымыдиыд бестен 6ipi сол атызбен кетерыед!'. Н а т а л и я — Мумин. К е п ш i л i к — (Ду ели) муыкш^ емес, дурыс!.. жудэ дурыс. С ы р б а й — Естисщ бе, кызым. Енда' карындаш пен каказ ал, жудэ кызык есеп бар. (Наталия ка­ рындаш пен кагаз алады) Атызбен елетш тукым, ша- масы 20 килограмм. Сонда канша дэн бар бед ойлай- сыд, кызым? Н а т а л и я — Еа'мде жок, ата. Е с т ай — Мысалы, 6ip туШр дэн жарты грамм дейш... С ыр б а й — Сонда, килода канша дэн болады? Н а т а л и я — (Есептен) Ею мыц дэн. С ы р б а й — Жыйырма килода? Н а т а л и я — (Есептеп) кырык мын дэн болады. С ы р б а й — KypiniTiu 6ip дэнжен ен кемше бес сабак, api кетсе, елу сабак енедк Солай ма кызым? Н а т а л и я — Солай, ата. С ы р б а й — Жазып кой кагазыда! (Наталия жа- зады). 3 p6ip сабактык басындагы сабакка ен азы — жыйырма, spi кетсе ссксеи — токсан дэн шыга ма? Н а т а л и я — Шыгады. С ы р б а й — Жазып кой! (Наталия жазады). Ен- fli ссепте: б|‘з, мысалы, 6ip дэннен орта ссеппен он сабактан еа'реШк, олардыд басына, орта мвлшсрмен 40 дэннен шыксын, сонда, манаты атыз соккандагы елелн 20 кило дэннен ербуге мумкшшшп бар дэн канша болады? Н а т а л и я — (Ессптеп) 40 центнер Kypiin. Сырбай мен Наталияныц сураутжауаптарына ке­ ды коя тыцдап отырган кепшшк ду кулшть Кулкш кодыраудыц кушiмен эред баскан Естай: — Неге кулесадер? — деп едк 496

— Кулмегенде,— дед1 залдын, алдыцры катарын- да отырран 6ip москал еркек турегеп, — шамадан ар- тык. шыгым боп Kerri гой, мынау. Егер бул рас бол- са, жуз кило тукьш сепкен гектардан 200 центнер ку- piiu алатын болганымыз ба? — Аламыз! — дед! Сырбай. — Болмайтын шыгым гой бул!— деп даурыга бер- ген кеппнлнтц унш «болады!» деген 6ip жуан дауыс басып Kerri. Жуан дауыс кешнп жактан шыкканга клубтагы бар адам ж алт караса, кыскы ыкднам ктпмдь зор де- нЫ 6ipey uirepi сугынып келед1 екен. «Щм?» деп сы- бырлаган б|'реулерге, «Анател гой, мынау!» деп жа- уап берд1 61'реулер. Сахнага таянган Анатолий Кондратьеви'гп Сырбай да таный к е т т , баскышка ерлей берген оган колын берд1 де, сахнага тез кетершуше кемектесть Оныц артын ала, сахнага Самаркан да котершдь — Болады! — дед! Анатолий Кондратьевич нык. дауыспен клуб iuiiH коз1мен жагалай шолып. — Сыр­ бай карт пен Наталия Остаповнанын сездерш мен тугел ест!д1‘м. Болады, ею жуз центнер астык алуга, 6ip гектардан,— дед! ол, бетш Сырбайга бурып,— аласын, достым, б|'рак, агротехниканы толык колдан- сан! — Мэселе осы жайда ед|, Анатолий Кондратье­ вич,— дед1 Естай, касына кеп, колдасып,— Сыр-екец- Д| кеп/п'рмек ек, согаи. — Пеменеге? Агротехникага ма? Конбей жур ме, бул юс;? — Искусственное удобрениенш1 пайдалылыгын ай- тып жатыр ек т е ,— дед|' Естай сыпайылап. Шалдыц кыйсыктыкка салып огырганын Анатолий Кондратьевич б;'ле койды да: — Казактардыц «дэр!-дэрмек» деп атайтындары гой ол? — дед!, Сырбайдан козin алмай, — орысша аммиачный селитр, суферфосфат, тагы баскалар гой. Олардан кашпа достым, кайта умтыл оган!.. Элп айт- 1 Жерд! колдан ©ндсу. 497 3 2 -с. Мук

к,ан exi жуз центнер Kypinm 6ip гектардан сонда-ак аЛасыц. Тек, олар табылсын де! К алай? — дед! Ана­ толий Кондратьевич Самарканга бурылып, — запас бар ма ещ? — Бар да, 61'рак ете аз, — дед1 Самаркан, — быйыл алуга тшсл удобрение мзсслес! Коргану Ко- митепшц руксатына байланысты. Обкомга ол туралы ыоселе койдык. Калай шешшерш б1лмейм1'з. — Кердщ бе, аксакал? — дед! Анатолий Кон­ дратьевич,— ол дэр»1ерд1 табылады деп уайымдама, табылмайды деп уайымда. Кел!‘сем13 гой, осыган? Жыйналыста сыкгысы келмей-ак турган Сырбай- ды, 6Mip бойы сыйласып, сезш тындап келе жаткан досынык кадала усынуы иш тастаган сыяктанды. — Кэпе, осыган оксл колды достым!— деп Ана­ толий Кондратьевич Сырбайга колын соза берш едк — Тек, 6ip Fana ескерту, — дед1 Самаркан, — ку- р!штен мол 9H1M алу ушш курылган звено, б1здщ ау- данда ка31’р он 6ip. — Кашан курылды олар? — Жуырда. — Е стт турмысын, аксакал? — деп койды Анато­ лий Кондратьевич, Сырбайга карап. — Есп'п турмын, Анател! — Колдагы бар удобрение, осы он 6ip звенога бв- лшдь Сыр-екеце сыбаганы молырак беруге тырыс- тык. Сонда да екьак гектарга жетерлш, — дед1 Са­ маркан. — Одан артык беруге болмай ма? — дед1 Анато­ лий Кондратьевич. — Райкомньщ бюросында бекiлген мэселе бул. ©згелерше 6ip, я жарты гектарга жетерлж кана бершдь — Я !— деп Анатолий Кондратьевич аз турды да, — С1зян( звеноныц быйыл ereTiHi бес гектар едд гой?— деп сурады Сырбайдан. — Белinгенi бесеу eai, соныц ушеу'ш гана urepin алуга купим жететш, соны гана себем гой деймш. — О калай болады, аксакал? Жоспарда бесеу...— деп келе жаткан Естайды Анатолий Кондратьевич токтатты да:

— Мэоелё сайда емёс, сап'ада, — деда,V- алрашк,ы жилы жер келемМк шаеыны да жаксы. Ал жерге кеп куш тег-in керу керек те, жерД1 де, егугшлерщ де сынау керек, канша ешм бере алар екен. Солай ма, Сыр-еке? — Солай. — Ендеше, еда гектарды агротехниканыц жолымеи ecip, dip гектарды ез эд1С1нмен ecip, сонда кересйц Кайсысыныц пайдасы молырарын, уэделесем1з рой, осыран? — дед! Анатолий Кондратьевич, колын усы- нып. Сырбай да колын соза берд!. Оран 6ip себеп — ём!'р бойы акылшы бон келе ж аткан жэне эрдэйгм конымды, пайдалы акыл айтатын досынык кецшн жыкпай, эрг\" «пайдама айтып тур» деп ойласа, едан- uii себеп— Самарканнын «мол ешмшглер звеносы ауданда быйыл он 6ip болды» деу1 едь Буран д ей ш , кургш женшде м ол еш'мнп звено бул аудан т у г 1Л, букгл облыста ж ал гы з менмш деп тусш е- TiH Сы рбай ды , Самарканнын. ce3i ойландырьш тастады . «Шын бэсеке басталран екен, — деп туйдг ол imi- иен, — кыймылдайтын жер енда келген екен. Туйедей калпыммен сыбанып жарыска ш ы р ы п , тыркыйып бэй- гсш'к артында калсам, одан зор ед1м болмас, маран. Енд| кыймылдау керек!» Осы oiiFa келген Сырбай: — Ендеше, мен, 3 гектар емес, бес гектардын озш егем,— дед! де, досыныц колын кыса тусть.. Естай куанган бон: — Шын с е з т бе, Сыр-еке? — деп едк — Бул кг'сйпц eripiK айтпайтынын б|‘лмейтш бе едщ? — дед! Анатолий Кондратьевич, Естайдыц ку- ллануын анрармай, раска жорыран сезш унатпай. АЛТЫНШЫ ТАРАУ Э К Е Л, С У Д Ы ! ©ткен кыста (стслгсн жумыстарды облыстык бас- карушы мекемелерге хабарлаганнан кей!н, удаметке хабарлаудан бурын, орындалган гстердщ сапасьш тек- 499

cepin баяндама жазура терт м еш ен комиссия курыл- ды: Анатолий Кондратьевич, Рахм ет, Байжан, Са- маркан. Олар ен, алдымсн дамбаны керд). Сырдариянын дорадай икпген жер|’нле, доианык eKi басьж жалгас- тыра салган бул днмбаныд узын туркы жетьсепз ки­ лометр, еш нщ жалпактыры 50 метр, бшкт|’п бес метр ед!. Осы мелшердеп дамбаныц ©н-бойы yn'iwi таспен жентектелш, карабура.мен шегенделш жатканын А на­ толий Кондратьевич кыс ортасында 6ip керген ед! де, одан 6epi колы т и т келе алган ж ок едь Eiui керсе, б1ткен дамбаныд тулгасы жерден кыркаланып шыгып жататын таст ак жотага уксайды. Дамбаны Kepin болганнан кейш олар шлюзге кел- дь Сол арада олар аггарын Дщгекке байлады да, жа- салып б|‘ткен шлюздщ айналасын ж аяу аралады. Те- Mip.ni-бстоннан куйылран шлюзд1'д кабыргасы, керу- mi.nepre, Москвадары «Москва» гостиницасьшыц «Охотный ряд» жактагы бшк кабыр^асына уксап кет- Ti, тарамдана жасалган онын су-агарлары да сол гостшшцанын. каз-катар терезелерш кезге елестегп... Тецерекп 6ipa3 нюлран олар, баскышпен ермслеп бшк шлюздщ кыр аркасына шыкты. Жап-жалпак жа- зык даланын бетшде есиен бул шлюздщ бшкп'г! олар- ра, айдалага шаншыла шыккан та удыд шыцы сыяк- танды. — Осынша бшк пе ед1, б у л !..— дед1 Анатолий Кондратьевич, эж 1мщ бетш тыржыйта, улкен кок кэ- 3iii сырырайга, алысы жакын боп турган айналасын шолып болганнан кейш, кезш шлюздщ шуш'рейген ereriiie сап. — IprcciHeH Te6cci он бес метр рой, Анатолий Кондратьевич,— дед1 Байжан. — MaFan ж уз он бес метрдей KepiHin тур муныд бшктт. — Солай болура ти!стг, — д ед 1 Рахмет, — iciniu жем]'ст1 болуына куанбайтын адам бар ма? О здщ ici- н!зден туран ж ем к кой, бул. — И этого молодого человека!... —1 деп, Анатолий 1 Мынау жас жтттщ де... 500

Кондратьевич касындаты Байж анды кушадтай алды да, бауы ры на к а п ы кысып cy fticri. Кушагын ж азран Анатолий Кондратьевич, канал- дык ж апан-тузге тарткан одтай т у з у кед арнасына карап т ур ы п к,атты курсш дй Б у л к ур сш уд ш себебш айтпай у к к а н касындарылар д а демдерш ауыр алысты. в й т п е ге н д е д айтеiH: б е й б т п ш к к е з д щ планы бо- йьшша, б у л ш л ю з б т п аш ы ларда, куры лы сш ы ларды ц 6api осы а р а т а ж ьш налм ак т а , у ш м ет т щ , партиянын., баска д а к о т а м д ы к уйы мдардын е ю л д е р ! келмек-те, курылыстык к а л а й басталып, к а л а й (SiTyi туралы ба - яндама ж а с а л м а к - т а , содан ке й ш кутты к тау сездер сейленбек-те; со д а н кешн, ш л ю з д щ с у атытатын, м е ­ ханизм к уц п м е н аш ы лы п-ж абы латы н зор ею тем1р какпасынын. 6ipiH Анатолий К о н д р ать ев и ч , 6ipiH Сы р- бай а ш п ак -та , актарылтан с у к а н а л л ы н ен-бойына тараганнан кей ш , бул арадаты е л д щ бук!л халы дты к тойы ж аса л м а к -т а ... K a3ip oFan уа к ы т кайда!.. Б а р ы нтасы н ж ауды ж е ­ ну iciue ж у м са п жатдан ж урттьщ , ж ы йналы с пен той- га колы кай дан ткан!.. Ертенш де машинамен аттантан олар, жаксы жол болса, api кетсе сатат жарымда бараты н Сырбай зве- носы ж а т д а н ж е р г е ара конып а р е н ж е гп ; жолдын ш имай-ш ататы , ойы-кыры кэп бол ган м ен , бул араны н буге-iiiireciHe к эз! канып кал ган ж олауш ы лар, ж ол- шыбайты ж ум ы с участоктерш ар а л а й отыра, бет тузе- ген жэш'нен ж ад ы лтан жок. Сырбай звеносына жакындаган кезде, калын шед- геддщ арасы н ан олардын кезш е, д аусы гурадеген трактор ш алынды . __— Ж ер ж ы рты п жатыр м а? — д е п сурады А н а то­ лий К ондратьеви ч. —- ©йтпеу керек, — деда Р а х м е т , — ж ердщ эл1 аз- дап тоны бар рой, жыртура ертерек. — Е ш и не ютеп жатыр ол? — KiM б|‘л с ш . О й-ш укыры кэп жолмсн м аш и на секендеп арен журш, ш ецгелдсн жолаушылар ал а д р а шыкса, гурьл- 501