С. Муқанов-Сырдария Е169

Эркайсысы api-ypai ойдаты кузетиплерден Анато­ лий Кондратьевичтщ ойына ерекше ун*л*п керейж; ейткеш, бул жардын жагасында отыррандардан, бу- riHri катера одан артык, болжап та, уайымдап та отырраны ж ок Онын бул ойын айкын уру уипн, ет- кен тараулардан e3iMi'3ie мэл1м кейбф мэселелерд1 еске Tycipe кету1м13 кажет. Бурын «Бакабас» аталатын бул шнге жоламай, каналдын сарасын «Кустумсык» аталатын ишнен алмак боп жоспар жасаган кезде-ак, осындай катер- AiH. туарын Анатолий Кондратъевич бглген ед1 рой. Каналдын сарасы «Кустумсыктан» басталганда, мундай катер адамды ецшде коркыту тупл, тусшде де коркыта алмас едь Соны ойлап лешрген Анатолий Кондратьевичтщ ойын, канал журетш жолдан окпая шыгуы, су куйылран оттай сенд!рш тастаран сыяк- танды. Каналдын Кустумсыктан басталуы шке аспай калган сон, Байжаннын жоспарлауымен,. саганы Ба- кабастан алу мэселеа кеп туды. Дариянык бул ара- дан жарды жырып далага актарылу каупы барын кере тура, Анатолий Кондратъевич, 6ipa3 пшрлес- кеннен кешн, бул жоспармен ризаласты, оран себеп: егер ризаласпаса, бул манайда, Бакабастан баска каналдын сарасын алатын шн жок; егер одан алмаса, бул ауданда канал журп’зуге болмайды, ол мумкш Саганы Бакабастан алура. Анатолий Кондратье- вичт1 кенд|рген 6ip оебеп осы болса, eKiHiui себеп, Байжаннын 6i3re мэл1‘м жоспарлауы бойынша, Бака- бастын катерл1 жерлерш бектуге мумкшшшк толык, оран керектт жардайды ж асауга укмет каулы шыра- рып отыр, ендеше, ipKiaeriH не бар?.. Басьшда |ркшгенмен, каналды Бакабастан алу туралы каулы шыкканнан Kefiiii, Анатолий Кондратье­ вичтщ мойындаганы да, Байжан баскарран канал курылысына жэрдемнп болтаны да 6i3re мэл1М. Сон- дагы онын мыкты таянышы — улы Сталиншн «Боль- шевиктер алмайтын камал жок» деген сезь Бакабастан да «камалдарын» большевиктер алуы- на Анатолий Кондратьевичтщ сешш тастай бекген

кезде, сурапыл сорыс б а ст а л д ы д а ж ур е бе р д к Мундагы «камалдарды » ал ур а керею ч зат т ар м а й д а н ­ ный даж етш е ж ум салган ьш А н а тол и й К онд р атьеви ч жаксы удты д а, ж оспарлы icTepiniit б 1р азы с оры с бгг- кенше орындалмайты ньм кор е т у р а , мундай д ат ер л ! тустан канал дурылысын ж у р п з г е н д т yuiiu Kyfteyi — Банжанга урыспады. Сыртына солайша сыр берм еген Анатолий Конд- ратьевичтш iuiKi epeyiai кун са н а п куш сйе тусгп, сон- дары каупы — ж ы лы нда ек !-у ш р ет тасы й ты н , кей жылдары дордыныш сыз т асы ган м е н , ан д а-са н д а зэ- ренд1 Keripe тасыйтын Сы рдарияны н, ойда ж ок та киiп кету!. Сол кауып бурын ойда рана журсе, бугш, сонау 6epi дарай ж ы лж ы п келе ж а т д а н д ар а булттай боп басда тур а тендд. К ауы п ж а й ран а а'рю'реп отетчн булттай зы янсы з а у а д ой са ж а д с ы , егер ейтпей, бур- Кан-тардан боп дауы л даты п к е тс е дайтпек?!. Дауыл кетерклмесш!.. С у тасымасын!.. С еп л ген сед дамалмасы н!.. Егер е й те д а л с а , оган тетеп б о л ар бекшс бул арада жод... ©йте далран кунде хал не болмад?.. Отаннын бар купи ж ау ды ж енуге ж ум са- луда... С ол д ал ы д куш тен , егер д ар и я ж ар д ы б у з а калган кунде, оны б е ге уге д а ж е т п куш б е л ш е ме, жод па?.. Б е л ш е д ал са, д ар и я н ы д м ы лкау Kyiui бол ь- шевиктерге б а с иетш ш е Анатолий Кондратьевичтщ ceHiMi берш . О ны д д ауп ы : «осы куш д а ж е т п ш ары н- Да белш е алм ай ма» д еп о й л ауд а... Егер д а ж е т п куш кезш де ж е те ал м ас а, д ар и я ж ар д ы бузьш а д т а - рылып, одан кетермеш а т т а п А л м а л ы к д ал асы н а лап койса, оны рарыд дып, арж ары ндагы тем ip жолды бузып, аргы саяцра кетсе... О и ы д аты — баяр ы даи 6epi к е з д щ дар аш ы гы нд ай д ы м б а т Kepi и келген С ы р - дарияныц суынан ай ры лу, KyMFa cinin ж оралы п ж ат - кан Т а л а с, Ш у езен дер ‘1 сы я д ты , ды м бат дазн ан ы босда те1-у!.. О лай б о л ган д а, ж ал ры з А натол и й К он- дратьевичтщ рана емес, осы дариянын суын пайдала- нуда нелер мындар ж ы л ciHjpreH, нелер м ы н да ган адамдар en6eri еш болады!.. Анатолий Кондратьевич осындай далыд ойдыд шырмауында тунжырап отырран кезде, аспанра ерле- 653

ген кара булт, айдыц беин жапты да, eai аспанныд белуарынан бермён карай жана аса бергенмен, ка- ра-коцыр келедкесш сшке С1лтеп, жердщ бетш бур­ ней жауып ж 1бердн Сол кезде, жергс карангылык, ту- cyiH nyTin тургандай-ак жел де кетершп, айналада- ры агаш, шептсрдщ тербелген денесшсн, жыланныи ысылындай ундер шыра бастады. Судын бет! де сол сэгге толкындана бастараны кулакка шалынды. — Ал, жолдастар, — дед! Анатолий Кондратьевич сол кезде жаркабактан кетеркте 6epin,— дауыл бас- талды, ендь Тек, акыры жаксылык болсын. ©згелер! до турегел!ст!. Олардын арасындары те­ лефонистка Таня дейтш кыз ед!. — Танечка,— дсп дауыстады Анатолий Кондратье­ вич, карадрыда оиы озгелерден ажырата алмай. — Мен мунла, — деи дыбыс бердг Таня. — Бар, кепеге бар да, райкомга дауылдын бас- талганын хабарла! Таня кеткеиде, езгслер! би!к жардык басында ка- лып койды. Елдщ угымьшда бакалар кектемде сура cynrin ап бекерге бакылдап жатпайды, кектемге кебейген суды жутып тауысам деп бакылдайды. Крыловтын «Бака мен впз» дейтш мысалында, баканыц суды впзбен epericin iiuin, шамасьш 61'лмей жарылып влуi, елдш осындай урымына байланысты жазылуы ксрек. Урлеген желд!ц, толкыган судын минут сайын ку- шейе тусуш ce3in, дыбыстарына кулак, турген Ана­ толий Кондратьевпчтш ойьгна, карт досы Сырбайдык 6ip co3i Tycin кетп'. Каналдын сагасы Бакабастан алынуы бешген- нен KefiiH 6ip жолыкканда, Сырбай OFaH: — Д уадак швлс!зде, каз-уйрек келс!зде, бака курдымсызда тура алмайды, десет!н ед!, бурынгы даналар; «суды куртам дейтш пэле» д есеш ед! ба- каларды, мына 6ip и!ннен каналдын сарасын алгалы отырмыз; 03i жаксы болганмен, Бакабас деген аты жаман, 6ip шакта дария курдымга айналдыратын са­ га болмаса жарар ед! бул, — деген ед1 Досыпын сол соз!н есше Tycipin, дауылдын шуына кулак турген Анатолий Кондратьевич; «карт болса, 651

сол сезш к,аз|‘р кайтал ар е д !- а у , б !р а к ол бу л а р а д а жок, Ллматыда... Мен in басы м дагы халд! д эл осы сотте сезе ме екен, ж о к п а екен ?!» д еп ой лап, ауы р KypciHin алды... Ж ел катая, толкын сары лдай, еа'м дж тер ш улай Tycri. С ол ды б ы старга т ы н д ауш ы л ар д ы к ойы ау ы р л ай бердк.. Bip кезде мы ндаган т ан к келе ж аткан даи, са- тыр-купр дыбыстар шыкты. — Сен с©плдП— дед: А натолий Кондратьевич. М узды н сатыр-KyTipi кулактарын тундырран олар кастарына кеп токтаран автомобилый фарынын ж а- pbiFbiiiaH б о л м аса, д ы бы сы н ан ай ы ра д а а л м а с е д ь Келген Р а х м е т екен. Н е icTey т ур ал ы ак ы л д а ск а н д а : — Мумкпг, муз токы рамай етш кетер, — дед! ол, — сонда да сактану керек болар деп, жакын ж ердеп колхоздардан адамдар ж ыйнаура Байжан K erri. Хал- жайды ан ы ктап алм ай А л м а ты н ы а б 1герленд|'р мей1к деп ха бар берген ж окпы з, ж ы й н ан кы турсы н д е п К,ы- зылорданы рана хабарлады к. Ж огарры ж ак тар д ан алган тел еграм м ал ар р а К а р а га н д а , таскьгн к а т т ы бол- ганмен, с е к 6ip кал ы п та ж ы л ж ы п келе ж а т к а н к©- Р>недк Не icrey туралы акы лдасканда, Рахм еттщ усыны- сы: т а н г а дей ш д ар и я ж ар ас ы н ы н ш ы ры сы мен б аты - сына са л т атты б а к ы л ауш ы л ар Ж1’б е р т , с е к м ен су- дын Htypicin б а й к ат у едд. B ip a K , азд ан кеш н кар л ы - жадбырды араластыра несерлей тэкксн кара булт пен ы ш кы н а e cyi уд еп кеткен д а у ы л олай е ту ге мур- ша бер м едк К,арлы ж а к б ы р мен д ауы л куш ей ш ал- ган кезде к ар а д гы л ы к TinTi кою ланы п, а д ам ж ол тауы п 6ip ж а к к а б а р у туп 'л , ©з денесш ©3i к©ре ал- майтын х а л ге жеттй Ж акбырмен араласа, уйткый, орай бораган жыл- быска кар, адам калай карап ы ктаса да б е п 'т н ук- рыл-шукрылына ж а б ы с а уй м ел еп , ал аканм ен сы п’ы- рып т а с т а м а с а тусп ед1, ш р ш к к е т ы ры л ы п к ©з д 1 аш - тырмады. Осындай халде, дария ж арасындагылар ав- томашинанын караквылыкты уцпрлей жол ашкан ф ары ны к ж ары ры мен, со л м а к ай д а ш таб т ы к Miидет аткарран жеркепеш зорга тауы п паналады. М унш ама сурапылдык ш ш д е отырып, олар тун 655

бойы KipnlK каккан жок. Калай к!ршк каксын, тягы- ган дария кемершде бар ма, жок, па, элде асып тег1- лш тенерек-п таскын басып жатыр ма, одан хабарла- ры жок, тек кещлге 6ip Fana медеу — Алмалыкпен телефон аркылы байланысса, ондай сактану штабы- нан алынатын хабар — таскын селшщ калага оз!рге бармауы. Кепедеплердщ, эа'ресе Рахм еттщ , тары 6ip уайы- мы — колхоздардан осы арага келем деп шырушылар адасып апатка ушырауы. Олар сондай тырсылдаран халде отырганда, дала бозамыктана бастады. Бул эрине, так атуы. Дауыл мен карлы жауынньщ купи' каншалык екешцп сонда рана айкын квр!нд!: не адамды, не кел1кп бет кара- тар турлер1 жок, тан ата босевдеудщ орнына, тунде- riciHeH де кушейш алран сыякты. Дегенмен, так аткан сок жан-жакка салт барлау- шылар Ж1'бершд1'. Оларра бср1лген тапсырма: дария- нык жарыиан жазбасандар адаспайсындар. Канша айтканмен, кушиздщ аты— кунд!з, барлау- шылар орасан кыйындыктарра ушыраранмен, эржер- де токырап иш тсрескен муздардык су асты-устшен жол тауып tarepi aFbm жаткандырын хабарлады. CaFarrapbi барлардын шамалауынша, мезг'ш туске тармаскан кезде карлы жакбыр бэсендедк Б1рак жел удей жэне салкындай тусть Кешке карай желдш ек- nim акпан-кантардары суыктай ызрырыктанып алды. Сол кезде жакбыр тыйылып б1рыцрай боран тутеп кетть Тустен кеШн бул арара саны eKi-уш жуздей колхозшылар жыйналран ед1‘, оларра мекен тауып бе­ ру— аса кыйын мэселенщ 6ipi болды. Мундай тарын- шылык халд! казактар бейнелеп айтканда «6ip тары- нык кауызына сыйды» десед! гой. Сол сез рас скен. Кысыла келгенде, жайшылыкта он — он бес Kicire Fa- на пана болар дейтш кепеге, онын манына жыйнал­ ран адамдар иш Tipece сырылысса да сыйып Keni. Кун бата кайткан барлаушылар жаман хабар окелд|', о л — дария арнасынык шугыл ш'летш 6ip же­ р т в сендерд|'к ужлш, 6ipinin усп'не 6ipi шыга баста- уы. Суды», эа'ресе кектемдсп таскын судьщ сырын

кеп бшетта Анатолий К он л р атье ви ч тщ ай туы н ш а, бул жаман белп. — М ундай кезде,— дед! ол кепедсг!лерге, — жый- налган сен дер 6ipiH 6ipi с у з п л е ге и д е теренд1г| ж е тР сепз метрлж дария суыныц ту б : туНл, жыйырма- жыйырма бес метрдей терен суы бар теш здщ д е ту- 6iH кауы п, б ф ш е 6ipi м !пбелей к ел е, с у бетш е т а у боп eciii кетедй ©зеидерд!н ар н асы н а олай ба й л ан га н сендер суды н ж олын ж а б а д ы д а , ж ар д ан асы п т е п - neTiH кез1 сонда бол ады . С е н д ер уй1ле б а ст а д ы д е- генше, су д ы н ж олы ж аб ы л ды д ел б!л. Ш ы н кау ы п енд! туды. Тутеген бор ан д а не ic r e y r e 61'лмей са скан ж у р т гы аягандай, боран тун ортасы на кар ай саябы рлап ба- рып басы лды . С о л кезде б у л т т а ыдырап, кон ы рл ан а сеплген он ы ц арас.ынан ай д ы н сэу л ес! елестей б а с т а ­ ды. С о л к е з д е Р ахм ет, А н а то л и й К ондратьеви ч ж эн е жана рана келш улгерген Б ай ж а н yuieyi салт мш ш дариянын арнасын ж араласа, алды бегелген с у ж ога- рылап, ж ар д ы ц а л а са л а у к ем ерш е кы лкы лдап кап ты . Халд1'н кы йы н д ауга ай н ал ган ы н абай ларан ол ар ш о- кыта ш ауы п муз бегелдд д ег ен ж е р г е барса, сок ты к- кан сен дер д щ д ар и я ар н асы н ы н т уб ш кауы п , 6ipiHe 6ipi мш белеп ecin кеткен д1п', се й тш , уйм елеген сен ­ дер бш ктеп, бойы ж ар д ан ж ор ар ы асып, арын су ды н алдын н ы к б е к т п ж ап к ан ды р ы айкы н к е р ш ш т ур : уй!лген се н д е р д щ ы к ж ар ы ньщ су ы ж ел ж агы н ан эл- декайда аласа. Ен/и не ic r e y к е р е к п п т у р а л ы сол а р ад а т ур ы п аз сезбен акы лдасканда: — Б1зд1’ч ауданн ы н эл: кел у д е н кеткен б в ге т екен бул, — дед1 Р а х м ет , — ую 'м ет K yuii арал асп ай , 6 is ау- Дан купи мен твтеп бол а ал м ай м ы з енд1; сон д ы ктан, осы ха л д ! ай ты п К ы зы л ор д ага д а , А лм аты ра д а т ел е г­ рамма беру керек. Алмалы кка барура еипммшк колы тимейтш бол- Ран сон , е тк е н т а р а у д а С о в н а р к о м аты на бер!лген 613- ге мэл1м т ел егр а м м а, д ар и я ж ага сы н а н А лм алы ктар ы телеграфка телефон аркылы жолданды. Облыс пен республикадан хабар кутпей-ак, дария ж агасы на ж ы й налр ан д ар !с к е KipicTi. Б у л кезде ол ар - 42—с 657

дын саны кебейш, мынды алкымдап надран ед1, со- лардын шпнде/Айбарша да жур... Оньщ жуки екен- Д1П, езжен баска ешюмшн есше Kipe койран жок. Катерд1 кун бурын жобаларан аудан басшылары дария жагасынык кеПб!р кауыпты-ау дсп жорамалда- ган жерлерше, егер су жыра калрандай болса тастай сап беютерм1з деп, кум толтыррам каптарды, буыл- ран карабураларды, щенгел, жидслерден бугаи бас- тыррыларды экеп койган. Сондай жерлердщ «аса ка- уыпты» деген 6ipeyiHe элденеше адам атпен барып керсе, кетермген су сол арадары жыракалау 6ip тус- тык кемер1не таянып капгы. Алды т1релin арысынан бегелген сендердщ де жыйыланран арт жары осы туста коюлана бастапты. Ол сендерге кейшнен aFbin келген сендер сатыр-кут!р сорылып, 6ipiHi« ycTine 6i- pi Minin жатыр. — Бас кауып осы арада, — дед! бул тустын жср жардайын 61'летш Анатолий Кондратьевич, — бекшш заттарын осы арара экеп уйс бастау керек. Кепш|'л|'к осы жумысты колга алды. Бграк, болып еткен карлы жанбырдан мыйы шыккан май топырак, келш улгерген машиналар мен кел|'ктердщ де, адам- дардын да адымын жаздырмай, туткыр саз толарсак- татып бвгет болды. ЭЫресе машиналарра. Сондыктан, беютуге KipicKeH жерге материалдарды жаяулаган ж урт аркалап тасыды. Сонда ауыр жукп' кетеруыплердщ iuiiHeH кептщ кезш ерекше т ар та н Айбарша. Бул топта, елу- алпыстын, ш н д еп жасамыстар мен он ceri3re жсг- пеген ересек еркектер рана бар, одан баскалары эйелдер, олардын Айбаршамен тустастары— жый- налган эйелдердщ кепйллпч. Bipan солардын пшнде еркектер мен эйелдерден аздаган рана адам бол- маса, ауыр жуки' Айбаршадай аркалап кете ал- майды. Мысалы, кум толтырган ауьврлыры бес- алты пут каптарды осы кепшшктщ шп'нде жердей Айбаршадай ез! кетер т иыкына салып экетет1ндер1 б1рен-саран рана. Бес-алты Kici 6ipirin арен кетсрстш карабураларды да, кара бурыл сакалды 6ip адам мен Айбарша екеулеп экете бердк Шенгел мен жиде сыякты тулабойы тженд]' агаштардан буылган бас- 658

тыргыларды кетеруге бгр тал ай а д а м б а тп а ган д а, А й - барта ил'м1'ркенбей не иырына с а п , не куш агьгна кы- сып ала ж енследк Айбарш аны к бул к ай р агы н а кеппен 6 ipre K03i су - ршген Анатолий К он д р ать ев и ч тщ есш е, оныц ж у к п - Jn'ri кейЫ рек д ан а Tycin, з а ды м келер дегеи к ор кы - нышпен ауыр ж ук ке те р уш то к т ат ай ы н д ен ед!, А й - барша токтамараи сон , н еге ток.татк,ысы келген себе- бш айтып т а ед1: — Bip тэуекел, ата, — дед1 А йбарш а, — мынадай арпалыста к ар а басты н к ам ы н о й л а у у я т бол ар ... «Коп тую 'рсе кел б ол ад ы » деген дей, 6eKiHic ма- териалдарын кепш ипк ж а я у т асы ган м ен , т ан б Ы н е жыраныи бойы бш ктеп, ж а р д ы ц енсел1 тустар ы м ен тенест калды . Ж эне м а те р и ал д ар тэртш Ы з yfii.ne бер- мей, Байж ан мен А натол и й К он д р атьев и ч тщ н у ск а у ы бойынша ауыр-ж ещ 'лд1п е с к е р Ы п ар а л а с салы нды . BipaK, су к етер ш п барады ... С е н калындап бара- Ды!.. Д ар и я ж ар ы ны н к ем ерш е к е л ш кал ган су , беш - Tin жаткан ж ы раны н б е к Ы с матер и алдар ы ны н ар а- сынан_ ж ы лап агаты н ж о л д а р т а б а бастады !.. Ж урт, эа'рссе Анатолий Кондратьевич енд! састы ; ейткеш, С ы р дари ян ы к ж е р н и н д е , суынын д а 6ip пэ- .leci — 6ip ж ердей с у ж ы л ап а г а ты н иненщ к озiидей тесш ащ.ылса, сол TeciKTi с у 1'лезде кенпт'п ап ж у р е бередг Соны бш етш ж ур т , ж ы р а н ы беш ткен де, тес- к|ВДж ж ер таст агы сы келм ей , к у р г а к м а тер и алд ар - Дын арасына ы лай балш ы кты к уй ы п -ак бакты . BipaK, ылай с у га т ете п бол а ал м ад ы м а , элде, к у р га к мате- риалдардын арасында куы с калды ма, су эуелi беш- Hic арасы нан ж ы лап акты д а , кеш жпей сы р ы л дап куйылуга айналды... Онын ycTiHe су к етер Ы п барады ... Сендсрдш суз- плесш 6ipiH 6ipi не итерш ж о г а р ы ш ы гаруы , не суи - гЖп су га баты руы удеп барады ... Осы ж анталаста, сузп лесш келген 6ip сендер, жы- радагы беш ш ст! сыдырып алды д а ж енелдь Ж ар ды к кемер1нен а с у га ж акы ндап к а л га н су, ж ол аш ылган жыракадан салынган сайга карай актарылып кеп Kerri!.. Б у л ка т е р д ш бол ар ы н куш бурын ж о р ам а л - Даган ж у р т , б е ки п стщ у с п н д е т ур ган д ар д ы н бе л ш е 659

аркан байлап, 6ip ушын бшкте турган адамдарга ус- татып конган eai. Сондай белшен байланган адам- дардьщ !шшде Анатолий Кондратьевич те бар-да. Жыраны су кенет буза жеиелгенде, Анатолий Кондратьевичтен баскалары бшкке каррып кашып шыкты. С у 6eKinicTi копара козгап бара жатканда, элде неге аныра калган Анатолий Кондратьевичке: — Ойбай шыгьщыз! — деп тенеректеп адамдар шу ете калды. Анатолий Кондратьевич ол шуга да елегамей, eci- нен адаскан адамдай анырып турганда, былай да жылжый бастаган б е к ш сп кос-кабаттасып сузйлп келген сендер урып кеп ж1берш едй толкын айдатан салыдай, беюшстщ материалдары актарыла куйыл- гаи судмк бетшде сапырылып кете барды. С у буза жвнелген жыракадан, аржакта жол та- ба алмай сыкысып туркан сендер, езенге тогыткан койдай лакылдап кулап, сайга карай актарыла же- нелгенде, солармен 6ipre сайра карай сыргый баста- ран Анатолий Кондратьевич муздан музга сеырш кургакка шырура тырысты. BipaK тар екештен сайга куда Faи сендер камалган корадан шырып бытырай кашкан жылкмлай бет-белмен ыдырап кете барды, сол кезде сиреген сендердщ 6ipcyiHeH 6ipeyiHe ccKi- рем легенде, адымы жетпед! ме, злде тайып Kerri ме, Анатолий Кондратьевич те сура куп 6epin жок болды... — Ойбай, тартыкдар! — деп ду ете калысты урей- ленген журт. Жырылган жерден сайга карай актарылкан ceui аралас судыц iiuiiieii арканмен тартып алганда, Ана­ толий Кондратьевичте де.чга арен рана аларлык ша- ла-жаисар хал бар екен... Нак сол сэтте 'гурыдеген самолет даусы есплдь Таны еркш аткан аспаннын жырарында булдыраган самолет ктезде келш калды да, журт жыйналран те- нерекп 61'раз айналып е т т , кепе жасалган биж ден­ ге кеп конды. Одан тускен адамдарды шапкыншы ба- рып 61‘лсе, Алматыдан келген ую'мегпк комиссия 660

Анатолий Кондратьевнчтщ хал-жайын керген ко­ миссия адам дары , оны сол с э т т е сам олетке са л д ы д а , Кызылордара уш ы рды. С ы р б а й 6 ip re Mi'Hin к е тт ь К ы зы лорданы н Г ул н а р к ы з м е т ат к ар ат ы н сорыс- тык госпиталына ориаласцан Анатолий Кондратьевич сртешне Faiia п'л ге к е л у ге ж а р а д ы . В р ач т ар д ы н ай- туынша, сура тунш ы кканнан он ы ц етш е закы м келд! ме деген к а у ы п б а р ; оны н '|CTiHe м уздай су р а су ц гш ш ы ккандыктан, GKneci б е р п 'п ю ш ген , сон д ы к та н , сы р- катгын yfiipre косы лар-косы лм асы екггалай. Xaai осылай болганмеи, тглге келген соц-ак оныц eci д ур ы сталд ы . К ай д а кел ш ж а т к а н ы й ол со н д а р ан а б1лдк TeneperiH кор ш ар ан м ед и ци н а кшз ме гкерл ер i- Hi« iuiiHeu он ы ц коз! у с т ш е а к х а л а т , басы н а ак, т а- кыя киген кы зына т у а 'п е д 1, е з еу р е п ж у р ге н т у р ! жок, езге cepiKTepi сьгякты кескш -кей ш api салм ак,- ты, ap i жыйнак,. Аздан кейш езгелер1 ыдырап Гулнар рана кал- ганда, Анатолий К ондратьевичтщ есше, сам олетке мшгенде касында сы яктанран Сы рбай туст1. Г ул нар- дан сур а са, р ас екен. — Ол кайда? — деп едк — Б 1зд 1ц у й д е ,— д ед ! Г у л н а р . Сыркаты ауырларанмен, eci калпындагы Анатолий Кондратьевич Гулнарды ц макулдамауы на кенбей, тусте Сырбайды ш акыртып алды. — Калайсын, Анател? — деген сураумен кезш е жас ала берген Сырбайра: — TayipM iH ,— дед! А натолий Кондратьевич, — : дэрцерлер кауыпты еш нэрсе ж ок, тек салкын тию Рана дей д к Х ал ini н ауырлырын K ep in о т ы р га н С ы р б ай , кец1- лш аулау уш ш : — Ж уд э ж аксы , тек арты шипалы болсын! — дей салды. С о д а н ке ш н e x e y i д е у н - т у н а з , 6 ip-6ipiHe к е з д е р ш ан д а-санд а иана у р л а п ж у г 1р тш 6 ip a 3 у а к ы т оты р ы с- ты. С о н д а , ун д е сш сей л е сп еге и м е н , 6ipiHin ой ы нда не 661

барын 6ipi кескшдершен ютапка жазылган сездей оKim отыр жэне ойлары тугел кабысып отыр. Екеуй нщ басындагы жэлрыз рана коркынышты сурау: «Сырдариянын хал1 не балды екен?!» TyTiHi сыртка шыкпай пите быксып жанран бул сурау, CKeyiHiH де езектерш ертей туседк ©йтпегенде ше!.. Сырды бул екеушен артык суйетш им бар?.. Оньщ керкеюше булардан артык eH.6eri сшиен KiM бар?.. Сонша жан-тэндер1меп араласып ащ'скён Сыр­ дариянын тагдыры Ka3ip картага тюлген кезде, жок болары, бар болары мэл1ыс1з халге жеткен кезде, онын басы-касында болмай, сыртта отырулары олар- ра, эрине, улкен кайры. Осындай кайрылары барын езара кескшдершен урыскан олардан, Анатолий Кондратьевич бурынырак тш катты. Буйтуге бар куш-куатын жыйнаран ал: — Сыр-еке,— дед1 дсмш соза, енлге арен ап, сездерш беле свйлеп, — менде дэрмен жок. Сен да- рияны сактап калудьщ !шшде бол. Сырдын сыркаты менен де ауырын 6i.ieciH. Менin елу1м мен онын влуш- де елшеуа'з зор айырма бар. М ент тарцырым 6ip рана адамнын тагдыры, онын тагдыры миллиондаган адамнын тагдыры. Миллиондаган тагдырды 6ip TaF- дырга айырбастап болмас, сен кайт. Кызым касымда, MeHi coFaH тапсыр... Сырбайды Анаталий Кондратьевич кенд!рд1 де кайтарды. Бул келсе Кашы мен дариянын арасында- ры кен сайга су лык толып, сай шалкар келге айна- лып кеп'тл. Су элi де келт жатыр. Жырылран жер мейлшше кенш ап, бен тугс мумнндж беруден кет- кен. Eaairi кауып — егер сендердщ M i бузылмаран 6eKiHici осы калыпта тура берсе, сайра актарылрая су Кашынын бойынан да асып, калага, одан api да- лага актарылатын... BipaK, судын бойы есе бергенмен, онымен сапы- рылыса сеидер де к е л т жатканмен, дариянын суьш ездерш'н куцпмен сактаура шамалары келмейтНпне кездер1 жеткенмен, жыйналран журттын кескшшде, басына тенген катсрден дария аман калуына умгг жазуы бар... Олай ум1ггенетш себептер1— уймет ко- миссиясы болтан халд!, куплетш катерд1 айтып Ка- 662

закстан ук)метше хабар берген де, ум м ет бул халд! Коррану К ом и тетш е х а б а р л а га н . 1л е « т ш с п ж э р д е м тез кер сет ш е д Ь деп С тал и н ж о л д а с кол кой кан т е ­ леграмма алынган. О сы ха бар д ы алып, самолетпен Казакстан Халык К ом иссарлар CoBeriniH председате­ ле ушып келген. Сол куш кешке карай, поезка тиелген танктер де, бомбардировщиктер де келш калды. О лардык келуё- не карай ай д а сол куш' к е ш к е ж ар ы к болды . 1рК1лген сендерд! бузы п, д ар и я н ы ц бегелген суы - на ез арнасы мен aF y уш ён ж о л аш у га, м а й д а н д а жаудын будан бекМ сё м ы н даган рет купит кам ал - дарын талк ан дакан К ы зы л А рм и ян ы н тех н и к ал ы к орасан куци айды н ж ар ы гы м ен кыймылка KipicTi... Ошарылкан секдердщ бом балар мен снарядтардан тас.-талканы шыкып кы йрап, дарияны н таскы нды суы - на е з арнасы мен а куга ж о л аш ы лраннан кейёи, С ы р - бай Р ахм етк е рана б 1л д 1р д 1 д е, К ы зы лордадары А н а т о ­ лий К ои дратьевичке поезбен т ар ты п Kerri. Бёреулер: — Айбарш ага да суы к rain , сыркаттанып уйёне кайтты рой, эуелё со ган бары п , сы ркаты женёл б ол са гана д осы н а кетпейсёц бе ? — д еп едё: — Ж ас кой, Айым, — дедё Сырбай, — сы ркатты ол кетерер, А нател карт адам жоне оныц сы ркаты ж у- дэ ауырын квзбен «©pin келдём, «ж аман ай тпай ж а к - сы ж о к», емёрлёк д осы м едё, о л ай -бул ай боп ке тс е макулдасып калайын. Госпитальда ж аткан пал атасы н а Сырбай кёрген- де, А натол ий К ондр атьеви ч ы кы л ы к аты п ж аты р едё Касында 6 ipep сестра мен Г улнар рана бар екен. ©згелердё шала-ш арпы танып ж аткан Анатолий Кондратьевич, есёктен Kipe бергенде-ак Сы рбайды жазбай таныды да, колын созды. Колын алып, кроватынын касындары орындыкка OTbipFaii Сы р бай р а ол эл д е Heni айтайы н д еп едё, ж я- тел буы п ш ам асын келтёрмедё. О ны ц колы суп -суы к екен. Б е п 'н е к а р а с а д олы ры п куйёп ж аты р, кездере еткёрленш кеткен. 663

Талай адам жан тэсш м кылранда касында бол- ран Сырбай, досынын да минутпен санайтын ewipi калранын керд! де, ж уйеа босаганмен, езше 63i не боп; жаны барда квцШн жадыратайын деген ои- мен: — Кауып 6iTTi, Анател,— дед!,— Сталинит 03i ж!берген айырпландары мен... («танк» деген сезд! ол умыгь.ш кап, аз Kiaipin, таба алмайтынын бшен сок) сен богелген жерлерге бомба тасталып... сец- дер тас-талкан боп кыйрады да... дайра арнасымен ара женелдП.. Айтушы. ен, Анател, «большевнктер алмайтын камал жок» деп улы адамнын жудэ eai айтты деп, рас екен... Сырбай тары б1рдемелерд1 айтпак сдн K63i Анато­ лий Кондратьевичке туесе, кескш-келбет1 езгершбара- ды екен. Ж урен аузына тырыла калган Сырбай: — ©й, Анател, досым!— деп басын кушактай бергенде, Анатолий Кондратьевнч: — ...Нет крепостей... — деген сездерш белшектеп айтып келе жатып, ышкына дем тартты да, иепн жалрыз-ак какты... ОН ЖЕТ1Н1Ш ТАРАУ ЕН, К Ы М Б А Т Е С К Е Р Т К 1 Ш (Эпилог орнына) Осы 6ip Kyiwepi Сырбайдын басында куаныш пен коркьшыш сапырылып Kerri. Куанышы— Даулегпн «аз кунге самолетпен келш кетемш» деген Москвадан берген телеграммасы, коркыньипьг — Айбарша аузы- мурнынан mbiFbin, «бупн бе, ертен бе» деп отыр. Немере сую адамга, ocipece, Сырбайра кандай зор куаныш! Сол умге журепн уылжыта отыра, Сырбай­ дын коркатыны — «аман-сау аяк-колын бауырына ал- са куба-куп. ал, егер...» Аржарын айтура Сырбайдын ойы барранмен, ау- зы бармайды. Онын бурынры урымында, дуниеде Дэулетке тендесер кымбаты жок болса, ендИ уры-

мында — ei(i к е зш щ 6 ip e y i А й б а р ш а , 6 ip K03i Д э у л е т . Дэулет Kasip согыста ж ур, аман, я ж ам ан болары нэгуман. Сопдыктан, Сы рбай уш ш ол эз!рге ж аб ы к кез. Ашык кез1— Айбарш а рана. «Вндеш е, — дсп Т1лейд1 С ы рбай (шшен, — Айым - нык жапы жамандык. коре кормесш , егер ондай кун туа кал са , аш ы к кез1'мшн ж у д э к а р а к с у а л га н ы д а !..» Сырбайдыц байкауынш а, ж алгыз ол рана емес, Айбаршаныц амандырын букш «Кецторай» колхозы бон п'л ейтш сы якты . О н ы сы С ы р бай р а xyciniK Ti де, е й тк е ш — К1'мд1‘ бол са д а халы к, iciMen, кы лы рымен суйе-пш мэл1'м. Б у л ж ар ы н а н К ар аган д а, б у л кол хоз- да, eriiuu ж ырту, жыю, соруда болсын, кан ал , не ары к к а з у д а болсы н, к о р а м д ы к 1‘стер д е бол сы н , мш ез- кулкымен кепшипкке ж аруда болсын, А йбарш адан алса устарлары ж ок. Ретш е карай ол тракторш ы да, кетпеннп де, оракш ы д а, суш ы д а, ж укип д е бол а кетедь К еп ш ш к п ж еке турмы сы нда да, корамды к 1'сшде д е р ухтан д ы ру ш ы н ы н о л элдынры к а т а р ы н д а . Сондай ад а м ж а м а н д ы к к а уш ы р а й кал са , ш 'м ге ж е - НШ дейшз... Айбаршанын хал-жайын ойлануда, Сы рбайдан Тэрбия к ай р атты боп ш ы к ты . K eiiT i керген эйелд|'к калпы на ба р а м а , э л д е ш а л ы н а Ж 1гер 6ep rici к сл е ме, егер С ы р бай уайы.мды с е з д щ hci'h ш ы рара б а с т а с а : — У а, бар бол -ay, сен , б а р болрыр!.. Тыйыш отыр, эр i, эл д е н еш б ы к сы тп ай !.. Ж а л гы з се н in к е л Р н щ бе е д к осы л ай б о л га н ?.. Э р к 1мш'н д е ara-eneciH i'K жоралры сы ем ес пе, б у л ? .. — д е п ж е к ш т аст ай д ы . Ал, Дометкен ше? бурын, Онын бул жендеп' квзкарасын айтудан Ka3ipri жалпы хал-жайын шолып етейж. Дэм еткеннщ Ескенд1рд1 алып, Бетпактын ш елш зерттеп ж ур ген ж иеш А да м б ек Ж аксы л ы ковад Kerin отырраны, о к у ш ы л ар га е тк е н т а р а у л а р д а н мо.'пм. С о л сапарынан ол кайтпай, еткен кузде экспедш ш янык Хантауындары базасында кыстап калганын, Сы рбай м ай данн ан к ай т а !здеп б а р р а н д а келмегеш 'н ж а к с ы б!лем!з. О д а н KeftiH С ы р б а й д ы к д а , А й барш ан ы н д а к а -

уырт жумыстары басталып Дэметкенге катнаса алма- ды да, хатпен шакырганга Дэметкен келмедь Еп'н салынып боп, кауырт жумыс бэсекдеген кез- де, Дэметкещи жакындары тары да ауызра алды. Оны eiifli кедтрудщ ce6e6i табылранын жакындары да, журт та керш отыр: еюкабат эйелд1 казактар «6ip aaFbi керде, 6ip аягы жерде» деседк Жалгыз кызы Айбаршанык сондай халш ecrice, Дэметкен, эрине, шыдап тура алмай жетш келедк Бул жардайды оран хатпен хабарлау керек пе? Kici бару керек пе? Хатпен хабарлауга жакындары ьщрайсызданды. Kici « i6epyni уйрарранда, KiM баруы сез болды. Эл! журюке мумкшдш болранмсн, ауыл эдетшше, Айбар- шанын ез1‘ барура болмайды, жас эйел, 6ipiHUii рет ж укп болуын экеане, шешесше e3i барып эйп- леуге THicTi емес. Bipeyaep: — Буран Тэрбия бару керек, — деп ед1, аргы ше- TI Алмалыктан асып сапар шепп кермеген Тэрбия: — Ойбай, адасып е лем ,— деп басын ала кашты. «Б1реу ертш апарсын» дегенге де ол: «Бахытжанды тастап кетер kicim жок» деп кенбедк Акыры журт Сырбайра жабысып, «6ip per кеш- aiMAi кайтартан, еши жудэ не деп барам» деп ыкла- сы шаппаранмен, кеп боп кенд!рдк Адамбектщ хабарлауьша Караганда, буил экспе­ диция, сонын шшде Дэметкен бул кезде Бетпакдала шелшщ калык ншнде жур. Бшетш адамдардьм ай- туынша, оран Жамбыл каласынан машннамен жетуге он шакты кун, туйемсн жетуге жарым ай уакыт керек, онда да тура таба алса. Сырбайдыц 6ip унатпайтыны автомашинамен жу- ру. Неге екенш юм 6inciir, мундай машинага мшсе- ак, онык мурнына бензин iici келед)' де, журеп айнып кусады. Сондыктан, Жамбылдан эр! аитомашинага MiHy дегеннен, Сырбай уй:'нде отырып-ак бездн Ту; йеге жол узак, api-6epici бар, айдан кем журмейдк Кун сайын кутш, кезден таса кылмай отырран eriiiiH онша уакытка таста.. кету мумюн емес. Е н д т кол|'к — самолет. Оран Сырбай уйрешп алран. «Жудэ, кол1к атаулыныц экео! осы екен, —дей-

т!н бо л т ан ол, ж у р т к а , — а ж а л ы ц ж ет1п т у р с а , а т т а н да кулап елесж , ал, мына айырплан дегенщ эр! ж ум - сак, эрг уш кьгр екен. Б у р а н д е й ш е н у ш к ы р к©л!к ж у - дэ пойыз дейт!н ек, ол м ы наны н касында, атты ц ка- сындзры в п зл е й боп к а л л ы . Енд1 ж у д э , у з а к ж ол р а шыра пойм ан, егер шырэ к о й е а м , бу д а н б а с к а к е л ж - ке ж у д э мж бен !». Осындай ойдэры ол Бетп акдаладары экспедицияга самолет катиасы бар-жорын тш ст! орындардан суратса, оарына к ар ай , сам олет Ж а м б ы л д а н ж ум асы н а 6 ip рет ушатын боп шыкты; соган м ш бек боп, Сы рбай Ж ам - былга поезбен ж урш кегп . Д э м е тк е н д ! кеилкпей 1'здеп т а п к а н С ы р б а й , а у ы л эд етт сактап, «кызык сондай е д Ь дей коймай, тары да еыпайы св з б е н е л ш е к а й т а р м а к бол ы п е д 1, Д э м е т к е н - шн тоны былтырры катты калпы нан »i6 ip Typi ж ок. Акыры ол, Дэметкенге шын сырын ашты. Б ул свздер Дэметкенд! катты ойландырып тастады . Ж а с и!с д ед 1 ме, элде адам герш ы н к Mefiipi туст! м е, Ескенд1‘рд| тур ан ы н д ай Kepin а л ран Д э м е тк е н н щ , ж а л - рыз пер зен т! А й б а р ш а г а д е г е н м а х а б б а т ы д а KipuiiKci3 таза к уй ш ен айны ран ж о к -т ы . А й бар ш ан ы eMipiHiH жалгасы ж эне бутарына ш ы ккан гул! керетш ол, еркен- д су, ©суше, г у л 1Н1ц' ж а й н а й т у с у ш е к а ж е т б о л с а , вз eMipiii кы я кою р а эр да й ы м д а й ы н -д а . Бой ж еткен кыз бен ж !г п п 'н «ecyi, еркендеу!, гул1 жайнауы» деген свз — эркайсысынын суйген ж ар тауы п, у й л 1-б ар ан д ы б о п б а к ы т c y p y i екеш н KiM бкл- мейдк Соны б!летш Д эм еткен д е, кызынын Д эулетпен кенш косылранын сезген сон-ак, оларды н бакы тка же- TyiH асы р ы п к ут е тш . С у й т ш ж у р г е н д с сорыс б а с т а л ы п , Дэулет майданга кетш калды. «М айдан» дегеннщ не екенш Дэметкен кермегеимен ecrin ж ур. Э рю м ш н вз А й б ар ш асы бар, эр А йбарш аны н вз Д эул ет! бар, сол А й бар ш ал ар д ы н кейб!реулер1'шн Д эул еттер ! м ай данда к а з а г а уш ы рараны н есп'генде, вз Дэулетш ойларан Д эметкенн!н зэрес! кететш де, ондай хабарды ecTipTneyiH «T anipiciH eH » зар илеп т м ей п н ; Д эулетп'н майданнан абы ройм сн ам ан кайтып, суйген жарына косылуын, одан a p i ерлЬзайыпты адамдарра тэуелд! б а к ы тк а бвлену!н кутеп н . 667

Bipas, Дзулет майданнан келмей, уйленбей, Айбар- шанын басына Сырбай айтдандай хал тусед!' деген он, Дэметкеннщ басына еш' туп'л туЫнде де юрмеген едь MiHe, сондай хабардын ойда жодта келушен, Дэметкен алгаш естшенде абыржып сасып та калды. Бигемшж дейтш адамдардыц айтуынша, дайыненес! куйеуш жадсы каре тура, кызын одан кызганатын да сыядты; кызтана тура, булай болуды «ата-ененщ жо- ралгысы» Kepin, екшш! сезбен айтданда, даже™ к кв- pin, езш ержаз кещц'ретш сыякты. ©зге шешеш kim 6ijtciH, 61'здщ Дэметкен осындай ойдагы шеше болатын. Сондыктан, дызынын ж уки болганым еспгенде, журе- гшде кызганыш оты лап ете калган ол, сыртына сыр берш, былай да дызгылттау ажары курендене калды. Дэл мундай туй!щи шеше доюга топас Сырбай, ык- гайсыз сейлеп далдым ба деп, тагы не айтарын бмшсй жер шудылап твмен дарап отырганда, оныд кулагына над сол сэтте куте коймаган уш шалына Kerri. Ол, Дэ- меткеннщ: Жадсы, барам елге! — деген сезд! Kecin дысда- ша айта салуы едк Ескеншрдо альт, «Кедтогайга» дайтдан олардын жолшыбайгы кецес1 Ескенд1рд1 тугаи шешсамен табыс- тыру болды. Бул жвнде Дэметкеншд айтданы: — Ж урт иланбайтын да жумыс сыядты, бул. Bip орыстыд баласын 6ip дазактын кемгйр! осынша жадсы керсд1 дегеиге, басына туспеген Kici, и т ш етш беосе де нанар ма!.. Б1рад, дуда, сен осыган илан!.. Узак жол- дыц бойында, л'леу устшде келе жатырмыз, ceeiuHiu растыгына не деп дариаи дейсщ?.. — Жудэ, атай керме, даргану дегендп— дед|' Сыр­ бай, — неге дарганасыд? Квзге бадырайып KepiHin тур- ган 1’ске Kici жудэ даргаиа ма еден?.. Жынды емессш, есалан емессш, eci дурыс адамсын, шын жадсы керме- сец, бул баланы алып дашып, елшнен жудэ беземи cin? Тек, айтарым: аузым перштенш болсын, шайтан- ныд кулагына шалынбасын, егер ертен аман-есен не- мере суйетш болсак, соны жудэ KiMre беруге дыяр ек. «Карга баласын аппагым дей/u, Kipni баласын жумса- ,-ым дейдЬ дегемд]’ бурынгылар жудэ бекерге айтпаган. 668

Эрюмшн ез баласы езш е тэтт!. Б а л а к тэтт! болган соя KSHin к елесщ Foii, эйтпесе кв н ер Kici ме ек, сен... — Рас,— дед! Дэметкен дем !н соза ап. — Е н деш е, эр ю м д! д е ез]'н дей к©р. С е ш н irniH б а л а - ца уы лж ы ранда, Н сксн д!рд!я ш е ш ес ш щ imi у ы л ж ы м а й - ды дей.Ч1'с!н. Ж у д э оба л ы н а к а р а сн ы н, ж ы л ат п а, к ар - гатпа!.. О лар дьщ у з а к с е з ш щ к у й ы л г а н ж ер!: егер Lueuieci кенсе, Н а тал и я алып келед! д е , Д эметкенн1‘я у й ш е ор - наластырады, балаиы Д эм еткен шешес!'нен кы зранбай- ды, арж ары ндагы сы н ж а т а - ж а с т а н а кэр ед к.. Бул xa6apFa Н аталия к уан ы п Kerri д е, К ап ал д агы шешссш тез а р ад а алып к ай т ы п , Д э м е т к е н т н . уй !н е орналастырды. Лграфиня О си п овна колхоздыд бакш а- лык ш ар уа сьш к у т у ж у м ы с ы н а KipicTi. Д эм т к ен м е н екеу! т а т у - т э г п туры п ж а т т ы . Б у л ж агы н ан кен1Л1 кешшгендей болган Д эм етк сн н щ eiuiiri ru ieri — кызы- ПЫЦ ж аны ам ан калы п, н ем ер е су ю . Б у л ж е н д е Т э р - бия мен он ы д оты ны д TyTiHi т у т а н с а уш ад ы ... Тэрбия ауызга канша какканм ен, Сырбай басы на уялаган коркыныш тан ары ла алм ай-ак койды. Соп- дыктан, «еркеккс не керек соны сурап» деп Тэрбия мен Дэметкен Айбарш аны ц босанар мезгйнн ж асы рса да, Айбаршара к е л т ж уретш врачтан Сырбай б Ы п алды да, nicyi тая л р ан кур1'ш e r ic in iu KyTiMin Н а та л и я мен Дарикара тапсы рып, e3i уй ш д е болды. — Б у Heci?!— д еп х а й р а н к а л д ы 6ipey.aep о г а н ,— жалрыз баласы соеы ска аттанранда жвнелтш салм ай eriHine кеткен к а т а л С ы р б а й д ы к , босан аты н к е л ! т н е осынша ©3eypeyi к ал ай ?!. — О нда таиданатын дэнеце ж ок,— д есп 6 ipeyaep,— А йбарш а он ы н келШ1 ран а е м ес, ap i ж эр дем и и о', эр ! жетекхша емес пе? Ж айш ы лы кта жэрдемш! ж эне же- текш! бо л у мен тар ш ы л ы к та б о л у eKi б а ск а е м е с пе? Айбарша Сы рбайга тар кунде жэрдемнп' жэнс жетскгш болды... ж эн с езш е гана ем ес, бую 'л колхозына!.. Е н ­ деш е, С ы р б а й к ы н ж ы л м ар ан д а KiM кы нж ы лсы н !.. Сы рбай суйтш ж ургенде, Д эулеттен телеграмма ке .Tin кал д ы . О н ы ц х а б а р л а у ы н ш а , М оск вад а н М а с а к б а й exeyi танга жакын уш пак та, Ж осалы аэропортына туе ке ж акы н конбак.

Оларды карсы алуга «Кектогайдан» юм баратынын Рахмет телефонмен сураганда: — Мен, Тэрбия, Дарика балаларымен жэне Ната­ лия — осы адамдар барамыз,— дед1 Естай. Рахметтщ: — Сыр-екек ше?— деп тандана берген сурауына: — Ол xici бармайды,— деп жауап берд1Естай. «Тары да eriHiH сылтау кылды ма» деген оймен Рах­ мет Естайдан сурастыра бастап едк — Ол емес,— дед1 Естай. — Енд1не? — деген Рахметке, Естай Сырбайдынсе- бебш айтып 6epin ею, Рахмет Сырбайды тслефонга шакыртып алып кенд1рмек болды. Б1рак ол кенд1ре алмады. — Оныныз уят кой, Сыр-еке-ау!.. Баланыз сонша зор абыроймен келе жатканда, буки халык боп карсы алуга жыйналып жатканымызда, С13Д1Н уйде отырып калуыдызды журт не дейд!, баланыз не дейд1?!.— де­ ген св31н злденеше кайталап айтканмен, Сырбай да ез сезш кайталай берген сон, Рахмет ренжщ! де трубка- НЫ 1Л1П койды. Жосалы аэропортында Дэулет пен Масакбайды сол аранын тургын халкынан жэне езинд туран ауданынан барран адамдардан баска, облыстан келген еш дер де карсы алды. Олардын айтуынша, Кызылорданын хал- кы поездан Дэулетп хурметпен карсы алура кутшш отыр екен. Бул уйгарудан бас тартуга кыйналатын Дэулетт'т халш Рахмет пен Гулнар жеюлдегп. Облыс ек1лдерше олар Дэулегпн уЙ1'цнндеп жардайын айтканнан кеШн, облыстык баскарушы мекемелер1мсн телефон аркылы байланысты да, вокзал бойын жслб1реткен тулары мен жаркыраган гулдерше белеп кутш тур екен. Соларды кергенде жасаурап буалдырлана калган Дэулеттщ ке- 31нс, дрсзинадан тусе бергепде экеЫ шеге Kerri. Айбар- шаньщ xaai не болганын бше алмай кобалжып келе жаткам Доулеттщ журеп, KS3i экесшщ жадыранкы кес- кшше шалыиыса бергенде-ак, куаныш барын жора- малдагандай, туланкырай туст!. Кушагын жая умтыл- еан оган: — Кмпкене, сабыр! — дед! Сырбай колын кетернь 670

«О Heci?!» дегендей Д э у л е т Kteupin т ур а кал д ы . ку- — Ал, балам, ж удэ, ш уш нш П — дед1 Сы рбай, aiMCiperen к е ск Ы ш ц эж^мдер! к а т п а р л а н а т у с ш . Д э у л е т не дер ж б|'лмей к а л д ы . — Ж удэ, эрюмнщ ез баласы куаныш т а !— дед1 Сырбай,— мен ceHi ке р ш к у а н ы п турм ы н к у ш ш е п м , жудэ, сен д е куан, ат уста ры н болды, бауы бер ж бол- сын!.. Баласын ол содан кейш куш актады да, ез лаиды- сымен eni бетш ен кезек ш ск е д к Айбарш а Алмалы ктьщ больницасы нда бо.санган едк Баласынын да, езш щ де дкнсаулы гы жаксы болрандык- тан, дирекция Д э у л е -rri ор ан ж ол ы кты рд ы ... Сырбай аулына бул ж олы рудан бурын кет in к а л ­ ган едк К етер ал д ы и д а Д э у л е т п Р а х м е т уй ш д е к о н а к боп отырган кепш1Л|‘ кт]‘к 1'ш жен о ц а ш а алы п ш ы ры п : — А л, балам ,— деген ед| о л ,— ceHin б у п н м унда болатын T yp iii ба р Fofl. Ж у д э , а у ы л д а д а 6 ip a.3 ж а б д ы к бар, ш еш ец екеум1'з, р у к с а т е т с е ц М а с а к б а й д ы б а л а - шагасымен ертщ кайтайык. — ©зщ 61л, эке, — д е г е н еД1 Д э у л е т . — М а с а к б а й - Дын д а ез1 б1лсш . Баласынын ризашылырын алган Сырбай, М асак- баймен сейлесш едк — М ен к ы зм е тте п KiciMiH,— д е д ! ол,— командир^м- нен кез ж аз у р а х а к ы м ж о к .— Кел1ш ц1з к а й т а м д е с е ерк|'. М ен Д э ул ет п е н 6 ip re р ан а барам . Масакбайдыц будан булжымайтынына кез! жсткен Сырбай, дэл аттанарында Д эулетке: — Е р т ец д е ж !б ер м е й м 13 д е р , ж у д э , оран к е н е кер- ме, opi а у ы л к у т т оты р , a p i уакы ты н. ты ры з,— д е д к — ©3iM д е суй тем , эке. Б у п н кеш ке д е б а р ы п к а - луым мум ю н,— дед! Д эул ет. — Оныц peri ж удэ келмес, балам. Булар д а бугш ж!бермес- ж эн е Айы м а ж о л ы га сы н да бар ро й ... — О ны керер м 1з, эке. — О нда, шешен екеум1з ж урей ж ,— дсп ап, аз кщ ф - ген С ы р б ай Д э у л е т к е б ы л а й д е д к — З а г с д е г е н д е р щ бар ро й , се н д е р д щ . К.ымс е т с е с о г а н ж у п 'р е а н д е р Foft. «Ат койрызамыз» деп ш арана калпымен баланы д а ала жуг1ретш дерщ болатын. О ны на ж уд э риза ем есш н... 671

Ауыл салтында алрашкы баланын би-niri экеде емсс, экенш экесшде болатындырынан хабары бар Дэулст кул1ма'ред1 де: — Балада менщ не жумысым бар, эке-ау?.. Загскс апарасын ба, жок па атын, кгм коясын, ол epia сенде емес пе?..— деп кашкалактай калды. — Онда, жудэ, жарайды,— дед1де Сырбай Тэрбия мен Бахытжанды алып ж ур л Kerri. Ол Kyui Айбаршага жолырып жэне Алмалыкта- Fbi халыктыц кадыр-курметш керш, туран колхозына женелген Дэулет, 6ip кеш конды да, Айбарша больни- цадан келгенше туран елкесш, эНресе канал бойын, оныц ен-бойындары егшдерд1 аралаура аттанды. Ка- сында Масакбай, Сырбай, Рахмет, Естай, Байжан, Са- маркан, Наталия жэне Гулнар. Гулнардын бул жолга ез1 тмюнш шыкты. ©йткеш, олар аттанар алдында: — Каналды сарасынан бастап керерьпз,— деген eai Сырбай, жэне еол сагада Анателдщ зираты бар рой. Дэукеншн эуел| coFaH согуы ксрек болар. Аттанатындар бул сезд1 макулдараннан кеШн: — Онда, мен де барайын,— дед!, буран дейш бар- рысы келе коймаган Гулнар. «Калай?» дегендей KocxiHiHe караран Дэулетке: — Атка мшуге аяктыц ылгалы жок,— дед1 Гулнар, кулш, — баллакка cyfienin, 6ip аякнен де ыргуга уйре- нш алдык. BipaK, мен, узакка бармаепын, экемшн зи- ратынан Алмалыкка бурылып, Айбарша болышцадан шыккан сон 6ipre келермш. Тык кезшдегг 03iHin всиел бойынша, Анатолий Кон- дратьевич таскын су жырган жардын нак касына жер- леш'п едй Kypim ericl эзге дакылдан кеш басталатын болган- дыктан, 03i егетш танапты куш бурын даярлап ал.ан Сырбай, жер ж1б|‘геннен erinre шыкканра деШн досы- нын зиратын беютумен шурылданды. Ен алдымен ол «топырарын мал баспасын» деп жэне «зираттыц айиа- ласына акаш егем, оиан да мал тимесш» деп топырары мол уй1лген зираттын текереп'н е:й куйран кам-кесек- тен кед аула сорып коршады. Ауланын iiuiHe араштар егу туралы свз болранда: 6 72

— ©згесш акылдаса берерЫ ндер, — дед! ол, — ме­ н т айтарым: бул зираттын айналасы на Сырдыц бо- йында е се тш aFam а т а у л ы д а н 6 ip-6 ip т у п Teric оты р гы - зылсын, мы салы : ж иде, ж ы н р ы л , ш енгел, сексеулл, т о - ранкул, к ар аг аш , к а р а ж э н е к у б а т ал , а к ж э н е к а р а терек, кайы н.-. TinTi к а р а б а р а к пен коя н суй ект! д е т ж - кен ж ен, бойлары ал а са б о л га н м е н , ол ар д а ж у д э ш е- шек аты п, зир атка ко р ж б е р ед и .. Бул аталган араштар тугел болмаганмен, копийл1- ri Сы рбайды н колынан Т1плд1 д е , т а м ы р л ар ы д э н гарт- кан кал ы птары н ке р сет ш , м е з п л ш д е теп -Teric ж ап ы - рак жайып шешек атты. Ж ас кабырды гулдермен безеш пру жумысын Гул- нардын. ез! б а ск ар ы п , ж ер к е к т е й б у л icne м а м ан М ар - ф>таны ал ы п келд1 д е , б у л а р а н ь щ топы рары на ©нуге мумкжд1п б а р г у л д е р д ж к е т ш л ж ш оты р гы зд ы . О сы - лардьщ б э р 1н кун сайы н к у т ш т у р у д ы сол т у с к а еп 'л ген бакша кызметкерлер! мойнына алды. К ек т е й ericiHeH к ол б о с а и к ы р а га н кезде, Б а й ж а н Октустж К азакстан облысыньщ Таш кентке ж акы н ту- ратын ау д а н ы — Б о с та н д ы к к а б а р ы п , сол а р а д а г ы т а у - дан алынаты н кекипл м р ам о рд ан даярланып к ой ган Кулпы т а с к а : « Б ул ж е р г е С ы р д а р и я е лкесш су л а н д ы р у - да квп ж ы л енбек спирген А натол ий К оидратьевич П о­ левой ж е р л е н д Ь д еген ж э н е ту к а н , ©лген ж ы л д ар ы н керсеткен ж а з у ойрызып, ж а з ортасы нда экеп б асы на о р н а т т ы .. . Д эул ет л о н е oFan еруш|'лер Анатолий К ондратье- пичтщ зиратына барса, ш оптердщ де, акаштардыи, да шешек а т к а н гу л д ер i а с а 6 ip ке р ж т е н ш тур ран Ke3i екен. С о л а р я ы Kepin ж у р ге н д е , Д э у л е п ч н коз кы йы ры Г ул нард а бол д ы . BipaK, Г у л н а р , Д э у л ет к е б у л к а з а туралы ж азган хаты нда ай ткан д ай eriairi ж урген ж ок, ж ад ы ра ккы , пы сы к ж ур . С о л к ал п ы н 6 iji,niprici келген - дей, М асакба й ды н аяны ш ты лау кы п кенш айтуы н сыл- тауратып: — Д у н и е д е к'ш м э н п т у р а д ы , М асек е,— д е д ! Г у л ­ нар, « б э р ж д е ты нда!» д еген д ей т ек е р ег ш кез)'мен ш о- лып кой ы п,— ар ты н да п ай д а л ы ic i ж о к ом ip ар м а н д а . Э кем ш н ©Mipi он д ай ар м а н д ы о м 1рлерден ем ес, сон- 43—с. мукат 673

дыктан елiMine журек ауырранмен, осины медеу кы- ламыз да. — Жудэ, дурыс сез!— деп койды Сырбай. Сырбайдын урымында, мусылман емес юа'ге аят osyFa болмайды, кабырынан топырак. алып тастаура болады, сол эдет!мен ол, осы жолы да езгелер аула iuii- нен шыкканда ipKUiin калды да, кабырдын Mi басы- лып болмаган топырагынан шымшып ап кейш тастап: — Топырагын торка болсын, Анател!— дедн Сырбай ауладан шыкса Гулнардан взге cepiicrepi кабырдын, касындары о жакасы мен бу жагасына кез жетпейтш шалкар келге сура Tycin жатыр екен. Бул — дарияныд жарын жырып сайга актарылгаи су. Жар- ды беитуге жэрдемге келген эскерлер, ук1мет комкс- сиясынын уйгаруымен, бул сайдан су коймасын жасап, керсгшде дариядан алатын какпасын да, тенсрепн дс мызгымастай мыкты етш 6eKin'n бершть Байжаннын айтуынша, «Полевой кол!» аталFaн б р бассейнде жар­ ты миллиард кубометр су сакталады. Келдщ аржаши- да каналдьщ трассасымен байланысы бар. Дариянык суы темендеген кезде канал суды осы колден алады жэне онын суы канал манында менгершген епстж та- наптардын тниегшен элденеше рет артык. — Табираттын мылкау кушшщ кейбф апаты да кызык,— дед1 Байжан Дэулетке, бул келд) таныстыра келш,— ирригациялык жэне мелиорациялык шаралар- ды журпзгенде, аса каж ете мэселенщ 6ipeyi — осы келдей су сарайларын жасау. Коп жагдайда оган не куш келмейд1 де, не географиялык жардай мумкшдж бермейдн Осы арада су сарайын жасауды мен канал- дын 03iM жасаган жоспарына Kipri3in ем, облыстык Су шаруашылык 6ofliMi, оран 33ipre куш келмейд! деп кен- 6e.\"i; мен жасаган усынысты болашактагы бесжыл- дыктардын рана ici деп тапты. Mine, сол су сарайын та* бигаттын мылкау KyminiH езЬак жасап берд!. ЕнД| бул каналдьщ бойындагы eriCTiK елкелерге шолдеу жок- Кыскасы, менщ кайнатамнын жэне аздаран адамнын ажалына себеп болран бул апаттын арты и гш к п жу- мые боп шыкты. Шомылып шыккан Дэулет, дариянын ирьлген тусы- ыен танысса, су тары да жырар деген тустыц 6api 6eKi- 674

лтт! де, шршд! жауып дариянык арнасын тузету мэсе- лес], уймет комиссиясыныц уйгаруымен, алдары кун- лсрдщ мшдеп' боп калыпты. — © йтпеуге м ум кш де болм ады , — дед; бул ж енде баяндаган Байж ан, — бул шрш д1 туралау унпн, мунда жэрдемге келген эскерлер мен ол ар экелген к ур ал д ар узд!КС1з у ш - т е р т ай ж у м ы с а т к а р у ы керек б о л д ы , со- рыстын к ы з у ж у р ш ж а т к а н ке зш д е с о н ш а э с к е р д к сонша техннканы с о н ш а л ы к у а к ы т устауга м ум к ж болмады. У ю ’м ет ком и сс и я с ы о с ы ж а р д а й д ы К о р р а н у Комитетже жазба баяндамамен хабарлаганнан кейж, бул ж ум ы с ж е ш с тж 1зш ш а л а д о л га алы нады деген х а ­ бар алды к. Енд|‘п а с ы р ы п KyTeTiHiM i3 — ж ещс... _Одан ксйж саяхатшылар канал бойын аралап Kerri. Бул саяхат Дэулет пен Масакбайга ерекше кызык бол­ ды; ейткет, олар, каз|'р, бурын ездер1 туып, ескен жер­ ле емес, баска 6ip кермеген жерде журген сыякты. Бу­ рын бул елкеде Сыр бойына жабайы есетж усак бу- талар шыкса, енд! кай жакка карасац да катарлана ескен жас, зэу.гпм араштардын о шет1 мен бу шетже квз жетпейдП Майданра аттанралы квздер! эскерге уйрен- ген Дэулет пен Масакбайга, бул елкеге ескен агаштар- дыц катарлары, сап-сабымен келе жаткан калын эскер­ лер тобы сыяктанып кегель.. EriH ше?!. Бул мезпл ак епстт'ц кызу орылып жаткан Ke3i де. Огородтык ericTepi гана болмаса, ауданнык взге eric- repi тугелге жакын канал бойына салынран. Сырда быйыл су мол болгандыктан, егжш'ц кепшшп агро- техникалык шаралар колданылран жерге салынгандык- тан, быйыл бул ауданда, Сыр бойынын вз тшмен айт- канда, еп'н аса б т к шыккан, acipece Сырбайдын. жэне онын улпшмен осы ауданда быйыл курылган отыз eKi звенонык eriaaepi б т к . Сырбайдын. танабын кергендер Дэулетке: — Экек былтыр Сталиндж Сыйлыктыц лауреаты болса, быйыл Социалиста Екбек Epi деген данкка же- туше oeHiMiMi3 бер|'к,— деседк — Сол атакты 6i3/UHызбанада ек алдымен Дарика келш а л а р д е й д ! С ы р б а й с о келшнт енбеп жудэ erin-а к тур. Kypinrri калай erin, калай ecipyai жудэ уй- 675

рент алды ол кел!н. К,аз1р вз бет! ызбана баскарыпке- тетш Typi бар. Быйыл болсын деп ем, «жок ата, эз'фге уйрене турайын» деп болмады. Алдагыжылда бэлем. — Естисщ бе, Масакбай?— дейд1 Дэулет куланып. — Естимш, жолдас полковник! — дейд! Масакбай козерять erin какшыя кап,— егер де колхозрэ жэне Сыр-екене мунда жуктырраи nipiMai майданда канмен жумай, сол Kip калпыммен келш, Сыр-екеннщмешц эйел1м мен балаларыма осы iciereii жаксылыгын кер- сем, уяттан бепм куйер e,ii де, дарияга туншырыпелер — Жшт!— дейдк Сырбай Масакбайды аркага ка- рып,— елен бар рой: Меруерт, маржамтастар квлденшырар, Неасмлзаттын6spi жердейшыгар, ЖКоарсктыыпкттаэукбааншкаылкаутныанiеcрreдcеeндше,ыгар,— деген. Ер екенсщ. Кунэцнан тазара бйлдщ!.. Ак eric каналдыц сэра жарына жакындау екен. Сол манда уйшген маялардан, кепенелерден, текшеленген баулардан адамныц Koai тунады. Эл! орылмаган кей- 6ip елкелерге тутаса себьтген ушы-кыйырсыз епндер, сол кунг1 самалмен тенселе тербелгенде, Дэулеттщке- зше, устiндеталай жузген Каспий TeH.isiHin желд! кунп толныган 6erin елсстетедь Рахмет «техникамыз аздау» дегенмен, бул елкеде erin орган тракторлар мен оларга Т1'ркелгенкомбайндап каптап жур. Кей жерде егш маяларын комбайндар ор- нырып турып coFbm жатыр. Оран караранда, Дэулет комбайнпык eriH сокканын 6ipimui кергендей-ак хай- ран каллы: бес-алты эйел катар тура кап енеийнен айырлап тастаранerin бауларын комбайнканшажутса да тояр емес жэне какалар емес. Бул жактан жутылран баулардыц арры узын енештен дэндер1 судай актары- лып теплin жатыр да, кауыздары мен сабандары opi- рек ушып барып уйшп жатыр. Соган хайран кал- рандай карап турран Дэулетке, iuiTefl масаттанраи Рахмет: — Калай, жолдас, Совет Одарынын Батыры, унап тур ма, бул 1с?— десе: 676

— Осындай жер1, осындай ел}, осындай байлыры бар елд} кай жау женед} дейа'з,— дейд1 Дэулет,— ри- замын аздерге!.. Ражап ен.бек!.. Еажап байлык!- Же- шмпаз Кызыл Лрмияныц атынан ci3ie, мына Байжан жсздейге, эке, саран, Самаркан жэне Наталия Остапов­ на, а'здерге мын-мын алгыс айтам!.. — Рахмет, жолдас полковник!— десед1 6api тугел. Кок ericiep каналдьщ темени жагында екен. Онда да бурын боз топырагы шацытып жататын елкелер, ка- 3ip nicin жетксн карбыздын кабыгы сыяктанып каз-ка- тар жасыл жолакка айналып кеткен. Калай карай бет- тесец де, тура тартатын жолдардын бэр} Ka3ip жабы- лып, кай жакка журсен де жолыца кесе колденен тусе жалпыйып епн елкелер} жатып калган. Бурын бул ауданда Kypiui, бидай, арпа, жугер} ра­ на ег}лее, енд1 кай колхоздьщ танабын араласан, да жоцыпща еплмегеш жок. Наталиянын айтуынша, бул арада жонышка ен алдымен ауыспалы eric есеб}нде колданылады. Бул шара «Кентогайда» рана емес, бу- Kia аудан колемшде 6ipiHiui рет былтырдан бастап кол- данылран, каз|'р ауыспалы ericT i колданбайтын б1р де колхоз жок. — Жудэ жаксы екен де, «ауыспалы eric» деген,— Деп койды Сырбай, бул кенес басталганда,— жудэ пай- далы екен де, жерд} тыкайтып, eriHiiiii ешмш кушейту- ге. Бул иплпсп экеп журген менщ мына кызым! — деп Сырбай камшысынык ушымен катарласып салт келе жаткан Наталияны нускап койды. : — Мен емес, мына куйеудаз рой, ата,— дед1 Ната­ лия кул}мареп, Самарканды иег}мен нускап. — «Ала койды боле кырыккан жунге жарымайды» деген, кызым,— дед} Сырбай да жымыйып,—eKeyin 6ip Kici емесакдер ме, белт-жарыи кайтем}з... Эр колхоздьщ танабында кенд1р' мен кунбагыс та ег}лген. — • Булардьщ да пайдасы аз боп турран жок,— дед! Сырбай баласына, олар туралы айта кеп.— Майыньщ ез|' неге турады... Шзд1н колхоз еткен жылы канша зы- рыр алды?— деп сурады Сырбай Естайдан. — Тоннага жакын алдык кой деймш,— дед} ол жы­ мыйып. 677

— Эне, кердщ бе?— дед1 Сырбай баласына.—£а- ры май мен тон майдан басканы май кермейтш эйел- дер, каз1р зырырра жудэ уйренш алды. Енд1 зырыр де­ сен жудэ бассалады. Май беретш eric™ кебш быйыл эйелдер екп. Колхоз атаулынын бэршде огород шаруашылыгы кен epic алыпты. Кай колхоздык танабын араласан, баска дакылдарга аралас еплген огород. Олардын тенкерген казандай боп теккиген кауын-карбыздяры, аскабак, су кабактары, капусталары,... туйген жуды- рыкгай кызгылт помидорлары, кыярлары, сем1з сэби- дщ б1лепндей бултыйган жасыл сабактары желюлдеп жасанрыраган ca6i3flepi, пияздары, картоптары кара- еан адамнык кезш тундырады... Бакша icine жергшкп халыктын эбден кан1г'1лснш алганын Дэулет ез экса Сырбайдын кылырынан кере- дь Бурын малдын ары мен етшен баска, Kypiui, бидай сыякты дэщи астыктан баска бакшалык азыктан ка- уыннан баскасын тамакка есептемейтш ол, кеше кеш- ке «журепме жудэ жагымды боп алдыосы, астын пат- шасы осы екен, б!з бимейд1 екем1з» деп капусгадан сорпа жасатып iuiTi; «ашыркануга ащы курттан кем емес екен» деп, «сондыктан, 6ip бешкесш кыстыгуш туздатып тастап ед|'м» деп, mip асынык алдында, туз- далган капуста мен кыярдьщ шннрек 6ip тарелкасын H3HFa косып согып алды. Дэулегпн ерекше 6ip cyflciHreHi, ол кеткеннен Sept, жака каналдын бойына 61'рталай колхоздардын орна- ласып калуы. Олардын кеше жэне уй курылыстары мэ- дениегп турде жасалган, кешелерд1 бойлай салтанат аташтары, кораларра тола жем1с агаштары еплген жэне олар теп-тепс жасангырап жерден дэн тартатын- дырын керсетш тур. «Кектогай» колхозына быйыл орнап, уйлер тупл сарайларра, кора-копсыларра жарык 6epin турран электр станциясын кергенде куанган Дэулет: — Ильичтщ бул шамы баска колхоздарда да бар ма? — деп cypaFaH едк Байжаннан. — Бэрше орнатура сорыс жардайы,— деген efli Бай- жан,— дегенмен, канал бойындары 6ipep ipi колхоздар­ да бар. 678

Саяхаттаган Дэулот соларды короо, nip колхозд i :w>- рырак станция салынып, уста, дукен, дтрм.н оынкм.1 орындарды да куатымен камтамасыз oro.ii скоп... Дэулетке жаттау кершген 6ip жагдай: барлык кол- хоздарда да колхозшылардыц жеко кораллрында пго- родтыц жокка жакындыгы ед|'. Опыц себе',in Г.айжан айтты. — Суды кеп жутса.— дед! ол Доулотко.— бул ара- нын топырарыныц сазданып KCTCTiiiiii бшчпц. Огород- тын карыктарында су толы болу корок, силан барады да жер сазданып, кесектен салынган уйлор мои кора- копсылардын iprcci ылгалданып кулай баотайды. Сон- дыктан огородты ауылдан алые огу.ц коллапып журмКз. Ол рана емес, cric танабын да ауылдан аулакка, дым- кылы жетпейтш жерге себем|’з. Опын пайдасын колхоз- шылар керш те отыр. Ka3ip eni6ip колхоз аулыпыц ма- нында ыза шыккан жер жок. — Жаксы болтан скен?— до;ц’ Диулот. Жолшыбай соккан колхоздардыц oopi оларды ток- татып, асыкпаган жердо конагасы 6opiii, аоыккан жор- де дом татырып отырды. Синда, Сырбайдын 6ip га- жабы: — П о й ы м а жагатьМЗ e;ii, д с п ynoM i imonu. сурам жейдк Лраеыида ол журтты кулд|’рш то коялы. — - B i3/Un , 6ip агам ы з, — дой;и ол, - M inoti ж у л з том1,1рык, ж у д э а ш у л а ш п а к Kici бпл.тн.ш o.ii. I >ip к у 11i уйшо барсам , ж оцго.\\т;и с аб ан ж аты]) окон. Ж о ц п м л 1 араш алап ап, «ж азы гы но?» доп оураоам. жецгем кул- ю к а р то н k o m Iii n ioip ro ii око н до, ка б ы г ы н apini.ni ж он бастаган окон. А га м ы з сопы Kopiir, «•акинил а л ган кар- тонты ц кабып.н1 т ж т н л ы к » Доп сабантм... С ы р б а й д ы ц бу л own’ll т(||||дау1п!.1. 1а |1 нуле.-: - 1lo re к у л о п 'ц д о р ? - ЛоГг.М < л;])ба:\"|. ж у л а ку/ю- l in i ж о к он ы ц. К а р т о н д о ю н о л \\ а к ы н а колой _к i••:i .; ж у л а к ы м б а т лунно. К а з а к кодой)’ к а р ю п ory.tf б и м е й - д]’, с а т ы п а л у г а ж у д о а к ш а с ы б о л м ай д ы . Ж у л а б п л т кез дейм1сщ, op дол1зшдс к а п т а г а н картон yiiia in ж а - татын?.. Г5|’зд|’н саяхатшылар быйыл да бгпк шыккан '■ )io елкелерш ею-уш кун аралап Ксцтогайга колоо. 07!)

Гулнар Айбаршаны ауылга эксп отыр екен. Сырбай сол кеште 6ip койын сойды да, езийн, жэне керип кол- хоздардыц стахановшыларын жэне баскарушыларын шылдаканага шакырды. Eni белмел1 уйше лык толган конактары жайылран дастарканнык текерепне отыр- Faнда, eni белменin аралырын ала отырран Сырбайту- регелд1 де: — Калалык жерднг 6ipep шылдаканасында болта­ ным бар ед1, — дед1 кепке,— сонда, жудэ, балага эуел! ат койып алатын eni де, ат коярдык алдында сейлеп алатыны болатын едь Жудэ, мен де сейлесем руксат па? — Руксат!— деп ду ете калды кепшинк. — Сейлер алдында арак-шарап куйрызып коятын шарттары болатын,— дед1 Сырбай жымыйып койып. — Ал, куйдык онда!— деп журт дастарканда тур- FaH арак-шараптарды iiueTiH ыдыстарта шапыр-шупыр куя бастады. — Естай, меш де умытпа!— деп кулш койды Сыр­ бай касында жакын отырран EcrafiFa. Bipeyjiep: «с'13 iuieci3 бе, Сыр-еке?» легенде: — Айткан екен,— дед! Сьи^ай,— 6ipey жоррасына: «пэленше-екемшц асында жоргаламаранда, жудэ, этап­ ный басында жорралаймысык?» деп; сол айткандаи, неге iiuneftin, 6yrin, пнем!.. ©MipiMne 6ipiHUii per арак- ты еткен куз сорыс манына барранда таттым, «согыс- TaFu ер-азаматтык денсаулырына» деген сон татпаи отыра алмадым, жуда. Byriu екшшг реттэтам, осыунте келген кшжентай нэрестешн денсаулырына!.. — Онда, ал кетсрдш!— деп ду еткен журт, дастар- кандары бокалдарын ала 6epin едк — Жудэ, сабыр!—дед| Сырбай, — айтылмаран сез бар, содан кейш аларсындар. Кипре калган кепшшк: — Сейле, Сыр-еке!— деп тары да ду ете калысты. — _Сейлесем,—дед]' Сырбай,—бгздщ уйге 6ip Him- кентай нэресте келш отыр дед|'м рой. ©зшщ эзтрге аты жок, жудэ coFan ат койып алмаймыз ба, эуел!? — Жен сез!— деп ду erri журт. Бгреулер:

— Эке-шешесшщ ойланган аты болар...,— деп келе жатыр едк — 0кес| де, Lueiueci де менмш, — дед1 Сырбай,— «халык. даласа хам туйесш сояды» дегш, сендер кала- сандар, коям ба деген Gip атым бар едь.. — Айтыцыз, естиж!— деп д у eTieri квпшипк. — Айтсам,— деп Сырбай 6ip туйсшш алды да, — б|‘зд|'ц мынау Дэукен-жан келд! Foft, жудэ, конакка,— дедикеггН к©з!мен айнала 6ip шолып ©Tin,— сотам жэ- не Масакбайка анау Рахмет боп, анау Байжаи, анау Самаркан, анау Наталия, анау Гулнар боп канал бо- йын жудэ аралатып экелдж. Тш-аузымыз таска, бу- йырса, быйыл да астык болатын. Сонын 6api юмшц ен,- беп?.. Сырбай аз К1Д1рд1 де: — Жудэ, б1зд!н паргияиын, б1здщ уюметНн, ен,бе- ri; партийны, ук!метт! бастап отырган Сталин жолдас- тын енбеп. Ендеше, жудэ, 6ipiHiui рет, халкымыздыц бадытына жудэ узак жасаеын деп, Сталин жолдастык денсаулыгына iuieftiK! Орындарынан ду к©тер1л' ген журт: — Жасасын Сталин жолдас!— деген тутас унмен бакалдарын кетердь.. ©згелер отырганда, Сырбай тж турган калпында Калып койды. — Ал, жудэ, тары да куйындар!— дед1 ол. Бокалдар кайта куйыла басгаранда, ез тецереп’нде- плердщ бокалдарына арак куйран Естай, Сырбайга: — Сыр-еке, С1з'г е тары да куям,— деп едц Сырбайга жакын отырган Тэрбия: — Уят та, болар саган!— деп кунк етт, Сырбай- дын етегшен тартып калды. — Жудэ, Heci уят?— дед1 ол кемшрше жымыя ка­ рал, — iiueTiH рет!м тары да кеп тур. Жудэ, осылардан бурый мае болар деп отырмысыц меш? Тартпа етепм- — Дурыс айтады, Сыр-екек, — деп ду erri журт. — Енд!Г1 айтарым,— дед 1 С ы рб ай туеш салм актан- д ы р ы п ап, — 6 i3fliH С ы р д а р и я бой ы н суланд ы р ура, ж у ­ дэ, к е ш е п м а р к у м А н а т е л д е н e u 6 e ri к©п с щ ге н Kici жок. 681

— Рас, — дееп кепшшк. — Рас болса,— дед! Сырбай даусын кетер'ш,— б!з- д!н гашкентай, сол Анателдт казага ушыраран жы- лында туып отыр. Сырдын бойын суландыруда Ана- телдщ енбеп жудэ кеп дед1м рой. EipaK., б!зд!н Сыр- дын, елкеш, 6ipep адамнын елп'ржде суарылып болар жер ме? Ол жудэ, элденеше адамнын, ем!рше жетпей ме? Суландыратын жер, жалрыз Сырдын рана елкеа ме? Кеше мен Бетпакдаланыц шелin Kepin келд!М, онык кецдМ жудэ, 6i3flin Сырдай элденеше рет бар!.. Жэне, жудэ, кандай тамаша жер!.. Топырарынан майы шыга- ды!.. Су берсек-ак, жудэ жап-жасыл елке боп кетет!н. Жэне жер!, уйге тесеген сэк!дей жудэ теп-reric!.. Ulip- юн, Kypim ексен, кандай тунып шырар едП.. — Оан да еп'ледП— десп б!рнеше адам,— ол, Сталиндж б!рер бесжылдыктын, рана жумысы. — Жудэ, токтай турындар! — деп Сырбай дуыл- даган дауысты колын кетерт басып алды да,— соны- мен,—дед! даусын салмактандыра Tycin,—б!зд!н дай­ ра бойын алгаш дурыстап суарган Анател. Онык ici« Байжан жалнастырып экетп. Жудэ е.ртен, Байжан да картаяды. Сонда онын жолын ез1н!к Бахытжаны, Аг- рафиня кудагыйдын Сашкасы жэне б1зд1К уйдег! к!ш* кснтай сыякты жастар жалрастырып экетед!. Солай ма, Байжан? — дед! ол Байжапга карал койып. — Солай!— дед! Байжан да, OFan косыла кепшшк те. — Енд! сезд! кыскартайын,— дед! Сырбай,— ка- дырлейт!н адамымыз елее, кабыры жудэ керкейш тур- сын деп, ycriHe гул, теперешне aFaiu еге.\\пз, кулпы тас- тар коямыз, олар да жаксы. BipaK, солардык бэршен жаксы ecKepTKiiu, жудэ, артында жолын куура жарай- тын урпак кой. Анател екеу!м!з мэдплж дос ед!к. Ме- нен ep6ireH урпакты ол езшж! санаушы ед!, одан ep6i- генд|' мен esiMAixi санаушы ед!м. Сондыктан,— дед| Сырбай, шытыныцкырап ап,— б!здщ уйдег! юшкентай Анателдей журтка пайдалы Kici болсын деп, атын Ана­ тел койсак па деп ем!.. Жуйес!' босаган Сырбай, сезшщ артын болбыратык- кырап бт'рш кез!не 1ркшген жасты сук саусарымен сыйпай бергендс, балдагына суйенген Гулнар турегел-

Л? де, сэк1ге катар теселген ею дастарканнын Ж1гш балдарымен сырып, Сырбайна беттедк — Дурыс, Сыр-еке, дурыс! — деп ду ете калган кеп- шипк шапалак сокканда: — Ата-жан!— дед1 Сырбайдьщ касына кеп кушак- тай алран Гулнар,— мын-мыц рахмст, ата-жан!.. Дос болса аздей болсын!.. Мен жыламаймын, куанам!.. 0лген экем xipijifli деп куанам!.. Анателййз ©Mipai, ба- кытты болсын!.. — Айтсын!— дед! Сырбай. Гулнар Сырбайды кушактаган калпымен суйегенде: — Анател!.. Жасасын Анател!.. ©Mipfli, бакытты болсын Анател!— деген дауыстар мен урылган ша- палактар Сырбайдьщ уйш кущрентш ж!бердь.. МэжШстен тараган журттьщ аузында 6ip рана сез болды, ол — «Анател». — Жарады Сыр-екен!— деп cyficiaai журт,— Гул­ нар айткандай, дос болса осындай болсын. Д остырын актады. Анатолий Кондратьевичкс ен, зор еокертк!ш осы нэресте болды!.. Ток, жас нэресте eMipjii, бакытты бол­ сын!.. Романныц аягы 2 6 ию нь 1950 зкы л, Москва ■ T \\rib H h tfi Ciiir.'



МА3М У Н Ы Бет! 3 АрНЯу 4 Ж а з у ш ы д а н ........................................................................ ....... 7 DIPIHLLII Б0Л IM 24 35 Бакыт бакшасында 72 82 Bipiltuil тарау. Ж аксы жубайлар . . . . . . 1И0З0 1 18 KxiHUii тарау. Полсвойдыц с е м ь я с ы .................................... 128 П Ymiiimi тарау. Карсы а л у ................................................... 143 164 Тертшш! тарау. С ы р д а р и я .................................................. 1/9 197 Bcciniui тарау. 1с у с т ш д е .................................................. 210 218 Алтыпшы тарау. « Т ар т о г а й » .................................................. 229 Жегший тарау. « Ш о л а д а р ы к * .................................... • 249 Сепзш ий тарау. Ш ынаык к ы я л .................................... Торызыншы тарау. О к п а н .................................................. Оныншы тарау. Ж ак а ж о с п а р ........................................... О н 6ipiiiuii тарау. Куаныш . . ............................. Он екшил тарау. Комсомолецтердщ i c i ............................. Он ymii.uji тарау. « Т е л х е л » ............................. ....... Он тертш нй тарау. Тунг! к е к е с ....................................г Он беслшп тарау. «Жолбарыс тонды жортуыл» . Ол алтьшшы тарау. Ш у Ш н ш ! ........................................... Он жетйш н тарау. Ж ас ж а п ы р а д т а р ............................ Он сепзп1Ш1 тарау. 1ске с э т ! ........................................... О н торызыншы тарау. К,ызу ж а р ы с ............................. Жыйырманшы тарау. Сумей жары с ЕК1НШ1 БЭЛ1М Сурапыл содданда Bipinml тарау. Эдебиет уй!рмес1нде • : •• 261 270 Ею ш ш тарау. Ереу1л .. ........................................................... Yiuimui тарау. Алал у л .................................... ...... 278 288 TepTiHUji тарау. Е р к е к ............................ • • •• 303 Бесшш! тарау. Ен дымбатты ана i • • • • 1

Алтыншы тарау. Карбалас такта . . ; 313 325 Жет1нш1 тарау. Лжалдыц даруы . . 331 Сепзпнш тарау. Шерменде 342 364 Тогызыншы тарау. Кепедег! кецес . 373 Оныншы тарау. Бар населен! кадр uieuieai . 392 Ок fiipiHUli тарау. Сешсу............................. 406 411 On ckIhiu! тарау. Э зэ з1 л ....................... 423 Он уш!нш1 тарау. Москваны бермсйм!з Онтерт1нш! тарау. Жасасын, Москва! 451 Он' бесжш! тарау. Соцгы cepniH . . . 462 Он алтыншы тарау. Достык туралы хат . 466 479 УШ1НШ1 Б6Л1М 499 Жен!с жолында 509 519 Eipimui тарау. Eric алдыида . . . ; 528 Ек!нш! тарау. Бев!ген сага . . . . : 550 569 Yiuimui тарау. Жецккс шейж . . . . 601 TepTiHuii тарау. Басталтаи сабактар . 621 Eecimui тарау. Баскарма мэж1л1с!нде . . 617 664 Алтыншы тарау. Экел суды ; Жет1ний тарау. Себ!лген дэн . . . . Сог13Н1Ш1 тарау. Жоталу . . . : ; Тогызыншы тарау. Балауса басында . Оныншы тарау. Эр дэн —6ip ок . Он fiipiHiui тарау. Майдана сыйлык . ■ Он eKiHiui тарау. Улы шабуыл алдында . Он YUiiHUii тарау. Куаныш пен коркыныш . Он тертжш! тарау. Баяндаманыц басы . Он бесжш! тарау. Е реу!л........................ Он алтыншы тарау. Дауыл кун! . . ; Он жегший тарау. Ец кымбат ескертх!ш .

САВИТ МУКАн ов С ЫР-Д А Р Ь Я Роман в 3-х частях f