С. Муқанов-Сырдария Е169

— А й ы п ж ср мен суда Fana е м е с,— дейд! кнон? мойиына алгы сы келмеген М асак ба й , — соларды кутш устай бкпмеуде. Ж урттык 6api «канал» дсп шапкылап ксткеиде е п н кутш п ока ма?.. С оп ы к 6ipi езщ емес- niciK. Сыр-еке?.. Сы рбай царсы д ау айткан жок,. Ары к казу ж ум ы- сьша барш асьш салып, быйылгы сгш ге онык немгурай- ды карауы р а с та еда. Ещигч м ш дег, осы аз шыккан ег.ншц ез'ш шашпаи-текпей тез жыйнап аду. Оныц майданра жеиеяген баласыи ш ы гары п салмай, асыкып егш басы на келу ce6e6i де осы ед!. ©Гютеуге бола ма? Быйылгы ж ы лы Kypiiu еп’сш жыйнайтьш брнгаданыц бастыгы С ы р бай . Од баласынын «кайрысымен» отырыл калса, езгел ер кайтпек?.. кеше Кенгогайра келген Р ах- метке осы ойьг« айтканда: — Д урыс, Сыр-еке,— деген о л ,— жалгыз баладыз. Ауыр е кен ш тусшем. Ауыр болран да амал канш а. Калуга peTi б а р e;u, xeTKici кеп болмаган ©3i. Еид1 Tijiey -плеп, бел д 1 бекем бу как паи абзалы болмас. Рахметтч'н осы C93i, Сырбайдын eciHe, erin басына жыйналрандардын вескшдерше кар ай калранда тустк Олардын к е п ш ш л жабырканкы екен. БЗреулсршш жылаудан козд ер i д е icin кетшт!. Соларды керш, С ы р ­ бай балкып т ур гам сез1мш тез ш ы й рага койды да: — А л, ж ур т, жудэ, icne KipieeMia де ен;й ,— дед!, ныгыз д ауы спен,— шыйрандар. Б!р тэуекел. Лмандыгы болса да, жамандыкы болса д а кугап алракнан ба ска- иыи ж удэ кереп' не? КЯм ексн!н умыттым, о замапда, 6ip жаксы Kichii жаулары ж анган о т к а лактырган екен дейд!, сонда сауы скан эл и ж аксы еа кастыгын б|'лд!р- мек боп, отты ж уд э, кыздырура шоп-шалам т асга са, Карльнаш «достыгымды квроетем» деп, жудэ, кана- тымен су селкен екен. Сол сыякты, мынау, ел басына кун туган кезде сотые ертше, карльшашгай канаты - мызбен, ж удэ, с у себейчк!.. О л суы м ы з — мына ш ьты - мы пашар eriimi «кызыл желге» урындырмай ж ы й­ нап алу. Сырбайдын «кызыл желге» деги п эдетте, кузге к а ­ рай онтуст!кт-ен -eceai, екгпш\" катты , лебг ыстык болады. Ел одан ка п ы коркады . Епнш н, a c ip e c e Kypiumn дон in Подмен укалаган д ай rycipin, кур сойды йган сабагын г а ­ 301

на калды рады . ©ткен жылы, K ypiuirf орып б т р у ге гкакынданан кезде, «кызыл ж е л» согып, гектарынан жыйырма цеитверге шейш ©him бере ме деп дэмеяенген кейб:р ж ерд ей тврт-бес центнер рана шыккан. Б ыйылры жылдык аз гана еп'н ш «кызыл жел» со- гьш, квзд1 анартар деген кауытшен Сырбай карама- гындагы адамдарра дамыл бермей era w i куш-туш ор­ ды. Сонда д а жумысы каркындай койваи жок. — Ж у д э , калай каркындасыи, — дйп кейида ол, «бул калай?» д е [тендерге, — еп'н ба ул а уга жарайтын карулы еркек азрантай, кепшшл жудэ катын-калаш, бала-ша­ ра, кэрЬкуртац... Олармен не ic внсш!.. Сырбай суйтш жумыстан мойын бурмай, егга жый- науды ая ктаура такалгая кезде, аулы нан шапкын келди — Д эулеттан телеграмма! — деп айкайлап келдь шапкмншы бала. — Е , « е депт!? — деп даурырысты журт. — Ташкенттан Москвага карай ж урем'в лепта. Ер- тец кешке ауылдын тусъшан етс е керск. Тосып алам деп, А й барш а спанцияга к е т л т . «Эткем мен эпкем тез жетеж» деп Kici Ж1бернп1 Тэр би я апам M«ii Ж1берд1, атама тез келсш дед!! — Ж ал ры з Д эулет дейм1сщ , б£зд!Н ауылдын езге ж М ттер! д е бар болар, онын касында,— деста 6ipey- лер. Эрк!м эртурл! сезд! айтып даурыгып жатканда, Сырбай: — Т о кта вд ар ! — деп акырып калды. К еп ш ш к токтай калды. — М еи д е бармаймын, ж уд э, е ш ю м де бармайды,— деда Сы рбай айлаласына алара кар ап . Баргысы келген йреулер кынкылдап едк — А л, барды к,— дед1 Сы рбай,— кездщ жасын, ж у­ дэ 6ip-6ip сы гы п, кош айтыстык. О н д а не 6irri? — BiTKWii сол, — дед1 С ы рбай ва батып с©з айта- тын кар тад 6:peyi,— балаларын квредц 6ip керуге зар боп жургендер... — А л, KopaiK, жудэ, сонда не 6irri! Ж удэ, тук те бмпейда. К аж ы ган устане кажыйсын,- Ж ена'з кажудык, жудэ, Keperi не? Тукке де Keperi ж о к . Эсксрге кеткен жастарды к б!зден талеп— к а ж у ем ес, егшд! тез жый- 3G2

нал, азы к женелту, кумин райы ыцгайсыздаиып бара- ды, ж удэ, дауы л кетершп кету1 мумган. Мен де, еш- к,айсын д а , ж уд э ешкайда бармаймыз. ©згелер жалынып та, ренжш те, уремонт та кер- генмен, «болмайды» деп басын шайкаудан Сырбай ез- гермедь Акыры ол жещн де, шапкыншы бала дайтып Kerri. Ж умыска тарагаядар, Сырбайдын бул кылытына ортурл! бага 6ep:cri. — М ыиауын сексеукпдей катып калган б1рдеме екен гой!.. — д ееп б1рсулер, — мунда экелж журек жок, екен гой! — М унын дулей боп ш ы кты !— дел шнэлады 6ipeyaepi. Сайып келгенде, кбпш шкпн Сырбай туралы ку- йылган ninipi: — Мунысы каттылык емес, ернект1к1 Ш'фк'ш, шын еркек екен гой, бул!.. БЕСШ1Ш ТАРАУ ЕН.К.Ы МБАТ А НА Сотые салдары канал курылысынык екшнда кар- кьшын эла'р сткен жок. Курылысшылар сотыстын ал- ташкы куш'нде берген уэдесшен таймады — армия ка- тарына алынушылардан баскалары жумысган кстпедк тутан-туыскандарын да майданга осы арадан женелтт!. Газеттер, радиолар жаудын кун санап iflrepi сугы- нуын хабар лап турды, 6ipaK, курылысшылардыд сагы одан сынган ж ок. Жаудыц О таннап куылуынаи ум1т!н узпен ж ок. Намысты. жнермен кыймылдаушылардьщ пншен ж ана рекорд жаоаушылардын аттары аудандык жэне облыстык гаэеттерде элсш-элсш жарияланды... Сотыстын алгашкы кундерн на рулы еркенггер май- данга топ-тобымен шакырыла бастатан да, курылыс ж у- мысына кедерп келед1 екен деп корккан Байжан, 6i- раздан кейiii ол коркьшыштан арылды, жатдай аса ауыр болтанмен, курылысшылар сотыстык ericri кам- тамасыз ететгнд|пне квзг epKiH ж е г п ; сондыктан ол, жартак кулаты жастыкка тнмей, бар ынта-ж!герш жумсаи, курылыс жумысына басш ы лы к erri. 303

Оныц ен шурыл гнраскен ж ум ы сы — канал курылы- сыныя салалары н кезекке койын, алгашкы кезектерде кай салаларды орьшдау, лландау болды. Согыска ке-- peicri ер-азаматтын эл! де альшып болмараны оган аян, соны ескю зла отыра план жасаганда, каналды cofkc кезш де Мойымкумнан api асырып экетуге мум- к ш д к ж ок, OFaH адам купи' де, материал да жетпейдй сопдыктан Мойынкумнан берп' 6erri пайдалануды пландау керек, ол план, сорыстык Т|:леп'не жауап бере алатын болу керек. Соны тугел жоспарлан бол­ тан Бай ж ан, облыска апарранда обкомнын се­ кретари планды колдайтынын айта кеп, Байжан- ра карабура мэселесш aai д е болса кед ойланып, кор­ тыняы niKipiH Полевоймсн ризаласура тапсырды. Бюродан кей1н Байжан, секретарьра Гулнар женш- дег! 6ip сырьш антпак боп онаша калды. Ол айтайын дегеш — будан 6ip жума бурын Гулнар Байжанга май- данра барука ойын бвдр тен еда. «Барма» деудщ ретш TannaFau Байжан: — О нда екеум’13 де кетем1з д е , — деген e,ii эйе- jiiiie, — м айданга эйел! кеткеиде, еркеп уйшде калуга уят бол ар. — О л р а с кон, — деген Гулнар, — 6ipaK саран бару- ра болмайды рой. — Неге? — Gch баскарып журген жумыстыц мемлекегпк зор мэш' бар:; ол, ен алдымен, осы сорыстык езнге аса керокт! жумыс. Сошц бул орнына инженер атаулынын 6api не бола алманды, мешц орныма хирург атауды- ныц кайсьгсы болса да жарай боредк Олар канш а таласса да 6ip niwlpre келс алмады. Гулнар ауданды к ноенкоматка майданра баруды тьте- н т арыз берд|'; бйрак оны Байж аннан жасырды да, арызы |’ске а с а калкан купле, osi -плетем кылмай, мамандыгы жоншен мобилиз ацинга цюккен тупде Ж1- Cepyin отш дк I у.'шардыц арыз 6epyin сезбеген.мсн, оныц мандан­ ту1 котпей тьшбайтынына Байж анны н иманы калил едй Узак оидан кенон бутан да карсы болмаган Байжан басына: «ж ап-ж ас кадпыммен, мен неге калам, курбы- за.мапдаетарымнан белшш?.. О рн ы м а n:ci табылмайды 304

деген се з б е екен?.. Неге табы лмасы н... жарай кететш инженер к ан ал басында да бар, солардын 6ipi ж арай кетер, нс Сам ар кан бола салар , о д а баскара алады, болмаиа, Анатолий Конлратьези'ir iн езш кыстаймьш» деген ой уял ап алтан. Сайте т ур а , канал курылысын ла ол кый.майтью, эЫресе, мьгаадай кыиыншылыи, жар- дайда т ае т ап кетуге обалсынатын... О л осы ойларынын бэрш д е секретарьдан жасырмай айтты... Секретарь оны асы кпай, созш болмей тындап алды да: — Созд1ц турасын айтсам,— дед1 Банжанга,— пар­ тия мои уш м ет жуктеген зор мгндеперд! тастап саран майда яга кетуге болмайды. О н ы к аты кыйындык.тан кашу бол ады , орысша аты — дезертирлш. Бул сездщ акылга д а, ж урокке де ж аман есп'л етпнн быесщ. Се- Н1к м ай даню барчп керсеткен ерлЫ н вен мундагы ку- рылысты баскаруын. Отан уш га кем пайда емес... А л, сеи\\ц эйел'н шн. айтканы дурыс, ол, Алмалыктын к!ш- к?не больиицасьшан repi, майдаидык. гоегштальда ке- бьрек пан д а келт!ред!. Б!рак„ сол ж ум ы с вйелевд осын- да да бар гой. К,ызылордада ж уы р да госпиталь ашыл- лы. М ай даи ды к госпитальда ксздесетш жешлден бастап си ауы рга д-efliiiri жаралылар осы госпитальдарда д а бар. С о п ды ктаи , б)'здщ ж ар ал ан ган жауыигерлерге жэрдгмдесмг'с! мелген эйелще, м айдандаты госпиталь­ да кызмет аткарды не, мунда аткар д ы не, 6opi6ip см ес нс?.. Э йолщ е осыны айтсац кайтед!? — А й ту га болады гой, — дед ! Байж ан кабак шы- тып, — б!р л к о га н коне койса!.. — Соп ла д а айтып кор, — дед! секретарь жымыйып, — менin OTifiiuiiM кып айтып кор. Байжан секретарьга рахмет айтты да Алмалыкка журш гсегп. Ж олшыбай ол, Г ул мар секретарьдын e ri- Himiii орындайды дегея умггте болды . BipaK ол кеиик- Ti. Ол баргам ш а, Гулнар С А В О -д а н 1 арызы кабылдан- гаи ха б а р к н ал мл койган еда. М айданга кету туралы ойьш Гулнар Байжаннан бурый окес1не айткдн едк Анатолий Комдратьевичтщ не жауап берпенш айтудан бурьш, оиы к оз халше кыс- каша т о к т ап етей!к. 1 Орта Азия cofuc oKpyri. 305 20—с. Мукаио

К елденен журтгык кезше ол Сыр бойынын шелю суландырудан басканы ойламайтыл irici сыякты xepiH- ген, ifiiiн авдарса, терец сыры жататын. «Моя партия- да жокдын» дей тура, егер Россияныц тандыры туралы сез козгалса, оный шашасыня шан жуктырмайтын. Россияныц к у н т мемлекетюе айналу жолындаш ке- зенд-i зор окыйгалардын баран ол ыактаяыш кып сей- лейтш. О рыс халкыкыц зор адамдары туралы свз болганда: «анау зор, мынау зор десед:', Леяиннен зорды тауы п бернн' магам!.. Россия туп'л буюл жер жузшдеп халыктардан тауып берш!!» дсп серпси'н ол. «Рсссияда ауыр вндГр!с ж асау, Сталиннен баска KiMHiM колыманкелед1‘!» дсп, «ауыл шаруасынкушейту- де, колхоздан колайлы жол бар деймлан!» дел риза боп отыратын. Сондай ойдагы Анатолий Кондратьепнчке, 1941 жыл- дыц 22 июнь -куш Совет Одагына шабуыл жасаган Германия армиясынын куп сайын uinepi жылжуы аса катты батты. Согыстьщ алгашкы кундер1«бэлем немю- тер сазанын снда тартар!» деп о п т и м и с т пшрдг бол- Fan оным, HOMicTep i.irepi жылжыгаи самым унжургасы rycin, нитей желше бастады, «Апы рау, бул калай?!.Не болды бул!» деген ой, оным оянса есаясн, уйктаса ту- cineii кетпед!. Барак, аузы сарац Анатолий Коядрать- евич, бул ойьш жан адамга айтпады. 1штей желане журе, Анатолий Кондратьевич жауды жсмуд| арман e n i, сол жедюке, не кымбаты болса да оным аягысы келген жок. Оным б ip кымбаты — мьшау казылып ж аткам Сталин атындары канал едк Бул оным каз|'р к к е асып жаткан, кап уакыттан берг! кыя- лы да, сондыктан, ммшн кетпсн ш абуга шамасы келсе, омы сц ж акы н досына багалап, жаныиа жамандык кслмсуш, icinin eiuM.'ii болуын т 1лейт1н. Канал куры- лысьшдагы op6ip адамныц е цбепн 6aFa жетпестж кым- бат коре тур а, эскер жасындагылар армияга кете бас­ та ганда: Барындар, шырактар! — дей тш болды ол, — еш- ка::сынды д а кыймаймын. 9 pi, сендер ксткен сои, мы- иау м п л п т 1с1м1з, сез жок, олс1рейд1. Эларесе амал капша! К аиалды н казуын ба'з казып, кызкгын ертем л(ауга корсетуге болмас. Ж ауды ж е р 1м1здсн кумам, 6i3 306

жадырап дэурен суре алмаспыз. Барыддар! Ж ауды к уы сы н д ар !.. Бул сезш ол, майданга баргы сы келуш акылдаскан жэлрыз кызы Гулнарга да айтты. — О й ьщ дурыс, кызым, — д ед ! ол, — азд-epiu «6i3 совет эйелдер! срмен тец праволы мы з» дейспщср, сол тен дкт! осы ндайда керсетпегенде кайда корсетсс'.н- дер?.. М ен ен акы л сурасан ай тар ы м : бар!.. 0 кесавщ ризашылытын алган Гулмар, райвоенко- матка ары зы и бсргеннон кешн, С А В О -н ы к кабылдауы- на сенд! д е кун бурын квндисп'ру максатымсн, Бахы т- жанды Т о р б и яга апарьгп тастады . О ны ц мэшн сурарая Байжанга: — ©лее к а р а жерге де к ы ясы н рой, — дед! Г ул - нар, — эюемдей болран экемнщ дс-сы. Женгей д е ш еше- *нздей бол тан icici. Б>здш окег.пздщ алдаяышы — б!з бармыз. О л ар ммге алданады? Осындайда корсетпе- ген достык'гын. иерей не? ©ртенгон озектерше ж ас Hie тыные болсын деп тастадым. Е р тсц бадалары амаи келсе, б а л а 61ЗД1 таппай кайда когер дейан1 — О л д ур ы с кой !— дед! Сниж ал мойындяран боп, — ем ш ек баласы калан кун коредл? — Оны уайымдама, Тэрбия апай Бахытжанды ба- уырына са л га н куинен 6epi, маран бндшрмей eiuxi су - Т1н ем1зсд1 ексн , саран айтканым ж о к , бала каз1р гу- гел!мен сол с утке шыккалы ж ур . 0 кеш ш еш е жендд де, бала Сы рбайды к уй!не б а р ­ ды. Гул нарды н к енш п катайткы сы келгеш сонша, кчз! туссе ан сай беретш болтан сон кроватынык тусы нда- ры Lnyni карточкасы н да чемоданына салып койды. Сол ж асырьгп койран карточка, манданта ж ур уг е жыйналкан Гулнарды д кезш е т у с е кеттв: aFam кро- ватьтыи уе тш д е, тьгсын кесгелегея юшкене ж астыкты кеудейне Tipeft, сем13 денесгнщ буындары карталана, буй ралау к а р а шашы м.андайына тусе, кул1мс!реген кескшмен етпетшен жаткан бу л д 1рш ш дей бала!.. К ар - точканы бе т ш е 6ip, журепне 6ip басы п, «кулыным-ай!» деген се з д ! олденеше per туйдектой кайталараныя Гул- нардын e3i д е анрармай калды. О ны мен рана коймай, ол арыл-тег1л ж ылап, карточканы бауы ры на басты д а , кропатына ж аты п калды... 507

Сол калпында ол, солкылдап жылап кеп жатар ма' едй к а т е р едГ егер элдешмнш з!лдсй ауыр адыммен уйге Kipin келе жаткан дыбысы есп'лмесе. Ол селт eTin турегеп, басы н кетере бергенде, белмеге экеа каре бе­ реди Ж астан долырган кескшгн «орсетуге уялгандай, Гулкар бетш бурып, кровать басында туртап орамалга колын -созгавда, журегше басмлган Бахытжаннык карточкасы сусып оэшге TycTi. Анатолий Кондратьевичтгд Kesi кагазды К0зшд!ри<- ci3 окый алмананмен, шалтайданыны шалута aai де жыты едй Сэш ге тускен карточканыц бейнесш айкын керген ол, «СЛВО-даи хабар келгсн емен де, баласын кыймауы екен бул» док жорьгп: — Бала сондай кымбат па екен, балал;? — дедк Гулнар ж ауап бермедй — Ай.чалап отмреэн 6ip казакка баласы: «Эке, ме- ni мунша неге жаксы кврееш?» деп сурапты, — дед1 Анатолий Кондратьсвич, сэшдегч карточканы ецкей-in котере 6epin, — сонда о п т : «Балам, балалы болган- да Gi.iopciц» деген екен. Сол айткаидай, балам, бала- жандаумысыц, недаюсщ езщ? 0Kciri басылмаган Гулнар, орамалмен 6eiiH сурт- кен боп, эл1 д е ундемедй — Ж ап -ж ас боп сен кыймаоац, баланды,— дед! Анатолий Кондратьсвич, карточкага кабатын калын- дата карал турып, — Kopi 613 калай кыямыз? Гулнар сижшгп орньшан тур а берет едк — Кашан журетш болдын, кы зы м ?— деп сурады Анатолий Кондратьсвич. — Кайда, папа? — Ар-р-рмияга деймш де. — Ж ок... п ап а!— деп Гулнар са са бастап ед!: — Кеекйпн, айтып тур, нес»н жасырасыц, — де.Щ Анатолий Кондратьевич... Кызы шыиын антты. — Коз жасымен жауды жене алмайсын, кызым,— дед! карт, — берж бол ендь— Сокйц сындырарлыктай салмакты адыммен бос орындыкка сылк eTin отыра Kerri до: — Сонымен кашан ж уретш е н ? — дед!. — Вайкеш келген сон,— дед! Гулнар. — Мен in 6epej) акылым,— дед! Анатолий Кондрать- 308

евич, 6 ip a3 унЫ з отырганнан ней ini, — мына каллы имен с-ен, артын.а к ар ап алактай 6epecin рой деймш. Сэбищ е кептен 6 e p i кеуденде жыйналран сагынышыкды 'rerin кетпей б о л м ас, теп,... Бахытж аиды алвызайык. — Ж о к , ж о к , папа! — дедт Г ул и ар , — кереп ж о к , онда маран аттан у титл кыйын болады ... — Т ш м д 1 ал , балам, ©з п ай д а н д ы айтып открмын, Сырбайдын yiriiie mci Ж1&ерейпе!.. «Ойлансьрн» дегендей Анатолий Кондратьевич шы- рып Kerin, а з д а н кейш кайтып Kipce, Гулнар Б ахыгж ан- нын карточкасы н кровать тусы на к ай т а i.’iin койып, ба- ланын е з ш коргендей кул1'ма'рш к а р а п тур сксн. — А л д ы р а м ы з рой? — дел су р а д ы ол. — Алды рамыз, папа. — Е н д еш е, мен a id ж!берейш ... Анатолий Кондратьевич Сы р бай д ы д уГйне lcici апанд ы р ды д а бвлмесше кегтё Э к еск й ц rLni ериш сГ генмен, iiu i уы лж уьш Гулнар уй ге Kipген ауыр адымьг- нан-ак. ж ор ам алд аган; ейткеш, ан а жылы, суйген ж а ­ ры Ш ай ад а т ел ген кезенде рана болм аса, ж « в д кый- мылды деткхп булай ауырлап квргон жок-ты... Экестшн халате ж угтр ге бастаган ойьгн, Г ул н а р тез кайтарьш ала койды. «К ой , болмас ол, — д еген ой кеп к е т оган, — оке д с аяныш ты , бала д а аян ы ш ты десем, гырп отпей уй д е о ты р у керек кой, ол ай штемейтш болран con, ой га каы ал ы п кайтем!». Кун б а та Бахытж аиды алып То рб ня келгенде, Г у л ­ нар олш -еш е койган жок, ж аксы к е р е и и жскжатынын oipif: кабы л даган дай рана кылы к к&рсеттё Ойда ж окта шакырылкан Тэрбияньщ каупы: «Банж ан эскерге ш а- кырылран бол ар ма?!» ед-i. О сы ойын аиыктау yiu iii, салт Minin келгеи боталы т у п е е т т е т е р е боре-ак карсы алран А натол и й Кондратьевич пен Гулнарга: «аман- сыпдар ма» н ы н артынан «Байж ан ам ап ба?» деп еур а- ды. Тэрбия. Гулнардыц аман д е у ш е каиагаттанбаган онын к е ш д ь уй д е м е?— деде А натол и й Кондратьевич: — А м ан , Кызылордара к е п -i, ертендор келср, - - дед. йпрде Анатолий Кондратневичт! райком шакырын axeiTi, Г ул н ар Тэрбияга неге ш акы ртканын сопла ра­ па айтты. То рб ия «койшы, шыр-агым, зжуаламай, эйел

coFbicKa ба р а ма екен!..» д е т отырып, арен дегенде нанды. — М е н щ хайран калатыным, езге емес, элем, — дед! Г ул нар, — онын жеке емрршде лютен баска алда- иышы ж о к кой, сондыктан сокыска аузы «бар» деген- мен, iiiii кыймай ылан шырар,а ма деоем, бар ъгкласы- мен айгады... — «К ен» легенд!- йлмейлисщ, шырарым? — деп су- рады Тэрбия. — О л не, ana? — Е л коп коныстап, Л1алдын кыйымен кыртысы калындап кеткен жерд1 ж урт «кен» дейдь Кецге от туе­ се, быксьгп астынан жанып, б е л бурынры каз калпын- да тура беред|\" де, астьщгы кеш таусылганда бет| лып етш жальгадай койып, лезде сен е калады. Kopi KictHiti кайгысы соган уксас. Экешпц сондай куГп'кте журмеге- HiH кайдан бйлест? Тэрбияны эр кезде акыл Heci деген ой басына уя- ларан Гулнарра онын мына ce:si озык. акылды бвреушн аузыкан шыккан сез сы яктанды. Бет пердос1бузылма- ранмен, ая к басуы ауырлап кеткен экесшщ хал-жайы, оган енд1 TinTi туейикп болды. С ол секундта, ол ез:н тары д а 6'ip шамалап караса, дэт! бекш-ак калган сы- якты. Торбиянын аузьшан шы ккан сездщ салмарын уга отыра, вз!нон баска медеу!- ж о к кэр-i экесшщ халш кез алдына к е л а р е отыра, «А я ганда а малым не? Отанга келген ап а тк а, карлыгаштай канатымен су сеппей, 6ip экош багын калан огырам?» д еген бОрынкы токтамы булк етпод!. Анатолий Кондратьевич уй ге кенирек, inip асы nicin туркан кезде келдь Онын экелген жаналык хабары — ранкомга: «Украинадан кецирьлген 6ip эшелон бала- ларды карсы алып, орналастырындар» деген телеграм­ ма KciiTi, Алматыдап. -- Эш елон кешжпей келсе к е р е к ,— дед1 Анатолий Кондратьевнч, — балаларды орналастыруга райком ко­ ли*-спя сайлады . Анатолии Кондратьевнч Щ1’ рде е з бел месте кетть Торбпяга Гулнар: Бахы тж анды алып, ез белм еш зге барасыз ба? — деп сдй

— Катандыктын, калпы осы смея дел, оеиоеушдей oipece берме, шырарым! — дед! Тэрбия, — мынау юш- кентайынды, 6ipep кун болса д а бауырына уйктат. М а- занды neripce гана мен касыма алармын, эйтпесе ж ат- скн. Байж ан келое эз бел.меме кетермш, оган шешн мен д е осьш да уйктаймын. Олар coFani «елюп. Гулнар Бахытжанды емшекгея суалту ниеи'не шргеннен бастап, бул жастагы балага не гам ак б ер уд! уйретпек бол ран едк — К а р а р ы м ,— деген ед1, сомда Тэрбия,— сен уй- реткенд! мен icrefi алмаспьш, балкаймакпен асыраса, баска тамакты ц балага кереп жок. — Н е дедщ , апа? — КаГш агы н алмай каинатыл койылткан сут. Ен жаксысы euiKi су п . Одан 6ip к асын, жалатсан, бала 6ip демге ас сурамайды, cycbiiiFa ту й е су п я берсен Tim'i ток болады... Балкан.мак пен туйе cyTine уйренген Бахытжан т у ­ гаи уйшне келген куш де осы аска тойып алды да тал- пынып 6ipa3 о&нап, уйдег!лер;и б!р аз отырып кулд1ря1, калгый бастады. - Бахытж анды бауырына б а с т а жата рой, — дед! Тэрбия. Бахытж анды Вауырыиа ала кроватына жаткан Г у л - . пар аса б1р лоззэтп уйкыра кеттй.. Ол уйктаганмен, Анатолий Кондратьевич уйктаран жок. Гулнар туралы ойламайын-ак деп тырксканмен, тесег!не кы й сая салысымен олы калын ой коршап ал­ ды... Ойларанда ше?.. Жеке е м 1рш де, «барлык бакы- тым осы» деп есептейтш жалгыз кыздаи айрылу онай боп па еюен!.. Жане анау-мынау айры лу ма, бул?.. Ту- теген октын, аузына кетin бара жатыр, одаи аман келсе дурыс, егер келмесе шс?.. Кернеген ойдан онын басы мен-зен болды, ксн бел- мен!н ау асы жетпегендей, дем! тарылып Kerri. Ол те- сепнде 6ipa3 аунакшьш жатты д а , тынысы тары л ы п' кеткен соц, сенделе басып тыска шыкты. 0 з белмесш- дег! Тэрбия бу л кезде ояу едк Элдеюмшн «yp ici ес- тшгенге, ол ш аианьи KHin белмес!нен шыга келсе, А н а ­ толий Кондратьевич екен, ж урю ! а с а ауыр. Онын, ха- 311

лиг айтпай-ак. тусшген Тэрбия колтырыиан демед'1 дё, тыска а л ь т шьгкты. — М аган осы арага тесек са п берссщз! — деда Ана­ толий Кондратьевич. Ун-туншз Тэрбия у й д т коленке жагьша салып бер- ген тесекке, Анатолий Кондратьевич кишшен кыйсай- ды да, аздан Kciiin кор ете калды... Байжан Кызылор- дадаи у (пне машииаман кун ш ы га кеп тускенде, Ана­ толии Кондратьевич сол уйкынын б е р ж кушагында еда. Машннаны сеширш, шофер in уй ш е ж 1берген Бай­ жан, ояткысы келмеген Анатолий Кондратвевичтчн ка- окнда аз турды да уйге Kipyne беттедк Оны есж ал- дьшда Тэрбия карсы ал,ты. — Апа, к а т а н нелin едада’з ? — дед! Байжан, ш о ­ ка амандыктан кейш. — Кеше кегике. — Бахы тж ан ше? — деген су р а у онын аузынан cpiKcis шыгып K cni. — Ол д а осында, шырагым, ш еш есЫ ц бауырында уйктап жаты р... Гулнар мен Тэрбиянын у э д е а : Гулнардын майданга кету1н e 3i Fa-на еспртпек те, сондыктан, Байжаннык: — О кайдан шеше бола калды? — депен калжьщды сурауыпа: — Туяанныц аты туFaи емес пе, шырарым, — дей салды Тэрбия жансаКтатып... Байжан бол м е ст е карда. Таи ап п ак ата кургатып салран Бахытжан да, онын ып-ыстык денесшен аналык денеЫ тоймастык лоззот тарткан Гулнар да меГпрленгеп уйкьгда ексн. Со- ларка кызыга аз карап тур ран Бай ж ан бшепндеп са- гатына коз са л са , токтап кааты. Кроватинын бас жа- 1ында тумбочка туратын е/и, онын устш де Гулнардын Сыск гагаты жататын, сомы кортом сппев басып бар- ран Байжанныц K03itie буктеула к д газд ар тусе Kerri. «Бул не екен?» деген оймен алып караса, iщ‘рде коя сан умытый кеткен, Гулнардын армияка баратын документтерч екен. Документтерда алкаш кергенде шо- шьш калган Байж ан, есше обком секретарыныц: «Кы- зылорда гскпнталына орпаласар» демон сезгн туа'р;и до, жака гана бурканган ойын ж адыратьш, документгерд! 312

аудары сты ра бастады. Осы кезде элденеден оянып кет- кен Гул н ар , к езш кен ашып к а р а с а , б а с жа рында тур е- геп Б ай ж а н тур , колында документтерН.. Сасып кал - пан Гул нар бойын тез жыйнай кой д ы да: — T y d -n iim пой, Б ай кеш ?— д е д ь — Ия!.. — Есйнде аде, Байкеш, — деда Гулнар кроватьтан тусе берш, — «Ен кымбат анамыз — Отан» дейтМкпз? — Еснмде, Гул1м... — Е н д еш е, макулдайсьщ пой, кольщ дагы катаздар- ды?.. — О л т у р а л ы ойлануга кеш к о й , Гу.и'м. Кеудесш е баски суйеп еркелей караяан Гулнарпа Байжан обко м секретарыныц сэ л ем ш айтып ед:: — Б а й к е ш ,— деда Гулнар ер к е л ей тускен кесюн- мен, — с к кы м ба т аианыц ш акы р ган ж ерш е — м айдан­ на барайын да!.. АЛТЫНШЫ ТАРЛУ КАРБАЛАС ШАЦТА Б ай ж анн ы н Гулнарды К ы зы лор д ага дейш шьтпа- рьгп салупа д а колы т-имеди К а й д а и тиед1 ол кал: К ы - зылордадан келген куш-ак курылысшыларды erin жыйнау маусымына тарату турал ы буйрьгк жазу керек те, ол буй ры кты курылысш ыларга со л куш ecTipTin, тез тарауына жапдай жасау керек, кешеулеуге уакыт кв- термейд!, K a3ip ri уакьптын ap6ip минуты алтынга са- тып ала алмасты ктай аса кы мбат, муны Гулнардын, e3i де айкын Tycitiin, Байжаннан А лм алы кта коштасып калуын втш дк Сол куна туск е тармаса мелген поезбен Гулнар ж у- pin кеттн О ны поезта шейш рана ш ыгарып оалгаи Б а й ­ жан райкомра кел.ш де, мэжийс ж а с а п жаткан бю рога курылысшыларды таратудын планьгн баяндады. П лан бойынша, 6ip-6ip у лкен участо ктер де жыйналыстар вгм131Л1‘п , т а р а у туралы жазылиан буйры к окы лмак, кузд1гун1 к ай т а жыйгеалу туралы тусш ш тер бер!лмек, бул ж ум ы сты орыидаука аудамнын. барлык ж ауапты кызметкерлер шыкпак. 313

Байжан е з сыбагасьта тнген участоктерд! аралау- га ш ы кканда, оны ц пэтершде ж ал я ы з Марфура гана калды; Г ул нарм ен коштасып к а л у г а Кызылордадан бу- гчн кслгон ед1 де, Гулнардын, етш11шмсн, Байжаиньщ пэтерш куте турура калып койган едг. Бул усынысын Гулнар Т эр бия ва д а айтып е д г «О йбай, карвам, ecTip- те керме, б у л сез1'гш,— деп зы р ете калды ол,— егср ыунда к ал са м , кете салысымен-ак сен K93iMe елестер- cin де тур ар сы н . Сонан сок мен санамен саргайып агыл-тегш ж ы лаудан елермш. М е ш к peiiM келмейдй Марфураны калдыр». Гулмардын майданга кетуiне расында, с и л е кайрьгрран Тэрбия, «кезден женелтуге дэт1м ш ы дам ас, шырагым, жеиелпенщд) кермееем yftin- де отырран сьгякты боларсын м а ган , сен женел.чей-эк, Бахытж анды <алып кетешн, квз ал д ы е д а оны калды- рьвп кету са га н д а кыйын болар» д еп аулына кайтып Kerri. Ж алилз к ал ган М арфуганы к к е д пэтерге денес! сыйыады. К ен кеудесше ж ур еп сы ймады . Ондай халге Марфуга келм ес пе еда, кайтер e a i, егер манында кв- Hi-'iin аулап кецесерлж адам бол са. О ндай адам манын­ да тупл букнл Алмалыкта ж ок, е з денесгне з о р а не болатын аз д ага и кэрвкуртандар мен солардын манын­ да калган бш галар болмаса, е гш ж ы йнасуга кетпеген жан жок, кеп уйлердщ eciKTepi ж аб ул ы тур... Уйшде жумыска ж арамагандынтан ранга отырван кейбгр кем- шр-семпгр меле калса, М арфугапы н кайгысьвн жеш’лде- ту орньвна, майдаива кеткен ж акьш д ар ы н айтып, кейбР pi «кара к агаз» алганын айтып ауырлатын >юбередк Ондайлармсн жолыгудан М ар ф у га кашатын болды... М арф уганы к сондайльгк ауы р кундерянщ бгреушде, калын бултты жарып шыга келгоп айдай болып, yfline Айбарша келе калды . Астык ж ы й н а су науканында жур- ген оныц ж ол ы бул пэтерге э л д екал ай сокты... Бул жолы кайгыдан емес, куаныштан агы л-тепл жылаган Марфуганы А й бар ш а эрен дегенде уаты п, eneyi ас да- ярлауга rcipiciceH еда, телефон шылдырлады, Айбарша тындаса Р а х м е т екеи. — Мен д е егйн елкелершен ж а н а гана келш ем, — деда ол, — с а л т келе жаткан сен! лереэеден таныдым. Мунда тез мелin кет! 314

Айбарш а а с даярлап жаткднын айтып едг. — О к ы коя тур, — дед! Рахм ет, — тез кел, куаныш- ты хабар бар. — Н е х а б а р ? — деп едк — Келмей айтпаймьм,— дед! Рахмет. «Куаныш» делен оон-ак, М ар ф ур а д а «тнз г'гаэ бар, кызым, тиз пн э!» деп жай таптырмады. Райкомга барран Айбарша, зор куаныштын устшен шыкты: онын атына Дэулеттен ж а на рана телеграмма калши, «Ташкенттен майданга беттеп бугщ шырзмыз, б!здщ уйге хабарлауынызды е и н ем » деп жазыпты. Те- леграмманыя Ташкенттен бор iл ген сагатыма Караган­ да, Д эул ет бул арадзн ертен, етпек. Дэулет-ri сарынып журген А й бар ш а бул хабарга шектен ш ы га куанды. Будан бурьи.ты хаттарына К а­ раганда, Д э у л е т Ташиентте танк истер курсында окып жаткан. Енд! Таш кеяпен козгалса, эрике, майданра беттеу!н, OFaH журег! шымырлай калганмен, Айбарша акылра жен.пзд'| де, 6ip керуж дуи и еге балады. Куанышты Айбарша, райкомдагы кызмстш CiTipin болып, Р ахм стт! Байжакнын, уш ад е nicipi.nin жаткан тамакка шакырды. Оран ризаласкан Рахмет, Сырбай мен Тэрбияга м:мд1 хабаршыга ж !беруд! акылдзсты. 031 баргьрсы пелгеп Айбаршара: — Оны н p e r i келмсс, — дед! Р ахм ет, — б!зд1ц ау- данга токтагал ы келе жаткан бал ал ар эшелоны бу п н юшке мунда жететвн хабарыи алдьгм, сен комиссиянын Myuiecioiн, пш нде болуын керек. Х абарра кдраганда, балалар а с а ж удеп келе ж аткан сыякты, оларды ка- былдау ж ум ысы женит болмайды. Сырбай мен Тэрбияга Д эул еттщ мелели хабарын жетшзуге астан кейш Айбаршанын атын салт мш!п Марфура кетга. Д эулет армияра аттангалы, Марфуранын Кецто- FaHFa бул 6ipinmi келе жатуы д а. Катнаскан к!с!лер Сырбай туралы «сексеу!лдей cipecin каткая калпынан ж!«Яр емес» деген хабарды рана экелетш де, Тэрбия туралы, бгреулер «санадан саррайып влепи» десе, ендт б!реулер «басы жумыр пенде емес пе, к е н д н п т » де- сеии... Сы рбайды н ешн басында ж ур ген ж Марфуга ес- TireH. Тэрбияны журт «уй!нде» деекен. Сол уйге ж ет- 315

кенше М ар ф ур а эр ойдын ш ы рмауы нда келдь Ен ал- дымен: «м енщ барганымдьг кош кврсе дурью, — деп 6ip ойлады ол , — егер кош кермей, бурынгысындай кы- рьш кар аса кайтем?» Олай ойлайтыны, Гуляарды кы- зына санайтьш ол, Бахытжанды ж и еш керш, Тэрбия- дан кызранатьш, сол кызганьппьш ол сездЁрап тс алып, 6ip ретте eneyi реняйсм тс калган. «Бар есептен кырыя кара.мас т а , — деп жубатты М ар фука езш йраздан ке- й|'н, — бауьгр басьгп алкан баланын менен енд| несш кызранады?..». «Сол баланы алданыш керш отырса ду- рыс-ак кой, — деген де ой келдЁ окая, — вйтпей, ез ба- ласынын кайгысымен басы нагота, бегде^ баланы ку- т!мс13 устап отырса кайтем?..» С онры ой кекш н кэ- 6!рек токыратк&н Марфура, егер Бахытжан Kymicia болса, уйш е алып кайтука бекш дк Марфура сол онда бара турсын, Тэрбияга оралайык. Гулнарды ж енелтш сап, Бахытж анды апарган куннщ ертсцшс OF3H Айбарша келд1, сол кеште Дэмсткенге 6ip лагын сойдырып, Тэрбияны А й бар ш а конакка ша- кыртты д а, кайы н-eHecin де, шешес'ш д е калжыды ара- лас ол-пулды айтып кещлдеяд1р1П алып 6ip сэтге Тэр- бияга: — Э пке,1 мен саган вкпелед1м, — деп баяры еркел’к салтымен буртапдап алды. — I !егс? — д еп сурады, е м ш еш е косынан. - - Д э ук е ш айткан жок па едк эпке, саган,— дед[ ол,— «сорыстэн аман-сау келсем, сенен 6ip-aK нэрсеш сураймын, ол — Ыздщ корара т !п л ге н жемю агашынын отыз туп ш ы быгы вз колыднан ос.in туруы , осыны icre- месец екполеймш» деп?.. — Айткан! — дед! Тэрбия. — Ендеше, уэдеши орындарян ж оксыц, эп ке,--д е- fli Айбарша, — суарып турмаса ж ас apani кд'раг. кал- май ма? Сен Д эукеш кетке.я суар м апсы к. Арыкгы и;ли басып, б 1тсл у ге айналыпгы. Ш ыбыктарынды куратын алсяц, ертец б а л ан нелгеяде не айтасын? Сол куниеи бастап Торбня Д эу.пет армияга котк-сл! кутусЬ туркан бакшаны колына алды да, оны ермек кыя ж урген огф одп ен катар кут и . 1 Торбияны ол сбиты кмде сопке* дсйтЕн. 316

Сырбайдын. уйш е Марфуга Т эр би ян ы н осындай ж у- мысымен ш угалданьш журген ке зш д е келдк Ол казак- тын рурпын д а , т ш н де ж аксы б 1летш едй Оган, э с1- ресе, ecKii казактарды н ырымшылдыгы таныс. «Ж аксы лепес — ж ар ы м ырыс» дейд1 к а з а к . «Жыльг-жылы сэй- леое, ж ы лан ш е и шыкады» дей д ь Ж ы лы созд1, ж аксы лепееп ыры.мшыл казактар жаксылыкты н хабаршысы кередк М арф угам ы н 63i де соидай ыры.мшыл. Осы гуры п ты йлетеп М ар ф уга, Алмалыктан Кец- тсгайга а т т а н ь т меле жатып, «ме:г гой, — деп ойлады т л е н , — Сь;]>бай мен Тэрбияга, Д оул еттл; согыска к а ­ рай аттанып ба ра жаж аньш х а б а р л а у г а кслем’ш. О лар - га бул х а б а р , соз жок, улвен уай ы м болады гой, онсыз да уайымдагы адамдарды мазаламайьш, Д эулетпн кайдая коле жатканьш, кайда бара жатканьгн йлмеген болайын. К ай д а бара жатса д а , баласы н кору оларра суй'нпш кой , еыдеше суйшлл су р а п барайын, ж аксы - лыкка ырым бол а берош». Сол ойга бекшген Марфуга, -кора шпнде жумыста журген Торбияны анадайдан к о р т таныды да, аты н тсблпп ж :5ор'Ш ашык какпага ш окы та юре берш, ба р даусымои: — У а, суйшнн', суШншП — дед1. Э лденелерд! ецксйш ж ыйнастырып журген Тэрбия, кеиегген ш ы ккан дауыска селт е т ш ж ал т наряды д а , Марфугаиы таиы й кетт:. — С уш н и и, Тэрбия, суйшлл! — д«Д1, Торбияга тая - на бергон М ар ф уга. — К ал а ган ы к сешкН — дед!, ж у р е н атгай тул ай бастаган Тэрбия. — Д эул ет килэ, Дэулет! — дед! М арфуга, аттан т у ­ ес 6epin. — К айдан? — деда Тэрбия. — Э й , кудайым,— дед1 М ар ф уга эдеШ момакан- сып, — б1'лэмм1 ни, аныц кайдая килэрш ?.. «килэ» д и , шипи бар ишггкэшм... Айбарш аны ц атын Тэрбия е н л ' га н а таныды... — Айбарш а кайда? — дел сурады ол. — Байжанньгн кзартарасында, Р ахм эт та шунда, емцэ тиз «и л сш дшилэр... 31?

— Д э у л е т согыска журш ба р а жаткан жок па екен? — И -и ал ла, — дед! М арф уга оаскалактап, — нар- со бу, миядэн судья шнкиш су-эл кылраныц?.. Айттым бит, А й барш алар ж1бэрд1 дип, башкясыи бишэдтм, Айбарша «щ уйш ш Ь дип баргын дидк анден уйладым, яхшылык, икэн дип... — А узы н г.ершленщ аузы болсын! — дед!, api ка­ рай казбалай беруге ьщтайсызданран Тэрбия, —■ кэне, уйгежур! ^, М арфутаны ергш Тэрбия уйге Kipcs, торге уйктат- кан Бахы тж ан оянып, есжке карай ецбектеп келедт скен. Тэрбия оны кетертп алды д а , бетшси 6ip cyftin, уA iiu iii!in каракеленкелеп туртан терезешн пердесш ашты. Терезеге тура rycin тур гаи куншн, сэулеошен уй­ ди! iiui ж аркы рал кети. М арфугаиы ц Бахытжанра кез1 туссс, бала нсдэуар езгерш капты: peiii кокырланыпты, денеа со з д а н а , все Tycinii, кеш е шешесга аттандыр- гапда рана ктмгс тартканы белпш з ст-женд| бети каз1р айкыидаккырап, анеге кай жср'|, ш еш еге кай »cepi тарт- каны Giaine б а статны: калин кабакы , кою касы, иен майданы, доцгелек кара коз! — ш еш есМ м ; шолактау кертеш мурны, томпактау шыкшыты, суж рлеу иеп оке- ciiriKi; ж укал a y ерш мен кширек аузы шешесшш; суп- тактау мойны, ксц кеудеЫ — экес-iniKi; кыскалау сау- сактары, ж щ ш келеу, сопактау тырнактары — шсшссь iiiKi... Cyiicino, жымыя караган М арф урага, бала да жы- мыйып сд1, он! урты да дэдгелсне, шункырая койды. Осыпдай бел г!, жымыйганда, я кул гси де Гулнардыкда бетше шыга коюшы сд1. Бул б е л п Гулнардыд nopiKTi xecKiiiiH одаи д а керштешрре т у сш , жараса коюшы ед1, сол кврж тенуш ол, айна-катеЫз баласыиа кал- дырыпты. Бахытжанра карап турран М ар ф уган ы д суйrid кеп, аузын там сан а калды. Оны сезген Тэрбия талпынран ба.тага: — Э , накашынды сагынайын д еп пе ец? Бара рой, ендеше! — д еп усынды. Бала колына келгенде, М арф у га квзшде мол;прей калган ж асты сырып ж1берш, е ю бетгиен кезек-кезек кушырлана суйдд де: 318

— А л , ониЫ э бар M i! — деп Т эр би я га кайтып берд!. — Б ур ы н кызгансам, енд1 кызганбаймын, д ед ! Тарбия, б а л ан ы кольтна ала 6epin, — бср тэуекелге тап- сырып сугырра!нмен, м е т и полым к у р г э к емес, Д эукеш м бар, сенде ондай таяныш та ж о к , багына карай куте- TiH уйге кездестп ен, оныц ж айы oaipre булай боп тур . Соны ойлап. Mine, riле.улi уш м де турмы н рой, куд ай Fa нансац, ка:н'р ceni аяймын. — Р а хм от, — дедд М арфуга, — син казак карш ы - ры,1 мин т а т а р каршыгы булга,и б)'лэн, уаллаЬи тч'лэп- мчз баш ка т у п л , бит?.. Bis я т а г а н Kiini, илаЬи, балалар бахытлы, румырлы булсын инд!!.. — А й ткан ы ц келсйн,— дед| т а га р ш а сезге ерши т у - сшбейтгн Тарби я, Марфуганыц айткандарьш ж обалап кана TyciHin, — баягы заман ж о к кой , «сен погай, мен казак» д еп талаоатын... Ол т у п л , «сен кэпср, мен м у- сылман» д е у д е калды гой K03ip. K ep eri де ж ок кой, гонын,... М ы сал ы , есюше Караганда, Анател кэпip, ен- деше он ы н кы зы да кэшр... С ол ай екси деп, 6i3 оны бурын-сонды кордж пе? — А л л а еакласин, тугаи каб:к яхш ы Kypo6i3... Mino, кулывда т ур а бит, шул кияфр кызындан туган малай, оны с|'з мусы лман малайына 6npoci3 Mi?.. — B ip i туг1л, мыньша берср ме екем!.. — Б!з ком мунист т у п л ,— д ед ! Марфуга, — ал ай да, коммункстлар михнэткэш ад а м баласын 6ip пр а- вода курэ, м1нэ мин анысын и ф р ат дэрожэдэ яра гам. Кияфрмы ни, мусулманмы ни, кн.мдз kim яхшы б улса, аиы яратас ын бит!.. Супа курэ, б у Бахытжанны ик|'б!з дэ яратабыз... М арфуга аржагын айта ал май, кемсепдеп, беп'н алаканымеи басып отыра калды д а , ексгп-ексш алды. Торбияиын д а квашен жасы шыгып кеттй М арфутаны уаткан 'Гэрбия т ы с к а шыкты да, Сы р- байга ба л а ж 1б е р т , 63i коиагына ш ай койып, ет асты . Ш ай т'ш ш п болган кезде, б ала д а оралып келш калды. — Ш ал келмейда, — дед! бала, — епнпеп босаиа ал - 1 Кемт'р (татарша). . 319

маймын дей д к Дометкенд! да >K-i6eprioi келмеп ед1, ол конбей келе жатыр. — Е гш де басы калсын, басы калгырдып! — дед! Тербия к е й т , — жалгыз баласыиан еган кымбат болтан гой, оган! — У:м'н бары п кил элл! — дед! Марфуга. — Т а с сы якты емес пе ол, — дедй Тэрбия, — кый-1 сайган ж агы н ан тузеле ме ол? А сты iiuefliK те, жене- лей|’ к. Асьгп кой ган тамак.ты туарйп бермеуге Тэрбия уял- ды, жемсймш деуге Марфуга уплды; соядыктан рана, оттщ nicyиге карагап екеуп, дэмш гаиа татты да, Мар- фука атына, Блхытжаяды колына ал гам Торбия туйесь ие м ю т , екеу! журш кегп. Олар Алмалы-кка ымырт ж абы ла кеп, Байжан у й ­ т и аллына токтаган везде, уйден бкреу шыга кслдк — Бул ю м eai? — дсп купи e rr i Тэрбия. — М снмш , апай!— дсп ун катты Байжан. Алмальична жакындагаида оянган Бахытжан, туйе- нщ тсцеелс аяндпуын упатпагандай ыцырсып келе ж а­ тыр c;ii, Сол дауысты естн-еи Б ай ж ан, сагынган бала- сып KOIер in алгысы кеп, туйенi шегермек бон едк жол- шыбай жортыцкырап кей т келген туйе «аф!» деп б:р акырыл кап , Байжзннын бстш е былш еткшп жынын шашни ж!берД1. - - «Эмкадаи» repi тентепрск кой мына туй е,--д е- ген Л йблрн ш ш ц каджыцды д аусы естпад карангыдан, - ж е з д е с ш сый.паыа! iiiiu псе:?!. Байжан б стш е баттаскан кой м алж ы к жынды, ала- кам:моп сы ны ркп тастап, «шок!» д сп туйенщ тыгыры- п,;нан том си карай жулкып-жулкып калды. Аяктарын r.yiiir шоке бас-таган гуйенщ у с т ж д с п Торбия, баланы Банжанга ус и на бер;и. —- Баланды шекеоем кызгаимп зкурмо. Токе!1 — дед: Блхыгж анды кодерin колына алган Байжан, nic- Kei id , cyfiriei кеп. - Inicin Kici суммой мс екен, шырагым,— деп кал- жьшда.ты Торбия,— жсксмск т у п л суй сец де руксат. 1 Тарбкяны ил «Такс» деган. 320

— Э , е н д еш е...— деп Бай ж ан, баланы н тунг'! са м ал урлеуден сап-сал кы н боп туркан eKi бетшен кезек-кезек суйд1 д е, — алыныз, Тэке! — деп , Тэрбияга кайтып берд'ь — Е , бэрекелдП.. Неге кана ба р а ды сондай коркы - нышты ж ерге? — О л сондайды т!леп кеткен Kici емес пе? — Я пы р ай, аман келсе ж а р а р ед!, бишара!— д еп Тэрбиянын кезгне ж ас алканы, о и ы н даусьшан сез!лд1. — Б а л а к к-еле жатыр дед! м е ? — деп сурады Б а й ­ жан, Тэрбияны кэншдеяшрпс! кеп. — И э, ш ы рагы м, — дед! Т э р би я кезш сурт!п. — С ок ы ска кеткен, я сокыска б а р а жатдан ад ам туралы к э з ге ж а с ал у га болмайды, Тэке. Каи майд а й ­ ныя in line карген сод, эр ж акдай кездесед!. Тек, ж ан - дары ам ан болсы я деп тшешк. — И э, шырагым, бэр!м!здщ д е TineriMi3 осы. — (л з д е р уй ге wipe б е р ^ з д е р . М ен! райком ш акы - рып едк тез оралам. — Б а р , шырарым. — М э, ю л т! — деп Байж ан ooucriit к!лтш М арф у- гага бер ш , e3i женеле берд!. А мамды ктан кешн, «тез орал ам ы з» дсст! де Бай ж ан мен А й бар ш а райком га кегп’. Олар барса, райкомда бю ро мушелер1 тугел екен жопе аудатш ы ц бзрнеше ды зм еткерлер! бар, м эселе звакуацияпа кеде жаткан балаларды орпаластыру т у ­ ралы еиешн, я; анадан келгендер Р ахм етп 'н сезшен а к ­ тарды. — ...Б ал ал а р непзшде Тартокайдакы мектеп пен ие- лстн Кедтокайга кепып бос кал ган уйлерпе орналасады, — деп жалкасты рды Рахмет се з ш , — аса ж удеп к а л ­ кан балаларды тазаландыру уш ш А лм алы кты н больни- насына са л а мыз. Колхозшылардан д а тэрбиес|'не б а л а алуды тч'леугш'лер бар кер!нед!, мен1'нше, оларга б е р у кажет кой дей.мш, комсомолецтердтн, куппмен оларды KGuipex уй ы м д асты р у керек... — К е1ш 'р:ц!з,— дед! Айбарш а т у р е г е п ,— егср 6 ep i- леп'н болса, к а н т а бала бэлса д а и е табы датын, ж уз- Двн аса б а л а о сы Алмалыктын е з ш е сыягы-к, ол тур ал ы 21—с. му* 321

аудандык комсомол комитет! thIctJ шараларды колда- нып жатыр. — ©те ж аксы, — дед!' Р ахм ег, — ал, Бектасов жол- дас, сен-i тыеыз шакыррая себебЫ : балаларды кабыл- даура ж ететш машина бар да, горюч»! аз. Транспорт жумысын баскаратын кгалерщ е сей л ест кврз'п ем, сеназ макына да отыргызар емес, тйпт Самарканды да тындагы сы кслмейдИ.. — Онысы дурыс та, — дед1‘ Байж ан кул т,— колын- да «аса к а ж е т ’ материалды т асуга, менад рана тал- сырмаммен жумсалсьвд» деген буйрырым бар, горючид! олай усгам ауга болатын емес, эр тамшысы балдан кымбат... Саида да, мынадай жагдайда бермей бол- мас, орал уайымда.чацыз, ал, орналастырута жай жст- песе, менщ пэтер!» бос тур, ол д а комиссияныц кара- магьшда болсью... Буп'н тундр келетш эшелонды калай карей алу ту- ралы бюро каулы алраннан кейти, езгелер таратанда, Айбарша Р ахм етт1а касында ipKLnin калды да: — А гай, — дед1 оган, — мен жумсауыныздаи бас тартатын к5с! емссп1н гой. Ол мен in азаматтыа жэне комсомоллык мшдеп'м. Ci3 маран Тартогайга баратмн балаларды орналастыруды жуктед|'наз. К о п т кезж- ше с93!Ц13д 1 кайтаруга уялдым. Д эул етпп калган, кай эшелонмен ©тара мешма'з, б у гш ri туннен бастап, ер- тенл тунге д е й т впегзн эшелондардыц б!реушде болуы сезстз, оган жолыгу ушш 6ip евткедеп эшелондарды кезден тугел етчшу керек. Оран жолыкпай калуым мумга'п cjncciH а’зге айтудык кажета ж о к Онын келу- мон балалар эшелонынын келу! кар балас болралы тур, мен балалар жумысышсн ж ургенде Д эулет erin иске кайтсм? Кыйыгг сураудын жауабын таба алмаран Рахмет, ресми жауап 6epin: — Бюронын каулысын мен буза алам ба, — дедк — 0311113 ойланызшы,— дед1 Айбарша мунайран кесгаммен, бул жолмгудыц не ж ол ы гу екенш!— Ай- барпганыц к е зш г жас жыйналып калды. — Ойланызшы 03\"из, ссылай иеГп'н к&рюемгз бе, ж о к па? /Каска булыккан Айбарша cs3inin аягын эрец ай- тип, OCTiu басып дпваига кыйсая к е т . 322

— Сен осындаВ жасык па едан, жолдас комсомол­ ка, — д е д 1 Р а х м е т у а т а к , боп, — м айданга аттантаннын бэра е л е бер ое, Tipi калатын юм? — ©3iMHin журтка айтатын у г т м д ! , <лздщ макан айтпауьщызды етш ем !— дед! А й бар ш а басын кетерш ап, ж ас ш айган бетш cypTin. — М ен in шздек етшшнм — Д эул етке жолыгып калуга р у к с а т eriH.i3! — Ж а к с ы !— дед1 Рахмет а з ойланып,— 6apiMi3 до вокзал ба сь ш д а бол амыз гой, б а л а л а р бурын келсе оны кабылдаймыз, Д эул ет бурын келсе оны кабылдаймыз. Балалар кеп, Д эул ет келмей к а л са сея кутерсщ... В ок залга балалардыц эш елоны тун;п енсере ж е тп . Бастап акелген — Наталия О стап ов н а Полещук деген кыз екен. О н ы к кыскаша айткая мэла'метше Караганда, балалар а с а азьш-тозып келед1 егсея. Аудая адамдары балалардын хал-жайымен тан ы скан нан юей'ш, Наталия Полещук ол ар дан эшелояды тан ер тен ге шейin шеткер! жолга апары п коя турып, алгаш кы кажет жэрдемдд тана бер уд к орналастыруга т а и ата wipicyfli етшдд. А у - дан ад ам дары Наталиянын eTiiiimiH кабылдап icKe Ki- рккендс, А й бар ш а оиан Д э у л е т поездан кутегш ж а- йын айтьгп, Наталиядан р уксат алды . Поезды куткен Айбарша станцияны н перронында ер- сш -карсы л ы жу|)Д|' де койды, касы н а Тэрбия мен Д э - меткен ерд ь.. Ерсш -карсылы аты лы п ж аткан согыстык составтардын к е п т т н д е есеп ж о к , б е с минут сайьш 6i- peyi втед1 л е се бар! К еп ш ш п ток т ам ай ©Tin жаты р!.. Д эулет сол ар д ы к dipeyiMeH етш к е те м е дет куткеядер- де зэрс ж ок... Токтап еткен эш елон дарда квршбейдк.. Сурастырса 6ipey.repi жондерж айтпайды... 6ipey/iepi калжьщ кылады ... Сейтш, Айбаршанын да, оныд кдсьшдагылардыц да шыдамы катты бураган домбы ранын шепндей у з ж у ге жакындаганда, куткен жактан т а н са р г ая эшелон кеп токтай калды . Э р вагонная эскерлер каптап тусе бас- тады. А й бар ш а жэне оньщ cepiKTepi каптай тусе к а л - fan зскерлердщ арасына кем ш п K erri. Бул составгагы эскердщ кеб) езбектер, тэжактер, каза кта р екен... С о - лардын ар ас ы я э н Д эулетп 1здеп т а б а алмай саскал ак- таган А й бар ш а, касындагыларын т аст ай 6epin, epciai- карсылы ж уп 'рга ед1, таба ал м ады ... Алкьшган ояы к 323

©Kneci аузы н а тырылып, хал! бггуге таякды... Сол кез- де поезды жэнелтетга конырау да кагылып калды. Шыдамынан айрылган Айбарш а жылап Ж1’берд|' де, бар даусы.мен «Дэулет!» деп айкай салды. Оньщ бул даусы аса турпайы естиш б/лем, манындагылар шошы- гаидай ш епнш Ken'cTi. Поезд козгала бергенде: — Д эул ет! — дед! Айбарша, бурынрыдан да касты айкайлап. — Э у!— деген дауыс Кулагина сап ете калды оньщ. Дэулсгпн даусы сыядты certain Kerri мынау ун... Ол енгккен эла'з дауыспен тары д а: «Дэулет» декаде: — Э у, А й ы м !— деген дауыс ееп'лдк козгалган па- езра оапырыла мшиен кептщ арасьгиан. Б|'реулерд|‘ ц какканынан ба, элде куш:' таусылди ма, дауыска карай жугпрген Айбарш а кулай бергенде, 6ipey куигактай алды. Демш арен алкан Айбарша ко- зш тендере ашып караса — Д эулет!.. Ti.nre келуге дэрмеш ж ок Айбаршаны, Дэулет ке- тсрдп алды д а, жеиелш бара ж агкан составка карай жупрдг О л жшдоскашна поезд катты журш и е п ! Жан ушырды м а, элде жуйрщ пе, Д э ул ет 6ip вагонга кеп асылканда, ее in алдында карал турран 6ipneme жауын- гер Д эулег пен Айбаршаны icerepin алды... Айбарша талыксьш юеттк.. Ол ecirr жыйганда, поезд Кызылордага жакындап калган екен. Д эул ет Алмальнсга Тэрбия мен Дэметкен- ге де амандасып ул герй т, кептщ шлнен yiueyi Айбар­ шаны таба алмап-гы... Аз уакыттыц шпнде Д эулет А йбарш ага езйпц ка- лайша танкист болганын да айтып улгерд1, ауыл жаг- дайьш да сурап ул герд1 Ол каз1р Kiuii лейтенант екен, Tamcri баскарады екен... Кызылордага токтаган эшелон кэп турран жок. Аз уакыттыц ез| д е калан тез еткенш Айбарша бишей калды. K errepi майдан болганмен, Ж1'гтгтердщ кецш кетерщю, банданы эзм-оспак, ойын-кулк1, эн-куй... Сон- дай eMip e3ine елшпргендей, Д э ул ет ауылдарыдан эл- декайда сауы кш ыл боп кеткен сыякты... Эскерлж кшм- дс онык депеш Айбаршага ауылдарыдан сулулана тускендей керш дь.. Кескш де керж тене тускен сыяк­ ты. Солардыц бэрше кецш тойган Айбарша, сондай 324

жары барльгеьн щ Нитей болса д а ем 'ф ш де барпшп p e r мактанды!.. П оезд козгалып. кош тасарда: — А й ы м , — д ед 1 Д эулет, — ек еу м !з бурьш экскава- торда ж а р ы су ш ы ек, енда сен т р а к го р д ы , мен тан ки би- леп ж ары самы з да! — Эрине, Д эукеш !— дед1 А йбарш а. Поезда ж о н ел т бара ж аткан Д эул етке кул!мс!реген кескшман колын булгап турран Айбаршанын мацтаны- шы кеуд е сш е сыймады... ЖЕТШ1Ш ТАРАУ АЖАЛДЫЦ Д А Р У Ы У кр а вн ад ан Алмалыкка б а л а л а р мшчп келген э ш е ­ лонам станциянын, жырарырак, ©ткшип составтарра б а ­ гет болм.айтын бгр туйырына орналастыры п, эр вагон- ды аралап, балалардыд хал-жайы н б ш п жайгастыр- раннан Kcftin, Р ахм ет касына ерген адам дарды , эш елон- нын кы зм сткерлергс ариалган вагон ы н а алып к!рд! д е, П олсщукпеи б у п и п туннщ ж ардай ы н кенесп. — Са'здер, — дед! ол, эшелон к.ызметхердерiне,— е те ш арш алансы здар. Бугш ж ак с ы л ап турыя тынырыкыз- дар. Эшелон кузепя ж сргш кп адамдарра тапсырайык. /Калпы ж ауапкерлгк А ккож аев ж о л д а ст а болады, — ден Р ахм ет колым сн Сам аркан ды нускады , — кузетгш «рач боп бу л Kici калады, — деп , аудандары больница- ныц директоры, кар т фельдшер Бекпещ й нускады. О сы ган о л а р кел!сш, тунг! к у з е т т щ тэри бш аны кта- ганнан кейш эрк1м орнына т ар ар ан д а , Рахмет пен С а - маркан Наталияиы вагонына ш ы рары п салды. В агон алдына кеп коштасарда: — Ж о л д ас гар , — дед! Наталия, — расымды айтсам, осы са гон га Kipyre мен коркып турм ы н! — Н е г е ? !— дед! Рахмет. — В а го н д а д :iзектер иямен ауы р ьш меле ж атка н б а ­ лалар барьш , к е б ! нашар халде е к ен in кэрдййз. Со.тар- аь-Ч |'ш1нде мен in юшкене гшм ба ры н с!зге айткан ж о к еы» со б а л ан ы ц каз|‘р ол! я ripiciH e к э з .м жетпей т у р ... — О нд а тары д а шрейш! — д е д ! Р ахм ет. 325

— Жок., ж ок, — дед! Наталия. — Юргенде ие icreft- ci3, врач е м е с а з жэие квроен13 коркасыз да. — М ан а коркпаганда, енд! неге коркам? Кайта ш- рем!з де керемтз, кажетп шара колданамыз. Бастаныз, Бекпен агай!.. Бекпенпе ерген Наталия вагон баокышына потери е 6epin кулап тусе жаздады, Самаркан оны вагонга кол- тыктап арен шырарды. — М ана кайнаткая курш т'н суын |'шт ле ед1'?— . дел сурады ол коридорга ире бере. — 1ш кен,— д ед Наталия. — Ендеше еауыгады. — Эрине, еауыгады,— дед! Наталия мен Самаркан- нын сездерше кулак салып келе жаткан Бекпен, — кайнаткаи к ур ш т'н суы диэантериянын мын да 6ip — MiHe, осында! — д ед Наталия 6ip купенщ ал- дына токтап, езшщ xiprici келмегендей шегшшектеп. Купелей май шам таусылуга айналып, imi келенке екен. Рахм еттщ калтаоьшда Электр фопары болушы едк соны жагып, полкада шалкасынан жаткан баланын ашык беттне тосса, eiti елжтей боп-боз!.. 0jii-TipiciH б1лмегеи Рахмет.баланын шеке тамырынустап керсе, булшлдеп согып жатыр!.. Куаиып кеткен ол: — ©те ж аксы, жолдас Полещук, — деда кулагына сыбырлап, — т у к те erneflai, га!шз!.. — Эрине, т у к те етпейдь — дед! Бекпен де баланын. тамырьш у стал, — .мандайы тершш жатыр екен, тамы- ры жаксы согады. Мана ете эл й з ед1... KypiniTiH жэр- дем1 тигеш кб-piiiin-ax тур... Наталия д а балаяыц тамьгрьш устап керсе, согуы жап-жаксы, суйектсршщ ж in-rep! ырсыйып тургаи ба- сынан, 1ПЫПШЫП тер шыккан!.. «©лмес» депен сеи1м оныц басында енд1 тана тутаньш, аласурган журеп калгшна келе бастады. — Баланы оятып алмайык! — дед! Самаркан оган сыбырлап, — коридорга шыгайык. • М аган e iu i руксат ет!шз! — деп, коридорга шык­ кан Наталпяга Рахмег колын усынды. С пд ер ге не алгыс айтсам лай ы к болатынын б1я- мей де турмын,— дед! Наталия колын бер!п.— Комсо-.

молды к ж у р е п м н е н мын, мэртебе р ахм ет!.. Бул ез1м ш ц FaHa е м е с, эш елон дагы бар баланы н. атынан айткаи ал - рьюым!.. — Ж а т ы н ы з , тынырыныз, к у з е т к е уайым ж емещ з, балаларды е з уйлержде ж аткан д ай кервдз!.. в з г ел ер ! ж енеле бергенде, С а м а р к а н 1ркшп кал - ды. — Oi-з д е ш ы ры ц ы з, — дед! Н а тал и я оган, — тан ер- тед келереis. — Купенлзге Kipyre енд1 к ор кп ай сы з ба? — Ж о к , ен д ! кор.кдааймын, бары кы з!.. — О н д а , м ен эшелонныц к у з е т ш д е болам. Ж олы к- канша ко ш бол ы н ы з!— деп С а м а р к а н кол алысты д а шыгып Kerri. «Не д ег ен ж аксы адам! — д еп ойлады Наталия, Самарканды вагон еагш ен ш ы к к ан ш а женелTin сап, кызмет вагон ьш а карай карангы т у н д е келейке тораз- дешп K erin б а р а ж аткзн бейнесш е ес|'ктен карап т у- рып.— Н е д еген жаксы адам дар 6op i де!.. Б 1здщ О тан - дагы у л т та р достыгыныа айкын бей нес i де бул!..». Keni.ni ж ады рагандай болтан Н атал и я орнына кеп калгыйын д еп еда, калгый алм ад ы . Оны н кез алдына аз ем1'ршде кергендеркпц, acip ece согы с б асталгал ы кергеплсрш щ 6 api елестей калды... Н аталия акесл Молдавия республикасыны ц орталы к каласы Б ал тад а туратыя етш ш украин едп Наталия 1920 жы лы гу ды . О л уш ж аска К ар аган да экеса е л ш , уй ш аруасы нан баска к а с т колы н ан келмейтш uieiueci Житомир кал асы н д а жумысшы боп ктей тш агасы иыц колына кепып барды. Наталняны б а л ал ар ушне, шеше- oiiH wip ж уа ть ш ж ерге орналастырды. Наталия балал ар уШнде ж ур га , он ж еп ж асы нда орта мектепт! б т р .-и де, К невгеп ау ы л шаруашылык институтына TycTi. Институттыц eiciiuni курсынан б а с- талатыи студенттердщ тэжрибе жумысында, Наталия Днепрдщ Киевке жакындау бойьшдагы епн шаруашы­ лык совхозы на баратын болды, осы совхозда оныч куйеуге ти ген шеш еа' мен одан т у га н кппкентай С аш ка туратын e a i, он ы Наталия ж ан ы ндай ж аксы кередп.. Улы О т а н согы с ы бастал ранда, Н а тал и я институт- тыа сонгы курсынын экзаменш вте ж аксы багамен 327

тапсырып жатыр еда. Сол куннен бастап неап'спн са­ молегтер! КиевН уздашз бомбалады да, институттык акуы ж абылып, Наталия совхозра Kerri. Ол барса, не- MicnK бомбалары совхоз орталытьшыц тас-талканын шытармп, адамдары аеаш арасына босып Keriirri, На- талияныц туыскалдары туратын уй де кыйрап калып- ты жандарынын кайда екеш'н ешю'м бишейдь Оларды гздесНрген Наталия, бг'рнеше куннен кейш iHici Саш- каны арен тапты, езгелер! жок... Бул манайды жау коршап экеткемш корген журт партизан отрядын уйымдастыруды, балаларды тылта »i6epyAi уйрарды. Жыйнай ксле бала саны квбеЛ/п, элденеше ж узге жегп. Балаларды тылта Наталия По- лещук алып шыкты. Уймет комиесиясы бул топ бала- ны Ka3afKora)HFa mi6epyre уйтарьгп, баскарьт апарута Полегцукм тарайьгадады. Ж ол азабьм шеккен бала­ ларды Кызылордава жетшзу Наталия та оцай болтан жок.. Ж олшыбай олар жау сам олеттер тщ бомбалауына да ушырады, элдене 6ip станцияларда ipid.ain кап, азык ж егаей эшыкты да. Осы азапта, шырынта ушы- ратан бал ал ар да аз болтан жок,— Рахмет коштасып кеткеннен кейш Наталиянык уйкы сы ашылып кету!, со­ тые басталранпаи Кызылордага келгенге шейшп осы кергеи азаптарын коз алдьгна келт1рш, жаны турингу- ден еда. Ауьгр ойдаты Наталиянын е сш е 6ip кезде Днепр туенг метл... Д н е п р !. . Недеген жылы жез бул, Наталията!.. Бул еэенле ол Житомир каласынын он жылдык мектебшде окып журген кезгаде-ак ташык болтан. Оныц кениНне мундай ташьиктыкты уялаткан Гоголь- дан сыйгьаттауы да. Сол сыйпаттауды окытанда, «iuip- кш, керсем-ау!» деп ар май елеен ол. Осы арманына ол жеп'п, ст уд е н ти к шакхарыяыц бор in кумарткан Днепр- Д1Н ж атасы нда ©тк!зд!; кезд!'н ж асындай молд1р суын- да талай каздай калкып жузд|‘, жасыл шалгы.чына ■ палай аунады , тотайыя талай кезд!, жидеп мен булд1р- noHin талай терд1, тотайын жацтырыктыра, талай рет эн шыркады!.. Сондай суйген Днепрден, жау кумаса, ол суйресе кетер ме едН.. 328

«Эу, кызгыт кус, кызгыш кус, С е т келден айырган. Лишим кустмч reiiKiHi; Meiri слдсн айиргпп Хан Жэнпрдан екл1ш?»— дсп М ах ам б ет акын айткандай, «©Mipisui осынын ж а- гасында ©ткхзермш» деген Д непр д ея немгс баскыншы- ларынык екш ш мен epixcis кеткен ж о к па ол!.. Сол сыргумен Сы рдария езеншщ ж ага сы н а кеп 6ip-an ток- таган Н атал и яны н , ж ау колында к а л га н ел in еске ту- оргеиде, е н зор сагынатыны — Д н е п р . Д н еп д о ол ж а у колында к а л га н , тадзыры мэлгмыз анасыная да артык. сагынады. О йына Днепр туссе, квз жасына ис бола алмайды... Орышбордан шыга, acipece, К аэ ак с та н елкесане wi­ pe, Д непрд! ол бурынгыдан д а ар т ы к ансады... Барл ы к сабактан в з тендестерЫ ц алдыкгы катарында журет'ш Наталия, географ ия сабагына ш о р к ак т ау едк Сондык- тан, бул саба-кты окытанда К д за к стан туралы онык ес!»е тутк.аны — <^цада... кум...» га н а болатын. Балалар эшелонымсн Л ктебе облысына кеп Kipren ол,ушы-кыйы- рынл ке:: ж етпейтш таусыз, орманеы з, куйкалы eoi.M- дша'з, ж ап -ж а зы к даланы кергонде, «рас ехен Foil, дала... кум ... деган свздер!»— д еп ойлады. Дала!.. К ен дала... Орманеыз, бетегеа'з дала. 0 а м - Д1к депеш, вр т ж алапан ж ердщ ш вбш дей тубпхйз, енрек, каткыл... TeMip жол сганцияларында гана болмаса, бул далада ел д е ж ок сыякты... Эшелонда келе жаткая ж а с а м ы ст а у 6ip эйсл: — Б ул республиканын талай ж е р ш кездт'м, онык тогайлы, к ал ьщ бетегел!, аскар т аул ы , шалкар келдг, мелдф &зекдд жерлер! де бар, — део е, мыта ж алацаш даланы керген Наталиянын нангысы келмейдь Шел д ал ага карауга KQ3i талы п iiui пыекан Н ата- лняиын снд'|п квруге кумартканы — Сырдария езеш балды. О рта А зияда муидай ©зек бары н ол бмледк Онык угы м ы пда: «езен дегеяшц м ацай ы ж айкалган шалгын... М и у асы салбыраган тогай ... Сырдарияны д а сондай бол ар д еп ойлап келгон о н ы к кецЫ , мацы на келгенде с у сепкен оттай сене к а л га н сыяктанды. Зы- мырап келе ж ат к ан поезд анда са н д а , еэешпн имиген 329

тустарын жанап етед!, ол тустар Наталияга езен емес, еэектене бггкен кел рана сыяктатады... вйткем, ал манда то га й да жок... шалрын д а жок... тек, Кармакшы станциясьгаан еткен сон рана, кам ыс ескен оаяцдар ушырасады... Сырдыд осындай бейнесён нерген Ната­ лия, «бул жактыц езен! мынау болеа, — дежи imi- нен,— Днепрдш садагасы кетсён!.. НПркш, Днепр-ай!-» А лм альж стаяциясьшда Д н е п р а кыялдап жатып, тан 6i.aine, калай калрыганын Наталиянын 03i де сез- бед!... О сы тэтт! кыял ryciHe д е жалгасыл, аса 6ip эде- мшшгардщ йш'не сунгаген ол, оол юалпызден уйктай бе- рер ме ед1, кайтер ед1, егер элдею'мдердш куб1'рлескен даусы оятып Ж1бермесе. Оянып кеткен Наталия кезён ашып, басын кетсре турегелее, тундегё карт ф ельдш ер— •Бекпен еизи, ка- сында Рахм ет, Самаркан, Айбарш а жэне казакы киён- ген маекал эйел тур. «ёшм не халде окон?» деген ой кеп Kerri Наталиянын басына. >КуРсг' СУ сто калган ол урейл i кесшнмен басын тесеп н сн кетергенше, Бек- пен ояу ж аткан баданын касына барып тамырын уста- ды да: — Айттым ба, кызым, iнiц жазылады дсп? Кпз:р- ден-а-к ж азы ла бастагая ол... кел, кор взёц! — деде Наталия умтылып кврсе, кырыиан жаткан iracinin, кеше мешке рана таусылып бара жаткан шоктай, даг- дыдан тью кары етюрлене калган K63i, казф маздаган оттай ж ылы шыраймен жана койган екен, кешеи кек- пенбек срн:нен бугш куренденёп кан жупрштГ.. Былдырлап шыгып келс ж аткан тёленен, жудегел’1 айрылып кап, ыцырсудан басканы умыткан бала, куа- нышты апасы: — С а ш ка!— дегенде, «свйлсуге купим жок 6ipaK, менсн енд| коркпа!» дегендей, балажандапган кегёлдёр кэзш аудара 6ip карап койды. О сы карастыд езнак, Наталняга барлы к бакыттын жаршысы сыяктанып кеп!. IinciHe укёлёп отырып алуга ынгайсызданган На­ талия, шепнтп орнына баргаида: — К алай ? — деп сурады Бекпен. — Ж ак сы сыякты. 330

— « С ы я кты » емес, жаксы!.. Айтты м гой, « ш к ен- Д1 б а л т а л а са д а елмейдЬ деп?.. К.айнатдан к ур ш т щ суы — а ж а л д ы д даруы!.. СЕГ131НШГ ГАРАУ ШЕРМЕНДЕ Украинадан эвакуацняга келген балаларды орналас- тырганнан KeftiH, канал куры лы сы нык кезектеп планын карал акты к p e r бекп-yre P a x м ет райкомныц бюросын шакырды. Байжанныц бюрода баяндауынша, Туйемо- йын кум ы ны ц бер п бетшде, 6ipiHiui кезекте казылатын канал тар м агы он бес мыл гектарДай жсрд! еркш суа- ра алады екен. Б ул цифрга кан агатта н га н бюро муш е- дгрппц кой ган сураулары, осы ж ум ы сты аткарып ш ы- гуга куигпн, жету-жетпсу| туралы га н а болды. Рахм ет- тщ айтуы нш а, механизм купи ж е тк Ш к п , кауып — ж а- нармайда ган а, оны алу согыс басталганнан 6epi кун сапап кы йы ндап барады. — О л ж е н д е обкоммсн сейлссзтм,— дсд1 Рахмст, — каналды обл ы стагы к а ж е т ' куры лы сты ц 6ipi дсп ка- раудагн обком танган жок, сондьгктан, облыскд 6epLne- Tin ж ан ар м ай дан каналдын. ул есш молырак 6cprurcpi колоде BipaK, бул мэсслешн TeTiri облыста гана емес кон, бергалерi келе тура, мумкшдЬаер]' аз рана бол са не |'стемек. Сондыктан, механизмгс га н а сенin отырмай, ж еткш к п ад а м кушш табуды д а карасткрганы мы з жен. — О л туралы да ойламай ж ур ге ш м 1з жок,— дед! Байжан,— талкылауларыкызга усы н ы п отырган канал тармаг-ым ал дагы жылдык ericiue д ей ш улгерш ш ы гу- га он мы ндай кетпешш керек. O iieyryHi епн ж ыйнауга тараган колхозшылардын, erin ж ыйналып бола салы - сымен кур ы л ы ск а ораламыз деген уэдесш естщнцздер. Одан ксй|’н б|'рнеше ауданды ар а л а п келд1м. Эр кол- хоздан к ур ы л ы ска келуге ынтасы ба р адамдардкн есе- бш ала журд|’м , сол ecenTepai кор ы тканда, егср келем деуиплер у э д е сш д е туроа, он бес м ы вдай адам жыйна- 331

лар деген у м т м бар, онда 6ipiH4ii кезекте жоспарлан- FaH тармакты мсзгшнде еркш менгерш тыкамыз. — Мешнше, жыйналады Foil деп ойлаймын,— дед! Рахмет,— ез1м1зд1‘ц ауданныц колхозшыларынан, сен айтып отыркан цифрдыц тец-жарасы келетш Typi бар, облысымыздын езге жен ауданы жетРсепз мын Kicinl негып бермес екен. Облыстын быйылгы жоспары бойынша, eriii сен- тябрьд!ц аягына дейш жыйналып болмак. Бул облыс- та жердиг тондануы иоябрьд! ая ктап барып басталады. Егер он бес мындай Kici жыйналса, 6ipiHiui кезектщ жер к азу жумысын осы oki айда Giripin кетут мумкш. Кыс айларында бул кезектщ шлюздер! мен тогаидары да салынып болады. Материалдар мэселесше келгенде Байжаннын айт- каны: цемент шлюздерд! бегатумсн, канал сакасыиын накыз су ур ар жерш шсгендеуге рана жстед.!, сагаиыц езге жерin бекггугс жэне су жырып кетугс мумк'шднт бар ж агаларды бекггугс карабурадан баска материал жок- Байж ан бюро мушлершщ алдына шыйыршыктал- ган каказдакы сызыктарын жазып, цемент пен карабу- раныц кай орынга канша жумсалатын есептерш, бзга- лудщ oflicTepin кыскаша тусш :к л кып айтып берд!. — Бул планды, — дед! ол, — Анатолий Кондаатье- внчке консультацняга Ki6epin алдь!М. Планка ол Kici OKi тузету Kipri3rici келсдй сол тузстулер! туралы макан жязган хаты н окып ш т у к а р ук сат етниздер... Байжан хаггы папкасынан ялды да 01;ый басталы: «Кейде, — деп жазыпты Анатолий Копдратьеиич ха- тында, — 6i3 улкен жумыстареа кана кепи белем!з дс, уак-туйсктерд! ескермсйм|‘з. Keiioip « уак» дегешпз ар- тынан ipi боп шыкады. Мысалка туберкулездщ курты— кохты алыныз. Ол кезге мнкроскоппен кана кер:ноriH «уак» зат, сол кунтакандай затты ц нелср миллион ядамныц аж алы на ссбеп боларьш б!з есептсйм|’з бе?.. Муны саган ccKeprin отыркан cc6e6iM — сен баскарып ж-ypivii зор курылыста, кох сыякты, оз! шшкене болгаи- мен.залалы улкен заттар ж ок па екен? Менщше, сен шошыиба, оны ц аты ондатр. Улкенд>п жудырыктай ка­ на бул тышкан, Сырдарияныц ж эие оныц ею жагасын- д а ш келдердщ бойында мындап ep6HTinin 6iaecin> 332

К ар абураны н к а с жауы солар. Е ге р одариа карсы ш а­ ра к ол д а н баса н , сенin кар аб ур ак т у к к е де турмайды, карабуран ьщ шине олар мында ран у я салса, кам не injiHe су Kipefli д е, тез inipireai, э л i кеткен карабураны су копарып алы п кетедк К олы мдары планга карасам, бул мэселеш ойланбарансындар. MeniK тэж рибемде, егер кар аб ур ан ы н шпне фран- дуздык ж ас ы л д э р М буршеен, он д атр жоламайды, ж о- ласа уланы п ©леди 6ipaK, оиы со г ы с кезшде, кажетт1 мелшерде т а б у кыйыи, сондыктан о ц а й табылатын 6ip материалды айткалы отырмын, ол — кэд1мп бор. О н ­ датр одан д а ©ледк К арабураны н in line, балшык орны- на бор сепссц, ондатр уя сала ал м ай д ы . Борды беретЫ у тас К а з а к с та н д а , ocipcoe А лм аты облысында кеп. О сы мэселеш обкомны н секретарына ай ты п ем, республн- калык Совнаркоммен свйлесл де, бормеи ж еткш к'п мелшерде кам там асы з етет'ш болды . Кадырлы Байж ан, сен ж асаган ж оспарды тугел1мен каб ы л д ай отыра, ме- Н1ц гарпзетш 6ip айтар усынысым осы!..» Анатолий Кондратьевичтщ скш и л усынысы дария- нын ек1 иш ш косатын кетерме д ам б ан ы быйыл куз со- гуга ар н ал ган екен. «Дариянын шлген арнасын эз1'рге тузете алмайтын болга н сон, д е п аяктапты бул niKipiH ол,— дамба со- гуды кщ['ртуге болмайды, егер кьш'ртсек. Алмалык к а - ласы жыл сайы н cyFa гарык бол у каупы нда турады да кояды. Сон д ы ктан, бул курылысты кектемге калдыру шю'рше мен туб1‘р)'мен карсымын». Бюро муш елер1 Полсвойдын eid усынысына да к о ­ сылды. Бул каулы ны ест1гемде, елден ал абетен кайгыргаи жалгыз Ты рты к кана. Енд1 онын him екенднш окушы- ларга таныегырудьщ мезгш жеткен сыякты. Оныц аргы туб'| кожа, Оздерш пайгамбардын, эуле- TiMin д еп санайты н кожалардын, пш нде, Тыртыктын унл'шш а т а с ы сауда-саттыгы мол б а й Kici болган д а . Сыр бойын К о к а й хандыгы билеген кезде, осы елкеши даткасы са й л ан ы п , кеп жыл эш мдж кур ган. Онын эым- fliri б алал ар ы н а ауыскан. Тыртыктын ©з э к е а Сары кож а т е р т агайынды екен. Солардын у л к е ш П етербург университетш щ зац фа- 333

культетш 6ixipin кеп жыл адвокат боп icTeirri де, рево­ люция жылдары эсер партиясыиыц белеенAi inymeci бо- лып, Казакетанда Совет ем'мет! орнатан жылы Ауран- стан аркы лы Батые Европалык мемлекеттерд|'д 6ipevi- ие каш ы и кетштЕ Одан Kiuii eKeyi — мыцрырран байлар бопты д а , 1928 жылы ую'меттщ ерекше декреп'мен кон- фискаланран бес жуз байдын т!з1мше Kipln, мал-мулж- repi алынраннан кейш ©збекстан кеш т, одан Иранка ©Tin кетштЕ С ары кож а Бухар-Шарнфте отыз хатым-кардан бол­ тан молда екен. Окуын б т р ген и е н кейш тугаи жерше кеп, М0Ш1Т пен мед1‘ресе салып молдаль/к курган ол, С о­ вет ©KiiMeri курылран алгашкы жылдарда, ©збектен ал- ран эйелш щ атасы туратын кышлакка кешшт! де, сон- да бгряз ж ы л имам болып турып, акыры, ол да Иранга шмгып кетштЕ Оныц уш эйелшен он ул туран екен. Тыртык— киш онелшен 1918 жылы тукан бала. Экесшш, оран койран аты — Кызылкожа. Bipeyaep Сарыкожага: — Кожеке, азд ш тукымда, «кожа» деген ес'шгс «ка­ ра», «сары», «ак» сыякты сездерд1 шркеген'.н Kepin ек те, «кызылды» TipKereiiin керген ж ок ек. Бул балацыз- дын атын «Кызылкожа» койканыцыз калай? Элде, мы- на кызылдар уюмет1 курылран соц койдыцыз ба? Ол да 6i3Pc TyciHiKcis, ейткеш, с!з кызылдарды жек Коре­ ею гой? — лесе: — Кызылдардын ук1мет1 ориаган сон,— дейд1 Са- рык ж а з1лд1 калжыцмен,— мен in де баламды сол тус- ке иоягым келгеш рас; осылай бола береш де, егер ка­ жет бол са, агартып, карайтьш, саррайтып алу кыйын е.\\:сс кой. Кызылкожанык Тыртык аталаты н ce6e6i мынадап едк 9i<cci е збек кыстагына Kemin барран жылы онык yiiiiien тун д с, yfliiui шырт уйкыдары кезде ерт шыкты. Сгры кож аны н ею-уш баласы ертке Kyfiin елгенде, Кы- зьлкож а катты шарпылып шы кты да, кейш 6ip жак 6cri, 6lp колы тыртык боп 6 irri, ж ур т оны содан «Тыр­ тык» этап кеттЕ Сары кож а Иранга каш канда, Тыртык. оныц Анди- жанда тураты н баласыныц колында калып койды. — DipaK,— деп тапсырды Сары кож а улкеи баласы- 334

на,— К,ызылк,ожаны сен колында ус та м а, бетен ат, б е ­ тон фамилиямен жетнм балалар уй ш с орналастыр д а, ез'щ сы рты нан рана карауыл бол. Б ал асы экесш щ сез|'н орындады д а , Тыртыкка И т ­ кул Куип'кбаев дсген ат койып, т ан ы с 6ip адамы аркы- лы, кешеде кангырып журген ж еп 'м рстшде, балалар yfiifte орналасгы рды . Орыс балалары ньщ арасында тур ы п орысша окыгап Иткул, он ж ы лд ы к мсктепп алды цгы катарда 6iTipin шыкты. А гасы н ы н одан да iarepi окы ткысы кеп едь iHi- ci кенбед!, сон дагы оныц тыры сканы мамандык алып кызметкер бол уд ан repi, ж ены «кэсш ке» умтылу, оны- сы — урлы к. Ю'шкене кун1‘нен бу л «кастлен» эуестеи- геп оны арасы тыя алмай ж урш , акы ры inici «кэс!бш» ыолайтып ж !берд1 де, 6ip жылы серп<тер1мен туткынга алынды. Б у л ш айка колдарынан ж ал гап акша ж асау- га шейш б а р га н ед1, сол кы лмыстары мойнына тускен сон олардын. алды он, арты бес ж ы лд ан ж аза алып, ла- герьге Ж1бср1ЛД1; содан, епт1 И ткул Анднжанра кашып келдь «Е н д 1 не к т еу керек» д еген де: «сен бул арадан кет,— дед! арасы ,— осы ат, осы фамилиямен туран ж е- piiic бар». О ны ц бул усынысыпа И ткул кенср ме ед!, /кок па ед!, егер арасы «жуаидау» 6ip жумыстыц ш епн шыгарып к ой м аса. Агасы а ры л шын резвсдкасынык адамы e/pi, ол кызметке экеа аркы лы тартылран, оныц шпиондык м олiметтер ж ыйпаудан б а ск а, социалисте курылысца каскун см дж icrey тур ал ы алган мшдеттеме- ci бар. TapTOFaftpa ол inicin осы идай кызмет аткарура жумсады. О ран iHici кенср мс е д ь ж о к па ед|, егер ага- сы «Тартогай» аталатьш колхоз адамдарыныц, acipcce Оырбайдыц кож а тукымыка, acip ece Сарыкожа мен оныц туы старына жасаган «кыянаттарын» майыи т а- мыза тугел айтып бермесс... Иткулдын. бул саяси мэ- сс.теде 6ipiirmi рет окталуы ед!. Арасы ны ц сезшен ке- Гн'н ол «аты луяа» дайып болды д а , тапсырмаларын ор- ындаура агасы на уоде 6epin, тугаи к и р ш е журш кетт1. Иткул Куип'кбаев ед алд]>1меи К абан д ы га кел!п тус- т|. Жст1’м б а л ал ар уйшде тэрбие алкандырына докумен- т! бар оны, а у д а н жылы шыраймен карсы алды. Сол кезде «Тартогай» колхозьша са уатты ecemui керск бо­ ла кап, а у д а н д ы к жер бел!Mi Й т к у л га осы уеыныегы 335

айтып е дк кене Kerri. Тарторайга бара, ол ен алдымея Сырбайра жакын болуга тырысты. Жет1м-жес1рд1 ая- рыш Сы р бай одан кашпады, жалпактаган жас Ит- кулра ол: — Ж ап-ж аксы бала екенсщ, ж удэ, адамныц iiui-ба- уырына Kipin турран. Жеп'м байрус, бейнегп де ж удэ кэп керген екенсщ. Туран-туыскаиыкды да бйшеШй екенсщ езщ . Детдомга есгид! бышейтш кезде тускеи сон, ж уд э кайдан бклешн деп ен оны; эйтеу1р, казак, екеш’гш умытпапсын. Б!рак т ш н умытыпсыц, оны 6i- лущ окай рой жудэ. Б1здщ уйде ж ан азкантан. Эр уй- дщ босагасында жатканша, ж уд э б1'зд|'и'не келсейпп, жаксы болсан бала боларсын, ж ам ан мысын хныкса жен|'кд1 табареы н...— дедь Сырбайдын уйше келген И ткул узак тура алмады. Сырбай мылжык iticiHi, жен!лтек nicim уиатпайтын гдх, Иткул сондай адам боп шыкты. О сы мшездершен бей- маза болган Сырбай, 6ip куш оган: — Ш ырагым, б1зде турып р етщ келмес, тату-тзгп куш шзде ж!п;>нзд1 ашайык, — дед1 де уйшеи шы- рарды. Тартогайда да тез арада «Тыргык» аталып кеткон Иткул, Сырбайра сьшы&аранмен, Масакбаймеи тез сыйысты. Масакбайдын Сырбайды унатпайтынын бкле- ■ пн Тыртык. уйшен шыкканнан кейш «нуып ж1бсрд|» демей, «esiM шыктым» деп ж ам апдай келш де, Сырбай­ дын М асакбайды уиатпайтын сездсрш ecipe айтты. — Байканыз, акай,— дед! ол М асакбайга,— баскан адымынызды андып журетш ал ам екен, бойыцызды одан жы йнакы устамасацыз, мерт кылуы созс1з. Тыртыктын сез1н достык керген Масакбайдык Сыр­ байды ж ек керу! арта т у а -i. Сы рбайра олар 6ipirin кар* сы турмане болды. Тарторайга орныккан Тырты к, 6ip сэтте жасыры- »ып Лпдижандагы агасына барранда Брехунецпен та- ныстм. Б ул Брехунецтщ Сталин атындагы каналды ку- рысуга шакырылран кез! ед!; сондыктан, eneyi шпион* Дык к о н е каакунемдж icrepAi 6ipirin аткаруга ке- Кызметше зралран Тыртык, колхозга айта коярлык- тай касты к ж аеай алган жок. К.алай жасайды? Опыя 336

кез1 е к еу -ак , ал, колхозшылардын кездерi элденеше жуз... ж э н с ылги кырары кездер, кы йт еткенд1 ш ала кояды... С о н ш а коп кырары кездер, TiMicKiflereH аз рана кездерге а л д а т а коя ма?.. К олхозга елеул1 кастык ж асай алмауына кез1 жет- кен Тырты к, Брехунецпен акы л дасты да, eiifliri куш ш Сырбайды cypiaaipyre ж ум сам ак болды. Онын ойынша, егер Сы рбай уйымдастырута KipicKeH звено Kypim erici- нен бай еш м ал са, озге звенолар д а сонын yaricin алып, бай OHiMre ум ты лу жэне алу, 6ip колхоздыд гана емес, буш'л колхоздардагы звено атаулы пьщ дардысына сщ ш нетели оньщ аты колхоздардын еркендей, ньная тусуч- не жол аш у . О л а й болса, егер Ты рты к, Сырбайдыц iciHe бегет ж асай ал са, жаман ойы нда — букш колхозный, есучне богет ж асауы . К олхозды к ewipiaae Сырбайга ж а л а ж абу, кылмыс- к.а тартты ру MyMKiH емесш Ты рты к бш едк Кайдан он- дай ж ала ж а б а алады, егер Сы рбай ды н колхозга адал жыйдашы бол удан баока айыбы ж о к болса?.. Ендешс, Сырбайды алыстан торлап барып ам алм еи шырмайгыи 6ip тэс1л т а б у ксрск. Бул жонде коп ойланган Тыртык- ка, М асакбайды пайдаланудан баска жол жок сычк- танды. М асакбай ды ол сынап болган т э р 1з д 1. Жалпы жоба- сын ал ган да, ол колхозга KopiHey касты кка бара коя- тьш адам емес, Heri3i с о в е т к ад ам , онын устшс пар­ тия мушеск С ол ай бола тура онын осал жагы — 6ipin- ннден, ол баккумарлау, сонды ктан колхозшылардын айтканын ез! тындаудан repi, ез айтканын колхозшы- лар тындаганыи жаксы коредк екшнпден, ол сынды унатпайды, онын Сырбайга oiuireTiiii д е осыдан. К ол ­ хоз баскармасыны н Mymcci боп кы змет ютейтш С ы р ­ бай, колхозда, онын бастырында кем ш ш ктср барын корсе, ж асы рм ай ашып айтады д а отырады, онымен гана коймай, тэж рибеа KonTiriHC барып, «олай емсс, булай болу керек» деп акыл айта береди Ол акылдарга М асакбай карсы болранмен, баскарм аны ц езге мушс- Jicpi Ko6iH кабылдайды да, председатель сорайып жал- рыз кап кояды. Б ул жонде эла'здш ш сезген Масакбзй, Сырбай ай ткан конымды усыны старды imTeii унатпай отыра, сы рттай амалсыз макулдап, егер ол усыныстар 22-е. Муканов. 337

ауданда кабылданатын болса, ез ninipi цып апарып журдь Тыртык Масакбайдык осы э л а з жактарыныц бэрш де пайдалануна тырьгсты. Эрдэй1М Масакбайды дэрш- тей свйлейтш од, Сырбайдыц взш андьш журд! де, Ма- сакбай туралы сез шыкса, ecipe тасып экслдй Сол кы- лырымен ол Масакбайдык Сырбайра eiuiryiH арттыра TycTi. Ендпч онын максаты, шамасы келсе бул быксы- маны ертке айналдырып, Сырбайдыц колхоз алдында беделш Tycipy, ынтасына бегет ж асау, асса, бул колхоз- дан оны кеп'ру. Сырбайдыц eHflipicriK iciHe осылайша бегет жасау- Fa тырыскан Тыртык, оныц уйши'не ipTK! салудыц да камын карастырды. Бул женде оныц нысанага алып аткысы келгеш Айбарша, Тыртыктын байкауынша, Сырбай Айбаршаны туран кызынан кем жацсы кермей- дк Оныц осы экелж махаббагы Д эул ет манданта кат­ келi кушейе тускен сыякты. «Егер,— дсп ойлайды Тыр­ тык,— бул екеушщ арасына аразды к отыи тутата ал- сам, K03ipri жалгыз таянышынан айрылган шалдыц жуйкес1 neFbm курымас окон'.» Dip кезде Тыртыкка осы от тутанатын да сыяцтан- ган с д 1, ол— Д э ул ет ш ауылдап>1 ite3i де. Самарканныц да Айбаршада кецш барын ол Масакбайдан есткен едь Масакбайдын айтуынша, Самарканныц экеп Аккожа, Тыртыцтын экес! Сарыкожаныц экес1мен 6ipre туыекан апасынан туран ж нет екен. Аргы Ty6i аукатгы адамдар болракмен, Аккожаныц бала шагында axeci кедсйле- neai дс, кайныныц аулына кешin кеп консы боп шаруа- сын багысады. Сарыкожадан о к у окыган Аккожа, яб- riT бола мешггке азаишы боп ж эне Сарыкожага бала окытуда жардемш! боп кызмст штейдй Солайша кун Kepin жургсн Аккожа, 1919 жылы Сарыкожаныц жум- сауымен Ургешшке сапар ш епп бара жатоа, кум ара- сында басмашыларды куып ж урген Кызыл Армия от­ ряды кездеоед! де коркып каш ады, «токта» деген ай- кайга токтамаган соц отряд адамдары оны басмашы екен дойд) д е атып елт1ред1. Самаркан ол кезде юшкене б ала екен. Экес! елген- иен кейш, ж ас lueiueci байга тисд1д е Самарканды Са- рыкожаныц уй!нс тастап кетедк Сарыкожа ©збекстан- 338

га кэшкенде Сам ар кан елде кал ад ы д а , жепм бала боп каш ырып кай ы р сурайды. Сол кезде жаны ашыган 6i- реу оны А р ы с стандиясындагы ж е т 1м балалар уйше ор- наластырады. М асакбай да ол кезде осы уйдщ тэрбие- сшдеп ересек б а л а екен. Неге екен ш KiM бшсш, ол Самарканды бауырына тартып ж а к ы н кередк Сейт'ш жургенде, М асакба й ФЗУ-га ж 1бер !л ед 1 де, одан трак- торшы боп шыгып, аудандагы M T C - r in карамагында, oyefli тракторш ы , артьшан механик боп бсс-алты жыл кызмет ат к а р а д ы ; сол кезде парти яга KipreH оны, рай­ ком «Тартогай» колхозына п р едседатель кып Ж1беред1. Балалар у ш н щ тэрбиесшде он ж ы л д ы к мектепт1 ж аксы б т р ген С а м а р к а н , Алматыдагы ауы л шаруашылык ннститутына Tycin окыганда, М асак ба й д ы туысканы ке- pin, демалы с уакыттарын сонын уй ш д е етю зедг М асак­ бай, бул кезде, эрине, уйлБбаранды боп калган адам. Институтты 6 irip in Кдбандыга кеп ауданды к агроном болтан С а м а р к а н , Масакбай уй ш е н осы байланысын узбейдк Сам ар кан н ы н Айбаршада кещ л! барын естиен М асакбайдып т !л е п сонын, жагы нда болып, шамасынан келсс алым бе р уге тырысады. М асакбайд ы п т!легже Тыртыктын. Ti.neri уйлесе кет- Ti, солдаты ойы — Айбаршаныц кониин Самарканга ау- дарыи, Д э у л ет т ! кура май каптыру; сод а н кейшнамысм- па тиш, Д э у л е т т i арандату, оныц аты — мерт к к л у д е­ ген сез; ей тксш , кумарльнына К араган да, Дэулетт!к Айбаршадан елмей айрылар тур! ж о к . Егер муны icreft алса, Ты рты к «кудайдан» одан арты к не тшейдП.. М асакбай мен Тыртык бул !ске бар ынталарын сала KipicKeiiMen, ондгрген icrepi ш ам алы болды. Екеулеп Айбаршаны азгы рм ак болып едй од ан ic шыкпады. Дэметксн аркы лы ыкпал ж асауга ой л ап ед1, оныц ар- ты да арамтер болуга сокты. Д э у л е т пен Айбаршага да «Дэметкенд! буратын сол» д еп Самарканды Сыр- байга omiKTipy, суйтш кек ал уга и теру максатымен, коппрген осектер тасып кор т едй алрашкы кезде елБ riHKiperen С а м ар кан , кейш бойын т а р та бастады... Сой- Т!п ж ургенде Улы Отан согысы б асталы п кеттк Д эулет майдаира аттан ды . «Самарканнын бары ешп ашылды, Сырбайдын соры кайнады» деп ой л аган Тыртык: — Кыймы лдар кезщ келд!,— д ед ! М асакбайга,— 339

Айбарш адан Дауделл адам айыра алмаганмен кудай айырды. М ы на кыррын сорыстан ол, болса-болмаса да Tipi келмейд!. Самаркан броньмен калып отыр, осы калганы калган. Айбарша оган тныегенде миле тиед! енд|?.. Самарканга айту керек, енд1 баса кыймылда- сын!.. М асакбай бул сездерд! айтканда, Самаркан куп керудщ орнына, жатты да ренж1д1. — ©зщ с о в е л и азаматы б ол а тура, оныц устше коммунист бола тура, осы айтып отыргандарын не саз!? — дед! ол,— кещлще келсе д е айтайын, достын. емес, жаудын. сез! foA бул!.. Олай демегенде не дейш: Отан- нын басы на мынадай кун туып жатканда, елдж намыс- ты ер-азаматы Отан корга у га касыкгай канын кыйып кетш ж аткан да, сондай шын отаншыл азаматтын 6ipi Дэулет екен1'н коре турып, ол туралы осынша сэздерд1 бетщ кызбай калай айтып оты рсы н макан!?. Элде, ме- ni Отанга ж а у адам деп ойлап ж ур сщ бе?.. Ойда ж окта Самарканнын булайша тж келу!нен сесксие кал ган Масакбай: — О не дегенщ? Жай, калжыным гой...— деп жал- тактайын деп еда: — Ж алтактама, сен,— дед! Самаркан,— «ойын б<л- меген бала экесшгн сакялыи боктайды» легендой, О тан коргаран ер-азаматтык т|'зеден кан кеин'п журген ке- зшде, осындай калжыц бола ма ексн?!. Карябает ын рана камын жер шак осы ма?.. Ж аум ен арпалысура ат- танган азаматтын амандыгын тллемей e.'iiMiii ткпеу — kimim'h отына май кую?!. Эркайсымыздык да кемшш- п'мр бар. О л кемшшк сеиде де бар. Bipan, мен ceHi осы casino лоб in,' дал мундай арампеШл адам дсп облагай емес ем; бетiне айтайын, Мэсеке, енд1 ете жаман ойда калып отырмын; расымды айтсам — мына Сезанн рай- комга жстк[зг1М кеп отыр... Корккаи Масакбайдыц каз! шарасынан шыкып ко­ те жаздады. О л олi де «калжыным ед1, шын каргеain не кылганыц?» деп жалтактайын д еп едп ~ К алж ы ныц емес, и1ыиыц, HeciHe жалтактайсын. Жай калдыратын саз емес муныц. Расынды айтып, айы- быаа мойындай ма дссем, несiне бултарасыц? Шын мен 340

калжынды ай ы р а алмайтын меч! ак ы м а к иеремю т, esitiai ак ы м а к керем!ещ? О.чай б о л са, Taicri жсрде сой- лесейж,— деп Сам аркан ашулаиып т у р а жекелдк Епд! Tinxi саскан Масакбай, Сам арканды устай ап: — CeiiiKi д уры с, мен кателесп м , кешпр, енд1 бул e<mi айтсам, аузыма кум куйылсын! — дсп жалынды. - Б 1р ж ол та кояйын,— д ед 1 С а м ар к ан , М асакбай «эке-кулдыкка» дешн ж алынган сон,,— ек(нш1 рет бул женде а й т у т у п л сыр бердщ б а р р о й , Мэсеке, мур- дсм кеп'рсм. Б у л сатан менщ т ан а айтаты н мыктылы- тым емес, О та н н ы к айтатын м ы ктылыты . Мына свзщ- мен сен О та н н ы к жауысын. Bip K a T e flirilu i кешейш, 61- рак, сен б у л ойыниан менен коркы п кан а емес, ар-уя- тыкнын ал д ы н д а д а коркып, м ундай ойды басына ксл- 1 ipMeyre шын адам гер ш ш к, комм униста* кек|'лден уо- дс берссн?.. - Берешн,— дед1 Масакбай. Eueyi кол алысты. Бул окыйтаны Масакбай Тыртыктан жасыртан жок, оплаты ойы — досын да арандаудан оактанды ру едк Бул apaFa Наталия П олещ укпк келук Масакбай мен Ты рты ктын «Самаркан мен А й б а р ш а жакындасарл деген ум ггш 61'ржолата кесксн сы яктанды ; ейткеш, оларлыц бай цауы н д а, ол ексуш щ ар асы н д а шын, cyfiic- нондж б а ст а л т а н сыякты; А й барш ан ы сынап керсе, Доулетке д еген махаббаты ол п р е уд щ орнына кушей in барады. Сырбайдын кен ш н е Айбарша ж актам кайгы тус!- |)<м бс дсп ты ры скан Тыртык, бу л ж ак тан у м т уз!л- iciiiicii кей|'н, атасымен акы лдасты д а , е н д т купли опыц мол егпм а л у жешидеп iciHe б е г е т болута, жэнс p n i колее дпвсрсиялык icTepre Kipicyre жум самак Соцгы м эсслед е Тыртык ал саш кы адымнан бастап с.тпЧ'иикке уш ы рады. Ai-асынын, тапсы руы мен ол А л ­ малык аркы лы етет'ш зскерлж эш елон ды кулатпак бол- ды. Бул iciHiH ал таш сэт! тускен сы яктаны п, 6ip туняе ол, rcMip ж ол ды н станцияга ж акы н ж ердеп рельсiH агытты; ж ол ды н бул тусы opi би ж , оp i пмек ед:, сом- дыктан рельс! атытылтан тустан к у л а т а н поездын гас- талканы ш ы ту та THicTi. 341

Р ельсп арыткан Тыртыктын бакылап жатура баты- лы жетпей Kerin калды. УШне барган ол, кун-тэул!гшде тынбай агылатын поездардын р е л ь а агытылран^ жер­ дей налай к ул а у хабарын кутть BipaK, Кенторайдары радио туйШ1, Тыртыкка куаныштын орнына кайгылы хабар экелд ь «бткен туш, — деп хабарлады радио,— Алмалык; стандиясына жакын ж ерде, элдек!'м тем1р жолдын рельсш арытьш кеткен. Ол, эрине, жаудын жу- мысы. О сы араны, тааертеч ертемен ауылдан станция- ра сабакка келе жаткан он ею ж асар пионер кыз ко- редй Сол кезде сорыстык эшелон ж еле жатады. Пионер саспайды д а, устшдеп кызыл фуфайкасын memin алып, тем|'р ж ол усп'нде турып булгайды . Оны машинист керед]' де, агып келе жаткан эшелонды токтатып улге- редь Эшелонда майданра кетш бара жаткан эскерлер бар екен, солардыц бэр! сэби отаншылга «егер сён бол- масаи елед1 екем1з» деп рахмет айтып, сыйлыктар 6epin кетедь.. ж ас отаншылга жауынгерлермен катар бу к и Отан алрыс айтады. Кдскунем ж ауды н табылуына, жа- засын тартуы на сенем1з!..» Тыртыктын Кулагина бул хабарды тындаудын ауырлыры, куларына балкыткан коргасын куюдын ауырлырьгнан кем болга-н ж ок. О л кун сайын емес, сарат сайын e3iHin де туткындалуын кутть Кундер ете келе, Тыртыктын ерепю'ген ж у р е п бэсендей баста- ды. Енд|' ауы р диверсияга батылы барматан ол, Сыр- банды айналдыра тусу ойына тары д а оралды. ТОГЫЗЫНШЫ ТАРАУ КЕП ЕДЕГ1 КЕН.ЕС Kcfi6ip кузде узджа'з несерлеп кететш Сыр бойы- нын жанбыры, сол жылы сентябрьд1 аяктай басталган- нан, октябрьдщ аягына дешн т е п п , коймалжын ca3Fa айналкан май-топырактык мыйы шыкты. Осындай ылайсаи кундердщ б1'реушде, Рахмет сзлт атпеи канал курылысына сапар шект!-. Бул кузд! ойдарыдай етюзу, ау д а н жолбасшылыкы- 342

на онайга туск е н жок-ты. Ед алдымен быйылгы епнд! шашпай-текпей тугел жыйнап ал у керек те, мемлекетке 6epecicin ту ге л етеч, колхозды тукы м корымен, колхоз- шыларды едбеккунше тшеп астыкпен камтамасыз ету керек. Б кш цн зор мшдет — к ан ал бойына орнала- суга THicTi колхоздардыд б1разын, каналдыд казылып болатын ж и е п н е быйыл коныстандыру керек, жанадан доныстанатын колхоздарды куры лы с материалдарымсн камтамасыз е ту керек. Yniiinui зор Miидет — епн д1 жыйнап бол а салысымен-ак, канал курылысына шугыл Kipicin, планды ойдагыдай орындау керек. Мунын 6opi алгашында 6ipa3 а д а м га куш келмейтш жумыстар сыяктанранмен, ауданд ы к басшылардыц халыкты уйымдастыра 6inyi ар касы н д а, ойдарыдай орындалып оты рды . Жанармайды а л у кыйынга тускен- мен аудандагы комбайнныд icne ж арайтындары уздж- ci3 кыймылдан токтаган жок. К ол мен жыйналатын епндергс о р а к н е кетпен устауга ж арай ты н адамдардан катнаспаган ж ан калмады. Бул кезде аудандагы кецсе атаулыда кузетппден баска жан болмай, тугел1мен ж у- мыска шыкты, бастыгы Рахмет болып, аудан басшы- лары, тек сезбен нускау беруге канагаттанбай, бшек- rcpin сыбанып кара жумысты д а аткарысты. Сол ын- таныц аркасы н да, аудан астык ж ы йнауды облыс белп- лсген мерз|'мнен он кун бурын, мемлекетке астык тап- сыруды он бес кун бурын орындап шыкты. К а ж е т ’ куры лы с материалдарын а л у аса кыйынга тускенмен, ж ан а каналдыд бойына осы кузде он бес колхоз орналасы п улгердк Одан кейш канал курылы- сыныц ©3i долга алынып ед1, ж ы йналган адам саны пландагы мелшерден асып тусш, к ы зу турде icKe Kipic- Ti. Жумысы басталган канал курылысын квруге куздей езге ж умыстардан колы тимегсн Р ахм ет, жогарыда аталган жадбы рлы кунде осы ж ум ы сты керуге жэме ойында журген 6ipa3 мэселелерш ш еш 'п кайтуга ат- танган едк Рахм еттщ ойы, бул сапардан А лмалы кка ею-уш кунде оралып келмск едк «Уйдеп квш лд! базардагы нарык бузады» дегендей, мелшерл! кунде Алмалыкка «фалып келу туп’л , Рахмет штабка д а жсте алмады. Жур1стщ булай ш а енбеуше 6ip себеп — мыйы шыккан

сазды ж ерден ат аягын эрек аттауы болса, винил се- беп — к уздщ осындай, api ылайсац, api салкын кундс- ршде курылысшылардын аткаргаи енбепне, Рахмет- тщ KG3i тунып хайран калуы едк Ек алдымен бул курылысшылардын бурынгы ку- рылысшылардан тур! белек екен: бурынгы курылыс­ шылардын басыцкы кепшйпп элекедей жаланган жас жнтттер болса, мына курылысшылардын копшiлiгi— жа- самые еркектер мен эйелдер, б1’разы — ересек балалар. Тур-турпаттары осылай болганмен, бул курылысшы- лардын эркайсысыныц кольша тиген кегпен, мьчдегп кызмеп'н карулы жас жнтгтщ кетпен1'нен кем аткарып жаткан жок. Солардын шппде хайран калярлык ©him де кездеседк 6ip адамиын 6ip кун п мшдеп' — алты кубометр ж ер казу болса, кейб|'р алдынгы катард.тгы жас эйелдер мен жасамыс uefi6ip еркектер кушне он бес — жыйырма кубометр шыгарады екеи. Солардын ор- кайсысымен Рахмег кенесш керсе, ©шмд1 енбекке 6ip рана нэрсе жетектсйд'1 екен, ол — О тан намысы. Бул намыс хайран каларлык дэрежеде екен. Жур'п жаткан сорыстын мэн-жайын б ‘|лмейтш Kici кемде-кем. Олар ocipece Сталин жолдастыц сорыс туралы, женкке шакыру туралы айткан сездсрш ж аксы угыпты. Сон- дыктан, эр курылысшынын мыйына уяларан сана: «жс1ист|'к зор куралдын 6ip винтип менмш». Азаматтык санасы сондай оларды жаура кектендфе тусетш жене 6ip себеп — б1реуд!ц жары, 6ipeywn па­ ласы, б|'реудщ OKed, б1‘реудщ туыеы, б!реудщ дисы... дегеидей, жанашырынан майдан га Kicici кетпегондер жок екен, Кей<нреуд1'ц элденеше жанашыры кегксн. Мысалы, Кармакшы аудапынан келген жасы жетше CKi.icri 6ip шалдыц айтуыпша: бес баласын, улы-кызы аралас тогыз немересш, алты жнен|'н, ез:н:ц exi iniciH, эйслшщ уш iiiicin коскаиди, майдан га 25 жакыиын ат- тандырган. — Солар жаумгн арпалысып ж атка пда,— дед1карт Рахметкс, курылыс жумысына неге келген ссбебж ба- яндаганда,— уй д с жатута ж уд э шыдамадым. вгксч жаз, канал курылысына он тер т жакыным катнаскаи ед|. Уйдс отырсам, солардын ориы ж удо олкы сыякга- иа бердк Ж онс... 344

Аржарын ж а с к а булыккан к ар т айта алмады, емт- Keni, 6ipneuie жакыны майдаида казана ушыракан екен. Р ахм ет ж убатканнан кейш карттын, айтканы: — 8 p 6 ip ш ап кан кетпешм, 6ip ж ауды н желкесш кыйкан сы яктанады , сондыктая д а , кетпен шапкан оа- йын кай раттан а тусеы. Бул кар т к а у к с а с адамдарды Р а х м е т эр жерден кез- дест1рд1. С он д а, Рахм еттщ кебш есе хайран калканда- рьт— майданна ксткен ж акы ндарынан амандык хат алып, кетпснд1 катерiuKi кеш'лмен шапкандар емес, «жамандык» х а б а р алып, кайкылы кен1лмен кетпен шапкандар. Э д е т те кайкылылар: сан а да н саркаятын- дар, буп'ле ж удейтш дер, тустеп д е, куш тен де айрыла- тындар кой... М ы налар ше?.. Б ул ар д ы ц Tyci ксткенмен, куш! кетпеген!.. Кетудщ орныпа удой тускен!.. Кетпенд1 ciareci тым екшнд1*, балшыкка к а д а у ы тым шы.чыр!.. Мундай ек т'н д ! енбекке бастаушы н ам ы с пеп кск еке- шне Р ахм еттщ к е з 1 айкын ж е гп . О л жакбыр жайын кексе кып: — Кыйы н болды fok, бул, мадш ы идыры п!— десе: — О касы ж ок,— десед1 курылысшылар,— кайта, казука жер ж ум са к болады!.. En6cKri осы лай аткаргандарды арал ап келе жат­ кам Рахм ет, кан алды к 6ip тармакы нда Сырбайды кез- дест|'рд|'. Ш ал ды ц касында жумыс к:теп жаткандардыц 6ipeyi, кан ал д ы ц ернеуше ушлген балш ы кты ц кырагы- мен салт к е л е ж аткан адамды Kopin: — Бу юм екен, жауын-шашындатып бейсауат жур- гси?! — деп тандана Караганда: — Райком кой!— деген ед|' С ы р бай , туй м е 6ip к а­ рал аи. — Оны кай д ан б|’лдщ?— деген еур аука: — Кунрыгын камшылатып кслед1 кой, аты,— дегеи 0/1i Сырбай, — райкомнык шабдары сей тетш ед|' жэне оцкендей ж ур етш e;;i, мынау ат — п а к сол; жэне рай­ комщик 031 с а л т жургенде аяк-колы ж у д э тыйыштык кермей, ербепдей 6epcTin, мынау д а свй тш келед! кой, жудэ!.. Салттылы «райком» дегенге ceHiwi беюгеи Сырбай- дыд он колы , ыктыярынан тыскары кеудесш е барып 345

далды да, сырткы туйежун шокпенн iк каусырулы вш* рше Kipin Kerri. Жылы койынга KipreH оныд салдын оаусадтары, щемлен 5ш1ндег5 «амзолдын тес далтзсына с.урынды д а , элденен! 1'здей бастады. Бул далтада Дэу- леттщ хаты бар-ды!.. Кеше гана Айбарша экеп, одып берген. У за к жазылран хаттын сездершен Сырбайдын есшде мыдты устаганы 6ipeyi FaHa, ол — «TipiMm!..» Баласы майдан Fa кеткел1- caFaT сайын емес, минут са- йын «не болды еден?» деген сурау дойып, сурау койга н сайын ж урег1лэрша-пэршаланып журген Сырбай, жал- гызынан «TipiMin» деген хат алса, хаттын осыдан баска сезш еешде далай садтасын!.. Койяына салган хаттын OFaH ыстыдтыры сонша: тес калтасьшда кагаз емес. Tipi Д з у л е т 'н сорып турган журег1 сыядты!.. Сондык- тан, кетпенд! дулаштай, жыйылата скчтеудщ арасында, «хатым Tycin калды ма» дегепдей тэ с калтасын элсш- элс|'н сыйпап кояды... Соншалык куандырган хат- ты, дос кереп'н Рахметке керсетпепенде Kisire кер- оетсш ол!.. Жаркын жузд1 Сырбайра Рахм ет атынан Tycin амандасты да: — Д эулеттси хат келд1 ме, Сыр-еке?— деп сурады. — Ж удэ, кайдан бклдщ?— деген Сырбайра: — К ескш вдз айтып тур,— дед! ол. Былайша д а калжынды бишейтш Сырбайдын, iuini куанышын одан эр! бугуге шыдамы жетпед1 де, кете- piHKi кещ лдщ лушлдеген эсер1'мен, койнындагы хатка тары да колын тыкты. KyHHiH ж ауы и eKCHi, онык есше, хат койнынан суырыла бергенде гана тусп де: — Х ат келу: жудэ рас, — дед1 Рахметке. — Кой- нымнан суырып жатканым сол. BipaK, жауын скен Fofi, кун. KaFa3 булш ер, кепеге барып окырмыз. — К аш ан барамыз?— дед:’ Р ахм ет. — Кешке. — KeiuKipin болган жок па, — д ед 1 Рахмет, жакбы- ры кальщдай Tycin, куилргтенуге айкал ран тенереки к931.мсн шолып,— е>щ тараура д а болады рой деймж. — Болса болар,— дед1, хатты Рахметке керсетуге асыккан Сы рбай,— булыцрырланып кеткенмен, кун уя- сына енд! Fa«a конран болу керек. Б|'з жумысты будая 346

кешгрек д окар уш ы едж. Ертсрек д огар са к догара- йык- » Ж умы сш ы лар ж ал алура тарай бастаран кезде: — Ш ы рак, сен атына мш!— д ед1 Сы рбай Рахметке. — Неге, Сыр-еке?— дед1 Рахмет. — Ж ер д щ ж уд э мыйы шырып жатканы н кермей турмысын? Толарсактан саз кеш in ж у д э калай жаяу журесщ? — ©згелер калай журсе, мен д е солай журем де, Сыр-еке. — О лар га картам а сен. Олар кун узы н кетпен ша- уып ж удэ ciHipi созылып калгандар. Толар сак тугш п - зеден сазга Kipce де шыдай бередк.. — Ж ап -ж ас ж ш т емеепш бе, Сы р-еке,— дед! Р ах­ мет калжынды кеск1нмсн, — кезге ш ы ккан суйелдей боп, жаяу кепнш йктщ арасында ат к а MiHyiM уят емес пе? Ж акын ж ер кершед1 рой кепещ з. — Ж уд э м е й л щ ,— дед! Сырбай. Сырбайра epin жаяу тарткан Р а х м е т , атына м!н- бегенше куа н а койган жок. Ж ердщ а с а ылайсан боп ксткенш ол, енд! TinTi айкын керд1. Тайранактаган ая- рын канша н ы к басам дегенмен, 6eri ipin жаткан жер- д!к астында т ы я н ак ж ок сыяктанды. Малтыккан аярын саздан эрсц суырып мыкшьшдауга айналган оны Сыр- бан токтатгы д а : — Атыца Min, шырак!— дедк — О касы ж о к , Сыр-еке! — дсп Р а х м ет тары да сы- пайылык icTcfliH д еп едк — М 1н деген сон мшеейпн, ж уд э!— дед! Сырбай,— - орынсыз уят ты н кереп не? Рахм егп Сы рбай атына мшп'зд! д е , 63i узенп'сше катарласа ж ур ш отырды. «Тес таба н ы жер сызган, атан журер ж ол екен» деген казак, м акалы -густ! Рах- мсттщ eciHe. Сол сездердщ м аш асы н а ол енд1 гана туешгендей болды. Мал баккан е лд щ укымында, атан — уй айуандарынын шпндеп ец KyiUTici, кыйындыкка ец тез1'мдкн, сондыктан ем1рдщ кыйындыгьша тез1мд1 адамды eoni ауы л да ат-анм тецсйд1. Сы рбай Рахметке сол атан сы яктанып кетп'. Адам т угш а т тайранактап врен журетш сазра онын аягы казы ктай кадалып аса 347

нык тиедк ж энеж ы лдам аттайды. Тэн кунл солай бол- са, жан куш ! одан да керемет сыякты. Керемег смей немене, ж асы жетшске таянганда, жалгыз ба.пасы ау- зынан о к тутеген ажалмен арпалыса кеткенде, ажал- ды ол елт!рерш , ажал оны жутарын б>ле алмай жур- ген т а к т а , ояуда есшде, уйктаса тусшде бойын баскан ауыр ойра кажымайтын неткен жан!.. Ca3Fa малтыккан Сырбай, койнындагы куанышты хаттын мазмунын кепесше жеткенше Рахметке айтып та болды. К епе дегеюапз кабырралары жерден казы- лып ж асалган уй. Сыр бойын мекендеген казак ауыл- дары, ауыл шаруасы колхозданганша, тек, кыстын ci<i- уш айлык суырьшда рана осьшдай кепелерге мекендсп, жылдын езге айларьшда унем! кешш журетш. Кысы шуакты жылдарда кепеге де отырмай, кара уймен1 шыгатын. А з уакытка рана керек кепелердк ешым кут- пей, ауыл отырмаган кезде, Te6eci кулап, кабыррала­ ры опырылып, акрал-санрал жататы н. Сыйкы сондай бола тура, кененщ езш де аукатты адамдар Fana жа- сайтыи д а , кедейлерддн. оран д а aai келмей, какырамен2 де ыскы-аяк суыкта куиелтш шыратын. Рахм егп бастап экеле ж аткан Сырбайдын Kencci, бурынры кепелерге укеамайтын, Рахм ет салынып жат­ кан кезде Kepin кеткен. — О у, ж урт!— деп журген Сы рбай сонда, айкайшы бон, — «тусп'к SMipiH болса, кунд|'к мал жыйна» деген бурынгылар, «кундж турар yftinai жылдык кып бек! г» деген; ж уд э колдарьщнын ушымеи рана жтемендор, 6|локгсрщнщ KyiuiMOH ктендер! Jprecin терек казыц- дар, жылы болсын! Te6eciH жондандыра калап, калын жабындар, с у сорраламасын. Сырбайдьщ сол сездер! калткысыз орындалраныи, Рахмет онын кепеечне Kipe кордн Бурынры кепелердш iie/icpi сатысын балшыктан Keprripin, ылайсанда адам тайганактап жыгылып жататын ед|, мина кСпсн!н са- •гысы буы л ган к у камыстан жасалгандыцтан аякка тактандай нык тнед!. KencHiit !Ш! тулкшщ Милей жан-жакка тараран кеп ‘ Kills \\’ЙД1 Сыр Ml «кара уй» (?) дсГ-.-ж - К а к ы р а —буган камыстан жасаган курке. 348

ка.птарыс. Э р калтарыстыц корилорына жагалран фо­ нарь ш н ге н . BijiTeci жогары к е т е р т г е н «жарканат- тын»' сэулесш ен коридор самаладай жап-жарык. Сырбай P axM en i кспедсг! ез белм есш е алып юрД1 де, «жарканат» жакты. — Ж ы лы болме рой, мынау!— дед1 даладан тона- зыккырап келген Рахмет. — О т жарылган болар, — дед! Сырбай. Р ахм егп н Keai от жагылатын ж ерд! бул белмеден 1'здеп таба алм ады . Белме кен екеи: iiui акбормен сы- ланыпты, т еб ее ! бойрамен2 ж абылыпты, табалдырык- тан ж отары рак котерЬзген, еэю орнына д а кабатталган бойра Tece.'iiiiTi, iuixi кабыргага т а к а л а бш'к, кен койка кой|,1.-1ыпты; ycTi кокыр одеялмен ж аб улы , бас жагыи- ла коцыр тысты улкен ею' жастык, койканьщ кабырна жагында ш ш ген оюлы тускшз тур , сы.з ж ак кабыргара Сонет Одарыныц европалык 6oaiMiHiK улкен картасы 1лнппт!, картан ы ц 6ip lueTinc так ал а riri.nrcn газеттер ijiyjii тур; онын астыдры жарында, у с тш е ею корне, 6ip жастык жыйналран сандык, онын алдын ала курган шымылдык турул ! тур; сандыктын б а с жарында, бетш шыныларан ж актауда Доулет пен Айбаршанын катар тусксн зор iwjiTpcTTcpi, eciKTiit 6ip ж а к босагасында кш'м ijicn'H ж ерге конырлау перде курылран... Фонарь- дыц жарырымен осьшыц бэрш шолыл шыккан Рахмет, бул уйдсг! ж асауды н озгесшен rep i, турул1 турран шы- мылдыкка танданды . «Неге курды екен бул шымыл- дикты?!» дегсп ой келд! оран. Ш ымылдык жайын жа- та-жастаиа сурагы сы кслгсн Р ахм ет тенерепн тагы да квз!меи ш ола ба ста ганда, Сырбай: — Сырткы су кш'мдерд|‘ шешейгк тс, KenTipyrc Ж1'бе- pefiiK,— дед!. Олар су кшмдерш iuciuinin болранда, орта жасты- лау эйел к ! р т едi; — Kwiin,— дед! оран Сырбай, Р а х м ет амандаскан- нам кейш,— а с уйге апарып uiin келш ! мыналарды, Кн!мдерд! алып женеле берген эйелге: ‘ Фонарьдык яты. 349

— К елш , кешжпей орал,— д сд 1 Сырбай.— Жам- агайынымыздын aflejii cai,— дод! ол, эйел белмеден кеткеннен кейш ,— epi cofuctu. Осы кепедеп жумысшы- ларга ас к т е п берелi. Сандыкка отырасын ба, жерге кшз салайын ба?— деп сурады Сырбай, Рахметтен.— Отырам десен жер де жылы. «О калай?» деген сураулы кесю'шмен караган Рах- метке: — Б13Д1Н ауданда корей колхоздары бар FOfi,— де- Д1 Сырбай,— солар, менян сэкшщ астынан жасайды екен де, жып-жылы боп турады екен. Кеуш ме кона кап ед1 сонысы. Осы кепеге мен де соны iereTin ем. Ж удэ рахат болды. — БЬлем, 61'лем бул мешт!,— дед1 Рахмет, — «куду- ри» дейд| корейлер муны. Маган д а унайды бул меш. Корейлерде тесеш'ш аз болады гой. Олар бойрага да жата беред|'. Бойранын атын «темже» дейдк Жастык орнына ж астана кететш агашы да бар кой олардык, оны «могдсги» дейд1 екен. Сырбай койкасынын жамылткышын ашып калын- дау 6ip керпеш алды да, бойранын тер жак устшс те- седс Олар к ат ар отыра берген кезде, манаты эйел кай- та Kipai. — Ш ырак, — дед1 Сырбай Рахм етке,— конак келсе кой соятын эд ет1м13 болушы efli гой, мал алдырайын. — взд ер мозге даярлаган ас маган да болады,— дед1 Рахмет,— атада1 ш сеюздер мен де атала imcM, узбен2 болса — узбен... — Erin re эл! мольжа коймаганмен, — дед1 Сырбай, — аталаиы азы к кылатын халге ж ете койган жокпыз. Узбен iuieTifiiivtia рас, 6ipaK, жылтырсыз узбен емсс, жудэ стп‘ узбен; оныц артында майга бекпрген ботка- мыз да болады. Аталарымыз ай ткан емес не: жудэ «кулдай ж ум ы с кыл да, бидей т а м а к iui» деп. Жумыс ауыр болган сон, тамакты да аямай 6epin жатырмыз, кетпсшшлерге. — Д ур ы с 1стегенс1здер. 1 «Атала» деп Сыр eai ункежеш айтады. s «Узбен» деп «ксспе квжеш» айтады. 350