С. Муқанов-Сырдария Е169

талайын корни уйлерд1н. макайына тж и р д к Корасы- нын im iH e ж ыйырма туп алма агашын Tiicri. ©зге уйлерге д е соны кггегп. Арык, казды рудан колы боса- маган С ы р бай , еккен жас бакш ан ы н xyTiMiH эйел; Тарбняга тапсы рды. Тэрбия куткен ж а с агаштар, кек- темде ж апы рактары кегерш, ж ердей нэр тарткан та- мырлары теревдей тусть Сырбай казды рган арык кы ры к 6ipinini жылдык кектемшде Торанрул сайыпа ж е гп . Б у л арыктын атыи колхозшылар «Сырбай арыгы» дел этап алды. Сырбай арыгынын ж ум ы сы , жоспар бойы нш а, майдын 6ipiHe 6irin, •ары ктан Торанрул сайыпа с у ж 1бершмек ед]‘. Буйту, acipece канал курылысшыларына кажет болды, сол жылы коктем ерте басталганды ктан, Сыр бойы- нын ыстылы, ж ер казушмлардыц дш кесш е rain, олар к ув д з шомылып туратын су Т1лед1, куд ы к касындагы oyiTKe жарымады. Сталин аты ндагы канал курылысында, дариядан су тарту 6ipiHiui р ет Сырбай арыеынан басталатын бол- ран сои, саганын. суы ашылган куш той жасалатын болды. Б ул той га’ канал бойыпдары бригадалардын бэршен д е е ю л келед|\", ат шабу, балуан куресу, кокпар .тарту, кыз куу , жорра жарыстыру сыякты улт ойында- ры болалы, кеш ке кино, спектакль керсеттледь — Бул мацп'ден 6epi, ж удэ, кур га к жаткан сай, — дсп жар шаш ты Сырбай той ал ды н да, — мунык боны толган андарды к апаны. Мунда тул к! де, каскыр д а, карсак та, кояп д а, баска андар д а болуы керек. 9 ci- ресе, жыланнын кордасы кеп мунда. CafiFa су журсе, жуда андар д а, жыландар д а каш ады . Жыланнын кеп жерш курнак салымен корш ау керек те, Судан каш- канда ж удэ ер т е у керек, эйтпесе тар ап кетш малды да, адамды д а шарады. Жылан ж уд э бауы рмал болады Bipi куйгенш керсе, езгелер1 соны араш аламак боп, ысылдап отка атылады. Кдшкан андарды аулау унпн, аншылар мылтырын, итш, кусын, ж уй рж агтарын бапгасын! Той жабдырын Рахметке e3i барып айткан Сырбай, б1р моселеде мазасызданып жургенш айтты. — Осы сайда, — дед1 ол, — егеукуй ры к сыякты жудэ зор ты ш кандар пайда болды. М ен оныц 6ipHC-

uieyiH елт!р ш Самарканга керсетш ем, егшшк жуда жауы дей д к 03i жылына неше мывдап всели 6ip па­ ле болса керек. Содан ж уд э зэрем кета де, шдерш карап ж ур ш , табылрандарына тугел су куйып устаг- тым. Ж ыйы рма шакгысын устады к. Жудэ ку кэшр- лер екен. Iнд! жардан ж эн е ж огары карай кязалм екен. Ондайларын ж удэ алып болар емес. Тек Торзн- гул сайына су шыкса-ак cLneci катады, iiuepme су куйылады... Бул каскунсм тышкандарды Брехуиецтш тапсыруы- мен Ты рты к экеп таратканын Сы рбай кайдаи б клан. Тышкандар аулана басгаран кезде, Тыртык взпп'ц жан- достары ауланганнан кем кайрыргян жок. Бул «пэле- дсн» тышкандарын арашалай алмай кынжылып жур- ген кундерш щ 6ipeyiiue, 6ip тышканын 6ip бала ripi- дсй у ста л экелед! екен. «О бал, ж>бер» дегсшне бала кенСч:ген сон, Тыртык тартып алды да коя бердь Онын соры на, баланын касы нда журген UTi бет1мсн кашкан тышканды карып алды д а , белдемесшен кап- сырган калпымен кылрып койди. «Мунын ил де маран ж ау болды-ау!» деп кешд! Тыртык. Опыц есебпнне, еп;и ауланбаран бес-ал! ы-ак тышканы бар, олар да епмге ж ар ар едз, егер аулан баса... Торангул сайына су шыгады дегелк Тыртык тары тыйышсыздана бас- тады, онын жобалауынша Tipi тышкандар сайдыц жа- расында, егер олардыи iiiiHe с у куйылса, Тыртыктын бул ж ендег! у м т сенгеш... Б1'зд|*ц тер т дос— Байжан, Д эул ст, Гулпар, Айбар- ша — той болар кунш'н алдында Сырбайдыц уйше кеп конды. Сырдыц жагасынан казылган арыктарга су ж!беру онай жумыс емес. Сарадары cyFa какпак боп турган, кенд|'п' ею -уш метрдей Рана ты н ж срд1 сактанып жыр- маса, екш'ш катты Сырдын эрыны жырадан лак. еп'п актарылранда, уплмел'1 боз топы ракты Kenipc женелш, тар жыраны ктезде к е н т п экегедк Жырран адамдар оол кезде сактанып турмаса, коймалжын лайдын ас- тында кап элек болады. Сондай окыйра коп кездесе- тшдмстен, тэжрнбел1 адамдар, сура ж ол ашатындардыц бедше аркан байлатып, арканныц 6ip ж ак ушын ка- 252

рулы ж М т те р ге устатып кояды д а , сура «етш баратса, тартып ал ад ы . «Сырбай арыгынын» сагасы ашыларда митинг ашылып, оркестр ойналганда, саган ы жыратын адам- дардын белдерш е аркан байланып, каз-катар тура калысты. Сырдын суы бул кезде тасып ж аты р едк Жолшы- бай тубiмен копарылган агаш тар м ен когажайларды yi'iipe бет! шымырлап кайнай, буры н «Бакабас» енд1 «Кентогай» аталатын ишд! су зп л ей , кызгылт куммен жентектелтп к ал ган шн ырык бермеген сон, ж алтара бурылып !лгер! ентелей апал ж а т к ан коймалжын с э ­ ры су, сараны жырып ж !бергенде, актарыла кеп куйылды. Судын жылдамдыгына кез 1лесп ед 1 ме, элде акга- рылкан су д ы н кызыгына алданды м а, аркан устап тургандар, кетпеннйлердщ cyFa опы рыла кулагам жар- дын балш ы гы мен 6ipre кул-аганын абайламай калды. — Ki-ci к е г т !!— деп айкай салд ы , кайгырса д а, куанса д а eci uihiFa коймайтын С ы р бай , — тартындар аркадны! А ркандар тартылганда, коймалж ы н cyFa кемшген кетпеннйлердщ езгелер! тез суыры лы п, exeyi шала- жапсар куйлер]'нде арен алынды. Егер сол арада Гул- нар турып, медициналык тш'стт ж эр дем керсетпегенде, олар елет!н е д к С ол операциясьш бш р ге н Гулнар ж ан- жагына к ар ас а, Байжан да, Д э у л е т те, Айбарша д а жок. — О лар кайда? — деп сураса: — Сонау шандаткандардын ш н'нде!— дейдь Гулнар кезш Tirln караса, аспанга кетеркпген кою шаннан т у к кершбейдь Ш анда! пандар — актарыл- Fan сумей жарыскаидар едк О л ар у з а к жарысты. B i- рак, оларды yMiTi алдады, б|рен-саран тулю мен ко- ян болмаса, с у куйылган сайдан, жырты ла айрылган калын ан керш ген жок. Усталган азгантай андардын ш ш д е Ты рты кты н exi тышканы K erri, калганы тугелГ мен сура га р ы к болды. Олардын х а л iне тек Тыртык кана кайгырды. Ереш-карсылы ш апкан кепшшкке ен кызык бол тан KepiHic — сайдын бойында ею жердсн кездесхсн ж ы ланнын калын кордасы н ертеу. 253

К орд асы н а с у куйылранда, кырра кашкан жылан- дар ертеген кокты кка кам алды . Сырбайдыц айтканы рас екен — алды куйген ж ы лан дардьщ арты ысылдап каррып кеп, жалынра вздер1т у с т к Денесш жалын шал- ган ж ы ланньщ 6ipep рет-ак булкы н уга шамасы келе- д! екен д е, бытырлай жанып, тырп ете алмай жата бе- peai екен. Д эул ет, А йбарш а, Байж ан yu ie yi, жыланнын 6ip кордасынын рана куйгенш корд: д е , екншнс1не кара- май кейш тартты . Олар оралы л келгенде, сарада кы- зык бон ж ат ы р ед]': саганын ал кы м ы кещп, су арык- ка еркпг куйылып жаткан кезде, катгы арыннык ск- пiнiмен, узьшдыры era кулаш тай 6ip жайын дариядан арыкка шыра келдь — Ж айы н! Ж айын!— деп ш у ете тусН ж урт.— Япырай кал ай улкен ед|'?!. К ал а й устаймыз муны?.. Не устатсын о л ? Устатканмеи бой беред1 дгймклк?.. Куйрырын анда-санда 6ip козрэп койып, жалпак басын ан д а-санд а Судан жорары к е т е р т , муртын тш - рейте, уртындары суды ш ы йрата TyKipin ж 1берш, са- бырмен акы ры и жузш бара ж а т к а н жайыннан Сырбай кададран коз in алмады. Б 1р ак , озгелердей сонынан жупрмедк Ж айы н атаулы га ол кекп ед 1. Оны н Нурлы деген жалрыз iH ici болран. Нурлы д а , ойел1 д е ел in, артында ж ет1-сепздеп' Ерэл1 дейтш ж ал гы з еркек баласы кал­ ган. К олы на алган сол баланы Сы рбай жанындай жаксы керш , шамасы келгенше тэрбиелеп жургенде, аса зор кайры кездеседк cyFa шомылып журген бала- лар, 6ip кун! EpaniHi жайын ж ут т ы деп кайтты. Бул кай гы га езеп ертенген Сы рбай , шамасы келсе жайын атаулы ны дуниеден ж о й ры с ы келд). Сол мак- carraFbi ол оз колынан eMip бойы ега-ак жайын уста- ды. О лар д ы п шпнен каз, уйрек, балы к сыякты хайи уандар рана шыкты. Сырбай «ад ам ж уткан 6ipeyi Ко­ лыма т уссе-а у» деп гажшдк Мына, Сы рбай арырына ш'рген жайынра ол карап турганда, «б ул адам жутатыны ма екен, ж ок па екен?» деген ойда едк вткен зам анда устаран ж айы нра, Сырбай балык- шылардын акылымен мынадай айла курган едк кайкы 254

басы уш тармакты кармактын 6ip тармагына, узын- дыгы кезге ж акын Tipi сазаиды шанышкан да, к ар ­ мактын сабы на аркан байлап, арканный екшнп ушын Сырдын ж иегж дег! шенгелге бекгпл, сазанды сура коя берген. ©Tipiri ме, расы ма: «Сырдын жайыны ма- найда адам ж ур се исш сезгендей кашкалактап керш- бейд1, — деген ед-i балыкшы, — адам кетсе-ак еркш журедь Нанбасан, кармарынды мен айткандай кып сал да, ез1ц кет in кап, кешке келил, улкенд|'п атан ег!здей жайьгн ш н б е се , -ифу бетще де!» Сырбай кармакты салып койып алыста ацдып жат- ты да, аркан байларан жас шецгелшщ басы булгацдай бастаган оон, » y rip in барып, арканды тартты. Кырдан тартканда, судагы затта куш бол а ма, Сырбайдыц шыжымдап тартканы жагара ж етш кедщ': узындыгы еж-уш кулаш тай жайын екен!.. Оны кырра ал ь т шы- рура, эр! эл1 келмейд! деп ойларан, эр! сескенген Сырбай арканды шекгелдщ ж уан т уб ж е байлады да, аулыпан Kici жыйнап экеп, желбезег1нен аркан етшзш ап, курракка суйреп шырарды... Екшнн жайынды да ол осы з д сп е н устады. Мына Сы рбай арыгына ш ырып кетксн жайыинык бойы, ол жайындардан анарурлым улкен сыякты. Ж а- йынра карап турранжурт, устаутуралы тоды п жаткан жорамалдар антканда, Сырбай ез даярлырына Kipicri. Ол баяры кармарын ала келген ед1. Колында еткен кун1 ауына тускен, жарты кулаш тай Tipi еазаны да бар-ды. Ж урт: — К армакты кабар дейм1сщ, — деп куд|‘к айткан- мен, Сырбай: — Буйырса керерм!з, буйырмаса амал не? — деп, сабына аркан байларан кармары мен аузын жамкан шслектег! сазанды устап жагада турды. Жайыннын оралатын жер! мэл1м: алда, уш шакы- рым жерде тактайдан уакытша ж асаран торан бар, со- FaH этрелед! де кайтады. — Эне, кеп калды! — деп д у ere TycTi журт 6ip кезде. Сырбай жасауранкыраран кезж суртш караса, оралган жайын cyFa 6ip батып, 6ip калкып жакындай калган екен. Сырбай: 255

— К ан ды басыи 6epi тар т! — деп, сазанды кар- макка ш анш ы п сура атты д а , — мэ, уставдар! — деп ж!ш'шке кендар арканный 6ip уш ы н касындарыларра бердк ©3iH су ды н арысганы керетш жайын, жолымда кауып-датер бар ма демей, ж ем 1здеп жан-жарына сыкалай к ар ап келе жатты д а, кармактан кутылура ж анталаскан сазанды кере кеттк Сем !з сазаннык та- лайын ж уты п кумары канган ж айы н, екшндей мал- тып кеп, жакындаранда сазанды тартып кед калды. Сазан ж айы нны н аузына кы лк е те rycri де карнына барып 6ip-aK токтады. Ж утк ан затты н лэззэтш жайыннын аузы емес, кар- ны алатын е д к Heui болса д а жутканнан кейш, шел- деп кымыз iiiiKCH адамдай, оныц inline аса Снр каиа- Far сез!'лет1н. Мыиа ж олы олай емес, iiui л эззэт алудыц орнына т тр к е гсн д ей боп, элде не кздадран сыяктанды... ©з'ь н:н сазанды тартканкндай esin д с элде не тартып ба- раткан тор1зденд1... Мына т ар ту, оньщ да imi-бауырын суырып барады !.. Ж айын тулады... Кармак байларан арканнын еюн- iui ушына ж абыскан кеп Kici, оны н тулауына карасыи ба, суйрел арыктын ернеуше т акап алып келдк Bipey- лер куанрандай: — Е , бэсе! — деп кетсрейш д еп едк — Токта! — дед1 Сырбай оларра, — ауыр немеекен, кетере кою, ж уд э, окай болмас. Булкыпса айрылып калармыз. Желбезегшен аркан етюзешк. — Ж уты п кояр! — деп 61'реулер урейлешп едк — Ж у т с а Mciii ж утсы н!— д ед ! д е Сырбай айыр казыктыц басы на аркан win, ж айы нны н аузы аркылы e«i ж елбезегш ен де етюзш алды. — А л, енд 1 ypiM-бутак, зэу-зот!н жыйса да кутыла алмайды, тарты п шырарайык! — дед ! ол. Ш уласкан ж урт, уш арканнан 6ip/ieii тартып, жа- йынды KbipFa алды да шыкты. К урБакка шыккан ж а­ йын— кан аты кыркылган куспен т е к емес п е?9 уел1 олай 6ip, булай 6ip шоршып т усш , б!раз булкынды да, одан SHepi ж о ры н 61‘лгендей, с^лы к жатып, «сусадым» дегендей ж а л п а к тумсыкты кец аузы н ашып малжяк- 256

малжак e rr i. О кая хайран калып караган журттыц мшиде, сумей жарысып барып оралган Дэулет, Бай- жан, Айбарша д а турды. — Ал, не ктейипз муны? — деген б1реулерге: — Уйще апарып асырайьш деп пе е н ? — дед1 Сыр- бай, — соямыз K.a3ip. — Калай союшы ед1 муны? — деп б1реулер кула- — Мал деп турмысьщ, бауы здайты н?— !шш жарса бшсгн! д е !— дед! Сырбай. Жалпактыгы уш ejii, узындыгы карыс жарым STKip сгчсбесш Сырбай, кынынан алды д а, шалкасынан ау- дарылган жайыннын жуткыншарына cyFbin ж1бе- pin, тулакан жайыннын к'шд!пне карай есе женелд!. Кылпылдап TypFaH TeMipi катты селебе, жанталаса актык рет будкынган жайыинын к о л п ак карнына сырылдап отырып куйрыктын тубшен 6ip-aK шыкты. — Ал, кэне, актарындар iuiin! — дед1 Сырбай тене- ректеи тургаидарра. Б1реулер «коркамыз» дегенмен, батылсынран 6i- реулер, бшег'ш сыбанып ж!берш, жарган карынра колдарын тыкты да, кус, балык, сыякты жидпен 6ip- демелсрд! алып шыга бастады. — Жаксылагт карандар! — деп койды Сырбай. Б а­ лык ш ш он адам тапкысы кслгенмеи, сгер шыра келсе коркатыи Typi бар, денес1 л!р1ллеик!рейлi... — Енд|’ ештеце жок!— дед! балыктын шин тугел яктарып, 1шек-карнына дейш алып шыккан ,'Kirir... — Эке! — деген дауыска Сырбай ж алт караса, ба- лыкка танданган квпшгл!кт!н пнжде са л т атты Дэулет тс тур екен, кескЫ нде куанышты кулкк мандайдан сор- галаран тер ш ан баекан бетш айрыздап ж1берген. — Эке — дед! ол кайталап, куанышты дауысын ке- ре тусш ,— нсрып турсын, ел! балы кты н касында?.. Су кегп рой далара!.. Жарыспаймысын шелге тарткан сумей?.. Кел, м'ш, мына атка! — деп, Д эулет экесше ерттеул! атты усына берд!.,. Сырбай сумей жарыска женеддь.. , Bipimui бвл'шн'щ аягы 17—С . Мукаио





е к i иш i велпг СТРАН Ы Л СОЦК,АН ДА

Э Д Е Е Й Е Т Y H I P M E C I НДЕ Курылыс басы нда умымдаскан уй^рмелердщ imin- до, Д эулетт!н коп жэне узд ж аз к атн асаты н ы — орыс- тыи Ti.iiii ж эн е эдебиетш уйрену yiiipM cci болды. Сырдарияныц бойында орыс поселкелер1 ете сирек ксздеседк О ры спен кунделж катн асы ж ок ауылдар- .чык адамдары орыс т ш н бшмейдй Тартогай посслкес) де орыс поселкесшен алые ту- ратип, сонды ктан, бул ауылда, к ал a Fa катнасып ж у- periii адаы дар капа болмаса, озгелер'1 орыс тш н б\\л- Д эулет те орыс т ш н бшмей е стк Б ул Длд1 бЕпугс оны он ал гаш тарткан Айбарша. Кабанды мектебшде окып ж ур ген куннщ езшде де Айбаршаныц колынан штабы Tycneym i едЕ Онын, жс- ке отырранда, я Д эул ет жокта окуы былай турсыи, Дэулетпен оцашаланып серуенге ш ы кканда да окый- тыпы ю тап, ocipece орысша к|‘тап болатын. Кейде, Дэулет oFan кеш'л сьгрын акта рыл келе жатый, ук- тыргысы келгеи ойын айтып болган н ан кебш: — Солай емес пе, айым? — десе: — Йемене «солай емес пе?» — д еп сурайтын Ай- барша. — Мен не айттым саран? — 11с айттыа? — М анадан 6epi айтканымнын 6ipin де еспген жоксын ба? 261

— Еш тене де еепген жокпын. — Н еге санырау бола кал ды к? Айбарш а кейдс калжынга айналдырып жешн айт- пайтын да, кейде расын айтып: — KemipiM етшем, Д эукеш !— дейтш,— рас есп- ген жокпын. — Кггалты кулагын окый ма, сенщ, аузын окымай ма? — Ю тапты ауыз да, к ул ак та окымайды, кешл окыйды. К еш л ге тиетш KiTan бол са, езге сезд! еспмей- ciH. — С онш ам а, не сездер1 бар ед1 кггабыцнын. езге сездерд! еспмейтш?! — С аган калай айтып тауы саы , мыаанык бэр in? — дейтш Айбарш а, колында келе жаткан цалыи Ki- тапты Дэулетт1-н кез алдына тосып, — мунда,— дейтш сонры бетш ашып, — 760 бет бар екен, эр бетшде,— дейтш, сол беттщ жолын са н а п ,— 45 жолдан бар екен, соньщ бэрш есептеп керпп вз!н! — Уш ж у з кырьгк мындай екен. — К эп пе, сешцше? — Е, кеп емсй... — Стенография легенд! бшмеймшш? Д эул ет жэб!'рленгендей: — Сендей окымысты болмаганмен, б!зд(н де ептсп кврген1М1‘з бар, оны неге сурадын? — дейтш. — Сураганым: райкомда кы змет аткаратын стено­ графистка айтады — «ек сылбыр свйлеген Kiel мину- тында отыз сез айтады» дейд|', «жылдам сейлейтш Kici уш жуз сез айтады» дейдг С е т мен 6i3 уйден шыкка- лм кашан? — М енщ сагатым жок. — М енде бар, он б 1рдс уйден шырып ек, мше, са- гат уш. Уйден шыккалы сейлеп келесщ жэне бастыр- малатып жылдам сейлейсш, сонда тер т сагатта неше евз сейледiM деп онлайсын? — Ecenuiicin Foft, сен санап кер! Айбарша карындашты алатьш д а , «он терт мын сез сейлепеш» деп кулет'ш. М ен келгел1 айдан асты, — дейтш ол, - - кунше он терт мы к сезден сейлегенде, 262

отыз кун д е уш ж уз кырык мын. болады , сонда дал ме- н1ц кольш дары дай к,алыц кггап!.. — К ггап жазрандар гонорар1 алады деседй — дей- тш Д э у л е т куланып, — 6ip ж азуш ы дан «осы романы- нызка вд н ш а гонорар алдыдыз» дегешмде «секоен мын» д еп ед«. О л жазушыныц романынын колем!, мен саган 6ip ай боны сойлеген меш н гонорарымды KiM талер екен? — М ен in ecTyiM, — дейтш А й бар ш а да куланып, — eni6ip басп асоз орны, б!тпеген ш ы гарм ага гонорар то- лемейдк С ен д е романыцды эуел1 6ixipin ап, гонорар- ды сонан сон сура. — М еш н романымнын аяк тал у reTiri К!мде? — Е гер меш н колымдагы ю тап ты окысан, ж азу- шыньщ романы мен сешн романыцнын арасындакы айырманы б!'лер ен. — Н еге окымаймын мен оны? — Н ам ы стансан да айтайын, бу л орыс тш н д е ж а- зылган KiTan, ceniHTicin батпайды. — Онын рас. — К аз ак ш а канша роман окы дык? — К ап ем ес кой, казак ти й н д еп романдар... — «Аз» д еу ге аузын бармай тур ма? Бурынгы, сон- рысын к о ск ан д а он шакты-ак ем ес пе?.. Орыста ше?.. Bip Толстойды н, 6ip Тургеневп'к, 6ip Достоевскийд!к езiнде элденеш е ро.маннан бар!.. О ры с тЫ н е аударыл- ган баты сты к, шыгысгын романдарын кайда коя- сын!.. Ece6iHe ж ете алмайсыц!.. — б з щ сон ы к каншасын окы ды к? — Б ос уакытыынын 6opiH сол ар га жумсаймын. А л, сен, орыс т ш н б т м е й а к де, орысш а eni6ip ш'тап окы- майсын. О сы ны н дурью па? — Tijiin бьлмеген сон амал ненлк,— деГт'н Д эул ет ж е н и т , — уйренуге сэт1 туспед!... — О сылай кала 6 гоем!с1н, енд!?.. Осы тем ада б'фаз кенескеннен кейш Айбарша Д э у- летке орыс ш ш озбепмен уйренетш еоздш тауы п берд! д е, 6 ipre болеан кундершде ©3i уйретш, аж ы рас- кан кундерш де, калай уйренудщ эд1сш айтты. Акыры, 1 Жазудын снбекакысы. 263

маддыц epicin e кеткен Д эул ет, А йбарш ага орысша хат ж азута ж е т т ь «Айым! — деп ж азды ол алгашкы ха- тын, — эти песьма от Кызыл-Кум я, ыздароби. Зима ха- рошаи. С ка ти и а жирная... Аиым! я тебе таскабаю. Ты рускей язы к учи сказал мене, я 1'здиалал. Мои сылаба ты когда 1'здилаеш?.. Ты д а, я д а живом как едино- лешнек, когда живом как колхоз?.. Тебе тселоет — Д а у кеш». Б ул хатты орысша жазганмен, Айбаршанын Tyci- Hep-Tycin6ecine Дэулет куд1ктенд! д е хаттын касына казакш а мынадай хат л'ркедг: «Айым!.. Сен щ тапсырганынды орындап, орыс т!л!н уйренудщ сонындамын! BipaK, касында кемекш! i<i- ciii болмаган сон, езщ б ш п кету кыйын екен. Орысша б|'летш ж еке сездер1м б|рсыпыра бар сьгякты да, ео- ларды реттеп коса алмаймын. С а ган орыс тш нд е мы- на 6ip хатты жаздьгм, кеп созш е Tycin6eyiH M\\'MKiit. Соны б|'ле тур а, азар болса кулер деп, эдеЙ! жаздым. Егер тусш бесен, айтайын дегенiM мынау: Бул хатты саган Кызылкумнаи жазын отырмын. Д е т м сау, жак- сы ж урш ж атам . Кыс аса ж ай л ы . Малдар куйлк Айым! М ен cen i сарындым. С ен м аган орыс т ш н уйреи деп ен, айтканыпды орындадым. Menin айтканьшды сен каш ан орындайсын? Эз!рге, эркайсымыз ез б!лге- н!м13Я1 ж еке менииктеш'п келем1-з, 6ip.iccin меннп'кте- нет1н уакыты мы з жеткен ж ок па?.. Суйш сэлем жол- даушы — Д э у к е ш i н». Д эул еттщ хатына кайтарган ж ауабы нда Айбарша оныц хаты ндагы кателштерд! талд аум ен катар, калай жазудыи д а жайын керсстл. Свй тщ Ж'/pin, Дэулеттш 6ip хатынан 6ip хаты дурыстала бердк 1940 жы лды и кузшдс канал курылысына жастар- Fa арнаулы орыстьщ тыйн ж эне эдсбиетш уйреиетш уйнрме аш у туралы мэселе котеруипш ц 6ipi Дэулет болды. У ж рм е 6ip жерде емес, ap d ip улкен участоктт басьшда, 6ip сатылы емес, эр саты лы бэп ашылды. Д эулет орыс тйпнщ грамматикасы п уйренетш жо- гаргы саты лы ут р м е ге катиасгы . YfiipMeiii баскаратын Айбарша. Б у л кезде ол орыстьщ ти лн жаксы бшел'и e;ii. YiiipMCHin сабагы басталарда: — О ры с т Ы н е жаттыгудьщ ул кен 6ip шарты, — 264

дед! Аббарша, — сабад уадытында да. сабадтан шыд- канда да yfiipMe мушелершщ езара орыс тш нде сей- лссуь ©бтпесек жаттырп алмаймыз. Свз осыран куйылды. Алгашкы кезде орысша сой- лесу кыйынырак болганмен, ж уре келе yfiipMe муше- лср! теселin Kerri. Курылыстыц ж азны icrepi бастал- гандя yfiipMere датнаскандар орысшаны еркш сей.тей- r iн болды: орыс тш н е жаттыкканнан Kefiin, уй!рме орыс эдебиепнщ корнедп шырармаларымен танысура KipicTi, оны д а бастаушы Айбарша. О ны и революция- дан бурынры орыс эдебиетшен ерекше cyfiin одыйтыны — Лев Николаевич Толстой болатын. — «Дуннеде те идееi жод» д еген сезд! улы Ленин Толстой туралы бедер айтдан ж ок еден, — дейт1н ол, — оиык uiwpapмал арындагы бейнелер! хайраи каларлыц- тайбоп ж асалган ,... icci3 адамды одан т а б а алмайсын,... адамдардыц дарым-датнастарын тер ец корсетедй... сырты ж арды лдаган кешрме сездер'и долданбайды, копке туешйеп жабайы тишен ж азад ы , сол Т!лдердщ магнасы торен, жатады!.. Ендеше, Толстойды бышеген i<ici:iin. орыс эдсбиетш 61лд1м деуге хады сы жок. BipaK, орыстыц Толстойдан бурын жасаран д а б1рсыпыра ipi жазушылары бар. Di3 алдымен Держ авин мен Кры- ловда бг'раз токтаймыз да, Грибоедовтыц «Горе от ума» дейтш шырармасымен танысып, одаи Пушкинге кешерм!з. Содам: Лермонтов™, Гогольд!, Некрасовты дарам, Гсрценшц, Белинскийдш, Чернышевскийдщ, Добролюбовтьщ ецбектер!'мсн танысып, дыстын аяры- на карай Толстойга ауармыз. Толстойдан кейшп эде- биетп кектемде e rin , совет эдебиеп’мен тамысуды 1941 жылдын кузш е калдырамыз. YfiipMe сабары осы программамен дыстай журш келд1 де, коктемге карай Айбарша механиктердщ кур- сына кеткен соц 6ipa3 бэсецдеп, ол курстан дайткан сои тары да кызу журе бастады. Толстойдын шыгар- маларымсн танысура yfiipMe 1941 жы лдын май айын орталай KipicTi. - - Кай шырармасынан бастаймыз? — легенде: — Атамыздыц мадалы бар емес пе,— дед! Дэулет, - - «жыгылсац жырыл нардам, аж алы ц элдедайдан» доп, келемд! шырармасынан бастайык. 265

— О н д а «Война и мир д ен » ' — дед! Айбарша. — С е н TinTi ipire с!лтеД1Ц F oft,— дед'1 бул штаптан хабары б а р 6ipey, — 6ip-6ipeyiHin калындыгы уш ел‘‘ ден, терт ютап емес пе, ол! К аш ан окып 6iTlpeMi3 оны? — BiTipyiH 6iTipef.ti3-ay, — дед ! тары 6ipey, — окый берсе б!тпсйт1'н Hcci бар дейсщ . BipaK, узын суреге ту- cin ап , не окып не койганымызды бйшей журмесек. — Бкчгенде соны (Ял! — дед1 романды окып шык- кан 6 ipey, — мен б iздiн, ауданн ы н он жылдырында окып ж ургснде, мектептщ комсомол уйымы, орыс клэссиктсрш окуга комсомолецтерд! мшдеттешнрш, iieiii о к у туралы колдарына Ti3iM берген едй Сонын шпнде осы роман да бар екен. Ka3ip д е орыс тонне ж етйчт отырган жокпын. О л кезде TinTi шалагаймын. Сонда д а , уйым мшдеттенд1рген сон, жопе б1раздан кенin KiMiiiit не окыгандыры суралатын болран сок, мен д е сол «Сорыс жэне бейб!тш i.-iiKTi» колга алдым. Расы мды айтяйын — кггаптык TypiH кергенде зэрем Kerri. К ал ы ц терт кггап!.. « Ж о л узак деп журмеймг с!к?» д еген екен 6ip ж олауш ы га. Сол айткандай, ез!м- Д|-ез|’ м 6eKiTTiM де, окуга KipicTiM. Сендерге ©TipiK, маран шы11, бастай сала, KiTan мен! терец тешздей тартып ал а женел/п, ce3in c т у ге л туЫнбегенмеи, айты- лып ж аткам окыйранык ж обасы н а тус|‘нд|'м до отыр- дым, еГ.ткеш, окыйрасы е т е кы зы к екен. Сонин» ку- мартуым сондай — бас ал а алмадым... 6ip айдын ша- масында т е р т штабыи д а окы п шыктым!.. — С о д а н басыцда кал ган ы ба р ма? — деп кулан* ды бш еул ср . - Н е ге калмайды? Л ит д ес ен каз1р айтып берей in. Пндеше, нес!нс окы йы к дейсщ оны? — T o rr i асты ю'сшш ж е н а келе бермей ме? Бул роман д а сол сыякты. YftipMe мушелер» романды окуга Kfenieri. Роман­ ный бу л ар ад а 6ip данасы рана бар екен, оны эрюм жеке о к у га уакыт кеп кететш дж тен, жыйналып окый- тын болды . Карастырганда бул топта орысшаны осы участокте партия уйымдастырушысы боп ктейтш Ес-1 1 «Сотые жопе Оейбiтни\"лiк» тен. 266

тай деген нипттен Teyip окыйтыны болмай шыкты. Окуды C0FaH жуктемек болтан олар, романнын терт томын тугел окып шыкканнан кейш талкылаура уэде- лестк BipaK, роман окыла келе, уш рм е мушелер! терт том тупл, 6ip томным да 6iTyiHe карам ай, эркайсыла- ры ез TycinreHin айтып, кун сайын ксрмлдесш таласты да жатысты. 1941 жылдыц июнь айынын жыйырма 6ipi кун1, тун ортасы ау а романнын CipiHmi томы окылып 6iTti. Бул томным аяры князь Андрей Волконокийдщ ауыр жаралы куйш де француз армиясынын колына TycyiH сыйпаттаумен б 1тед 1гой. «Князь Андрей, п числе других безнадежных был сдан на попечение местных жителей»1 деген сездермен окушы кЬапты жапкдида, ойлары ауьфлаган ж астар тьш-тырыс бола калысты. — Князь елд 1 деп 613 де елем1з бе? — дед1 кал- жыцбастау 6ipeyi, — неге томсара калдык? Сонымен не болды екен сел князь? 0л1п пе, ж ок па? — ©лген жок., — дед1 Естай , — романным ек!нш1 томында, оным уйш е кайтып келгешн керееншер. — Ж арасы калай жазылып, калай босады екен ол? Тыртык оны д а баяндамэк больгп едг. — Э усл1 окып алайык та, ж олдастар, — дед1 Ай- барюа, — кун бурын мазмунын айтып койса, кызыгы болмабды. — Рас,, рас! — деп ду orri уш рме мушелерк — Бупн осьгмен тараймыз ба, ж ок, б!раз niKip алысамыз ба? — деп сурады Айбарша. — Уйкысы келгендёрге руксат! — деп 6ipeyi кула- пып едк — Б|'раз, niKip алысайык, - д е с п кепшш к. OcuFan уэделескеннен кейш: — Ал, к1м не пш р айтуга ойлайды? — деп сурады Айбарша кептен. «Сен сейле» дегендей, уШрме мушелер1 6ip-6ipine жалтактасып ед1. емшм суырылып шыта коймады. — Магам мумкш бе? — дед! Естай колын кетерт. ■ «Жязылуы у»итС13. взге жаралыларга косылып. князь Лид- рей де туррын елдщ купите Ocpiaai». 267

О л — фин coFHCbiHa катнасып, он кезш шыгарып кел- ген /xiriT едй кеудесщде exi орден, уш медал! бар. Айбарша OFaH: Сейле, — дей бергенде, уйге Байжан xipin келдь — К алай узак отыррансыидар!— дед! ол сэлем- дескеннен кейш. — М эселе кызык. — дед! Айбарш а, — «Война н иирд!н» 6ipiinui томы туралы nixip алысып отырмыз. — Солай ма?! — дед! Байж ан. — Уакытым да жок ед!, дегенмеи тындайын, аз уа к ы т болса да. Сейлей берййздср... — Сойлсш з, Естай aF a!— дед! Айбарша. — М е т 'к айтайьш деген!м, — дед1' Естай, — сол за- манпыц салты кызык,: Андрей Волконский Foft, жара- лакып, ж аудьщ — француздардык колына туст!. Сон- да. Наполеокнын ofbh камкорлык KepceTin, ез!н|'ц да- pircpi Л аррейге емде деп тапсы руы калай? — ©йтпесс ол Наполеон бола ма? — дед1- Тыртык, — акм ак император емес, ол, акылды император. Эр- б!р акылды адамда, адамгерш!л!к журек болады. — О л фнлософияны KiMHCH естщщ? — деп сурады Естай, KeKCTinfli дауыспен... — Ceniiuue Наполсонда акыл д а , журек те ж ок па? — Exeyi д е бар. — Ендпл таласын не? Естай мырс етт! де: — Сеш'цше, Маннергейм акылды ма, акмак, па? — дед!. — Финлянднянык президент!н айтасыц ба? — Иэ. — А км ак болса уюмегп баскарып отыра ала ма? — Согы с кундер!нде б|'злш армиянын адамдары колына тусе калса, Маннергейм не iстеле бшмейм!- cin? — Таптын, салыстыратып Kiciui! — деп Тыртык ке- KOTin келе жатты да, кепш ш к «ж ауан бер!» деп шу- ласып кеткен сон, — ол ашык мэселе — Финляндияда капитализм, б^зде социализм. Социалпзмшц армиясын Маннергейм, эрине, жек кередь Осы ма айткызайын дегенin? — aeai. — О л гама емес. 26S

— Енд1 не сурайын деп ен? — 1870 ж ы лы Седакнын т уб ш д е француз армия- сын HeMicTia армиясы тас-талкан кы п жец1п, жуз мыциан арты д колмен, император yuiiHiiii Наполеонды пленге тус1рд1 ме? — Туа'рдк — 9 й, т а р и хк а ауып кегли ной. I-Наполеонмен та- нысып болм ай ж атый, III-Н ап олеон га ceKipyiMi3 ка- лай? Э дсби етке оралайы к та! — д еп Д э ул ет орнынан кодер Lie т у с ш е д к — Э дсби ет пен тарнхты б е л у ге бол а ма? — дед1 Байжан, — м ен ш ш е кызык эдп'м е б а ст а л к п келе ж а- тыр. Ол «сейле» дегендей Естайга парады. — YuiiHiui Наполеонды, сол к ездег1 Германия канцлер! О тт о Бисм арк хурметпен Берлинге алдырып, ужмет сарайында кабылдады ма? — Иа, он да не тур? — де;н Т ы р ты к. — Ал, сол Бисмарк, Париж коммунасын кулатуга, коммунаны баскаргандарды кы руга араласты ма? Се- 6e6i не осынын? — Ж ы н ды койды ц мыйын жед1 д ей с!ц бе, меж, ай- налактап сейлей беретш? — дед1 Ты рты к ашулангаи кескшмон. — акпакулак, болсан, е з щ бол , бул сурауыц- ньщ ж ауабы н алгаисын. Ж урт кулейш дсп едк --- Ж ар ам а й ды , жолдастар,— дс;и Байжан Ес- тайдыц осы м эселеш неге козгап оты р ган ce6e6in 01'лу ушш, ушыгына жетшзбек бон, — кецее тындайык. Ж урт Тыртыктан жауап куткеидей карай кал- — Bip ай ткан д ы кайта м ы лж ы ндар жайым жок, — деп Ты рты к кы йсая кетт!. — Турасы н айткын келмей ме?— д ед ! Естай. — Сол «тураны » езщ айтш ы !— д еп 6ipneuie адам д у ете ка.иды. — Мен ай тсам , каз!рп согыс. Толстой сыйпаттаган согыс емес. Б ул — eni мемлекетт!н емес, еж систсма- нын тарты сы , ягни, капитализм мен социализмнш... Бисмарктщ Наполеонды сыйлауы, eiceyi б!р таитын. адамы. А л, Маннергеймнщ б!зд!ц арм и я адамдарын

сыйламауы ол б1здщ систсманын душпаны, еидеше кап итал и ста слден бтзге кем ек кутудщ Keperi жок— — С он д а, 6i3 тары 6ip к а п и т а л и с т елмен согыса- мыз демекп icin'? — дед| Тыртык. — С ен сорыспаймыз деп ойлайсын ба? — Ю ммен сонда?.. — Ю м мен дейс!н бе? — дей берген Естайды: — Койындар, жокты айтпай! — деп квпш!л1к кн.ме- лен к е т . Байж ан сагатына караса — тангы бес скен. — О у , жолдастар, — дед! ол куланып, — «энпме бузау ем]'зер, бузау таяк ж еп зер » деген. «Кой кезеп бЬ д ш » екеж .естерщде ме? Ж умы ска дейш 6ipa3 жал алындар!.. - - Б ул С03ГС барынамыз д а ,— дед! Айбарша ку- •iin, - начальники» a » i 6 i3rc зац рой... ЕРЕУ1Л ШАК Сонры 6ipneuie кунде уйiне сора алмаган Байжан, клубтап шыка. Алмалыкка тартып кету максатымен машипасына барды. Аса шаршаганын, ункысы келге- нш ол со ксзде рана абайлады: денес! ауырлап, eciHcyi кебейш кетп. Мундай калыпта машинаиын рулш алып журу цынын болатынын будан бурын ол 6ipcp рет кергсн: fiip санарында, жур|'п ксле ж аткан машинада калгыга- нын абайламай кап, безмен л аккан машина езенге кулай ж аздаган. Осы жолры ш арш ауы да соняайлы- гын керген Байжан аздап калрып алмак болды да, клубтып демалы с белм есте кайтты. Ол оянса, кун кетсрш п капты . К ун шига баста- латын Сырдын ыстыгы далада мазасы з калыпка жет- кснмен, аш ы к терезеден создан салкы н самалмен, та- яу жерде ескен калин шенгелден эдем! Hie кеп тур скен. Байжаннык ж ас кушиен дардыланран жэне жаксы KepcTiH 6ip ici — тацертен уйкыдан ояна физкультура- 270

лык тыныстар ж асап алу болатын. Уйкысы канып тур- ган ол, сол дардысымен 6ipa3 денс кыймылдарын жа- сады да, к л уб к а ж акын ж ердей тср ен эуггке шомылу- Д ал ад агы ж уртты д ол кездеп кыймылына кара- ранда, тан сэр щ ен курылыс ж умысынын 6ip дем) 6iTin, курылысшылар тыныстау жабдырында сыякты: 6ipey- лер волейбол аланыида шулап топ карысып, б'феулер элдекайда топталы п влек айтысып, б1реулер уй ма- кында ус ак -т уй е к жабдыктарын 1'степ, e w u 6ipey.nep ayirri айнала шомылып дегендей, ай н ал а ыц-жын... 3yiTKe б еттеген Байжанга ол ар ды н эркайсысы ез)- не лайыкты сэлем дерш 6epin ж атты . Бурылган бет- терд1к эркайсы сы н да Байжан ж а к с ы таныйды жэне беймен рана ем ес, мшез1меи, ю)'мен таныйды, эркай- сысынын, аты н, фамилиясын бйчедк Е ге р олар Байжан- нын 8p6ip ic iiw e жэрдемдп болса, к ан д ай кыйындык- тардан бол са д а колтыктап алып ш ы кса, шиелешсс калран туй'ш дердщ шешуш тауы п берсе, айтканын асыра оры н даса, буйрыктарын булж ы тпаеа, эрдэЙ1'м адал квщлмен келсе — Байжан ондай адамдарды та- нымаранда К1мд1 таныйды... Осы а д ам д а р га iuiTcfl риза бол а тура, Байжан олармен ж ол ы ккан алрашкы кундер in д е eciiie Tycipin кояды. К уры лы с басына мындаган адам дар каптап кел)п к ал гап да, олардын жузден 6 ipiH еркш танымай- тыи Байжан, «буларды калай б а ск ар ы п алып кете алар схем!» д еп кауыптанран едк У йреш се келе, «бе- кер-ак кауыптанран екем, — дейтш бол ды ол Гулнар- ра, олар тур ал ы , — расында сол к ау ы п ж ок та екен. Кауып болар ед), сгер курылыска к ар аж а т жетпей жатса. К ан ш а керек болса да ол берш етш , тек репн тауып ж умсай 61л !.. Кауып болар ед|, егер жумысшы куш) жетпей ж ат са . Курылыста ’)ске жумысшы жет­ пей жаткан ж ок сыякты, жумысшыга ic жетпей жат- каи сыякты... Д аладары осы курылыс маран, кейде, жуздеген цехы бар, орасан зор з а в о д к а уксап кетедь Москванын. ксйб1р зор заводтарын квргенде, механизм болшектер|'мен соларга белшген ад ам дард ы н арасын- дагы |'стерд|'н 6ip-6ipiH c мултшйз сэй кестеж п ж атуына хайран калуш ы е д 1м!.. ББдщ канал курылысынын. вн- 271

бойында бы тырай ктеген ад ам дард ы н 1стершдеп сэй- кеспк, сол зор заводтардын механизмдершщ арасын- дагы сэ й к е ст ж сыякты м ш а з жымдасып жатады!.. Егер былтыр маган 6ipey, быйылгы жылдын июль айы- пыц ортасьш а дейш он миллнондай кубометр топы- рак кетерем !з лесе, мен оган и ланбас ем. Ka:iip ше? Ka3ip — од ан асыра кыймылдап, eriim i жыйнау бас- тадганш а, каналдыц магистралш б т р ш кеткел1 отыр- мыз. К узден бастап тармактарын к азуга Kipiceiiia. Ен- деше ал дагы жылы, ауданданм ericTiH кебш осы ка- палдан суаруы мы зда кумэн ж ок...» Сонгы eKi-уш кунде курылыс бойын тары да тугел аралаган он ы ц осы с е т и буры нгыдан да беки туеп. Тецерегш е осы ceiiiMMea ай п ала карап алкан ол, ayirrin ж агасы на келдт де, труеш м ен гана терец суга куп бердк.. Судан сырты салкындап ш ы ккан онын iiuiH. жага- дагы ыстыц лезде кыздырып эксттк вйтпеуге болатын да емес, д ем алганда, 'пике а у а омес, жалын куйылып жаткан сы якты. Осы ыстьгкка тыйышсыздана бастагая онын eciiie Сырбайдын уш акылы т уей : «6ipi, — дей- Tin Сы рбай, — жолы шел canapFa шывдакоа, керуен- шiлер ж уд э взге кол!кп мшбей, туйен.* неге мшед!? ©з- гс келйс ж уд э кун сайын су п'лейдт, ал, туйс оны ж у­ дэ Т1лемейд|, оран, тек кунтие 6ip а я к туз жепзеец бол­ таны — ж уд э шелдсмейд1 де, купи' д е кетпейдь Иел'ж- тен осы? Tori, жудэ, туздын сусата отыра, су болмаган- да швлге ш ыдата беретш касиет! бо л у керск. Расында солай сы якты, швлде жургенде ж уд э азыкка тузда- Fan ет, нс балы к жесен, былайша шелдегенщмен, дэл каталап ац кац кебе коймайды. Тузсы з ас жеп су iuine- сен шелдеп ел in кетесш!..1 Екштш, шелдемейш десен карпыц ток болсын жоне кою та м а к Сш. К,арныи ол- кы, не аш бол са швлдапш боласы ц... YuiiHini, кунсокты 1 Бамжан бул жэнде дэр1герден сураеа, Сырбайдын айткаиы рас gut'll: туз. дцнеге суды сакгап, хайуанды малшындырып тер- acnicibi окен. аз терлссе онын денесждеп туз аз шыгын болады Ды txeii; хайуашшн су ллеп сусауы осыпан ехен. 272

болкыц келмесе, кш иш кады к ки, кейлекшен Kiel ыс- тыкка тез уш а д ы , калыц кшнсец, api кун етпейд!, эр! денен салкы н болады...» Сырбайдыц б у л акылдары OMip тэжрнбесшен ал- тан шындык, екеиш е элденеше р ет ке:д жеткен Бай- жа<н, oyiTKe пгомылып шыгып ш елдей баста Faн сок, жылдамдата басы п клубтын асхан асы н а келд! де, тузы ашкылтым к у ы р д а к даярлатып, 6ipep стопкаеа1 ара- ластыра, тойып жеп алды. Содан кейш ол уйше кай- тура тыска ш ы кса, ыстык манагыдан д а удеп кетш- 'ii. Егер атпен кайтатын болса, Сы рбайды ц акылымея ол жылы ки1нш ал ар едь М аш ината ондай кшмнщ к а­ жет! жок: алдьщры шынысын кетерщ ю реп койса, ма- плшаныц екпш ш ен катерiл ген са м ал ауаны салкында- тады да оты рады . Алмалык ж акты ц жолы Teric, жы- йырма бес ыакы ры мдай жерге лезде жетед!-... Байжан ж ап -ж а с калпымсн б а л аж а н болатын, yfii- нсн ошан CTin nibiFa келсе-ак, Б ахы тж ан атаран нэрес- tccih сагынатын д а туратын; аса 6ip кауырт жумысы болмаса, кай д а барса да оралып уй ш е жетпей коймай- тын; уйше колее, Бахытжаны ояу сгтырса колында ур- шыктай денгелетш эуролейтш, уй ктап жатса, шскен кумпрын таркататын. Ол 6yrii! до Бахытжанды купдег!дей ацеап журш к и п -. Маш инаяа жол алые па, жыйырма бос шакы- рымка ол л езд е ж етш кслд|'. Ол есж тен icipe бергенде, дефоя шылдыр ете калды. Ол у з а к ж опе катты шыл- лырладм. «Б ул м м ?» дегендей, ол телефонга барды да, трубкасын потер in «Ало!» дед!. А рж актан Рахмет- ti'h даусы ест!лд!. — Коле ж аткакынды тсрезеден керд1М, — дед! Рах- мег. —■ Тсз|‘рек муида кед!.. — Ж айш а м а ? — дед! Байжан. — Калжыкы ж ок. Тез!.. — KaiMiMfli ауыстырайын да, — дед! эл! де ойын- да ештспс ж ок Байжан. — Ксйш кишерЫк. Асыгыс ж ум ы с бар. • - Ж а к сы ,— деп ол трубканы орнына койып ке- йш бурылса, т у сыртында Бахытжанды ко т е р т Гулнар 1 Арак ыдысы. 18-С 273

тур екен. Д еш сау, балтыры бесжтей боп ecin келе жаткан Бахытж ан, кею'лденсе куле бастауFa айнал- ган. С о дардысымен ол экесше жымындай карады, ал, Гулнардыц е ш кашык, KecKiHi солрыи... Эдетте бул уй кеш жататын. OFaH себеп — у н т жолаушылап журетш Байжанды тосу болатын. Мун- дай тосуларда Гулнар мен Тэрбиянын ермеп' — уйкта- ранша Бахытж ан да, ол уйктараннан кейш, кенес. Ке- 6ipex сейлесетш Тэрбия. Ол, мшезшщ салмактылыгы- на карамай, агып турган ертегшн'. Exeyi де шайшыл. Сол уйде 6yflipi кед, никел) сурп'л- ген, Ш аЬадаттан калган самауыр бар, оны Гулнар «Сары-бие» дейдй — Апа,— дей т’ Гулнар, Бахытжан уйктаган сон, — «Сары-биеш» сауманмыз ба? — Сауайы к, карагым!— дейд1 де, Тэрбия самауыр- ды койып кследк «Сары-бие» кайнагыш-ак, лезде бурк ете туседЬ Ас белм едеп столга шай жасалады. Стразыдан1 сыйракты кып жасалран кен т арелкага, олар кауынкурт пен какты салады да, солардык дэм'шен, каймак куй- ган кою шайды сыздыктай тартып, кенесш отырып, ал кеп iunytf... Ш ай кою болу ушш, кастарындагы элект- роплитада ж уан 6yfiip.ni ала-ж олак куман буркылдап кайнап турады. 1941 жылдын июш'ш'к 21 куш кешке, Гулнар Ба- хытжанды уйкгатып ас белмеге шы кса, шай даяр екен. Тэрбия кундеп орнында. Екж абат куннен бастап, Гул- нардын квц1л д 1, я квшла'з калпын Тэрбия онын кас- кабарынаи айыра коюшы едК Ш ай басына келген Гул- нардыд косюнше квз1 туссе, калы ндау кабагындагы кою кара касы теменденк|'рсп кеткет екен. Bip кешл- ci3Airi барын ура койган Тэрбия: — Гузим нсмене? в щ ц неге сынык? — деде — Солай ма? — К абарьщ неге келюией отыр? — Н еге екешн бьямеймш, журег!м бейжай боп отырраны, апа! — Ж агы мсы з б1рдеме 1шкен шыгарсын?* * С т р а з ы — асыл тасгардаи жасалган ыдыс. 274

— Ж о к . an a , 1шкем жок... — Ендеш е, о ней?!. Элде, Б ай ж ан д ы ойладыи ба? — О л рана емес кой деймш. Ж у р е п м кобалжый бередН.. М ум кш , кез1м !л1исе басы лар. — О н д а, сейте foA сэулем! Гул нар белм есш е Kerri. Э лп'нде шайка шел1ркеп отырран Тэрбияны к да ыкласы к ай т а калды. О л д а эз белмесше Kerri. — Гул!м! — д ед ! ол, тесепне кыйсайранмен, уйкысы келметен сои а.кырын кыймылмен Гулнардм ц белме­ сше Kipin. — Э у, a n a l— дед! уйктамай, аунадшып жаткан Гулнар. — У й ктаган жодпысын эл1-? — Жок, апа. — Бахы тж ан ды касыма алсам к ай тед 1? — Неге, ап а? О л менг м азалаган ж ок... — Уйктасан, оятып ж!берер, м ен -ак алайын оны. Тэрбия балан ы 6eciriMeu ез белм есш е алып кетть Оныи урымында, жаца туран б а л аг а жын-шайтан еш болады, кас ты к кып ауру экелед'1, 6ipaK , олар жылан- иыц бас с у й е п мен у ю т к туярыиак коркады... Сол урымдагы Торбия, Бахытжаннын. 6eciriH айнала элг1 заттарды кап таты п |'лin койран. С э б и д щ тэгп уйкыдан оянбауын со заттарды к куатынан д еп жорыган ол, ше- HieciHiH тыйышсыздануын, балара ж ол ай алмаган жын- шайтанныц салкы нын салуынан бол ар ма деп тыйыш- сызданды. С ей тш жатып уйктап Kerri. Терсзенщ тырсылынан оянран ол eciKKe барса, Гулнар аш ы п ж аты р екен, келген Анатолий Кон- дратьевич. Ш ар ш ап келген ол ез белм есш е Kerri. Танга ж акы н рана кез]' Ынген Г ул н а р толефоннык сылдырынан оянды, тындаса Рахм.ет екен. Ол Байжан­ ды сурады, даусы н да элде не ереуБ-цик 6enrici бар. Со- ган мэн берген Гулнар: — Н еге !здеддщз? — деп едд: — К аж е т е д 1, — дед! Рахмет, — келсе-ак магам ха- б а рл ан сы н. «Бу кай шакыруы?!» дсп мазасызданран Гулнар yftiiie сыймай жургенде, токтаган маш ина даусы ест!л- Ai. «Байжан!» д еп ойлады ол. Бахы тж ан д ы Байжан- 275

ныц ж ан ы н д ай ж аксы корстгнш бш етш Гулнар, егер Б ахы тж ан о я у отырса, эрдайы м колына кетегип кар- сы алаты и е д к Сол дагдысымен, ол Тэрбиянын белмо- сш деп Б ахы тж ан ды алып ш ы ккан ш а, уйге юрген 5 ай- жан телеф онмен сейлесш калды . Телефонмеп сейлесш 6o;iFan Б а й ж а н ксйш Караганда, е ж сынык Гулнар ба- ланы усы н а бердь Кул1'ма'реген баланы Байжан ко­ лына алы п, ашылган сем!з карн ы н ан суйш ж атканда, телефон таны да сылдырлады. Гул нар трубканы ала бергенде: — М ар ан болар, — дед! Б ай ж а н , баланы Гул нар га кайта усынып. Байжан тыкдаса. Рахмет екен. — Эл1 уй|'ндем!С1Ц?— д ед ! о л .— Аеыгып к у т т отырмын. — К,аз|'р!— дсп Байжан трубкан ы ш п койды да, — Рахм ет райкомра ш акырады, — дед'1 Гуднарга. — Н е бопты ? — дед! Г ул н ар мазасы здана туслп. — Бйтмеймш. Курылыста квнкжнз б!рдеме болтан шырар. Т ез кайтам , сонда ecripciH- Бай ж аи шыгып Kerri. О ны коз1меи рана ж енелпп, Гулнар сол ар ад а калшыйып тур ы п калды... Бай ж ан райкомга барса, Р а х м е г п н кабинетшле, аудаиныц б а си ы кызметкерлершен он шакты xici отыр ексн. Б а й ж а н оларга басын рана пзед! до, ineTKi, бос турраи орындыктын 6ipeyine о т ы р а Kerri. — Б ай ж а н жолдас, — де;и Р а х м ет , — ж ана обком- нан звонит e vri. Екеуэпзге с а м о л е т «iSepLiinri. — Неге? — ©aiM д е битмеймш, н еге екеш'н... Ж айдаи-жай шакырмас, э л д с не окыйка бо л т ан болар... Энс, само­ лет даусы д а есллд|\\ ал, шыгаймк.!.. Ты ска беттегсидоргс ере. ж он ел геи Байж ан, К,ы- зылордага ж у р у ш yiiine ха б ар л а п ксту;и макул керiп, тслефонды б у р а н сд!, ж ауап бе р м е д к Ызалангаи Бай­ жан трубкан ы катты урлеп, « а л о!., ало!..» деп айкай- лан ед!: — Л йкаплам ацы з, — до:и телеф он и стка, — ci3re еш- KiM ж ау ап бермейд!. Такы 6 ipa3 шакырып кер in, е ш ж м ж ауап катпаган сон, «бу нес1?» деп танданран Б ай ж а н тыска шыксл, 276

самолет А лм алы кты к устшде туГплш конгалы ж ур. А лм алы кка самолет таксык емес едк Почта тасып кун сайыи конып кететш самолеттен баска, еткен кек- темде А лм алы кта алтауы 6ip айдай болтан. Сырдьщ Алмалык конран жарасына кареы еюнил жарыяын ар- жаиы, 11<ел табаиымен уштасыи ж атк ая саян, онда не замашган коктанып жаткан калы к кам ыс бар. Ондай камыстарра уяларан сэры масалар мен соналар, кек- тем туа котерш ш ушканда, калындыры булттай боп ке- тсд|. Егер белен алса малка да, ад ам га да маза бермей- Л1, уйге от быксытып коймаса адам ж а т а алмайды, да- лака от быксытып коймаса мал ж ата алмайды; сол пэледен А лмалы кты куткару yuiiH, быйыл осоавиахим ж:берген алты самолет кектем бойына копаларка у сеп- ксн. Бул ш ара ж аксы нэтиже 6cpin, ол мацнын адамы да, малы д а маоа-сонаньщ азабынан быйыл кутылраи... Алмалыктык адамдарына самолстп'н, таксык болмай- тьш ce6c6i осы едк Сондыктан, бул ж олы кеп конран са- молетке балал ар дан баска ж уртта елег!зген Гулнар ра­ па. Тыска ол ж уп р е шыкканда, Анатолий Кондратье- вич пен Тарбия 6ipre шырысты. Райкомиан шыккан топ самолетке бгттей бергенде, Бамжан д а уш калы бара жатыр ексн деп ойлагап Г ул ­ нар, дал ага жеадл кшммен ш ыккандыктан ба: — П апа! — леп калды Д1р' 1'лдеген дауыспен. Анатолий Кондрат),евич кенст шыккан дауыстан сескешп кап ж ал т караса, бетш де нуры ойнап тура- тын кызыиык кесюш кекбенбек скея. — П апа! — дед! тары да Гулмар, одан жаман кал- тырай Tycin,— Байкен де1 ушады рой дсймш? — Келгсн б!реуд| карсы алатын болар. Самолетке кар ай Гулнар ж уп р е басы п женелдк О л жеткешнс, конран самолегпн д ары лдауы куагсйш, ма- цанын коршаран журт жол бергендей, 6ip жарына сы- рыла бастады. «Кетксш ме!» деп ойлакан Гул нар, ектшее де ж угБ ре басып, топка тайна бергенде, G3i таныйтын «У-2», ушатым тырнадай жорралай женелд1 д е, жерден сеплш Ketepijie бердк Топка караса, iiuiime Байжан жок!.. 1 Байжанды ол солай атайтын. 277

— Юмдер ушты? — дед: алкы нган Гул нар, кетер!Л- ген самолетке анырая карап тургандарга. — Bipeyi райком, 6ipeyi в з щ н т куйеут,— дест! журт. Гулнардын. ж ур еп алкына тустН.. YIWHLUI ТАРАУ АДАЛ УЛ Самолстте келе ж атканда, Б ай ж ан Рахметке: «ку- рылыс жумысымен булай ш акы рм аса керек едй согыс epri тутанып ж атпаса не кылсын» деген жорамал айт- кан ед1‘, сонысынын растыгына Байж аш ш н кез1, обком- нын 6ipiH uii секретарынын кабинетш е юре бере жеткен сыяктанды. О л ар Kipce, бюро мушелер1 тарагалы жа- тыр екен, бэрннц де Tycrepi суык. Ж олаушыларды карсы алып амандасдан секретарь: — Бюронын, мэжйпс| еткен со к келгендерниз жа- рамады, — дед1 дс, жолаушылар отырганнан кейш,— нс одыйFa болгаиын естдащздер м е ? — дедь — Ж о к ,— дест1 жолаушылар косынан. — Ест1месешздер, согыс басталды . — К айда?!. Юммсн?.. — Ф аш исп'к Германия б!здщ Отанга шабуыл ж а- сады. М осквадан танертен шифр1 алдык. Согысты ж а- рияламастан, фашиетсрдщ самолеттер1 Киев, Севасто­ поль, Ж итомир сыякты калаларды бомбалап жаткан кершедь.. армиясы сопяспен б1здж шекарадан ©Tiirri... Москваша купд!зп сагат он ею де у к 1м е т тт хабарлауы болмак... с 13дерд| acbiFuc шакырганым — Ka3ip 6i3re ор- 6ip минут кымбат. Канал маселecin, аныктап айткан- да, курылысшылар мэселесш тез ш с ш т алуымыз ке­ рек. Ж астар, эрине, енд1 армия катары на шакырыла- ды. Курылысшылардын к е п ш ш п солар. Олардын орны олкы калады, соны к,алай толты ру керек, мэселе осы туралы. Бул кецест! узак айтканда, секретарьдык кез1 Бай- 1 Туспалды цифрлзрмеп йеритстш хабар. 278

ж ав мен Р ахм етке кезск кар ап отырды. Айтылран окыйга ол екеуш е ею турл1 эсер 6eprcHi байкалды: Tyci суып сурланынкыраранмен, Рахм еттщ KecxiHi жый- иак, ал, Байжанньщ KecxiHi, шпнде соккан дауылдын айкын afiFaFbi боп, ею аз уакы тта олденеше рет ку- былды. Секретарьга олардыц бу л x a.ii TyciHiKTi: ecri- ген жакалырына шггей Байжаннан кем кайрырмаран- мен, талай дауы лды басынан KcinipreH Рахмет, дщ геп жуандап ж еткен агаш сыяктанып, мына дауылда бул- гактай койран жок, онык касында, вм!р!нде 6ipiHtiri рет кездест1рген дауылы болгандыктан, Байжаи керь неу кезге ж ас шыбыктай солкылдайды... BipaK, ол д а тез жыйнала кал д ы . Жыйналмас ед!, егер секретарь айтцан сездер тек сотые хабары рана болса. О л хабарды ест|'ртумен к ат ар секретарь куры- лмеда байланысты б|'рсыпыра тапсырмалар айтты. — М ш д етп алгашкы минуттан бастап айкын туа‘- HyiMi3 ке р е к ,— дед1 секретарь. — Эрине, алдымызда зор кыйыншылыктар тур. B ipax, 6i3, большевиктер, талай кыйыншылыктарды женю уйренген халык емес- ni3 бе? Ж ауд ы б1здщ жену!м1здс куд'ж болура THicTi емсс. С ол сыякты, opOip участоктерш кезекке койган- мен, coFbic кез|'нде 6!зд1Ц канал курылысын аяктап шы- гуымызда д а куд|‘к болмаура тш'стк Ер-азамат майдан- га кетуiмен халыктык куш! д с саркылады десен, оны- мыз кате болар едк Халык куш! еш уакытта саркылмай- ды. Б1зд|'к Miидет — сол саркылмас кушт!, согыс салда- рынан туран жагдайды еске ал а отыра уйымдастыра 6i.'iy. «Уктыцыздар ма?» деген кескшмен, ол Рахмет пен Байжанра кезек-кезек карады. О лар сез кайтара кой- маган сок: — А л, жолдастар, — дед! секретарь, — Miидет ту- ciniKTi болса, уакыт боска елмесш , азд ер кайтыкыз- дар, самолеттер1шз даяр... Рахмет сагатына караса, Кызылордаша 6ip. Ек|'де у ю м еп тн хабарлауы басталады , оран деюн с а ­ молет ж етю зедк Секретарьмеп хоштаскан олар аэродромга келсе, булар м!нет1н самолеттщ элде neci жарамай, механик-- тер тузеп жаты р екен. 279

Тузелген самолетпен олар, е к алдьгмен, Алмалыкка кслсе, алан да жыйналгам ж урт. О л ар топка жеткенше, Молотов ж ол дас жариялаган ую'м ет хабары да аяк- талып болды. Н е хабар айтылранын ол екеуие Самар- кан баяндады. Самолет кйи'ртпеген кунде, Рахмет пен Байжаннын ойы ук|'мет хабарынан Алмалыкка бурый кеп, коммунистер мен комсомолецтерд! жыйнау e«i де, естйен-бщгендерш айтып, квпш.'Л1к арасьшда упт-на- сихат жумысын журпзуге даяр лау еда. Ещи, Алмалык­ ка Keiuirin кеп корсе, олар етю'зем/з деген маслихатты, ауданда к ал ган басшылар етюзген екен. Молотов жолдастьщ сезшен кейш уптиллер icTepi- не KipicTi. Курылыстын барлык тарматында да, солар- дык катнасуымеи жыйналыстар, митинплер erri. Сон- да, уэделесш койгандай, курылысшылардын б^рауыз- дан айтары: «Жумысты бурынеыдан д а артык аткара- мыз, армияга .алынатындардан баскаларымыз жумысты тастап кетп ей л т!» Осы сертпен icxc KipicneH ол ар, м'ш дстп icTepiHC жы герлене KipicTi, фтелген оайын кетпендер! жаудыц желкссш кьфкатыкдай Kopin, ж !гер л1 кыймылдарын жылдамдата тусть.. BpoHbFa in iryre thicti' адамдарды н Т1з1мш жасауды райком: Р ахм ет, Байжан жэне ауданды к военкомра тапсырды. Б ул жумыспен шукылданкан олардык кара- магына, м айданга баруды тщеугшлерден кеп арыздар тустк Солардыц шйпде броньга L iiryre Tiiictijicp де жур. Муны ecTireH Айбарша Байж аннан: — Bi3/un, Д э укеп тн , арызы ж о к па? — десе: — Эз1рге ж о к ,— дсй;и Байж ан. Ж умысты бурынгыдан олдекайда енд1ре орындай бастаган Д оул егтщ кабагы аса каты вды , Mine3i аса ауыр... Сонды ктан майданга бару-барм ауы туралы тш кату га А й барш а бата алмайды... 1941 ж ы лды к шоль айынын уш ! Kyni, буки! Совет халкы, олардын, iшiиде Сталин аты ндагы канал куры- лысшылары асыгы п куткен сездер!н тындады: радио аркылы Стали н жолдас сейледк Радиолан Сталин жолдастыи салмакпен айткан «Жолдастар!» деген сезш еспгенде, Айбарш а касында- 280

ры Д э у л е тт щ KecKiniHe карап койып едк дагдылы к ал - пы... «...Ara-iHi, апа-карындастар!» деген сез айтылган- да. А й б ар ш а Д эулетке карай 6ep in шошып ке-rri: ту- нык су д ы к ж ел урлеген Ke6iri сыяктанып, кескш ш щ булш ы к e rre p i булш'лдеп, Tyci элем-тапырык бола капты... Кызылорда жершде жаздыц кайнаган кундершде, куйындай буркырап, эп-сэтте етш кететш «сурапыл» атты 6ip д ау ы л болады. Тынык кунде аяк астынан ту- лайтьш «сурапыл», жердщ 6ip к а б а т кыртысыи суыр- гандай боп, кою шаклы аспанга ец кем дегенде 6ip ки­ лометр к е т е р т , козге туртсе керпс1з кып кем in Ж1'бере- Д1. О кдай «сурапыл» келе ж а тк а н д а , адам Tepic айна- лып, К031 мен Кулагин алаканы м еи баса кояды. Б у л ­ шык eTrepi тулаган Дэулеттщ бет-аузы Айбарша Fa сол «сурапыл» сыяктанып, кезш тез тарты п ала койды... К есем нщ барлык евзш Д эу л ет сол кескшмен тык- дады. — TyciHiKTi ме?— дед1 ол А йбарш ага, журт жумы- сына тарап б ар а жатканда. — TyciiiiKTi,— дсд1 Айбарша. . — Н е тусг'ш'кл? — К всем|'м 1зд щ cs3i'n айтамы н д а . — Н е туеш дщ , ол сезден? — Сондай д а сурау бола ма екен, Дэукеш, кесем- ш'к угы лм айты н ce3i бола ма? — Ол туралы сурап келе жаткан жокпын. — Енд1 не туралы? — Маган не icrey туралы. — Квсемгпк сезжде ж ауабы бар емес пе, бул су- рауьщнын.? Ты л да д а майдандай ерл ш керсет д еген жок па?.. — Ж олдас Сталшш!к айтканы ол рана емес. Ол Ki- ci Лениннщ евзш мыеалга алып, совет адамдарынык хасиеп' эрдайым батыр жэне батыл болуда, куресте корка б|'лмеуде, Отанымыздын жауына хальткпен 6ip- ге соккы беруде деген жок па?.. — Енд] TyciHiKTi. — Н е TyciHiKTi? 281

— А йтайы н дегенщ: «канал жумысында сендер ка- лындар, 6 i3 сорыска барайык» кой? — «Бхзщ» к!м? — Ер-азаматтар, жМттер... — «Сендер» дегенщ? — Б!з де. — Ю м ол «6i3in»? — К,ыз-келшшектсрд1 айтамын да. — О нда тусшген екенсж,— де;и де Дэулет кептен 6epi керсетпеген эдетпен жымыйды. — О л солай гой, 6ipan кэрьпер мен эйелдер канал- ды казып uibiFa ала ма? Сонды ктан да 6ipa3 ж!птке бронь берьлмей ме? Эршмдер айтады. — Ю м дерге беред! дейд1?— дед! Дэулет бммеген боп. — Орнын басатын Kici ж октар д ы айтады да. — Н еге ж ок? Мысалы, сен ше? Эксковаторды сен менен кем баскарып журм1сщ ? К ейде асып та туспей- Micin?.. Д эул ет ж ау ап куткендей А й барш ага бетш бурып ед1, ол ундсмей томен карады. — М унда зксковагоршы табы лады ,— дед! Дэулет, - мен сы якты жас, карулы, api мерген жигг майданга ксрек. К ате ме осыным? Айбарш а т агы да жауап бермелн Ei<eyi ynci3 адым- мен каналдыц уйьлген балшыгына жеткенде, сезд1 та­ гы да Д эул ет бастады. — Айым!— дед! ол, Айбарш аны к бетше карап, сум!спспд!к создер айтатын дауеы мен. — Оу, Д эуксш !м!— дед! А й бар ш а да сондай дауыс- — Сонымеи... не жауап ай тасы к магам? —■ I!<’ туралы л ей ст, Д эулет? — Р уксаты ады сураймын д а... Айбарша ж ы лап ж!бсрдк - - ©й, ж ол дас, оным не?— деп Д эул ет Айбаршаны езше карай тар тпак боп он колын соза 6epin ед!, Ай­ барша куш актатпай, ыгькыккырап барып, балшыкка отыра KCTTi д е, жалындай алаулан ган 6eriH ею алака- мымсн басып ©Kcin-OKcin алды. — Ойбо-о-ой, сейте ме екен Kici?.. KiMHin калыкды- 282

сы екен, осы н ш а жасык.?!. Мен сеш ер квшлд1’ кыз б а деп ж ур сем , басы жумыр кеп кы зды д 6ipi ме едщ тэ- ftipi!.. Б у г ш буйтесщ , ертен аттан ранда кайтесщ?.. А й бар ш а ж астан долырран бетш ен алаканын ж у- лып ап, кы зар ган кезш п'кейте, шынылдаран дауыспен: — М ен д е кетем!— дедь — Кайда, Айым? — Сешмен. — Мешмен?! — Кетпей Heci бар? Кеше Р а х м е т агай айтып кел- ген: «Кызылордадары П единститутты д кыздары май- данга тьлешп «етш жатыр» деп, сод кыздар мснен ар- тык дейлпещ? А й барш аны н мжезш бьлетш Д э у л е т , оны epericTip- мед1. — Ж а к сы , Айым!— дед! ол,— ол туралы кейш еей- лесерм!з, ж умысымызга барайык... Д зулеттщ жалыныщтылау даусынан, шыйрыккан Айбарша босанкырап, жумыс шалбарынын, калтасы- нан орамалы н алды да, бетж cypTin, орнынан козгалган Доулетке катар л аса бердь Д э у л е т оны колтыктап алды. — А й ы м ,— дед! Дэулет, А й барш ан ы н аптыры ба - сылды-ау д еп шамаларан кезде. — Кесемнщ «iciMi3 9Д1Л, 613 ж ен ем 1з» деген созже, эрине cenecin сен? — Эрине сснем. — С ен сен, саран айтар c©3iM бар. — Айт, Дэукеш! — CoFbic, эрине, шыгынсыз болмайды , жонс кан- дай cofwc, бул... Солай бола т у р а , ж ед1ске сенгеп op6 ip жауынгер, соры ска елем деп емес, ж а у д ы жени!, ел i ме аман кай там д еп бармай ма? — Эрине,— дед! Айбарш а,— меш'дше, жалрыз со ­ тые кана емес, ба р шке де адам сон д ай сешымеи icipic- пей ме? ©йтпесе ж енкке жете ал а м а ол? — О лай бол са, согыска кету — тмгеудщ ceHyi ем ес кой? — Эрине. — Ендеш е, менщ саган 6ip етш й ш м бол ралы келе жатыр. — Айт. 283

— K ipci3 жан, калткысыз квщ'лмен айтатын сез1.м ол. CeHin ж ауабьщ да солай болар деп сенем. — Ш арттасып сейлесуге кашаннан дагдыланып ен? — Ш арттасуым емес, шынымды актаруьш, Айы.м? YriTi деп ойлаыа, етшшп деп ойла... — Д эукеш !— дед! Айбарша, Дэулеттщ кешш’ие бурыла карап,— таусылмай айтсац д а тывдаймьш гой ce3iiwi. — «Адамда алдыи болжау дегсн болады» де/ш, со- ган сен сенем|'с!н? — Каидай болжауды айтасып? — Согыстан аман кайтуга кенип'м сенелг де турады. — «Опдай болжау болады ж эне алдатпайды» лесе- д | д е д ! Айбарша, ешшмнен ecm iece де, Дэулстпц кечип'н аулагысы кеп. — Ендеше,— дед1' Дэулет, ойына осы кезде сэулсЫ тусе калган картина, коз алдында жайнап тургандай боп, шаттык уялаган кескшмен,— 6i3 жаумен соилссак!.. Жауды талкандап жексек!.. Сейтш , елге кайтсак!.. Меи поездан кеп тускенде, ш'ш де сен бар, экем бар, апам бар, Анатолий карт бар, Байжан мен Гулиар сыякты дос-жарандар бар, тагы баскалар бар, мен! K\\'Tin алсацдар!.. Сонда,... амандасып болганнан ке- йш, мен «Айбарша, канал 6irri ме?» деп сурасам... Сонда, сен бе, экем бе, Байжан б а — 6ipeyin, магаи: — «канал алдакашан б!тл, ещ и псш сен сурама, б!з айтпяйык, оз коз!имен кер!» десендср, «жарайды» ле­ сом мен... 'Гарта жвнелсек!.. Мен ез кез1ме ез!м сен- бссем: асфальтты демей!н, станцмядан б!здщ ауылга iypa тарткаи, тас теселген кен жол жатса!.. Жолдын CKi жагын бойлай каз-катар оскен ж ас теректердщ жа- пырактары жайкалыи, жол устш е кэленкелерш Tycipin туреа!.. Кеп узамай, жол б!зд! Kypiui еплген далага алын Kipee!.. Сабагынын бш кп п , мен сыякты боны узындау KiciHiK кеудее!нен келетш, бастары каздын мойпындай и iл ген Kypiui, кун сэулесш е шагылыскан шалшык судын, пшнде ecin туреа!.. Машинаны токта- 1ып койып, турегеп турып айналама карасам!.. Kypiui ericiniii, ушы-кыйырына квз1м ж етпесе!.. «Кэне, журмей- Mia бе Доуксш !» десен сен... E ric даласын жарып ет- сск... Жем1с бакшасына жетсек, онда: алма, алмурт, 284

spin, ш аб да л , онж!р, тары баска жемютер ecin турса! Сен сонда меш жемштерге кызыкты рмак боп, езбектщ: Базар барсак сижу бар, Саукатыка энж>р ал!— деген елекш эш'мен айта ба стасак ... Мен аузындагы эшнд1 карып ап: Bip агашта кос алма, Мен де алмаймын, сен де алма! . Оймак ауыз, кьшгаш кас, деп казакш а он айта женелсем!.. С е н де маран косыла женелсен!.. Вакшаны бойлай тарты п кеде жатканы- мызда, уйлер Kepiне бастаса!.. « Б у не?» десем мен... «Б1зд1н ауыл» десен сен... «Ауыл бакш ада ма ед1?» д е ­ сем мен... «Болмаса болраны да» десен, сен!.. Терезе какпаларын эртурл1 бояумен ернектеген, кеше жяк. ка- быррасын жиектей тал ecipren 6ip уШйн алдына кеп токтай к ал са к!.. «Бул к 'ш щ уй\\?» десем мен... «Шздгн ун» десен сен!.. Сонда... мен ceni осылай кушактап,— деп Д эул ет Айбаршаны куш актай алды да,— осылай кеп суйсем!— деп, Айбаршанын кып-кызыл боп дуыл- дап келе ж аткан cni бетшен кезек-ксзек cyftin алды. — О неш’н акысы?— дед! ж ан ары энпме к ен ш н жадыратып ж!берген Айбарша, манайда жургсн ол- де KiMдерден кымсынгаидлй, ж ан-ж ары на жалтактап. — Э лг| айткандарым аз акы м а?— дед1 Д оулст. — Егер орындалса, эринс ж е т т жатыр. — «Айым да сен, Ралия. Kyuisi де сен, Он кабагым тартады куЛ1Мдесен»— деп Бал уан Ш олак айткандай, — дед: Дэулет, — ку- Л1'мдеп к е н ш м д 1 жана ж адыраттын рой, А йым! Мен жауды ж ою га майданга кетссм, сон ж акагы айтнакдар- ды icrecen, сей тш , екеуш'з аман табы сы п, бакытты e.nip сурсек, осы дан артык не тшейсщ?!. — Т у к те Т1*лемсймш. — С е р тт е еп к пе, осыган? . Д эул еттщ манаты «етшшпм бар» деген сезппн мэ- 285

нЁсЁне, Айбарш а ендЁ гана тусЁндь Ол, не «серттестЁм» демей, не «жок» демей анырып калды. «СерттестЁм» дешн десе, элгЁнде «майданга мен д е кетем» деген ce3i бар, «жок» дейЁн десе, ДэулеттЁц тЁлегЁ ез тЁлегЁ... — Неге ацырасыц?--дедЁ Дэулет,— мен repic тЁлек айттым ба? — Сезщш'ц бетснЁ жок, Дэулет! — Ендеше экел, колыцды! - —\" Колын усыиган кыздын денесЁн Дэулет езЁнс карай тартып алды. Олардын кушадтары айкаса кеттЁ... ТЭРТ1НШ/ ТАРАУ ЕРКЕК 1ш:не адамды коса, букЁл м аклук атаулыда, нэсёлён сактауга жанталаспайтын не бар дейсЁз!.. БЁр мысалга, езiмiз бЁлетЁн кэдёмгё сасык кара ко- нызды алайык. Жаздыгуш кырда журсецЁз, кейбЁр ко- ныздьщ улкендЁгЁ уйректЁц, не каздьщ жумырткасындай топты домалатып экеле жатканын кересЁз, Алдынгы екЁ аягымен домалаткан бул топты кокыз жыракасыз, epci3 жермен домалатып экетуге тырысады. Егер жо- лында элдекалай шукыр кездесЁп, топ оган тусЁп кег- се, аягымен домалатуга келмеген топты, коныз арка- лап алып шыгады!.. Топтыц не екенЁн бЁлуге алып кер- сенЁз, ЁшЁнде жылкынын кепкен тезеп, сыртында май- лап кептЁрген балшык!.. Не нэрсе, бул?.. тексере кел- секЁз — коцыз жумырткасьш осы топтыц ЁшЁндегЁ кеп­ кен тозектЁн ёшёнс салады... 8 з ге емес, жылкынын те- эепн калайтын себебЁ — оныц кургактыгы да, жумсак- TbiFbi да езге тезектеи артык!.. Тезекке жумырткалай- тын себебЁ — жумырткасын ол куз салады да, кектем- де шайкайды. Ендеше, онык жумырткасы, кыетай жы- лы жерде ж ату керек. Ол ушЁн коцыз жацагы топты ёнёнёц тубЁне апарып сактайды, кыстыц ызгары жет- пеу ушЁн ёпдё терец казады, кар ерЁгенде не жанбыр жауганда су жетпеу ушЁн Ёнге жогарылы-темендЁ ирец- детЁп кыёёсык казады!.. Сондай Ёнге апарып тыккан топтыц жылы ЁшЁне жумырткалаганнан кейЁн, коцыз 286

tain ж аб ад ы да, e3i баска мекенге кыстаура кетедП.. Неге?.. Ce6©6i, кыстай касында ж атса, коныздын са- сык. икпнен жумырткасы да сасыйды!.. Квктем т у а ж ум ыртка с акта га н iHfli коцыз казады да, ж умыртка- сын шайкайды... Алда-жалда, кейб^р себеппен, ж у ­ мыртка ты ккан iiiHCH жанылса, соны |‘здеудщ жолында ауыр азап шегед! де, таба ал м аса, !здеу бейнетшде еледМ!. Екшнл мысалра каекырды алайы к: ол рой, хайуан- дардыц ш ш д е п ен жырткышынын 6ipi. Осы каекыр- дь'н бел л р ш тер ш ci3 устап ап ауылра экеп асыраса- цыз, бул ауылдьщ котандагы малы на сол бвлл'ргктер- дщ эке-шешес1- ешуакытта шаппайды... Неге?.. Эрине, беллрштерш вллред! деп коркады!!. YuiiHiiii мысалра кабанды ал са к , егер оны онай ат- кын келсе, торайын долга туа'р де, шыцрырт — каш ып журген каб ан касыка жетш келедП. Тврлнип мысалра кустык iuiiH Aeri ен жуасынын 6ipi — у й р е к п алайык: ол кейде судан кашып ш влге жумырткалайды... Неге? С уд а жумырткасьш шагатын ж ау кеп, шолдег1 ешмдш арасына салран уя елеус’ш!.. Бесншн мысал: балык, атаулы пы н бэр! уылдыры- рын ш аш ар кезде, тешзден взен ге неге шырады?.. Те- ш'здш су ы ащьг, оран уылдырыры вябейд!, взенжн, ту- щы суына енед), сондыктан, егер, ©зенге шыгар кезде, алдында бвгет кездессе, балык басы нан каррып втедП.. Теш'з ©Mipiu бйлетшдердщ айтуы н ш а, уылдырык. ш а­ шар кезде тущ ы cyFa ауган ба л ы кта р жолындагы ж ау - ларын ба к ы л ау у т !н барлауш ы лар ж!бсред!, барлаура epKetcrepi рана журедП Эр маклукты ц... маклуктар туг!л вс!мд|'ктерд|‘н нэ- cia са кта у жвшндег! осындай р аж ап каларлык iCTepi- нсн мы ндагап мысалдар кел'п ругс болар едi. Di3re бул арада каж ет! ол болып отырран жок, 6i3re к а ­ жет!, санасы з маклуктар н асЫ н сактаура сонша ты- рысканда, саналы маклук — адамнын калай тырысуы болып отыр. Бгздщ Сырбайдьщ бар болгаи нэс!л! — жалгыз Д э у - лет. Соньщ майданра баруын ecrireH ж урт, Тэрбия мен Айбаршадан rep i Сырбайды катты аяды. — Тум аса д а тугандай ж аксы керш журген улы 287

ед5, — дссгп олар, Дэулеттщ м айданга кетуш Тэрбия кал аи квтеру! туралы сез кы лранда, — ол да орине, кайрырар, коз жасын кел кып ж ы лар да, 6ipaK, ез iuii- нен шыкпаганнын аты — шыкпаран... жылар-жылар да басылар... — Айбарш аны ц Д эулетп ж ак сы керетпп рас, — десп олар, — екеугнщ, баягыньщ рашыгьшдай 6ip-6i- рш елердей ж аксы корушде д е кумэн жок. Bipan, жас- тьщ аты н о с . Ол да шынымен жьглар... caFwiiap... Ко- з!не шоп те салмас... Дегенмен, мунын бэр! Д эулст Ti­ pi болса рана... «Жаман айтпай ж аксы жок», алда-жал- да Д эул ег майданда каза тапса?.. Сонда елген арты- нан еле ме ол?.. Рашык ж нтпн ж огалткан кыз жалтыз оск рана ма ексн?.. ©зге рашык кыздар жмлап-жылап барып, акырында жанадан ж ар тапса, Айбарша да сол жолдан nibiFbiii кайда барады?.. — «Сыр-екец ше?»— деген cypayF a журттьщ 6api де аса кыйналып жауап бердк С он д а, олардык ce3i куйылган арна: «жан легенде жалрызы. Егер Tipi кел- се жаксы!.. Tiirri, кемтар боп келсе де!.. Егер келмесе ше?.. Онда Сырбайдын, жалрыз а я к асынын теплгеш емес не?!. К,ара'шыгы суалганы ем ес пе?.. онын аржа- рьшда, Сы рбайда не т'ф ш ш к бар!..» Создай ойд а гы журт, Д эул еттщ аттанар i<yniHC аса ypeii.ii кезбен карады, «хоштасарда ж урел жарылып кетнесе не кылсын!» дсп коркты... Халыктык угымында «ер» ба р д а, «еркек» бар. «Ер» дсн халыас к ат ар даты срекектен ж у р е п улкен, ici озык, кылыгы ерскш е адамды антады д а, «еркек» деп жа- байы ср ж ы иысгы адамды атайды . Bipaic, сол ай ойлай тура, халы к сркектщ де еркеп ба р деп санайды: по­ леплен о з ат ic i болмаганмен, кайры келсе карсы тура букмссе, кы зы к корсс курак-уш а койса, ондай еркек, энолд! орден кем санайтыи буры нгы заманныц тш нде епкек ем ес, «катын». Ерксктпепц б е л п с !— кайраттылык. кайгыга д а , куаны ш ка да те:ммдипк... Di3,4iK Сы рбяй, оз!н сш уакы тта «ермш» деп сана- ран да, ондай атакка умтылран д а емес; ал, «еркек- ш'н» деген ойды кед кеудесше толты ра сактап, ем;р боны олкыландырган да емес; сондыктан, басынан нелер ауыр кундердп етюзе ж ур е , арж агынан Tiirri 6ip 238

лыкып келгп, epiKci3 шырып кегпесе, кезше ж зс ал- Ран пенде емес. Дардысына сшген каттырак далпын ол, козшщ дарашыкындай «еретш жэлрыз баласы — Дэулет ар ­ мия датарына алынранда да езгерткен жод. Оныц осы даталдыры шегшен шырып, Д э ул ет уйшен аттан- галы жыйналранда, корin турсам коцш м босар деген оймен: — Б ал ам ,— дед!, Дэулегпн ж урер жабдыгын да- ярлап боп, тыстан юргенде, — иэне, ж удэ хоштасайыд. «Бул далай?!» дегендей тацданран кескшмен, Д э у ­ лет те, уйде толып отырран езгелер д е Сырбайра к а­ рай далып едк — Ж ур т еп'н басында рой ж удэ, ерте атганып Kerin ед! дс, олар. M eni кутит, ж удэ купсш отырар, — дедй Б 1реу ле р: — Е, кугсе кайтер дейсщ. Балакны к эскерге журе- TiHiH бшедт рой, — деп ед}: — Ж од , ж удэ уят болады ол, — дед1 Сырбай,— жопе былай д а аз шыддан спиши, басы т у с т жатыр. Д эулет армняга кетед\\ дегел! жылап, окси-екси даусы карлыддан Тэрбия Сырбайды урсып тодтагу ниеп'мен: — Ке... ке.. кеш... кеип...— деп, «Keuiirin далдык» деген Сы рбандык C03iH кекетш дайталамад болып едд кезшсн адтарылган ж ас комскейше де дуйылгандай, кадалып-шашалып, «кешшп» деген созд! де болшектеп Ciripe алмады. Тэрбияныц Д э у л е т ' шын ж адсы Kepyine иманы ал- дакашан 6eKiren Сырбай, оны ш л ей аяранмен, кайрат 6eprici кеп: — Бул не, ш м а шскен окпедей ж уд э , icinin отырга- пын! — дед! жеяпгсн дауыспен, — ба л а Ti.neyai жолга бара жатданда, жудэ, жамандыд шадырып жылага- нын не дылианыц!.. Ксшеден 6epi уату айткандардын 6ipeyi« де тыида- май отырран Тэрбиянын, дулагы «жамандыд шадырып» дегсн сезге елец ете далды. Сонысын байдарандай: — Тэйт, opi, ж удэ ipKirreii кешроп'мей, — дед! Сыр- бан, эйелш шыйрата rycKici кеп, — биш ейм ю ц бала- ныц жудэ, кайд а аттанралы отырранын? Тутеген ОД- 19—и Мукаи 289

тын етш е бара жаткан ж ок па ол ? TiaeyiH л'лемеМа'н, жамандык шакырранша!.. Кой эрг, аузынды болпыл- датып, алкымывды курюлдеген кептердей iciiuipe бер- мей!.. О дан да, жудэ, п'леу -пле де, амандыкден керу- ге жазсын деп, безмен суйш куанышпен атгандыр!.. — Е, бэсе, солай дели! — деп квпшшк ду ете калды... Сырбайдыц белшен туспейп'н: окшантайы, кыны, баска д а каж егп салпыншары кеп, жезге жалкая ку­ пле эшекеЙ1’ суртшп 61'туге жакындаран казакы юсе- ci болушы едь Тас-туйш кып байлап алран сол KiceHi, эйелш ж убатып отырып Сырбай шеше бастаранда, уй- деплерге «баласы атганранша отыра туррысы нелген рой» деген ой кеп к е т Со ш'сесш турегеп турып шеш- кен Сырбай, жерге п'зерлей отыра бёрш, мойиына сал- ды да: — Кэне, балам, кетер колынды! — дед!, 63i eni ко- лын алдына карай соза, алаканын жая 6epin. Д эулет те, уйдег! баскалар да колдарын жайды. — Б а л а м !— дед1 Сырбай, басын шалкайта, eai ке- з1н таре ж умып турып, — сен сыякты алые жолрп шык- кан ада-MFa б у р ш жудэ «жортканда жолын болсын, жолдасыц кыдыр болсын» деп бата беретш ед!. Одан баска не айтайын. Лайьгм да, ж ауды жешп аман кайт. «Жортканда жолын болсын, жолдасын кыдыр баз- сын!» Алакандарымен бетш сыйпаран Сырбайра ере, уйде- плер тугел беттерш сыйпады. — А л, балам, мен де журейш, сен де жур, — дед| Сырбай турегелш, м'сесш тары д а тас буынып, — «жо- лаушынын акысы журсе енед!» деген. — Д егеш вд ! !стед!н рой, енд|’, — дед!, болбыраран бойы жыйналып калган Торбия Сырбайра,— Дэукснде1 ней бар, езщ ж уре 6epMefiMiciit. — Токтаты п кайтес!н, ж уд э калмасын жолыиан, ешн аман келсш деп т1'ле. EriH жабдырымен станция- га бара алмайын деп отырмын. Улкен KiciHin2 свз1н п Сырбайдын, Стали! жолдасты айтатнныи журт та. Тэрбпя да 6iVk 290

е ст ш н Foft, ж ауды женуле колхозшылардын мшде-п не е к е н д т туралы?.. Бул баланы бес-он шакырым ж ер- ге узаты п келгеннен Tycepi не? О дан да, жудэ осы- лардыд ж ауды жецуге керекп жабдыктарын эз1рлейш те. Бэр{б!р ж уретш болтан сон, унден болса да, кол- дан аттандырайын. Бул сезге таласудын кажеп' ж-октыгын уккандай, aye.ni Д э ул ет, одан кейш Тэрбия, одан кешн уй деп баскалар турегелкгп. Соларды бастай , Сырбай далага шыкты. Станцията шейш салт мшгп барып кайтармак боп, Д эул ет, e 3iMi3re белгш жортасын ерттеп, cciK алдына байлап койган. Сырбайдык уйшдеплер тыска хныкса, уакы тш а клуб жасатан асты к сарайынын ма- цайы KaiiTaFan жан екен. Элдеюмдердщ музыкалык куралдарта ойнараны, элдею'мдердщ эн айткандары естшп тур. Сондай сауыкты Сы рбай унатпайтын едк — С орыс деген той смсс, — дейтш ед1 ол, — онык аты — ем талай ра аттану. Сол д а той ма?!. Ер-азамат ертен, ж уд э жауды жен,т келсе, эне, нарыз той сол! Сонда неге желжпейд1, жудэ, осы ж урт? Оран шейш, ж еназ ыржандамай-ак, колдан келген 1с'ш неге аткара бермсйд1? Б1-р с у л е р : — Сол акылынды келпи'не неге айтпайсын, осынын бэрш icTen'n журген сол емес пе? — десе: — Айтсам болмайды,— дейтш ед!, Сырбай кейш,— не ыржацы е кеш не, ж удэ тусш бей -ак койдым сонын- Сырбай А йбарш ага расында тусшбейтш. Айбарша- ныд coFbtcKa шейшп еркелж мш езш е тугел кепетш ол, «жалрыз кызындай-ак осыншама неге шолжанда- тасын?» д егенде, «нокта кермеген асаудай б!реудш ер- ке ескен баласы емес пе, эз!‘рге шолжандай 6epciH, ертец уйлЬбаранды болтан сон euiKiM акыл айтпай, ©знак ж уасыйды, акылсыз бала ем ес» дейтш. Сондай акыл neci керетш Айбаршанын, согыстан бурьюты ш ат мшезш, сотые басталганнан кейш д е езгертпен, баягы жайракы эл1 д е ж ай ран бола 6cpyine Сырбай хайран калатын да, 6ipaK 6eriH кайырып кермеген адам ы болтан сон, батып катты сез айт- пайтын. Сырбай А йбарш ага, acipece, 6yriH iurreft аса налу- 291

лы. Онын будан бурынры кенш и калпын «ездершщ занына багынып icren жургеш болар» деп кеинретш Сырбай, дэл бутит, Дэулет уйшен б!ржола армията аггаиатын куш' да езгертпеген сон, шшен «япырай, акылды бала бола ма десем, эумеоер 6ipey болар ма, бул кай санасыздык?!» деп кейда. Онын булай roiin жургенш Айбарша бммеген жок. «Бш еиде кайтейш,— дед! ол сырластарына, эи'ресе, Дэулеткс,— шалдыд кеш'лше карап, мен аза тута кояйын да, бугш'п жатып алайын, сонла одан онер! не? Ж эне комсомол уйымы- нын секретарш бола тура мен сейтсем, взге кыздар кайтпек?..» Расында, жайрандагысы кеп жайрандап журген жок ед1 Айбарша, армияга алынатын жастарды ойыи- сауыкпен ж енелту туралы аудандык комсомол комите- тшщ тапсырмасын орындаFaндыктан жэне жубайла- рынан айрылатын езшдей ж ас эйелдерге мурыядык 6олрысы келгендштен жайрандайтын. Эйтпесе, Дэулет- TiH, майдаира кетуше кайрырмаранме’ 1, «аман келсе жаксы, егер келмесе?..» деген ой тускенде журеп кы- рыкка паршаланатыи. Оран, йшнде жасап отыррап мы- на дуниенi« кызыры Дэулетпен рана кызык сыякты. «Егер Д эул ет болмаса, — дей/ti ол шын сырластяры- на, — 03reHiH кызырына мен ортак болмай-ак кондым. Жаман айтпай жаксы жок дейд1 рой карт адамдар, . Дэулеттщ жамандырын кэрмей-ак кояйын. Егер каре- то* кун туды ма, мет' Tipi болады деп ойламандар!» Дэулет уйшен аттанарда Айбаршаныц ол уйге жоламай клубта болуына себеп — туыскандарыиын, acipccc, Тэрбия мен Дэметкенш'н не халге тусуш коз алдына келтгргендш едь Д эулет уйден шыкканда, экесшш гаиа сыр бермеуше Айбаршаныц квз1 жетед|' де, езгелершщ, acipece, Торбия мен Дэметкеншн «Жал- гызым-ау, б1'зд|' тастап кайда барасын» деп егше, зар- лана анырауын жаксы 6!лед£; сол халде солардын ка- сында болса, онсыз да тырсылдап тонына сыймай жур­ ген шыдамы жыртылып кетер деп коркады Айбарша. Осы овын ол Дэулетке айтканда: — Соиын дурыс, Айым! — дед! Доулет. Уйшдеплер Даулетл аттандырмак боп сыртка шыкканда, Айбарша клубтын алдына тасалана бер- 292

дй 6ipaK., са уы кты баскаруын догарм ады . Сол ар ад а сырнай, д о м б ы р а, гитар, мандалиниан курылган оркес­ тр де ойналы п жатыр, хор мен эн д е айтылып жатыр, Gipey.:icp билеп те жатыр... Айбаршанын. Сырбай yfli- неи ш ы ккапдарра елсп'збеуш эр ю м эртурлт жорыды. — Датам ш ыдамас деп к аш к алак тауы рой, — дед! б!реулер. — Tofiipi мынау, даландаганы на мэз болатып акы- лы ж ок кыз екен рой, — дед! ею нш ш ер. — Д э у л е т пен осы кыздыц арасы н а салкындык ту- cinn' деген се з бар да, сол р ас болгзны ма? — дед! унншшлер, — ойтпесс, комсомолец деген.чен, ол да ез- rewi3 сы якты ж ур е н , бауыры ба р а д ам емес пе? К еш - .’ii баярыдай бол са, ек!талайра кет!п бара жаткан куйе- yinia касында неге болмайды. Айбаршанын кылырына, ocipece, уйш еи шыккан Д о у- летп кергенде тасалана доГ:ган кы льты н а хайран к а ­ ла отыра, кл уб мананындагы кепш ш 'ктщ кез|' онда болран ж ок, Сырбайдын уй'шде болды . Сондары квр- гсндерг. уйдсн шыккан топтан б!р адам белivsin, eciK алдымда uiercpy.ni жаткан туйеге мж д1 де, api карай жонслс бсрдь Е, бу кайда барады?!— деп тавданысты карап тургаидар,— балаеып шыгарып са л и л и ма ске.ч!. Бэласы на уйш де амандасын бетш ен суш ен Сырбай, писка шыра, uiorcpi-nren туйеге м!ид! д е, opi карай ж о- пелс бср!п,— «о, тош'рП— деп п л ед !, — ез]'ц жылат- пасац, мен жыламаймын!.. Ж ы л ат а кврмс, жасаган!» Бар ойын осы т м е к билепен ол, са п ар шекксн ж агы на лагды алга-н туй е баогамаса, ж е н ш д е таба алмас e.ii. Бул туйеге Minin жолга ш ы ккаида, Сырбайдын ко- 6iiicoe баратын ж е р !— Тарторай, од ан Сырдариянын ПФ:,М|. одан — дарнянык аржарындагы e ric даласы. Басын тартпай еркше ж 1берген inreH-туйе, артында epin келе ж аткан ботасына, к ар ан ш п л карранык ж у- мырткасындай кар а казш анда-санда 6ip салып койыгт, «ке.тем1С1'н?» дегендей 6ip ыныранып койып, ы ргала аяцдап, дагд ы лы жолмен тартып келед!. Ауылдыц б!разы <ми Таргогайда ед!, содан майдан- fa алынрандарды ж енелпп салган ж у р т , ecKi мектеп 293

уйшщ манайында шорырын ж азбастан тур екен, Сыр- бай соларра бурылды. Б|'реулер босансыйын дел ед!: — Тэй т api! — деп акырып калды Сырбай, — к у ­ да, бул не, жамандык шакырып туррандарыц? Керсет- пе KG3iMe жыларандарынды! Ешкайсыннын балаларын мшщ баламнан артьж, емес. ©лш-талып карген жал- рызыма мен неге жыламаймын?.. Койывдар эр* жудэ куйректенбей!.. Tiaey ткпендер, одан да!.. — Иэ, сейпндер, — деп макулдады 61'реулер, — кез- Д]'н жасы деген жаксы емес, жыламавдар... Мектеп касындарыларра Сырбай кезш салса, егш оратындардын 61'разы жур. Сырбай олардын кейб|'рше: — Буларын не, жумыска барм ай ?— дедь — ©зГндш не? — дест! олар, — сен!'к балап кымбат, б13Д1н баламыз арзаи болып па?.. Б!здщ де балалары- мызды колдан аттаадыррымыз келген шыгар. — О дай сез! — дед1 Сырбай, — арзан бала бола ма екен, тег!! KiMHiu кутила алмай жургсн жаны бар дейсш. BapiMi3fliH де imisi'a ж удэ уылжыйды. Уылжы- ганмен амал нешж! Ж ау сенin iiuinnin уылжыранын не кылсыи, оеи оны жоймасан, ол ceni жояды. Сон- дыктан д а ж уд э кыймасы.чызды ж1берш жаткан жок- пыз ба?.. — Апырай, дессйшП..— деп 6ip кун:ре1пи конды кепшшк. — Ж а у кайткенде жешлетшщ улкен Kici жудэ айт- ты ма? — депен сурау койды Сы рбай кепшшкке. — А й тты ,— дест! кепшшк б 1рауыздан. — Колхозшылардыц мшдетш д е айтты гой ол Kici? — Айтты... — Енд! нс турыс бар? Соры ска кеткен баласына, туысканына кгмде-юмнщ жаны аш ы са, улкен ю анщ айткаиьш ж уд э орыидау керек. Сол ай емес не? — Эрине, солай!.. о~ Кане, ендеше, erinre ж у р 1н д е р !— деп, Сырбай туйесш теб ш щ женеле бердк — Кэне, сеитеш к!— деген кунг!р ест1'лд1 онын артынан. EcKi кораоына бурьшысы келген туйеш Сырбай ыркына да'бермей, дариянын nipiMine карай бурып алып кегп. Ауылдан шыккан сон, кайда баратынын 294

ш амалэтан туйе, Сырбайдыц eriicri аягын кабыргасына тепецдстпрмей, тек, аида-санда арттагы ботасыпа рана алацдап, дардылы жакка жен тартты . Y illиен шык.калы артына карам аран Сырбай, оск! коныстан шыра да карамады. А вгусты н орта кезшде д е б!р тасып коятын Сырдария, Сы рбай жарасына келген- де, кемерд! толтыра, екшндей эры п жатыр екен, ж ага- да паром ж ок. «Ол кайда?» дегендей Сырбай ж ан- жагына караса, паромды арры ж а га га жетектеп апа- ратын арканы уз ш п жатыр, ©3i арры жагада тур. Сырбайдыц туйес! малтырымпаз болушы ед1. Д а ­ рия кандай катты тасып жатпасын, аяктарын арыстыц ыгына бере, сура кабыррасьшан ж ата кап малтыганда, cynryip кайыктай зырлайтьга ж эне aFbic калай уйрьл- д1ргепмен, арры жагадан арканмен тарткандай-ак ны- саналы ж ердей туп-тура шыратьгн. Дариядан солай ©TKici келген Сырбай, туйесйген тусб де, oyeni ботасын см1здй Содан кейга, ту йенi дарияга ж етектеп Tycipeftiu деп ед1, ботасы кашка- лактап cyFa жоламаран туне, сабаларанмен ыркына кенбслк Сы рбай туйен'1 буйдасынан устап, бота- ны аркалап алып суга ж аланаяк тусш ед«, туйе де тусс каллы да, малтыйтынын уккан дай , су Т1зес1не жа- кымдаганда, тун е дагдылы кабыргасына карай жан- танып, ж ата к е гп . Сырбайда кшм-кешегшеи баска тук жок е д ь Ол тек саптамалы е т т н рана шсшш, ба- лш’ын TiaeciiKSH жогары турд1 де, шекпсшнщ узы« ете- п'н кетерш, Kicecine кыстырып алды. Сьгрдыц бул жа- гасы курт терендей женелунп е д ь Бес-алты адымнан аргы жак, адам ды бойлатпайтьш, елигеуншср ол ара- ныц тср-сидтн сырык бойынан ж огары дейтш. Ж амбастатан туйе, кесьпген аяктары н ербендете, аузым мен куларыма су кетер дегендей, кайырган мой­ ный ycTiiiri кабыргасына сала, терецге карай малтый женелгенде, cyFa аярынан тпк туртан ботаны ноктасы- нан жетектей, Сырбай туйешц успцг'1 кабыргасына кона калды... Сырбай аулыныц орысш а бммейтш 6ip момын казары, ертсрскте Акмешггке1 барып ксп, «Япы- рай, калада тамаш а керд1м» д е г т . «Н е кердщ?» десе, 1 Кызылорданыц 1925 жылга шеШнп аты. 295

«орыс балаларьшыц орысшага тшмашы-ай, сейлегенде ауыздары ауыздарьша ж укпайды, олай сейлсуд1 Kin yfiperri екен?!» деп-ri дейдь Сол казак айткандай, Сыр- байдын. хайран калатьшы, туйен|'н жас ботасы, суды кермей турганда ирелекдеп кашкаи болады да, ку- тылмауыиа K93i жеткевде, кэш п туйелердей, малтып жвнеледт «Енеце тартпарыр-ау, кайдал гана бшс коя- сык!» деп танданады Сырбай. Мына бота да оны солай хайран калдырды. Ж е- теюке алран бота, eracci малтый жонелгенде, басьш кск- жендете тартынып, аузын арандай ашып бакырралмси, енесшщ малтыган екш'ш еркш е коймай суйреп оке- тетшш кор ген сон, сол жак кабьтргасынан жата каллы да мойнын кайырып уси’н п кабыргасьша салып, ер- бендеген аяктарымен шымырлай aFbin жаткан коймал- жын сэры суды есе жэнелдь — Ж уд э гажап! — дсп ксйды Сырбай. Ботаны арыс алып кетер деп кауыптана отыра. Сыр- бай ноктасьшын бауыи босатып нйбердц басын тартса KWiaFbina с у кет'1ремш деп ойлады. Басы бос бота, енешген ж ары са малтыяы д а отырды... Бала дегеи . кандай кы м бат деоейшн!.. М алтып келе жаткан туне, басын кабыррадан кетере, ботасына жш-жш ыныра- нып карап кояды!.. «Санасыз сен соидайсын,— дсп коя- ды Сы рбай, туйегс ншнен,— саналы 6i3 балажан бол- маганда кайтейж!.. Сенщ ботак касында малтып келс жатыр. М е т ц ботам кайда малтып барады екен!..» Сол ой да отырган Сырбай, т у н г а дариянын аргы шстше жакындараныи ангармай д а калыпты. Аргы ж ак кай ы рлау болатын е д ь . Зымырап малтып ксле жаткан туй е, кабыргасы кайы рды сузгонде «аф!» деп 6ip бакыр!,[гг калды да, турука ынгайлана бердь Сыр­ бан туйеден тусе калды. Д ари яны ц жиегше эл! де елу ады.мдай бол гаимен, бул араны ц су ы адамнын тоеанен рана к«лед! екен. Сырбайдыц хайран калатыны, ал- памсадай ап-ауыр туйе, кабыррасы жер сокдаса бол- раны, кандай тайыз су болса д а жел-жещл малтый бередк Б ота д а енссшс ере тур егел д ь BipaK, ол су- дын катты аг-ысына шыдай алм ады ма, элде коркты ма ж ел шайкаран кайыктай, тург-ап орньшда тенселе бастады. Сырбай: 593

— М ы н а бар болрыр, ж удэ кайтед1? — дед1‘ де бо­ тами ж етектеп Kepiri, ыркына журмепаи сон, — ж уд э бар бол сен, бар болгыр! — д«п аркалап ала женелдь Ж агада шыккан ол, eririn кид! д е туйесш жетекке альш opi карай жаяу жонелдк Арры жара белесп' кум - дактау болушы ед.:. Кум Fa ескен калы н еексеушдщ да- рияга такалран тусын, тур гын е л отынга алып сиретш, жнишкёа' болмаса, жуаны кездеспейтш. Тек дариядан CKi-уш шакырым шыкканнан кейш рана, 6ip адырдын басында, ж олды ц нак жнепнде, ел «эулненш» деп зтайтын моланык у сине шыккан ж э лры з гана ж уан сексеуш тураты н; журт оны кнел! сексеуш кор in кес- . пейтш, онын канша жасаганын бул елде бшепн Kici жок: ж етпклт алкымдап калган Сырбайдын бала ка- 31‘нде де бул осьшдай сексеуш ед1, эл! сол калпы!.. YcTine сексеуш ескен кабырдьщ кай «эулиеншЬ екеиш дс жан бглмейдй «Согиста елген эулие екен» деген л а ­ кал бар, кай coFbic екен: мэл1мс!3... Аты-женш бшме- гсммен, е с к ш к п адамдар, осы кабырдын, тусыиак ет'ш бара ж атып, ж аяу болса отыра кап , атты болса тусе кап дуга окыйды. Сексеуш бутактарыньщ арасында, не заманмян 6epi карлмгаштыц уясы турады, оган жан ядам тнмсйдк.. Л уга oKbiFbiiir адамкыц 6ipeyi Сы рбай еди Со даг- дысымеп ол кабырдын касына келдл де, «туйе шала турсын» дсп буйдасын мойньша ор ап коя бард!, Со- дан Kcfiiir кабырдын степне Лзсрлей отыра кап, бшем дсйтш ж алплз дугпсы «кулкуалданы» кубгрлсй ж е- нелд!. М олдадан емос, @31 сыякты еауатсыз б1рсуден уйрешсн «кулкуалданы» ол берекесмг кетiрiп, он ск!де 6ip пускаеын тугелдемей окыйтын сд н Сейте ту-ра, молдага елштеп, aai шала бшетш дугасын окырда, исгш кетершшреп, ею кезш таре ж ум ы п ала колтыи. Отыра кап «кулкуалдасын» б а ст а ft женелген Сыр- Сан, кезш ж ум a 6epin ашып алды. О ган себеп — ж а- на, дутара ю ркерде, сексеуш бутактарыныц арасында б 1рдеме кыбырлаган сыяктанган едн Д у т а окуг a Kipice берген оган, «эл п жылан болмагай да» деген ой кеп Kerri. Ж ылан кусты н жумырткасына, балапанына, тор- рай сыякты кш кене кустын езж е, е ш т т н Сырбай бiле­ ям Ол ез eMipirme жыланнан арбагы ш ыаклукты кер-

ген емес: acnsHFa шырлап турган бозторрайды жсрден арбап Tycipin жутканын талай рет кердк TopFafi, шып- шык, карлыгаш , бвдене сыякты юшкене кустардын балапандапы ушканга шейin, жылан оларды уясына барьгп ж утады . К ус атаулынын im bue, жыланнык арбауына ©зш де алдырмайтыи, балапандарын д а жуттырмаура айла жасайтыя — жалеыз карлыгаш. Ыстык жакта, эк'ресе, Сырдария бойында дэуи дейтш болады: rypi канат- ты ureripTKere уксайды, улм еадг! д е шепрткедей, туе! кеплд1р... Д эунгпц колынан келепн OHepi — жыла!шык кезщ шыраррыш, Жыла!1га онык колы Tain кетсе болга- ны, eKi кэз1 аппак боп, шодырайып шыга келед|’ K83i ак- кан ж ылан тулап беп'мен лагады да, акыры елед1. Д э у и т щ осындай ©нер! барын, карлыгаштын 6i- лу! ражап!.. Эр карлыкаштын уясында сактаулы 6ip д аун болады. Д а у н ушып кетпеу уцпн, карлыгаш онык канатын к.ьгркып кояды да, кулан туопеу унпн сыйрагы- нан yflFa кылмен байлап кояды. Д эупке тамакты ©з балапандарынан кем бермейдк куйл1 кып устаиды. Балапандарын инелж, квбелек сыякты ушпалы жэндж- термен асьграйтьгн карлыгаш, дэуггие тимейд|', «вз!М жокта rain кояр» дел кауыптанраядай, балапандары- нык аузы жетпейтш жерге сактайды, балапаядар ка- натгангаяша д а у н те канатганып, уядан олармен 6ip- ге ушады... Кыбырлананды жыланка жорып ойы белжгеи сон, шала-шэрпы 61'легш дугасынан жакылып калган Сыр- бай, «к улкуалда акат, алда сам ат, элэм жалайт, элэм жулайттан» аркы жагын eciwe тустре алмай, кауып- танканы не скеж н бишек болып турсгсп, сексеуй1ДШ касына барды . Ойы оны ал д ам аган екен, жарты ку- лаштай кара-шубар жылан, сексеу|'л бутактарынык айырыгыидагы уяга жакындап калыпты!.. Жыланды урып туш'руге колында тук каруы жо- гына ©кinген Сырбайдын у яFa кезн туссе, жуткалы келе жатка н ж ыланды еезгендей, eKi балапан, кауырсын- данбаран канаттарын желпщ, сэры жагал ауыздарын кен ашып, уяныц жиегшде шырылдап тур!.. Сырбай, жыланды куйрыгмнмн ушынан устай алды. Кэрьнктш я корккандыктьщ салдарынан колынан эл! кетш кал- 298

ран б а , нем ене, куйрыгын мол-ак, камтыванмен, ж ы - ланды тар ты п ала алмады!.. 1нге гаргея жыланнын жарты денессн узш алганда, б а с жары суырылмай калып койганы н ол талай кергсн. А л, агашка ермеле- ген жы ланнын мунша карулыгын кездеспрмегеи!.. Т а р ­ тып алура от юелмеген Сырбай, жыланнын куйрыгын узуд|, я коя беруд! бымей т ур ган д а, кез алдынан 6ip- деме сып е л и еткендей болды. Кайырылып юеп калган жыланнын басы екон деп ж ор ы ган Сырбай, еркьнен тыскары сескен ш кап, ш епне бергенде, жыланнын жыйырыла тартылган куйрыгы колынан шыгып кето’... «Кап!» деп о л тагы умтылганда колы жетпей калды!.. Саскалактаран ояын кезше, сексеуллдз декгелене ушып шырылдаган карлыгаш тусть Ж ыланнын басы уя га асыла берд|... балапандар шырылдап тур... Сырбайдыц тулабойы шымырлап кетп\". — Э , ж асатан, сактай квр! — дед1 ол, даусы д1- р'|лдеп. Сол кезде, жылан балтамен ш ауы п туспрген бугак- тай, жерге уш ы п ксп тусл де, булкынып опар-топар болды. Ы заланып турган Сырбай, оны желкесшен ет1к- Tin табанымен баса койды. Ж ан ушырган жыланнын куйрык ж агы , Сырбайдын егнчнщ конышына орала кет. — О ралсан орал, — дед| Сы рбай, лстене сейлеп,— жанын мы ц болса да кутылмассьщ ендп Жыланды желкесшен 6ip аягы мен басып турган Сырбай, екшип аягымен басьгн езеГмн деп 6ip ьщгай- лапды да, «осы неге кулады ж огары дан? Элде, дэугг К03|'н шыгарды ма екен?» деп енкейш карады. Ж ы- ланныц CKi кез|' д с шодырайып, ап п ак боп шыгып кетшл’ . — 1м -м !— дед|' ол ыдырана дыбыстап, — кез)'нд> агызган екен Fofl, дэу1т!.. Сырбай ел гп н д табанымен ж ы ланнын басын езген- де, конышына оралган куйрыгы сы лк eTin жерге тустк — Э , е лд щ бе?— дед! Сырбай. Сырбай оол а рада жыланга 6ip, карлыгаштын уясы- на 6ip карап турды. Жауынын ж ещ лгенш е мастанган- даи, карлыгаш ею балаланнын ортасы ида мойны кыл- тындап отыр... Езшгвн басынан каны агып, ш убала > елген жылан жатыр... Соларга кар ап турып, «мешн 299

баламды д а uiafyF a умтылран ж ы л ан ссылай жаншылар ма екеи!.. М ен д е Доуюешмшн касы я д а анау карлыраш- тай шаттаньш отырар ма скем!..» деп ауыр ой?а кег- тер Сы рбай сол арада узак туры п к.алар ма е д, кай- кеи ед(, егер, оныц ойын артынан келген колхозшылар бол месе— ‘ — Я, Сы р-оке, нерып турсы з? — десп олар. — Ж ай , — дей салды, eci ж а н а рана юрген Сырбай. Ол отта ж урген туйеа'не барды да, жетектеп ап, ж аяу ег:н ж а к к а тартты. Д эул ет тукан куш Сырбай: «О , жасаган,— дсп т!- легсн ед1, — м е т аз, не коп ж а с а т деп ттлемесгап, тек узак ж эие бакытты жасты м еш ц мына нэрестеме бер- ссц болтаны!..» Солайша ткпсген жалрыз улы бупн майданга агланды. Буран дей in аттангаздардыц кейбг р!::ои «каралы -кагаз» келгенде, зэрес! ушкам Сырбай: «жасаган, макан ociipre корме, м уидай каразды!» деген тйпеккс аугаи е д г Tyfiecin ж етектеген ол erin басына да осы плеумсн кслдй.. Бул ар а Сырбайдыц еткен ж ы лы Рахмег пен Бай-- жаиды ср тш окслетш, вз!м‘1зге б е л г ш — Шолакарык б-.чш. Б ыйылры жылгы eriniiiu шырымы еткен жылдан да пашар. О ран бас себеп — жердин тозуы болса, екш- ii'i жяктан, колхоз председател! Масакбайдыц колхоз- шылар айткан акылды тындамауы иая. Огней ж ы лы Сырбай ж ердщ бул арада тозгандыгын айтып, ку-piniTl тыцра себешк л еген де, Масакбай: - К ап д агы хыц ол? Канал курылысы б1тпей тынды кайдг.п таба м ы з? Тын табы лгапш а eric келемш ке.ш- ТУ'С> o c tr e e Kypimri кемпуге болмайды. ©зге колхоз- дар курни планы» орындап ж а т са , б5з калзмыз ба, олг.рднп?..— д еп Сырбайдыц сез|'н тындамаган. < ырбпндыц айтканы к е л т , быйылкы жылы бул арада гм criiiHcn, кур!ш туНл ©зге дакыл да таздыц басына ш ы ккан шаштай an-ала. Ш ырымды жылы орта ссенпсн жыйырма-огыз центиерден алынатын курйн пнаарынап быйыл коп дегенде бес-алты-ак центиерден алы!шп>пн Соран кейнсн Сы рбай Масакбайра: - - « А у т ж е т! арзйынды» де гендей , мыкадай сура- пыл соные кезш де, егшш'ц м унш а наш ар шыруы-ай! —