С. Муқанов-Сырдария Е169

каналга Kici«i кеб! рек ж (беру уш ш , отардын санын да, бакташыньщ санын да кыскарту керек, exi отардан 6i- реу ж а с а у керек, одан отарга кем ш Ы к келмейд1, кеч дала кеш е отарды 6ipiKripin ж айсак да оттауга жете бередн М ундай усынысты кебшесе шал-кемшрлер жасап: — Е ю отарды 6ipiKTipin, кунд1’з п багымын да, т ун п к узетт д е 6ip шал, 6ip кемшрге тапсырса жегп; шзл кунд('з ба гад ы , астында ат, е й мы н койга еркш не боладьг, т у н п кузетке кемшр д е ж арайды , кой телдеп болуга ж акын, аздаган телд! алып улгеред! ол, койды ит-кустан коркайтын иттер бар... «Иг» дем екчи, Телкелес келгел! Байжанньщ квзш е ерекше т ускен 6ip кунды д у н и е — бакташылардьщ ит- терк О лар eKi тукьсм. Bip тукымынын денелер1 добал- дай, аяктар ы арыстандай сом, кеуделер! салынкы, мо- йындары ж уан, бастары ж злп ак ж эн е улкен, кулакта- ры мукыл, урттары салбыранкы, ай каса бггкен азула- ры урттарын ыржыйтып керш турады, тамакдарынын, астында, ш октала б1ткен узи н кылы бар, кылдары жылкыныц т у куйрыгындай ж уан, куйрыктары шолак, туетер1 кара-квк, ездер1 шс'| каппайды, такертен кой- мен 6ipre ередк жачлымдагь: койды жаталап журедк Dip га ж а бы — Kcfloipi шел оттайды, оны карт колхоз- шылар ырьгм керш , «uirepi баоканньщ ип оттайды, кейш кегкекш ц пелini урлык кы лады» дейтш ед1 бу- рьш гылар, ырысы тасыган колхозда бул жакеы ж ора десодь.. О л иттер тувде ж усаган кой га да 6epiK кузет- uii~- кораны ж агалап журед!, 6ipaK, баркылдап урс бермейд!, кы рды н жырткышына кузетте жургеш'н 61'л- fliprici гака келгендей, анда-санда гана 6ip манк сте- д|', онысы арыстаинын дауьгаындай ж уан шыгып, ж ан - гырыгы ты м ы к туннщ элдекайдагы алые xyKnipine Д1- р;лдей тар ап жатады... Бакташ ыларды н айтуынша, бул иттердщ бар кем- iL'i.airi — ж у п р у г е олак; каекыр, т у л к ш олардыц ’(луде oipeyi-ак куы п жетед(', ал, ж оте кал са , каекырынды кояндай-ак басы п калады... «И т ж е н казнаньш 6ipi» дейд! к аза к , ©зге iirri Ki.M б!лсгн, мьш а б:з сы йпаггап OTbipFan нттер, мал шаруашылыгы у ш ш бага жетлейтш казна. Телкел жайлауыиа ж узден артык колхоздык 201

малы шыгады. С о л колхоздардьщ ж у з мыкдагаи ма- лынан бул иттер капыда бол м аса дыр адына мал бермейдк.. И гпн мундары екшнп Typi: ж уш тыдыр, денесн ими- ген жпишке, дулагы шашадты узын, тумсыры cyiiip, аядтары нэз1к' , дуйрыгы сабау, дабырралары тырыйган арыд тазылар. Булардык да бф неш е касиет! бар: 6ip касиеп — зымыраган жуйрж, канд ай aHFa болса да жетпей доймайды. Екшнп дасиет1 — тэал д о й ж оне ку, ал! жетпейтш энны й TipceriHeH Ticren зыдысын шыкара- ды, куса жстсд1, дашеа жетгазбейд1, екеу-yiueyi dipixee, элдерi жетпейтш акды да дадпады лдап отырып жарып тастайды. Yuiinuii д аси ей — ж аны ж о д батыл, тулкМ ш!не Kipin алы п шыруга бар, ту л кш щ Tici тиген езге тудымды ит, eHfli дайтып ауыз силура батпаса, бул та­ зылар, уртына Tici б1здей шаншылып журген тулкшер- fli белдемеден Ticren С1лк1леп влтгредй ызаланып ал- са, домаланып калган К|'рп1лерд1 де, аузына инелерг кадалуына д ар ам ай шайнап тастайды . TepTiHuii да- сист! — сауысданнан соцры сад осы тазылар, уйктап жатып жы ланны д жоргалаганын естидё Бесшпп—и!ст1 сез1мпаздыгы гажап, ана дырдын асгында жыртдыш ан не бвтсн ада>м келе жатса мурны сезе калады да шандылдап уре турегелед!', урген даусы шандылдаган ащы, шацдылдай далса ж еремipге кетедй.. Иттерд! сыйпаттап отырып темамы здан шыгынды- рап кетшш’з. Г)|рад, бул да осы теманын мэселес! сы- якты, ейткеш, 6i3re u n i ит ушш емсс, мал шаруасын батуда, еЫруде орны дандай ©хеши дерсету ушш сый- паггау дажет болды. Сонымен, дыедасы, мэж ш стесш отырган кепш ш к- — Коне, сонымен, канал дурылысына баратындар- дыц Ti:iiMtH д е ж а с а й отырайык, — деп, Байж ан эр бри- гадала болган м э ж ш е те калтасы нан книжкасын алып, суранушылардын т!з!мга ж асай бастай ды ... Бригада квп. Оныц бзр ш ен алатын адам дары н м э ж ш с уетшдо FaHa ж азса, 6ip ж ум а емсс, алденеш е ж ум алар керек болар e,ii. О ран уады г бар ма, Б ай ж а н д а. «Bi3re де дон ак. бол» деп ор бригада ж алынранмен, Байжан ке- 6iHe рахм ет ай гты да, ацшылыгын д а ж асай ж уре, 6ip 202

жуманыц ш пнде Телкелден курылыека баратын адам- дардын, д а т1з1мдер'ж аныктап алды; сайып келгенде, бул ж ай л ауд ан курылыс ж умысына ею мыднан астам адам шыкты. Ж ум ага жакьш сайрандаган Телкелден Байжан мен Сам ар кан тац ата аттаиды. Тунде тьшыстаган жан-ж ануарды н кыймылга Kipic- ксн кез! бул: кой макырап, туй е боздап, жылкы ккмнеп, кус шулап,... дегендей, айяала азан-казан еде Маши- насына Miплелi келе жатып сонын, бэрше кулак турген Байжанга, ж урегш козгай калган 6 ip ой кеп Kerri. «Осы ш уды ц бэр! дс бала уш ш , — деп ойлады ол, — epicren бара ж аткан койлар неге мацырайды? — кора- да козылары кап барады! Э ке 6ip туйе неге Создан барады? — мына 6ip уйдщ касында, банлаулы ж ас бо- тасы калды!.. Cou ay 6ip у flip жылкыдан зне 6ip бие неге к;а'нейд1-? — анау ойнактап ж урген кулын, д эуде болса сонык:!.. Эне 6ip ш згы ш ты кара, сонау 6ip салг адамныц твбссшен, тулш алатын буркггтей тешл, бур- rici-ак ксп ж ур !.. Нелпстен ол? — д эуд е болса оол мак- дагы уясын коргаудык камы да!.. Келдсп уйректер неге у-ш у бола калды? — карш ы га жур екен, эне!.. Ж умы рткалары н шагып 1шед1 гой ол, уйректердщ!.. Оган ш уламаганда неге шуласын, уйректер?.. Эне, она ж актарда т агы да шу...» Ш уларга к ул ак турш эсерленген Байжан, машина- нын касына мелгенмен мшбей, калшыйып турып кан­ ты. «Мунысы нес!?!» деп ойлаган Самаркан, оган тац- . дана аз карап турды да: — Эй, Б ай ж а н,— дед! оган. — Э у! — дед! Байжан селк ете кап. — П оэттерш е1 карай калдыи гой, тенереп'не?! — М умкш , — дед! Байжан, сез1'м билсп ксткен акыл сабасына ж ака FaHa тусш , — мен поэт болмаган- мен, айналамыз поэзия емес пе? Э ттен акын внесши мен, егер бола калсам, анау кызылы, оарысы, жасы- лы, кеп', тггы баска бояулары тотынын капатындай

кулпырран тацды , мыяау аспанда калы ктаган,— Бай­ жан аз xiaipin, бултты эдемшеп сыйпаттайтын сездерд! таба алмады, — бултты, анау кусы шулатан келдерда, анау opiCTen бара жаткан малдарды, — ол тары да аз килрдк— тары баскаларды сы йпаттап ж азса, цирк!н!-. —- А кии дар жазып жургсн ж о к па? — Ж азады гой, — дед! Байж ан, — 6ipan, псе это ие — Смпцше калай жазу керек? — Абайша. Кандай тамаша суретгейд1 ол, табигат- ты! Сол, А бай ш а суреттеп, б!зд:ц з ам аш ш к смыслын2 берсе кандай каты п тусер едк К ай д а, сондай шы- — Ж олда кецссейж, оны,— дед1 Самаркаи, — Mi- нейп< маишнара, кезге шыккаи суй ел дгй болмай. — Неге «суйал» боламыз?! — Карашы, тенерегще, б1зден б а ск а анырган адам бар ма? Тенеректе бос адам жогы р а с е д к Кыбырларан адампып 6api д е шаруамен шукылдануда. — Д ур ы с екен, — деда Байж ан, — 6i3 артык адам екепб1'з, жу реек журейгк. Б 1з д т жолауш ы лар Телкелге келе жылынран ауа райы, олар Телколден аттанган куш , куп кетер?ле xin- r i маужырап, машпиакык алдынан турран желден K0KTCMiiin Hci апкыды. Д эл кокгем кушклей тене- рек мунартып сарымдаиып к е т '. Тслкелдсн жолаушылар узацкыраса, энеу nyni жол бойында ш убала кешкен елдер ж ай л ауга етш болып, алдагы ксц дал а кулазып калган екен. О сы кулазьпнн кск далага кш ка, Байжан мен Са.марка л терем ойра сунглондей ун -тун сЬ бола калды. О лар ойга кеттй Са- марканпын ойьшда Айбарша... Байж аины н ойында ше?.. — Айнала дал а... — дсп ойлады ол . — Таусыз жа- зык дала!.. Ормансыз жалацаш д ал а!.. Шалрынсыз сургылт д ала!.. С усы з шел дала! Н е деген кеи дала, бул!.. Ш ел кай д а муныц!.. Кыйыры кай да муныц?!..1 1 Коб) ойдарыдай е 204

«Ж алгы з осы ж ак та FaHa м а, мундай ксн, мувдай швлейт дал а?.. Телквлден Балкаш ка,.. не Караганды, К ар кар ал ы аркы лы Семейгс,... не, Акмола, Баян ар - кылы К ер екуге,... не, К арсакдай аркы лы Атбасарга,... не, Бай коны р, Торрай аркылы O pFa,... не, Ыррыз а р ­ кылы. А ктв беге,... не, Ш алкар, О й ы л аркылы Текеге. .. не, А рал аркы лы Мацрыстаура,... не, Ж осалы аркылы Хивара,... не, Кызы лорда аркы лы YpreiiiuiKe,... не, Ш у аркылы А л м а ты га ж ол uierin корил сен,... бул т уп л , муныц экееш дей даланын. неш еуш керер екенсш.!.. «Д эулет! м ол , колы саран, т абн р ат, расырлар боны epHi кезерген б у л далаларды ц кайсысын азыктанды- рып, суланды ры п ж арыткан!.. Т ек, о л , «бул дала да 6ip куш ме к ерек бол ар , (Яржола enTipin алманын дегендей, аталган ш ел дал аларды ц кейб1р ш е Fana туркы кы ска, eni тар е зен д ер , кедам! кец, су ы аз келдер берген!.. Олар, мен ж кайб!р дзен сыякты езешм... кел сыякты ке л 1м!.. — К эк те м кезшде рана тасы ран болады д а , цплде т у а , iiniin тубш ен кез1 ж ы лты раган жыландай, тар ж эне терец арнасынын тубш де жылтырап кана ж ы л ж ы й д ы ... «Су м а , e ip a K осы?.. Суды ц «НзО»1 аталатын хи- миялык формуласыныц байыбына бармаранымызда, б 13Д1ц «су» деганнен укатынымыз — суоай калранда MeftipiHAi канды раты н суйык, з а т кой . Казактыц шел дал алары пда си р ек кездесепн, езен дер мен келдсрдiц суы, ж ак а р ы б !зд щ угымдары с у д а й ма?.. Мыса л ы, Шудыц, Сарысудын, Кецпрдш, Ыррыздыц, Торракдын, О баганны н, Ойылды н, Ж ем нщ , С эрыздык, не, солар- ды тецеректей бгекен к елд ерд ж сулары н июль а в ­ густ айларында барып татып керпл, т ш к не сезер екен!.. С о л кезде барып татсан , со л езендердш суын, оен «су» дем ес ец, « е р т п кой ган су й ы к туз» дер сн !.. Осы езецдердщ жарасьша орнаган: Торрай, Ыргыз, Ойыл сыякты далалы к калалардын адамдары, iprecin- д е жалтыраган езеннж ашы суын iuie алмай, куды к суынан imyiHe хайран калар ец!.. «Т атар су ы осындай ащы д ал ар а, мол ж эне туш ы сулы елкелердей кекорай шалгын бэйшешек кайдан ! Н, 6 — судыц химиялык курылысы. 205

шыксын,... н у о р м ан кайдан 61тс1н !.. Сондыктан да сур дала, ол!.. Сонды ктан д а онын бет!, шелден елетш адамкыц ерн ш дей кезерш, айкы ш -уйкы ш тш м ден ш ' жарылып ж атад ы ... «Осындай т ур 6epiri тарыэдырардай, бул шел дала- лар, анасы — таби гатка не кы лмы сы нан жазган!.. Ра- сында, ж азрырран ба, табигат оларды ?.. Ж азрырса, сол кен далалардын астына, адам баласы б ш п жеткенде, жетиеген д е кендерд! мелшера'з мол кып кемер ме ед(?!.. Б ул коймаларда С о в е т 'к улы Оганымыздагы T ycii мегалдын ж узден токсаны ж аткан ж ок па? Тары д а нелер к ы м ба т кендер ж ок онда!.. К азакты ц кец шел даласын, осынша мол кеннщ коймасы кып ж араткан табигатгы б!з, кал ай ш а саран, мейр1мЫз ден алмак* пыз?!.. Д ур ы с, мейр1'мдшп де, мырзалы гы да р ас екен, онын... Лл, сон да, сонша байлыкты ж ердпг бетш е кер- сетш-ак тастам ай , терснге тыккы лай бсрген ce6e6i не? «Табигат» д е г е н — «opi дуние ем ес пе? Барын тык- кыштап у с та у — apoip коршщ салты ем ес пе?.. Кэр inin де Kapici ба р ем ес пе, 6ipaK?.. Т а п п аста й кып тыккыш- танатын Kapi ба р емес пе?.. Енбектенш тапсын дейтш napi бар емес пе?.. Бастапкы Kapi тыкканын тапканра кеГпмей ме?.. Соц гы napi куанбай м а?.. Табигат — ко- piiiiK сонгы Typi емес пе?.. Ж эи е влет!н Kapi ме, ол?.. ©згсш'н бор! уакы тш а екенш, у а к ы т с ы з — жалгыз т а ­ бигат капа екен in айткан ж ок па, улы Ленин?.. Таби- гаттыц т ы к кы ш ты ры , сарацдыры ем ес, сакты гы рана емес нс?.. С а кта п устамаган байлы к не болмак?.. Мы- салы — злектр куаты: ауаныц iuiiHe тырып сактамаса пе болар eni ол?.. Ендеше, са кты к саранд ы к емес, уне.мдшк. Т а б и га т — унемппл карт. О ны н адам га ай- тары: «менон турам бала кеп болганмен, MyparepiM сен ранасыц!.. Сен:ц бакытты туруы на ж е т к ш к т ! м улж ме­ т и бойымда туге.п... Сол бай мул in шашылып кетнеу унп'н, мои оны б е р ж ко/iмалар га с а к та п келем, e3in Ьдсмесен талтырмаймын, ccocQi, мен са га н рана ойлай 6i-'ierin ж эне ойларанына ж ете б;л етш акыл берд!М... Сечен езге б а л а м а ондай акыл берген жокпын... Ой- ла!.. 1здсн!.. Тап !.. Сон да иана мен in коймаларымнык аузы ашык, саган!..» Ж сл айда Fan толхындай лск-лек боп 6ipiHiH арты- 206

нан 6ipi ш убы рран Байжаннык шел дала туралы, жал- пы таби гат тур ал ы ойлары осы ар ад а аз токырап, аз KiaipiaeK кейш, ол табигат байлыгын адам ба.пасы кай кезде калай меигергенше есеп бердк Ж ердщ устшен де. астыиан д а ада.м баласы не байлы к тауып улгерге- ншеи ха бар д ар Баюкан, езше: «Осы табыста казак,- тыц ieci канша?..» деген сурау койды. Бяйжан б 'л е п н тарнхи м атерналдардкн баяндауын- ша, социалист!к Улы Октябрь революциясына дейш, мысалы ж е р астымыц Keirin зерттейтш, казакта 6ip де инженер жок. екен. «Буран айьшты и м ? Эрине, тарихи жардай. Е л болган куш нен бастап. Октябрь революциясына дейш казак, халкы кешпсл: дэуреи сурдй Оныц улттык ка- дасы болкан ж о к , каласы бол маран сои, улттык мек- Teoi болкан ж ок, улттык мектеб1 болмаран соц балала- ры окыкан ж ок, балалары окы.макан соц, ол улттан гылым маманы .кайдак шыксьш. О ктябрь революаня- сына к аз а к халкы уш процентик кана сауатпен ке.-iyi де осыдан. Халыкткк булай надан калуына каиаушы бай-фсодал табы , олардьш ушмет1 кшэ.и. К азак х а л ­ кы РоссиKFa барынканга шейш ол елд! билсген хан- дар, билеген ел in гылкмныц epine б астаyFа тырыскан жок; Россия гл багынкшнан кешн патш а yKiMeri де казак халкы н рылым ерше басгаган жок... Ещц ше?.. Енд! казактан шыккан мамзнды, онын ш ш д е тау-кен инженерш б1реулеп емес, ондап емес, ж уздеп саиамай- мыз ба?..» OfiFa шомгам Байжан, тесеген тактайдай rert-Teric даланыц болар-болмас кана керш ген сурлеул! TiK жо- лымен агызып келе жаткан машинанын ешнэрсепе как,- тыкпасына сеид! де, рульд|' колына гая а билетш, кезг'н аз уакытка жумды. Сондагы ойы — Казакстан карта- сында, сов е ти к дэу1рде болван езгеркггерд!, орнакан байлыкты кез алдына келнру едк Ол езгер1стер мен банлыктар, кезш жумгап Бай- жа.'.нын алдында тзбектеле калды... Кезш уза к ж ум - са, машина беттмен кацгыруы мумкш . Сондыктан, ол, казак даласыида советик дэу1рде болран езгерютердк оныц картасы цан, кезш ашып-жумып отырып кел- п'рд!... 207 ■

Bipan, бэр ш санаура бола ма екен, олардын?.. Мы- салы, жер жа-ралгалы таспада мен жыланная баска маклук мекендемеген Балдаш келш щ терккей жак жарасына к е з т д 1 салшы, не карер екенсщ !.. Онда сен, советгЗк д э у:р д е рана ориаган, дун и е ж узш деп ец кер- кем даланын 6 i p i — Балдашты кересщ !.. Осы каланын батыс ж а к ж непнсн, дуние ж у з ш д е п ен, улкен мыс заводыныц 6ipi — Балдашты кересщ !.. Советл-к дэу1р- де гана ор н аган осы сыядты гиганттарды, Казадаган картасынын ар жергаея таппаймысыц!.. 6 iii« i дандай, олардын!.. Bip маш метпк айтуы нш а, Карагандынык Ka3ipri кем ip шахта,чары, 6ip ай д а, осы Кграгандынын революцияра д ей ш п барлыд ж ы лд ар д а берген кемipin ен;прген еден!.. Рылымпаздардыц айтуышиа, дазад дпласыньщ та бы л ган кеншек табилмараны , кемесе, та- былранымен эл! ;ске асырылмай ж атдан ы элдедайда коп. Мы салы , Костанай сблы сьш дагы А я т езеншщ жа- Faсыпан табы.пран TeMip кеш дун и е ж узш деп ен зор мсталлургиялык заводтын 6ipi — Магнитогордын жуз жылдыд дорытуы на жетедП.. Н е д еген байлыд бул!.. Осындай банлыдтарды, кепдiri ал ты Германнядай, б:рад, ж узден тодсаны адам пайдасына аспай дула- зып жатдан казактын шел даласын гулденд!руге жум- саса, не бол кодер e.ii, ол дала?!.. Мысалы, Бзлд аш келшщ бэтысында, мындаран квадраттык километр жерд|' алып ж атд ан «Бегнад» аталатьш дал ан ы алайыд. bip инженерд!'н ж обалауын- ша, солтуетш тсп Мухиттын суын тущыландырып, Бет- надтын шел!не турбамен тартура, сол турбаны н тармад- тарымеи суары п, мадта eryre, e ric даласы ныи эр же- piiie тенсректеп ор.ман ©cipyre болады . М ундай турба- лар ж урп'зу yiiiin, казак ж ер!нде 33ip re табылган те- aiip запасынын жартысы д а ж етедк.. Е гер осылай суа- рылса, «Беглад» каз1рп ©збекстаннан бес есе артыд мадта передi. Инж енердш ж оспарымен танысгыгы бар Байжан: «ф антазия см ес бул, казак, ж ерш д еп бар бай- лыкка неп здслс айтылран шындык» дел ойлайды.— «Шрад, — дейд'1 ол ез1нс e3i, — капиталист!к коршау, 6i3.ain О таига, ж ерш д еп бар металлы халыдтын imid балльный керкей туге м ум кш ш ш к бер е ме?!.. Эрине, бермейдН.. Э л е н , — дел арман о п т о л , — осы доршау 208

тез бггое!.. табигатты ц бар байлыгы, оныц шннде к а ­ зак. даласынын байлыгы, адам баласыныц бакытты турмысын еркендетуге ж ум салса!.. BipaK, кашак?!.» Сокры сурауды езш с элсш -элсш койып, шешу'ш та- ба алмай келе жаткаи Байж анны к ойы:!: — Эне 6ip, машинаны кара! — деген Самарканнык C03i бел.'П Ж|’берд1. — Кэпе? — дедн Самарканнык кенет шыккан дау- сынан селк ете тускен Байжан. — Эне! Байжаннык кез1 алдыкгы ж ак т а, алыста буркыра- ган т а н г а туст1. Кане, маш ина?— дед! ол Самарканра. шак яра- сынан еш нэрсе кершбеген сок куйын га жорып. — Аиау ш ан ше? — Куйын гой! — Сондай ш убалаккы куйын бола ма? Жэне ш ак алдыкда карандаганды кегып кермейсж ? Алыстан болж аута хез! ш оркак Байжан, iarepi со- оылгак ш акны к алдындары машинаны жакындаканда рана корд!. - Р а с , машина екеи, — дедл ол, — ш мдш екен бул? — Мсш'дше, райкомдш. — Омы кайдан б|'лд|Ц? — Бозгыл тустЫ еу емес пе, оныц маппшасы? Байж ан каркы лдаа кулд!. — Неге кулесщ ? — /куй Самаркан. — С ез:н кызык. Ш ак басса, кара машина да боз боп кэршер!.. — Егер боз болса ше? — Егер кара болса?.. EKeyiu оерттеспруге келлрмей, алдыкгы машина жакындап келд! де, «эй» дегеи д ауы с жетер жерле К1лт токтай калды. Артьша шескен кою шан, токтаган машинаны ж ауы п кетт!... А лдыкры машина токтаранын керш , Байжан оз машинасыныц екш'нш босендете берд!, куткен маши- нара акырындай кеп токтады. Суйыла бастаран шакнык шпнен, ялдыкры маши-

нанып берж агы нда карапдап кол кетерген адам ке- ршдь Б ай ж ан сыгалай к ар аса — Рахмет!.. — Ш уйшш П — дсд1 Р ахм ег, машинадан туое бер- ген Байж анра. — К а л а га н ы к ceiiixi! — д ед к зор куанышты сезген- дей ж уреп тулай калган Байжан. — Ш уйшшП.. Улды болдыц!.. Туларан ж у р е п жуткыншарына тырылрандай бол- ран Байж анн ы н аузына сез туспей кап , Рахм етп ку- шактай алды д а , шак мен тер аралаокан бетшен шол- пылдатып кеп суйдк — Гул нар д а аман, — дед1 Р а х м ет , Байжан куша- рын ж азган сон. Сам ар кан д а куттыктау свздер айтып колын алды. — К ,аш ан ?— д ед’, элi де а у з ь т а саз туспей тур- ран Байжан. — Буп'н т а н бш не! он )ю:тпиш ТАРАУ Ж АС ЖАПЫРАЦТАР Б т р г е н и гш ю ч icine к1м куанбайды дейаз. - К аналды н сарасына орнаран б а с шлюзд! б|'здщ Байжан д а куаны ш Kapin, жумысы ж о к б о л са дасо ны кун сайын элденсш е рет керуд1 эд ет кы п алран сдь Сол эдел'м ен ол Mine, каз!р де, Оулбасы теапрден жасалран ш лю здщ кыр аркасы ядагы квш рде е р е ш - карсылы ж ур ... «каз|'р» деп отырган м е з гш м 1з — тун... жзнс... тунш'н не басы, не ортасы ем ес, танга жакын мезгип. Ж уртты ц шы рт уйкыда ж ататы н кез! рой бул шак- Bipaii, айнала ын-жын дыбыс!.. Ж ан -ж ак т а самбыр- лап кенескен адам дауыстары есплед!... Элдекайда, элдеюмдер эн шыркап жатьгр... Б у л эндерд1 шлюздш eKi ж ак кан аты ны ц тебесш е орн аткан реп родуктордан к е л т тур ма д еген оймен, Бай ж ан Kenip устш д епсМ и TiieriH агаты п койып тенерепне к у л а к турсе, эн Алма- лыктагы радио туйшшен гана емес, айналадары дала- дан да есткяедП.. «Юмдер олар?..» 210

Ш л ю з д т жал-жарында жакы нда да, алыста да жылтырай жанран оттар!.. О тгарды ц зркайсысынын да жалындары кетерме лапылдаранда, текерепнде ка- рацдаран адам епестер! корinin калади!.. Ж алындауи мен быксуы араласцан оттардын сон ау 6ip тусында, ашык аспанда жылтыраран ж улдыздардай боп б!рка- лыпты, б:ркелк|' боп жаркыраган коп жарыктыц кез- дер! мелт|'лдейд|, олар не?.. Бул дыбыстардык, бул жарыктардын 6api б{зге тан- сык болранмен Байжанра тансы к емес. Кай кезде, ki’m у н шырарып жатканы, кай ж ерде не от жаиып жатканы, ш лю здщ кешршщ устш д е жалрыз журген онын кею р еп н д е сайрап тур... Байж ан Телкелден орала, куннщ кенет жылынып, жердin. тоны тез ж й уш корд|‘ д е, сол <куш Кызылорда- га барып, каналдыц жер казу жумысын тез бастаута руксат алды. Сол куш облыстын барлык аудандары- на, Сталин атындары канал курылысына катнасатын адамдарды тез аггандыру туралы телеграмма Kerri. TeMip ж олды ц cki 6eriH ж агалай отырган Кызылорда облысынык аудандарынан канал курылысына Kici ат- тандыру кыйынга тускен жок. Телеграммами алран- нын ертекш де-ак, текнр жолдыц баты с жарынак да, шырыс жарынан да курылыска катнасушылар аты­ ла бастады. Келуш1лерд1 карсы алу туралы арнаулм комиссия курылды, бастыгы Рахмет Д уйсембнн, мушелерп Б ай ­ жан, Айбарш а-, Самаркан, тагы ф р и е т е адамдар. Комиссияныц уйраруынгаа: А лм алы к станциясынык басында, куры лы ска келуинлерд!' комиссия мушелер! кезекпен карсы алады. Кай поезда, арнаулы кай эше- лонда канш а курылысшы келе ж атканы , Алмалшкка кашан ж ету! телеграммалардан мол|'м. Поездын, я эшелонныц келу кезше, келген адамдарды барар орны- на тасыйтын кал iстер мен маш нналар даяр турады. Токгаган псездан, я эшелониан тусетиг курылысшы* ларды куткен .адамдар оркестрмен карсы алады. Тус- к ея ж ур т тар ан болганша, Алматыдан, Кызылордадан. жерп'лжп' уйiрмел«рден келген артистер концерт 6epin жатады. Келу! ж оке карсы алынуы ссылай жосиарланкан 21

курылысшылар, Байжан Кызылордага барып оралган- иан кейш-ак. а рыла бастады... Тунде, ш лю здщ кешршде т ур та н Байжаннын ку- ларына теперектен есйлген дыбыстар мен жанран от- тардын, Keniuiniri солардш едк.. Ал, ж улдыздай жаркыраран ж ары ктар не? Олар iprcci каланып калган А лм алы к каласында- Fbi Электр ж арыры. ©ткен кузден Ал1малыкггын Сыр- дарияра тэкадран жиепне орнай бастаран ж уз кило- ваттык куаты ба р электр станциясы, Алмалыктыдса- лынып улгерген корамдык уйлерше, кейб1р бас кеше- лерше ж ар ы к берген. Сол ж ары кты н ею улкен лам­ пасы, кеп жулдызды н 1шшде бадырайран айра уксап, шлюздщ кеш р ш ш ею ж ак басы нда жанып тур. Bip лампаныц тубш д е Лениннщ, б!р лампанык тубшде Сталинит портрей. Бул eni п о р т р е т д е оаы аудан- дагы он ж ы лды к мектептщ сепзшпн' класында окып журген 61р ба л а бояумен салып, куры лы с баскарма- сына экеп сыйра т а р т а н . Бояу су р е л н ш енершен 6i- раз хабары,м бар дел ойлайтын Байжаннын батала- уынша, бул портреттер eui6ip профессионалдык сурет- нйлердщ ж асаган портреттерiне бершпсйдй.. Кесем- дердщ Tin тур ган денелерш т уга е rycipreii бу л порт- реггерд! коюра ен колайлы жсрд1 Байж ан шлюз кеш- piniil ек|‘ канаты дсп уйгарды д а , райкоммен кел|’сш, жауын-шашыннан коррайтын серен in астына койды. Портреттер шлюзд! KepiicreHAipiii ж 16ердк дал касына барганша, олар бояумен салган су р е т омес, Tipi адам- дар сыикты; Сы рды н шелейт ж агасы на Hri максатпен орнаган, техника,нын сонры тш м е н ж асалы п жаткая керкем шлюзд! c:<i кеоем келiп керш , куанып турран Эрдаиым осы арага кслгенде, Б ай ж ан осы ек! пор- третке карар ед! д е, шттей екеуше д е т ш катып: «бул шлюз — Слздердщ ютерпбздщ жемйм. Мын рахмет, йздерге!..» дер ед!. Осы рахмепн ол бупн бурыирысынан элдекайда мплайта айгып тур. Молайтпаканда ше!.. Шлюз — канал курылысынын 6ip б е л е й рана, ку- рылыстын сц зор ici 6ypciry«i т а и ата басталмак- Сол зор iCKc AiyMivisiAiK бергендер Ki-мдер? Эрине, Ленин

мен С тал и н ! Ендеш е, алгыеты о л ар га молайта айтпа- ганда ю м ге айтады, Байжан!.. Ж алгыз Байжан ба, бу.[ алгы еты айтар? Д ал ад а кап тап ж анган сонау от- тарды ц м аны н дагы барлык. адам д а айтып отырган жок, па, осы алгыеты?.. TaitFa ж ае д н д а ган мезплге дейш ол ар ды ц оттары сену орнына лаулай Tycyi, олар- Дыд д а куан ы ш тан Байж ан сы я кты уйкысы келмеуГ нен емес пе?.. Байж ан оларды еткен куш де аралап, шлюзге т а н карангы сы нда Fana оралган ж ок па?!. Соншальгк, куаныш тагы Б ай ж анн ы н кецш н де 6ip гака «эттегенес!» бар, ол — касында Гулнар жок. BipaK, бул «ею 'ш ш лн » де артында зор куаныш тур: буп'н, «буп'н» б о л ган д а каз1р,... кун кетерш е,... сэске бола,... кызлгет ба ст а л а ,... Гулнар больницадан шыгады!.. Ж алгы з ем ес, нэрестеа'мен!.. Б ур а н куанбагапда неге куанады Байж ан!.. Ш люздеи алыста, больницад а жатканмен, Гулнар­ дыц елке! Байжаннын кез алдында тур. Бул, Байжан Телкелден келеек куншц ертенш де керш ген елее. Сол кути Fana ж олы ккан Байж ан, Гулнарды ц кссюишсн бурый б а й к а м а г а и адем1л!ктерд1 тагткан сыякты бол- ды: Kesi ерекш е нурланган!.. Бет! ерекше шырайлнп- ган!.. К.асы д а к,оюлана, карая тускен !.. Шашы да к а ­ рая, толкындана тускен!.. Epinaepi д е кызара тускен!.. Ticrepi д е ai-apa, жаркырай тускен !.. Кескш-ксйш'н ту- тас алганда, бурынгысынан д а суйк!мд|, бурьшгыои- ь ан д а ыстык.!.. Ал, нэресте ше?.. Расы н ай ткан д а, квргенше кы ял еткен осер!пдсй эсердй нэрестег-ii кергенде Бай ж ан ал а алели ж ок. Байжан Г ул н а рд ы ц палаткасына xip in , касында от.мп ед!, м оскал дау сестр а !нгэлап ж ы л агай балакы а.чыи xip;;i де, ем етш уакыты болганын айтты. Ернпц ал ды н да бурын бала cMiain кермегевдш тен кымсынды ма, элде океан е ба ласы н KopceTKici не.мд! ме: — М э ! — д еп баланы усына берген сесграга, I ум- нар кул!ма'реп 6ip карап алды да, Байжаннан таса- лап «окесше бер» дегендей ымдады. Оны туешген сестра: „ — K em ipiH is,— дед! Бабжа>геа,— оида жокта оке- 213

ciu керш апалактап каипын, аузьгма сез тушей; ек алдымен кутгы болсын айтам!.. Екшил, орыс эйел1 болганыммен, к аз а к гурпын биюм — кер|'мдрк!' — Калараныдыз с!здш. — К алауды ойланып айтармын, к е р щ з балацыз- д ы !— дел, сестр а жергекке ораган баланы Байжанра устата борд!. Балакыц бет'1 рана ашык едк Ж а к а туран баланы оныц Kepyi 6ipiHuii per, сондыктан ба, нэрестенщ бе- Ti оран тьгм юшкентай сыяктанды. «Ш ала туран ба, e3i* деген ой кеп калды OFaH. С о л юп-юшкене бетт!н ез1 api куп-курек сыякты, api тукт! сыякты... Одан api cbiHayFa, карны ашыдкыраран ба л а без!лдеп жылап кетт!... Гулнардык еипзуге кымсыяранын абайлаган Бай- жан, баданы cecrpaFa бер;ц де: — Ал, Гул1.м !— дед! турегеп, — р уксат болеа ке- Tefiin, мен! Гулнар ризалык. Cumipin басы н Fana изед!. Тыста к у т т туррандар Гулнардьщ, балан ы к амандыгын бмгеннон KefiiH, Байжаннан: — Юшкент.ай к!м сыякты е к ен ?— д еп едк — Кайдам, к!м сыякты екенш, — лед! Байжан, — ; 03ip еишм сы якты да емес. Содан кейш Гулнарга 6ipep р ет жолыкканмен ба­ ланы Байжан корген жок. Б!р ж олыкканда оныц: — К!м сыякты 031'? —деген сурауына: — Аумараи езщ ! — деп ж ауап берд! Гулнар. «Лумаган ©sin» деген соз Байж анны н басында журд|' де койды. Кайда барса д а осы ойдан арыл- мады ол. Уйктаса rycine KipAi... Ендз ол , баласын кай- та квруге кумарггы . Больннцанык Гулнарды шырарамыз деген сагаты - - тансртецп тогы з ед!. Байжан ол уакыттан больни- иага бурый барды, касында Тэрбия, Айбарш а, Ана­ толий Кондратьсвич. Пул бетшде 6api де куанышты келе жаткан Байжан cepiKTcpiniK ншнде, ерекшс куаныштысы Анатолий Кондратьсвич К ы с бастала денсаулыры тузеле бас- таган ол, курортка барып 6ipep ай тыиыкданнан кс-

йш, к ул ан -таза жазылып, бурынгы калпына келгеи. Содан кейш e3iHiH ризашылырымен, угамет пен партия орындары оны Кызылорда плотинасын жоспарлау ici- не начальник кы п тагайындаран. О ны ц баскаруымен кыстай кы змет аткарран инженерлж жэне техникалык бригада квп мэселеш зсрттеп ж эн е сурыптап, жоспар- дын долбары на Kipice баста Faн. CoFaH кен ш шаттан- ган карт, куйеуше: — Сен каналды б т р ген ш е , мен плотинаны да жое- нарлап 6iTipeM, содан кей!н, маран тары да орынба- сзр боласы н,— деп калжыцдайтын. — Оран мен риза!— дейтш Байжан. Мше, енд]‘ со куанышына нем ере сую куанышы кеп уштасып отыр... Н е м е р е !.. Не д еген куаны ш сез ол!.. О сы св з басына уялака- лы, картты н куанышпен туда ран ж ур е н кец кеудес:не сы й м ай ды !. . Больница д еген i:\\ti3 aai салынып бгптеген уй ед!. Он алты комната боп пландалган б у л уйдщ ipreci ту- гел каланып, T©6eci жабылган д а , торт-бес белмесшщ соккл, е с ж , терезес! салынган, дэргер Гулнарды осы бедмелердщ бгршде босаадырран. Б айж анны д потерi больницара жакын едь Cofoh жаяу келе жатканда: — Квзгм ж а ц а тусп рой, мына к ал ага! — дед1А н а ­ толий Кондратьевич, — уп-улкен кал а боп калран екен гой, бул!.. — Р ас! — дед ! Байжан тонере! in кез1мен шолыгг, — кон уй салы ны п капты-ау, езП — К олд ан салыесацыз 61'лер сдпцз, жезде, неше уй орнатанын, — дед! Анбарша Б ай ж а н га калжыиды кес- кш мен,— KipniuiiH каласпаган уйлерд1‘н нешеу салын- ганын кай д ан б и е й ш деп ед1'щ’з. — М аган д а айткан сезщ рой, ол, кызым? — дед! Анатолий Кондратьевич жымыйып. — Ж о к , ж о к , — дед! Айбарш а, — жездеме айтып жаткан эз1'л!'м рой. С|'зд1'н ж еш 'к13 баска. — О л сезд1 калай yFyra б ол ад ы ?— дед! Анатолий Кондратьевич. 215

— Бул к ал а да а з д щ е н б еп щ зд щ жемкя дегешм рой, ата. — М еш н енбепм аз ба? — дед1 Байжан. — К е ц ш щ з г е ауыр алманыз, ж езде, ойыным емес шыным, атаМнын касында ш здщ е н б еп щ з— тау ка- сындакы темпенпктей! — О лай д еу ге болмас, кызым,— дед1 Анатолий Кондратьевич, — мендей болранша отын, канша енбек ciHjpyiH д е ескеру керек, Байж ан ж а с , мен Kspi жэне, эделетш ай ткан да, быйыл кы с аз кызмет аткараран ж ок кой ж ездеи,!.. — «Ойын сезге шын торе» деген, ат а. Жездем кыс- тай кеп кы зм ет аткарды. BipaK, сол кызмет! а'з He- лер жылдан 6epi илеп келе ж ат к ан зор тер ш ц 6ip пушпары FaHa ем ес пе? Дурью сезге Анатолий К ондратьевич те таласпады, эдьт барага ай тар дауы ж ок Б ай ж ан д а ундемед). Бе- тш Байжанра буры п б>рдеме айтура ынрайланраи Ай- баршара Тарбия: «суйрендей бермей койсайшы!» деген кескш биуйрдк ©згенщ алдында сезуа р Айбарша, Тэр- бияньщ кас-кабагы н а карал, оныц унатпаканын юте- мейтш ед.1. С о л дардысымен, кем ей iне кеп калеаи сез- д( айтпай, ж уты пды да койды. Банжапныц аздаган кекш1'лд!п' болатын е д г Ай- баршадап жсц!ЛД!.м дсп ойлаган ол эзктд)' «кек» кай- тару максатымен: — Апа, — дед! Торбияра А й бар ш ага арнаган ceaiu орагытын оке.тгх! кен, — с!здщ до 6ip ж ас iiicri суйе- тш кезйнз болды-ау! — Е, карагы м, — дед! Турбин Бай ж ан се з д е р ж т TepKiiiiiic тусш е кап, болашак, кел!н!н 03ipre жыгып Ceprici келмей, — суйе келс ж аткан ж окпыз ба, жас и!ст!? Бетенш п бар деп келс ж аты рм ы з ба?.. Байжан тагы д а тосылып калды. Гулнарды 03inin кызындай не ксл!н!!1дсй жаксы Kepin кеткен жэне бо- санар козiне эден арнап кутуге келген Тэрбияныц ке- 10л!не, шскегел1 келе жаткан пэрестен! «ботен» деп калай жарыкшак. салсын... — Не туда попали, товарищ!1 — дед! Айбарш а, Бай- 1 Жешюзге тлрта алмадьщыз, жолдас. 216

жанга устем бола rycKici кеп, сьзш Тзрбияка укты р- мау ни елм ен орысша айтып, бьёте мимо цели!1 — Признаю,12 — дод1 Байж ан,— в насмешках мне не везёт.3 — З а то вам везёт в жизни.4 «Dip уыска ею беде- не сыймайды» дейди — Того ж елаю и Вам.5 Айбарш а жымыйып томен парады. Ж астар дьщ эзш н е араласкьгсы келмеген Анатолий Кондратьевич те жымыйды. Оры сш а сейлеген сездер- дш м эш ве туешбегеимен «солай болар-ау» деп жо- балап Тэрбия д а жымыйды. К еиесш отырып олар больница га такала бергенде, аргы ора.мнан зып елеен машина кершд1 де, буларга бурылып, тси т токтай калды. 1ин'нен Рахмег шыга келдь — Ж аксы , жаксы! — дед1 ол буларга амандасып, — тагы д а куттыктаймын! 0М1'рлц бакытты болсын, жас сэби!.. Ж ен сурасса, Рахмет Байж аннан тунде айрылган сапарынан ж ана оралып келед1 стен. Т у т бойы ку- рылыска жыйналгандарды аралапты. — BopiMi3re Kipyre болмас, — дед: Анатолий Кон­ дратьевич Байж анга,— Байжан, сен Kip де алып шык, езгеш'з eciK алдында тоса турайы к. — А п ай екеумчз! — дед1 Бай ж ан Тэрбияны нускап. Больница eciriHiH алдына еткен куз тМлген те- ректщ ж ас шыбкктары ж апы р ак жарып калган едё. Байж ан, Тэрбия болыш цага ю'ргенде, кызын бо- сангалы кермеген Анатолий Кондратьевич к е к ш ол- денеге босай калды да, ж апы рактаган ж ас теректер- ге карай бетш бурып журш кетл'. Оган Рахм ет те ердь Р ахм етке сыр 6cprici келмеген Анатолий К онд­ ратьевич: — Апы рау, шыбыктар кектейш дептнау! — дедк 1 Нысанадан тыскары аттыцыз. 2 Мойындаймын. * Сезге март бо-та берд|М. * 0MipiHi3 ерлеуде гой. овын орнына. 2 С1згс д е соны ллейм!н. ’217

— Р а с ке ктептт,— д ед1 Р ахм ет т е шалдын тодкы- ган ойын Гштей сезгп, — бес мы к тубш ориатып ек осы А лм алы кха, 6api осылай кектеое, жана каламыз- ды KepiKTCHflipin-aK, Ж1беред1 екен... — Эрине, — дед! Анатолий Кондратьевич,— жас омip ж апы рактанбай тура ма!.. Сол кезде к,олына оратан нэрестен! кетерш, боль- ницадан Бай ж ан шыра бердь О ны ц артынан Гулнар, онын артынан Торбия кершдК Г ул н ар расында аса ажарланып к е т м т . Анатолий Кондратьевич элпнде босаран ж уй ссш бекптп алды д а кы зы н а карсы барып, жаркын ж узбен: — вм !рл!, бакытты бол, ж ан -ж ур еп м ! — деп ман- дайынан суйд!. Анатолий Кондратьевичтен кешн бассап кушакта- ран Гулнарды ж ы лап кершкен А й бар ш а тез босата коймады. Сол кезде, Анатолий Кондратьевич баданы кетерген Б айж анра таянды да, кулан рая кескшмен: — Немеремд! керуге руксат п а ? — дедь — © т т е м !— деп Байжан ораулы баланы усына бердй Колына ал ган баланыц ж ука акп ен жабылран бе- тш Анатолий Кондратьевич акырын аш са, кез! жыл- тырап жатыр окон. Bipimui керген к ар т атасына аман- даскандай, сэби езу тарткан сыяктанды. — Здравствуй, Сырдын ж ас к аз а гы ! — дед! Ана­ толий Кондратьевич те жымыйып, — ©Mipai, бакытты бол! Баланыц ыл-ыетьж. бетше ол мурнын типзш wic- кед| де, басын кетерш: — Гулден, Сырдын ж ас ж ап ы р агы !— дед'и ОН СЕГ131НШ1 Т А РЛ У IС К Е С Э Т ! ...Каналдын казы лу жумысы салганатпен бастала- тын болды: ж ум ы ска жыйналран кы ры к мындай aici туп-тугел кетпен кетерш, каналдыц epHeyi журетш сызыктарды бойлай, араларында уш метрден ашык

жер К.ОЙЫП каз-катар турады . О л exi катардыц ара- сына эксковаторлар, грейдерлер койылады. Ж ум ы ст ь щ басталар алдында митинг етедг К азак- стан укгм етш щ вил! каналдын манызы-.максаты ту- ралы кы скаш а баяндама ж асай д ы да, курылысшы- ларды куттыктайды. Одан кейш партия жэне баска уйьш дардын ©кодер» куггы к тау овз айтады. Бул сез- дерд»' ж ум ысш ылар радиомен туге л тындайды. К ут ты к т а у свздерден кейш, ую метгщ е к ш «гске сот!» д еген се з д 1 айтады. С о л свз айтылган секундта духовой оркестр марш ойнап ж!беред1 Марш бастала берген кезде, канал сызытын бойлай туриаи адам дар, 6ip ы ргакпен кетпендерш ж ер ге сьлтейд|'. Д эл сол кез­ де эксковатор лар д а жерд1 ж ы ра женеледь.. Ж ум ы с басталар алдында ую меттщ , партиянын, курылыстын басшы адамдары, д ан кты б|'рнеше ж ум ы с­ шылар кан ал д ьщ сагасындагы ш лю здщ устше жыйнал- ды. Б1'зге таныстардзн олардьщ 1шшде Рахмет, А н а то­ лий К ондратьевич, Сырбай, Б ай ж а н жоне Айбарш а турды. М езгш кун н !к жана шашырап шыгып келе ж аткан кезк К ун кетерыгеннен едкейгенге шейш айнадай ж ар- кырап тураты н Сырдария бойы нын аспаныпда, кемб!р ттндерде жыйиалып, тац ата ыдырайтын ала-шабыр булт, б уп н де жыйнала калган екен. Бул булт, каз-ка- ю ; кетпен кетер!п тургандардын тебелершс одей|' w in койган ж ал аул ярд яй , шыгып келе ж аткан куний; нуры- на кызыл-курендеш п бояла койды . Кун сэулесйнц йен жакы лган чармактары, ж ердщ бетш е дс келбей таран, Сырдыд д ал асы н а да кызыл-курен туе бердк А.чыста мунартып коршген Туйемойын кумыньщ кун нурына малынган ойлы -кы рлы ж отасы , ж ер бетш жауып, тац- Fbi сам ал га желшнш турган б!р т у т а с кызыл ту сы як- танды. М итинг, осындай адамнын колынан да, шыгып келе ж аткан к ун н щ бояуынан да аспан-жерд]' тутас орагаи, кызыл т уд ь щ куш агында ашылды. Ш лю з уст!'нде юлемдермен эшекейлеген трибу надо Уймет комиссиясынын бастыгы сейлеп турганда, Ана- 219

тол siй К о к д р а ть е в н ч п к кезк к ас ы н ан жылжып темой тусш бара ж аткан Сырбайга шалынды. — К ай д а барасы з, Сыр-еже? — д ед 1 ол сыбырлап. — Ж ум ы сы м бар,— дед! Сы рбай. — BipiHiui каданы ci3 как пайсы з ба? — М ен щ бараты ным сол а р а !— дед|‘ де Сырбай те ­ мей тусш K erri... М итинпге кул агы н рана т ур ген Анатолий Кондрать- евнч Сы р бай д ан кезш айырмады. С ы р б ай беттеген жак­ та, каналдын. арнасын жыра ж е н е л у ге 33ip бопэкско- ватор тур еды Сон ьщ манайына 6ip т оп адам шовырла- на калыпты, ар алары н да ш удасы ж елш лдеп eKi еркеин Tin шаншылран, Tyci кара, сем1'з буырш ын шегш жа- тыр. Сы рбай со г а н карай барды... Согы латы н сэ р а иды н, салы наты н к е т ’рдщ, тМлетш уйдж, орнайтын кора-коясыныц 6ipinm i кадасын ек аяулы Kicire к ак ты р у — эр е л д щ турмы сы нда да бар эдет. Осы эдстт1 Сталии атыидакы кан ал д ы казуса жый- налгандар д а са к та п , ен кадырлы карты м ы з деп, 6ipiH- iui каданы Сы рбай ды н колынан к а к ты р м а к болган. Ка- да, буыршын ш егш жаткан ж ерде кун бурый даярла- нып койран ш укы р га орнатылмак т а. Б!рак тэртш бо- йынша бул ж ум ы сты Сырбай е збсп'м ен icreii бермек смсс, митинг б!ткен сок Уюметгщ комиссиясы Сырбай - ды кяда кагы л аты н жерге хурм сттеп алып барып, хо- шсметтсп тур ы п какты ру Fa тш стк С он д ай TopTinTi 6i- ле тура, Сырбайдьтч комиссия ад ам да ры п ап белш ш ке- тупн'н себебш Анатолий Кондрятьспич ж орамалдады да, TypFan орнынан жылжып томен т у с ш , Сырбайдын артынан ж енел дь.. Кепт| кергсн ж эн е io pi кулакты Сы р бай ды н «яэлси- дсй бай Сы р бойы на арык каз д ы р гаи д а, койдаи кош- кар, енш дсн сер ке, сыйырдан б у к а шалыпты» дсгенд|' Kepreni де, ccTironi де бар. Осы ic е с5пд е ж уретш ол, Сталин аты идагы каналды ж а с а у onriMcci шенплген соц-ак ез караманындакы дэнен ш ы ккан буыршынын шалмак болды д а , 6ip кслгенде А натол и й Кондоатьс- вачке акы лдасты . — Оны о й л ау керек,— дедк Сы р бай ды н бул сез1н VHaTiiaFaH, 6ipaK досын р онж !пт а л гы сы келмен. кар- сылыгын ж у к а л а п акткысы кслгеи А натолий Кондрать- 220

евич,— б'1зд1ц ушметтщ есш гуры птан колдайтыны да,~ колдамайтыны да бар ной, Сы р-ске. Дал бул айтып отырганыцызды ушмст колдай доймас. БеделЩз бар, данкты адам сы з, уят боп ж урмесш. Анатолий Кондрать.еничтщ унатпаганын Сырбай 6i- лс койды да: — Ceni е з 1мсшш айтып ж аткан ы м да. эзгеге айтар сез1'м ем ес бул,— деп бупле калды. — Н е ш алмак едщ1з?— д еп сурады , шалды тусш - Д|'рд|‘м деп санакан Анатолий Кондратьевич. — Ж у д э буыршын ед1,— д е д 1 Сырбай. — Буыршын?! — Н еге тандандыц жудэ? К эд 1м п туйен!н денен шыккан бурасы . — « Б ур а шалды» дегенд1 мен, ертеплерде болмаса, 6epTiHri зам анда ecu'ген ж ок е д 1м. — Баяры да Доспол датка ар ы к каздырранда бура шалыпты. К азакта курмалдыкка ш алура, ж удэ бура- дан жолы улкен мал болран емес. Ордалы сарай, Keriip, инркеу сыякты зор курылыс- Ti.i бастарда, сол apaFa мал т у п л адамды курбак?а ша- латын са л т кеп елде, оныц нлж де Европада орта га- сырра шейш болганы Анатолий Кондратьеиичке тарихи доректерден мэл!М де. Грецияда куш буп'нге шейш, кур- малдык шалынбаран жана курылыстын касына юм бу- рын барса, сол жылга жетпей елед! дегенге сенш, ше- берлер купи келсе кой сойып, купи кслмесе тауык со- йып, колына кан жагып icKe ю рш едь Ж ан а курылыстын Оасына токты-торым сыякты ж еш л курмалдык ш алу эдеп' О рта Азияда да, казакта д а барын Анатолий Кондратьевич талай керген, б!’р ак, д эл бура шалканын ол кермек тугш ест1ген жок-ты. Сырбайдьщ бура шалу туралы сезш есп'генде, онын eciiie «карабура» деген сез тусе кал д ы . Сырдыч бойын- да «карабура» деп сука ж асайтын 6ereiTiif 6ip TypiH айтады. О л былай жасалады: когаж айдан узын кып ескен арканны й екеу-ушеу! ж ерге катарынан теселедй Олардыц усг!не колденен камыс жайылады. Камыстын устше топы рак себш п, оран су ceyin дымдайды. Содан кейш ж айылран камысты, астына теселген аркандар- ды коса, 6ip ж а к шстшен ынзше шыйыршыктап, дома- 221

лата буктейдь К.амыс домаланын бол тан сон, белш 6ip- неше ж ерден м анаты аркандармен т а с кып байлайды. Ж уапдыгы ек1 куш актан терт к уш а к к а дейш болады. Осындай бу м ал ар д ы ц атын казактар «карабура» дейль К арабура кеб!н е арыктьщ дари ядан с у тартатын са- тасын беш туге жум салады. TeMip мен цемент аралас- пагаи кезде, карабурадан баска материалдардан жаса- латын бегеттерд1' су атызып алып кетед1 екен. Атыека келденен са л са , карабураны д а алы п кетед1, сондык- тан, судын агы сы на оньщ тумсытын к ар ата салады. Мундай карабуралардан жасалтан бегет, жергш кп журттьщ айтуы нш а мэнп'ге шы дайды. Карабуранын расында сеш м д1 бегет екенш А натол и й Кондратьсвич жаксы бш едь ©3i д е оны талай бе ге тк е салтан, мына, Сталин атындагы каналдын Сырдан с у тартатын сага- сы да ол ж асаган жоспар бойынша кар абурам ен бекч'л- мек те. Осындай талайдан 6epiyftip боп журген, 6ipaic, ондай ат не ce6 en T i койылуына мэн бермеген карабура­ нын не екеш'н Анатолий Кондратьевич Сырбайдын ка­ нал басына буырш ын шалам деген се з д ! айтканынан койin тана жорамалдаран. Сырбай ш лю зден шегерщген буы рш ы нта карай же- нелгенде: «сол ш ал буыршынды ш алайы н деп жургеи жок па?» деген ой кеп Kerri Анатолий Кондратьеиичке. Сырбайдын сокы н ан оньщ да кету себеб! осы едк Сырбай буыршынды расында ш ал ута экелген сди Бул оныд ал а кы стай осы максатпен ез корасынла сс- м1рткен буыршыны да. Туйенщ сем'шдшш айыра алатындар, оньщ eKi еркенн мен комы нан тана терт- бес буттан май т уссд ! деп есептеген. «Ертен ертс к ан ал казу ж умысы бастллады » деген к ун . тун ортасы а у а , Сырбай сем1'з к а р а буыршынды жстектед! де, кан алды н б1'ршш! к ад асы н кагуга казган шункырдыц н ак касына meKTipin, ш еккен орнынан турмасын деп аяктары н арканмен т а с кып байлады. Ондагы ойы кезег! келгенде буырш ы нды кыйсайта сап, бауыздап, каны н шункырга аты зу. О н ь щ бул сырын акылдас шалдарынан баска еншм сезбедь Митинг ая к тал ы п болтаниан кейш шлюзде турган- дар 6epi карай т у с е бергенде: — Ал, жытындар, буыршынды!— дед! Сырбай. 222

К ам ал ап туррандар, аяктары буулы буыршыннын жынын шашып бакырранына карам ай , басын кубылара к с л п р т ж ы га салды да, б!рнешеу! нокталы басын ci- pecTipe тартты . Сол кезде бш епн туршген, колына узын кездж уста ган Сырбай: — Э , ж асаран, бул арыкты, веер мал, веер бастын нгЫ гше ж ум сата кер!— деп бетш е ю алаканымсн 6ip сыйпады д а , буыршынды ж уткы нш актан орып Ж1беру- ге кезд|'пн октан а бердь Осы кезде, онык кезджтз колын элдеюм устай алды да, кей|‘н карай жулкып калды. Сы рбай жалт караса— Анатолий Кондратьевич!.. «Муныц не?» дегендей Сы р­ бай алая караранда: — Ж арам айды , аксакал! — дед! Анатолий К он ­ дратьевич. — Неге?! — Д 1н жумысы бул! Дш1шлд1кт1ц орны бул ара емес. Б ул кепш ш ктщ иг1л!кт! куры лы ска жыйналран жерь О ларды рснж!тпеу керек. — Н еге ренжид!? — О лар бакытты тэндрден емес, ецбегшщ ж е м а ­ нен кутедк — К уте береш, мен т1лект| вз1мше ллеймш, ж 1бер колымды! Ж о к Ж1‘бермейм|‘н. Егер MeHi шын дос десешз, догарыцыз мунынызды! Эйтпесе, бураны емес, м е т бауыздаганыцыз бул!.. Полевой соцгы сезш Сы рбайга 31лдене айтты. — Сен неге бауыздаласын?!— дед1 Сырбай. — Бауыздалмаганда ше?.. М ен cisfli ук!метке д е, партияра д а «алдыдры катарлы саналы , у л г ш колхоз- шы» деп таныстырып журсем, Ыз бул заманнын. бет- алысына кайшы жумысты (стейа'з. Сонда ci3 юм бол а- сыз, ci3fli у л г Ы а д а м деп ж уретш мен юм болам?.. Досынын. бул сездер1 аса назырканудан шыкка- нын кврген Сырбай, туйен1д кед!рдегш е карай cipec- Tipe созран кездш п колын босатты да: — Ж>бер, А натвл!— дедк Анатолий Кондратьевич Сы рбайды н колын босатты. — Босатындар буыршынды!— дед1 ол. CepiKTcpi Сырбайдын буйрыгын орындаура юргскен- 223

дс, басына кы зы л ж алау байлаган кадан ы кетерш у й ­ мет комиссиясы д а кеп калды. Ж ещ 'н туршген он жак Польша кездж устаган , Tyci суы ган Сы рбайга комис­ сия адамдары квш л белейш деп едк — Б е р М з маран каданы! — д ед ! Анатолий Коидра- тьевич комиссия бастыгына. Берген к ад ан ы Анатолий К ондратьевич Сырбайга устатты да: — Ал, шаншыныз, шукырра!— деда. Кезшен ж асы шубырран Сы рбай ж алаулы каданы д1р!лдеген колым ен шукырра кадай бергенде, комиссия бастыры эксковатордын устше шы кты д а: — 1ске сот!— дед1 микрофон алды на барып. «1ске c o r n * курылыстыд внбойындагы радиорепро- дуктордыд бэр! д е кайталады. — 1ске сэт! — дест! б1'рдауыспен, курылыска жый- налган кырык мындай адам. — Э, ж а с а г а н !— дед! каданы шукырра шанышкаи Сырбай, козiней ж асы соргалап KeTin,— веер мал, веер бастыц и г ш п н е ж ум сата кер, бул арыкты! Осы кезде оркестр марш ойнап ж^бердй Каз-катар кетгтен квтер!п туррандардын. бойына мы- иа марш ерекш е кы зу 6epin, шырып келе жаткан кун пу­ рина шарылыскан кырык мын, кеглей, ж ер болып жар- алгалы тем ip тйип кврмеген боз топыр акты шел далара 6ip ыргак, 6ip каркынмен, ж ар к ете кеп шабылды... Эксковаторлар мен грейдерлер д е кыймылга кЬ picri... — 1ске сэт!.. Алдын ал а уйгарулары бойынша, митингтен юейiн « л и ст комиссиясынык мушелер! са л т ат к а м!нед1 де, ici басталран к ан ал бойын аралап кетедй Булай сер- уендеуге Сы рбайды и алкаш к ен п с! келмед1, ондагы оны,— кызу каркынмен ж ум ыс басталранда, ез! баскаратын бригаданын. шйнде. ж ур м е се , мшдетше алган уч астогш щ ici жарыстагы бригадалардыц icTC- р!нен кешеу!лдеп калар деп кауы птенгендж едк Оны <5?л ойынан кай тар уга себеппп А натол и й Кондратье- вмч болды. — Сыр-еке. cia.— дед! ол, осы ж вн д е кецесш оты- pi.m,— элп «некебатыр» деген маш ияеш гой, керд!ш'з? 224

— KepAiM , бклем,— дей кетт! С ы р б а й ,— оны не- гс сурадын, Анатель? Анатолий Кондратьезнч тез ж ау ап берудйг ориы- н у, досы яьщ ксскшше KyaiMCipeii аз карал отырды, ейт-:гш с е б е б й — Сырбайдыд «эксковатор» аталатын у,ainпианы «псксбатыр» деуй оны казакты ц *:ске» жэ- но «батыр» легок ею сезшен кур ал ад ы деп жоруы, ici opасан маши-нага «юкебатыр» деген казак, аты дурыс койылряш деп ойлауы м а лш д е. Машинанын аты н Сырбайдын оз сез1м<еи сура- канда. Анатолий Кондратьевич ойы нда езшше кулы к отыр, сон д ы ю ан д а кул!мс1рей кал ган ол, досынын сурауына тура ж ауап берудш орнына: ~ Сол, «ic-хебатырда» неше ат т ы к Kymi бар дсп оллайсыз, Сы р-еке? — деп сурады. — Ж у д э , кайдам,— дед! Сы р бай ,— атпенен юм тартьгстырып керд! дейсш оны. — Сол «аскебатырда» CKi ж уз е л у аттын куш'1 бар дегсн ге н анасы з ба, Сыр-ехе, ci3? — Ек-Ki ж уз-з-з ел-л-лу аттын.?!. кой, Анатель, ж удэ к а т а бол ар ол!.. — Неге, Сыр-еке? - - Ойбай-яу. ек! жуз елу ат догсн, жудэ сумдык куш кой ол!.. Сош на ат куш 6ipiKTipee жан шыдята — Р ас, шыдагпайды. Mon in д е ci3rc айткалы ош отаны м осы едй К,алжь:,чсыз ай там , иланыныз, — ;мзше «icKe6axbip», вз атымен «эксковатор» делШе- т!н машинада ек! жуз елу аттыц купи бары рас. Б ip а г сл у прг ж у к тартады дейпк, сонда, citi жуз елу ат пн eKi мыц бес ж уз путтык, ж ук суйрейдй — А стапр ал да, жудэ не дейд1?!. Ондай кушпси жан шыдата ма ол?.. — Бул 6ip гана эксковатордын ici, ал, ыына к а ­ нал курылысыпа оныц он — он 6eci катынасады. Грей­ дер дсйтш маишнаяы д а 6 ijie d 3 рой ci3? — Элп‘ ж ол салатын машина ма? — С ол , сап... — Билем. О л да жудэ та магиа машина. О 6ip жы - лы т уй еге с а л т MiHin жолаушылап коле жатсам, ал- дымдя ж уд э 6 ip керемет керш едк noun in, турбасы-

нан шыккан т у т ж сыяктанып, я лд ы м д а элдене бур- кырайды!.. BipaK, Typi ту п н ге к елм ей д д - «Мыйдай ж алан.аш д а л а га мундай тутш к ай д ан келен» деп ойлаймын... куйы н ба д е й т десем , оган д а келицбре- мейдк куйын эп-еэтте алыстап кстед1 гой, ал мына мен керген, ж у д э тауды н уцлргаен саул аган су сы- якты дамы лсыз актарылганмен, ты м тез жылжып кетпейдИ «Ж удэ, бул не керемет екен?!» деп, журек- сшщюреген мен ж акындасам, ж е р казы п жаткан машина екен!.. Таяныл 6apyFa т уй ем уркш жолама- F3H сон, одан rycTiM де, оексеуж ге бай лай сап ж аяу бардам... о, гаж ап!.. Кереметт1 ж у д э кермей жур екем: uirepi ж ы лж ы ган машинаеын кетпеш , жердш калын кыртысын бауы р п'лген еткгр пышактай айы- рып барады!.. А йырган топыракты машинанын еде- mi ж удэ судай кылгып, бфбегкей т е п л 'барады!.. Су- растырсам, — ж а т салатьгя машина екен, аты — грей­ дер екен... ж уд э мунша кайран калмаспын!.. IciHe суйсшгеннен, бы лай шыга, — «грейдер, грейд'ф жерд! |рейдур!» дей 6epinnin,... со сез Ф з д щ елге метел де бон Kerri... С о гой, аиатель, грейд1рщ ? — Сол, Сы р-еке. Канал казура оны ц д а 6ipne- liieyi катьш асады . Осылардын ал Fain icKe Kipicyiji кермеймш д еу и л з дурыс еыес, Сы р-еке. Бригаданыз <5Ьр кунге С1зд{ ж октатпас. ©юмет комиссиясынын му- шелер1‘мец 6ipre, канал к азу iciHe KipicKen жанагы ма- шиналардыц алгаш кы кун л кыймылын кер!п кетЫ з. Сырбай осы га н кендг Митингтен кеш н ею'мет мушелер! с а л т атаен ку- рылысты бойлай жвнелгенде, о л ар га epin Сырбай да яттанды. Бул к сзд е , каналдын таба и ы н сыза женел- гек грейдерлер квллш н i3iHe экско ватор лар д а rycin, жерден кетср-ьпген курган топы рак, acnaiiFa бижтен- ген корраннын кабыргасы сыяктанып кеткен едк Кун ол куш ж елкем д еу де, сондыктан, ж ерд ен тутаса ке- тершген кою ш адныц ыгым.ен ж у р с е туншыгатын Солгал сон, комиссия мушелер!, куры лы сты ц жел бе- тш ала тартты. С ол топта келе ж аткан Сырбайдын ecine, тутаскан мына кою шан, ертерек ecTireH 6ip кенесл! ecia e т у а р д к Ертеде ол «элдекайдан 6ip тау 226

ж ары лы п K erin , жан-жагындары жан-жануар сорзн кулап жок, болыпты , жарылран ж ердей кеп заман дауыл сорып, езегш ен суырылган топыр-акты боран- датып турыпты» деп естшен... Мына канал бойьгндары KepiHic Сы рбайга сол ееппеш сыяктаяшп Kerri... Сырбайдын басы айналгандай болды. Олар б у сапардан кешке карай оралды. Коздерi уйренген куры лы с агакесш едай кв рсе, машиналар, олардыц арасындагы адамдар, т акер тек рана теп- теп'с боп ж аткан кен, даланы узы ннан-узак жырып, жырылран ж ерпе терендей Kipin капты. Соны корген Сырбай, катар келе жаткан Анатолий Кондратьевич- — Анате-е-ель!.. Ткп-аузым таск а ... жумыс жудэ мына калыппен ба р а берсе, б у канал, мезгшнен эл- декайда ерте б1тед1 екен!— деп койды. — Рас, Сы р-еке! — деп макулдады Полевой. Айбарша баскарран эксковаторра олар кештепп ж етп. Бул кезде ол , iuiiiie Дэулетт'1 коса, 6ip топ адаммен аукаттаны п1 отыр едй Ш ангалык шалба- рына етеп н cyFbima салган ж е ц аз майкамен Faoia отырган, тер шайрэн шащшн д ен е а де, 6eTi де ала- кожалак Айбарш а, комиссия мушелер1 жакындай бергенде атып тур е келд1 де, жуп'рш, эксковатордын, кабинкасьша Kipin Kerri. Рахмет, «ой, Айбарша, онык не, жасырышып?» деген аузын жыйранша, кенеп ки­ тели киген Айбарш а шыгып та улгерда. Оиык Дэу- летпен соц и али ста жарыста екенш 61'летш Байжан. — Ия, балдызыы,— дед1 амандасып турып,—- ка­ пе, кайсын алдасы н? Дэулет пе, оен бе?.. — Оны Д оул еттен сураныз, — дед! Айбарша. — Ия, Д э у л е т ? — деп кушмсгрей карам и Бай- жанта: — Меиin машинам,— дед1 Д эул ет кумш юген да- уыснен,— 6ipep сагатты к аварияга ушырап калды да... — Соны, Айбарш а сенан 03Fa« екен рой? — дед1 Байжан Д эулетке. — Эркне! — деда Айбарша. 1 Сыр ел! «тамакты» «аукат» дейпг 227

—- М ак та н а р кук алда, — д е д 1 Д э ул ет, Айбарша- Fa карал. — Оны д а «« p in аларм ы з,— д ед ! Айбарш а, — се- нщ к а ш и кыймылдакаида, мен in крлымды ешк!м устап турмас. Келпи мен •баласынын сезд ер ш 1'штей кы зыккер- ген Сырбай, А йбарш а га карады д а , «балам...» дей 6epin, элденепе кез!'мен ым к а к ты , Айбарш а оны Tycine койды. О л былай едй осы кектем туарда, 6ip куш Сы рбай Ай'баршага «балам, С ы р бойынын арык, казушыларында, жерден кетпенмен алраш w in ал- FaH топыракты орамалга ryftin, осы арыкты казуды бастаушыра 6 e p in ж 1беру э д еп б а р , соны , ертек мына Сталин атындагы канал казылгаяда бЗздш дс icreyi- яиз керек, о л ym iH , осы бастан ора.мал даярлап, то- пырак сыйлайтын адамнын атын кестем ен ж азу ке­ рек» деген. Б ур ы н бшмеетти бул са л т ты кызык кер- геп Айбарш а, «дуры с, Этке, о р ам алд ы мен дапрла- йын, сонда KiMHiH атын кестелейш ?» деп сураган. «Эрине, А н а т е л ь д т » деген Сы р бай ... кы зры лттау жЬ бекке Айбарш а колы боста ай н ал а «С ы р алкесш су- ландыруда бгр!нш1 айыпты А натол и й Кондраггьевич Полевойга Сырдын, ул-кыздарынан т а р ту » деп эр Tycri мулннеден' е р н е к п кесте шеккен... Буп 'н , канал к а­ зу жумысьрна шыкканда, А йбарш а кестел ! орамалын калтасына са ла шыгып, эксковаторы ж ер казуса ю- рккенде, ал гаш кы 6 ip уыс топы ракты орамалдын шетше тушп койган... Сырбайдьщ ьш даран ы сол еке- •iii« TyciHe койран Айбарш а, кителш щ калтасыадягы топы рак, тукын орамалды алды д а , а т устш д еп А н а­ толий К сндратьевичке усынды. Мулдай рурыпты жаксы Снлетш П олевой, орамал­ ды сабырлы кыймылмен алып, А й бар ш ар а салмак- ты дауыспен ал гы с айтты да, ж и ектей жазран кес- теш окыды. С о н д а рана онын, созтмх толкы п, кезгнен ж ас шыгып Kerri... — Кен р акм ет, кызым! — дед1 ол, Айбаошаныц колын кайта алып,— бул орамал мен оран туШлген топыракты, KQ3i.\\iiiin карашыгынан кем сактамаспын.

— Ал, Сыр-еке! — дед1 Полевой, сез1м толшны оэсепдспгн сон, — налай болады бул? Эдетге, бундай сыйлык. бергендерд) конакка шакырады. Мен де сей-, тер ем, «Сырдын ул-кызы» дегендер пэлен мында- ган адам. Буныц акылын С!з табыцыз!.. — О л онай, — дед! Сырбай, жымыйып,— келес? жылы осы каналдан суарылатьш eriiw i есептеип, 6ip Сыр туп'л, элденеше Сырдын ул-кызын конакка ша- кырута ж етон!.. — Рас!.. Табылган сез!..— деп, айнала коршаган журт ду кулкгп... ОН ГОГЫЗЫНШЫ ТАРАУ КЫ ЗУ Ж АРЫ С Каналдыц казылуы ойдагыдан артык каркынмен кетт1. Эксковаторлар, комбайындар, грейдерлер аз кун- ле каналдын. ариасы журетш жерлерд1 жырып тастады. Кеше Faiia жын-жылмакай, теп-тепс боп жаткан дала- га, денкиген балшыктар тау-тау боп у й ш п калды. Кетпенге тускен кырык мыцдай ктадсн уш кубо- метрлш кундслж иормасын орыидамайтын кемде-кем ушырасты. Ксйб|рсулер бурын ел к уд а гы сспмеген ре- кордтар ж асады . Канал басында «С у ушш курсе» дей- Tiif кунделж газет шыгатын ед1 сонык бетшеи «пэлеи бригада... пэлеи адам... бупн нормасын eid жуз про­ цент, уш, терт, бес жуз процент... мыц процент орын- лады» дс-ген хабарларды журт кунде окыды. Кейб!р рекордшылар куннен-кунге удей ш'лтед!. Осындай узд|'кс1з рекорд ж асага нд ард ыц шпнде, 6!зд1н, Сырбайдыц Дэулет1 мен оиыц калыкдыгы Ай- барша да ж урдк Курылыска жыйналгаидардыц 1шшде он 6ip мын комсомол куш елср1 боя шыкты. Солардан, эркайсысы елу адамнан 220 бригада курылып, б!р бригаданын бастыры боп Д эул ет тагайындалды. О л да, Айбарша да эксковаторда |‘стейтш бригадаларды баскарды. — Mine, eiuu жарасып тур,— дед! Айбарша оган.— мен — кыз, сен — ул. Еркек эйелден дене кушше ка- 229

рулы д ес ед ь О л рас та шырар. Свйтое де, мен взге емее, еешмен ж ар ы ска тусемш. Э ксковатор жарысында оздырмакан Айбаршаны Д эулет кстпен жарысына шакырды. — Ж астар д ьщ кепш ш п кетпендс жургенле. 6iaam машина жарысымен га на канагаттануымыз уят болар, — .дегенд1 сы лтау дылды ол Айбаршага,— ара-тура кетпенге д е тусш керейш. — Б hueк куш 1мен де сы наокык келген шырар, — дед1 А йбарш а кулш. — ол д а болсын!.. Кетпенге келгенде Дэулет Айбарш а тупл, кырык мын KiciHin 6ipeyiH алдына салмай, ен, алдынты катэрда деген ж уз ш акты жнттпен тен тусе, жарысты да отыр- ды. Ke3i кермеген осыган на нар м а? Ол 6ip кундер1, отыз кубометр топырак аударып, нормасын мын про- центке ж етшздй Кетпенде Дэулетке жете алмаганмен, Айбарша да кеп ш ш ки н кезш суйсшдергендей рекордтар бердь Каналдыц бойындагы барлык, кетпсншшщ он уш мын жарымы ойел ед1. Айбарша соларды ц мандай алдын- да журдь Еркектерден Дэулеттщ аты, ойелдердсн Айбарша- ныц аты, курылыстын ©зшш т у п л , облыстык жэнс республикалык газеттердщ боттершей туспедк газет- нплср макала жазды, жазушылар очерк, эцп'мелер жазды, акындар елец шыгарды, Кызылорданын. белгий акыны Нартайдыц оларга арнаган эш капал тупл , буки К азакстанга тарап ксттк У ча стокн ц кабырм га- 3CTiHe еалган «достык калжыиында» 6 ip суретнп: Ай- баршага ж ер шарын кетертт, Д э ул етке ол mapFa себе- лекпен су шаштырып, астына былай деп жазыпты: «Сталин аты нд а гы каналдыц дацкты eKi стахановшы- сы — Д эулст Сырбаев пен Айбарш а К,арымсаковэныи эз1лдер>': Д э у л е т : — Айбарша, нырындапл кетерген дома- лагыц не? А й б а р ш а : — Кврмей турмысыц, не екен!п? Д э у л е т : — Мен мектептеп гл обус па деп турмын. А й б а р ш а: — Ондай жеюлд1 сен кетер. Мен)'н квтергеш'м ауырыныц e3i, кэд1мг1, ж ердщ шары. 230

Д э у л е т : — М олдалар «жерд! к е к епз кетерш тур» деп ай таты н едк сен сол бол ган ы н ба? А й б а р ш а: — Меш'н ecTiMereH к ен еам ол. BipaK, мен бул ж ер шарын епзден д е, сыйырдан да акыл сурап кетерген жокпын. MaFaH ж ер шарын кетеруд1 уйреткен А рхим ед. Д э у л е т : — Оныч юм ед1? А й б а р ш а : — О рталау мектеяД н бшм|'мен калып коюра айыпты ез!'н. Архимед А й сад ан уш гасыр бурын жасаган физика ралымы. С ол Kici «егер туткасы болса, ж ер ш ары н мен кетерер ед:м » дегсн екен. Одан ек1 мын 6ip ж у з отыз бес жыл сон, туран мен, жер ш а­ рын котерсем, акы л га сыймайтын Heci бар? Д э у л е т : — Окымыстысып-ак болдыч-ау, маран! Осы каналды казы п б т р е салысымен бе!.. А й б а р ш а : — Маган намыстанганын керек!» Баласы мен болашак келшшщ мундай ауызра ше- rin кетуше Сы р бай куанды да, кайры рды да. Кайрыр- ганы — дш ге, ырымга сенетш ол, tui, и коз тие ме деп коркты. К уанраны — будан аз уак.ыт кана бурын, ез аулыиап б а ск а ж ан б1лмсйтш Д э у л е т пен Айбаршаны капip буш л К,азакстан бклетш дан кты Kiciaep боп кетп. Ол ол ма: ... М ынаны кврдщ1з бе? — д е д 1 Байж ан, 6ip куш , жумыс басы нда жургеп Сырбайра кеп, «Правда» га- зетш ж азы п, iuiKi бетшде басы лган Д э ул ет пен АЯбар- шаныч портреттерш корсетш. Сырбай таный Kerri: каналдыц тер ец арнасында, Дэулет земб!я кетерш тур, оныч зембш не Айбарша курекпен ба лш ы к салып жатыр. B ip e yi «квп уйей!н» дегендей, 6ipeyi «кашиа уйсеч д е менлЬ> дегендей, exeyi 6ipiHe-6ipi карал кул1мш'реп тур . Москзада шы- гатын «П равда» атты газет бары н Сы рбай жаксы 6i- дедк Оныч урымында «Правданы» Сталинш н e3i б а с ­ к а рады. — Б ул р ас «Правда» ма?— д еп сурады сауатсыз Сырбай Байж аннан. — Р ас, Сы р-еке. Ci3flin балацыз бон келшвдз.Д мактап ж азы пты . Бул кунге шеЙ1'н балаларычыз 1\\а- закстанра рана данкты Kici болса, en,ai оларды б у м л Совет отаны б1леп'н болды. К утты ктаймы н, аксакал! 231

— Куттыктасац, езщнен де кут кетпесш, балам! Б ул х а б ар р а куана отыра «А , тэшр!— деп плед! Сырбай iuimeH, — ш , кезден са к та й кар!» Б ал асы мен болашак келшйп'к icTepiHe де, татулык- тарына д а 1'штей суйсШетш С ы р бай , «Апыр-ау, булары Heci?!— д еп хайран калады,— араларынан кыл ет- пейтшдей ж акы н журетшдер! кал ай !.. сейте тура, осы екеуш щ косылмайтыидары калай?!» Сол ниетш ол баласына д а б ш п р се : — ©З1'м!з айтамыз, той ж асай ты н кущи,— дейд1 Дэулет. — К аш ан айтасык? — У акы ты келгенде. — «У акы ты аа» шыдаса и п ед!м,— дейд1 Сырбай,— журттан уят боп барады. «Тойдан тайлыгамысыч? Са- рандырын ус та п жур ме, немене?» д еп журт жудэ, ма- замды алып барады. «Эл1 уйленген жок» десем. «несл- не алдайсын, ж уртты сокыр д ей м ю н » деп нанбайды. Сырбай канш а бастырмалатканмен, Дэулет ез се- зшен танбайды . Булай легенде онын уйленпс1 келмей журген ж ок, Айбаршаны кенд'ф е алмай жур. Э к еа сыякты М1нез1 момыи, аузы с а р а н болранмен, мсктептж б1л!м1 ор та л а у мектептщ келемш де калканмен, Дэулет казак ж эне е збек тш нд е ертелБкеш т!, шыккан кггап- тарды, эслресе, керкем эдебиети', оны н 1Ш|'нде рашык- тык туралы шыгармаларды кеп окыйтын. Соларды окып отырраида, ол езш: К озыкерпеш , Фархат, Оне- rHiiHiH1 6ipeyine, Айбаршаны: Баян , Шырын, Татьяна- «ын 6ipeyiHe санайтын. Ерте зам анн ы н рашыктарынын к е б ! косыла алмай куса боп, 6ipeyn epi кайрыдан элек боп, 6ipeyaepi шие- леш'сксн бойнетпен эрен косылып журе.:м Fofi. Солардын бэрше де сен етш , армандыларын ая п , арманына жет- кендернпц куаныш ы на ортактасаты н Д эул ет, ез басы- ныц окыйрасьша айналып 6ip к ар ай д ы да, бегет бо- ларлык егнтене таба алмайды. О сы ойын Айбаршара айтып, «енд! у а к ы т жетт! рой!» десе, Айбарша суйе- т ш д т н аш ы к айта отыра, кейде «асыкпа!» деген ушы-кыйыры ж о к сезд! айтып, ттзпн ш колына !лек- ' АбаЯ аудармасьшан окыган. 232

■ ппмейдг, кей де «эл! ж ас емесшз бе?» деп майыса ка- лади; кейде «осыдан баска сез ж о к па?» деп бултын сто окпелейдг, кейде «окуымды бш р ей ш де» деп жал- барынады... Он ж ы лдыкты б т р ге н Айбарш а, «ал, енд| ж егп гой, созбагык!» деп кадалган Д эул етке, тагы б!р узыи сонардын ш етш шь!гарып койды. Айбарш а Дэулетт! «Дзукеш» дейп'н-дк Даулет калж ындап: — «Доукеш» деген in журттын Кулагина «дэукес» боп ест!'лу|\" мумкш. Сондыктан, б у л аты н ез кулагыма жилы уш ы раганм ен, копке унар ма екен? — десе: — «Дэукес» болсац дэукессщ ,— ленд! Айбарша,— кадалган адамьщ ньщ кырсодынан калмайтын дэукес- т!г;ц от!р!к пе? — Р ас, — дсйд! Дэулет ж ещлш, — 6ipan, журт ап- татын мынау еленд! ecTin пе ен? «Ешкшщ жерва оПнанды тскеш т, ljimeBBi кыз, жшт-пн кекесМ...» — Болды, болды! — деп Д эул етке бул 6ip ауыз елешпн. сонгы ек! жолын Айбарша айткызбайды, се- 6c6i, ол еш жол: «Бггез> ол кексс'.п, кыз катыи бон, Кигекде ак жиулыкты шекссше!» дог?!! сэздермсн бггедК Айбаршапыц унатпайтьшы — кыздын, жаулык кию! емсс, ж аулы к кигенней ксйш, кыз бен жшггпн ара- сындагы кекесш ш н 6iTyi. «Кыз бен ж т т т !ц кекеснп» дсген свздерден Айбарша аса 6ip тэттш кт! у гады. Сондыктан, ол: «кыз жаулык кисе кие берсш, б!рак оиык сунгот'м ен тэтп кекеаш бггпесш» деп п'лсйд;'. Дэулетке вл екш и сонгы скi жолын айткызбайтын се- беб! осы. Темамызга оралайык. «Доукеш» дейт!н Айбарша, жумыстан босаса-ак, Доулетп кайда журсе де тауып ап, тЬлеген жагына ер- rin алады д а нетели Сырдын кун-: кандай ыстык б о л ­ ея, туш' сондай салкын. Ыстыкпен ем ip бойы кайна- сып ескен оныц адамдары, кумына шик! жумыртка койса nicin калатын ацызакта, басы на 6ip ак орамал- ды солдедей орай сап, эйелдер! кейлекпен гана, еркск- тер! кейлекетз жумыс ictcii берсе, сол куншн кеш'шде

салкынга тоцазы п, костюмшз ж ур е алмау, Сырдьщ ел!не д а 1--дылы урдк;.1 Салкын кеш ке шыйрьна ма, эл- де, кеты к. к ун ш к алаулатан лвб), жастык. жалындарыя одан д а бетер кыздыра ма, кун баты п келейке тускен соц-ак, каналды ц енбойындары жастарды ц 6api, ала- буртып с а у ы к 1здейдс Соныц 6ipi Айбарш а. Онын. аса кумар ойыны волейбол. Волейбол га кызу Kipicin кет- кенде у з а к кешт! сонымен етю зуге ержбейдк Д эулеттщ ез1 де жер сузш отырран K3pi емес, ол да, жастыктын. буы бойьш кернеп, шыйыршык аткан ен- aip. BipaK, онын кумары спорт емес, KiTan оку, спек­ такль, концерт, кино. Eneyi ек! жуйел] ойынга бешм олар, эуел| Kepicefli де, артынан келшедк Exi жаяы- ныц да утылрысы келмегенде табатьш ксл1С1М1 — кэп- тен окашаланып, араларындагы ор так сьгрларын ак- тарысу... Bi3 бьлетш олардын сырлары — суйетшджтерш угындыру ем ес, оны олар ал д акаш ан урыскан. Олар­ дын косыла коюына ездершен б а ск а бегет те жок. Д оулетпц еркш е салса, бул оп-онай-ак 6iTe калатын жумыс. Б т р м е й т ж Айбарша. Буры н ол «он жылдык- ты бгпрейга» десе, оны бгпргеннен к е т н , «Ташкенттеп су шаруашылык институтын 6iTipin келейш» деп жал- барынып ж ур. — MaFaH д а , саган да осы ж ер мен осы судам бас­ ка жер-судын кереп жок, — д ей д1ол Д эулстке, — Сыр- дыц eKi ж атасы жалацаш д ал а б о л са, оны бакшага айналдыру е р ю озгеде емес, ез1'м1зде. Сондай бакша жасап алура мумкшдж тауып тур Faн кезде, б:зге ул- rini KiM керсетер екен деп, б|реуд1ц аузына TejiMipyi- Mi3 жен бс? Соны ц бш м ш e3i.MJ3 (Илш ап, 6ipey айта- ты« енегеш\" ез1м1з айтканымыз ж ен ем ес пе? Дэулет таласарлык сез таппайды. — Ендеше мен тана емес, сен д е окы ! — деп епнд! Айбарша Д эул еттен , — осы каналды казысып бола- йык та, екеум 13 д е руксат ап Таш кентке кетешк. Мен 6институтка тусейш , сен техникумра туе. Соларды \\- Tipin, туран жер|‘м|'зге келешк те, оны гулдецщ'ру жу- мысына араласаны к. 9 pi карай окырыц келсе, тех- 234

никумнан и нститутка ауыс. Сен оны бтр ген ш е мен ауылда кы зм етте бола турайын. Д эул ет б у та н да таласарлык. сез таппайды. — Соныннын. бэрше кенейш ,— дейд| ол, — сен ме­ н т б'ф -ак C63iMe кеншП Сабакты д а 6ipre окыйтьш болсак, ем1'рд! д е 6ipre жаоайтын болсак, е н д т бел- шектену1м!зге ж ол болсып! «Кыз, ж ш Ь тгк б;тлейд1 кекесш!» дегендей, ол exeyi- н1к осы 6ip д ауы , неше кун, неш е т у н окаша-ак ке- нескенмен, аякталмай-ак койды. С он д а да, олар 6ip айтканын кай тал ай беруге жалыкпайды, 6yriH малта- дай ези ген свздер! ертен тары д а тын. свз бон калады... Mihc осы ндай бггпейтш даулары н тары да ж аналау ушш, олар, Сырдын. айы суттей ж ар ы к 6ip туншде, кептен оцашаланыл кыдыруга ойлады. Кыдырганда кайда барады олар? Moyeci салбырап турган ToFafl, кусы сайрап жаткан б а у ол арада жок. Олардын. ж ум ы с icTen жаткан ж ерлер‘1 031М13гс мэл!м: туптело ескен сексеушден б а ск а бу та сы жок, белест‘1 кумдардын арасы. Кум арасына каз-катар шатыр TiKKeii курылысшылардык кешкШ кте жанын жадыра- там дейтш 6ip орындары —- кумиан шегендеп казган терец куды ктын мацайы. Кудык аса суды. Оныц ма- найында, тутж п ен тартып су куяты н кумнан торт бу- рыштап казган ayiT бар. С у сщ ш к е к аязданып алган ayirriH cpneyi, ж акадан куйган су д ы ж утпай, иптлдей- д! де турады. Э уггп д касына дш гектер орнатылып, ба- сына улкенд1Г1 аспандагы айдай абаж ур ы бар, улкен электр шамы койылран. Онын. сэулесш ен , кандак ка- ран ги тун дед е тецероп кунд1зп'дей ж ар ы к бон тура ды. Сол зор шамды айнала ушып, бу л т та й сапырылып жа- татын Сыр бокындагы сан турл1 квбелектер мен шы- бын-ш'1ркейге караудын., оларды аулайтын жарканат- тар мен карлыгаштардын бомбалаура келген самолёт- тей тушле aFbin кеп, аузына шеккешн ала кашып, сып erin карацгыра cyitrin ж ок болуына караудын ез1 кан - дай тамаша!.. Аилы т ун д е кептен онашаланып кыдыргысы кел­ ген б 1здщ А йбарш а мен Дэулет, эугг басында болып жаткан кызыктардьщ бэрше д е алданбай, ойлы-кыр- 235

лы кумнын арасына тартты: cpKiH, мшез! жаркыи бол- ранмен, ж ырткыш авдардан, жылан-шаян сыякты ша- гатындардап Айбаршаиыц жаны турипгетш ед!. Ол сол калпын керсетш: — Узап кайда барамыз?— д еп тартпактайын деп еда: — Е р е берсейпн, маран,— дед! Д э ул ет,— екеум!з- . fli жейт:д не ж ур дейшн бул я ум да?.. Олар кум ды аралап узак. ж ур д ь Элдекайда аш коркаудыд улыранынан, куш ж терш шакыркан тулкь лерд|'н кацылтырдай яицпрлеп шэущцеушен, ана те- бен:к басынан да, мыиа тебешц басынан да байрыздык шурылдауынан, коян ба, кар сак па, <элде не oip Kiini- рек андардын эр сайда карая ет!п ж о я болуыяан, сек- сеушдщ сынран б у т ы ма, элде уйктап жаткан жы- лан ба, б|'рдемелерд|ц маяайда ирелеядеп жатуы.чан... — осыныя 'бэр!нен Айбарша сескен:п калсды да, сес- кенген сайын, колтыктасып келе ж аткан Дэулстке жа- быса тусе д i. Д эул ет коркдай келе ме, элде махабблт толкьшына «.арык. болран сез!м1 кауыпты абанлатпай ма, немесе, Айбарш а га сыр бермей еркекс'шгга! м е,— кейде: — О н е ? — деп ештемеш ацгармагансып, кейде: — Ж оятаи урейленед! екен с!ц!— деп мыктымсып, кейде: — Сескеие берл!н рой, А йым! — деп ка.мкорсын, 6epiK KiciM-а к боп келедь М ахаббатты к минуттарда есеп б а р ма? Кумды кы- дырран б1зд!ц Д эул ет пен Айбарша, тацнык жакьшдап калранын, каналдьщ енбойына жайы лган есектерд!я 6ip дауыспен акыра женелген!я естшенде-ак аякар- — Эй, б 13Д1н' Кызылорда-аи, — дед: кеяестерш ееектердая д аус ы бэлш «ci6eprenine ы заланган Дэудег, — взгсм!з ж аксы болса да, осы eccriM i3 жаксы емес- ау! — Оныд iieci бар? — дед! А й барш а, Дэулетт! ыза- ландырайын деп. — Рсгс:з бакырып зэреш алды рой. GKriMcniu есекке ауып кеткешне Айбарш а куаиды 236

да. Егер есектер акыра коймаса, езш бер!кп!н-ак деп есептейтш Л йбарш а, Дэулеттщ бугьн ерекше шукшы- юына к о н т те калар ма ед1, кайтер едк Шскен ал- манын. сабаны нан узьлуше, касы н ан жанай ушкан шыншыктык канатынык леб1 де сеп деседй Дэулегпн. тун узынгы жалбарынуы, оный ш'скен шыдамын кус- тын канатынан каттырак канынкыраган едь.. Есектердщ даусына квнш белш ген д е, Айбаршанын, балкынан шы дамы та гы д а шыйрады. «Асыгатын не бар, — де.ч бек!нд1 ол ш ш е н ,— ал а кеш'лд! ешкайсы- мыз жок, ем ip эл! алда, шыдаган сон; шепне жете шы- д ау керек». OcbiFaii бел байлаган ол, е се к кецесш узарта бе- рейьн деп едк — Тасташ ы , сол кургырынды!— де/н Д эулет ке- йш, — кайдан акы ра калды eaie p i? .. — Тан. караннысында акыруы гой деймш. — О ны кайдан бьпдщ? — Аспанда жаркыраган ж улдыздар кемесюлене бастапты ной... Б ул т та торлана бастапты ... ай да жок... — О кайда, бэсе? — Элпнде баткан. Дэулет курсшд!. — Неге курсш есщ ?— дед1 Айбарш а. — Сен меж , д эл мен сеш суйгендей суймейсщ-ау деймш. — Н еге? — Аспанды булт коршананын, айды н батканын, танныц жакындананын м ахаббат толкынына гарык болнан мен сезбегенде сен кайдан сезд!Ц? Айбарша ж ауап бермед1. — Сен де мен сыякты халге туск е н екен десем... — Д эукеш ! — дед! Айбарша, Д э ул ет т щ иыгына б а ­ сы \" суйеп, — ба ск а кун жок па осы сезге? Екеум!з де жумыс KiciciMi3. Уйктамай ж умыска калжырап Kipicin еткен 6 ip кундепдей, жарыстан калып койып жупче- Й1'к... Д эул ет кушактайын деп едк — М ен аш уланам, ендд — дед! Айбарша, — жылы ушмрананда д э с 1п кетпе, сен, Ж1бер!.. 237

Сыры мзл1м Айбаршаны тул атк ы сы келмеген Д о у лет, ты рм ы скан оны жулкы ламай ершне босатты. — К а й т т ы к !— дед' Айбарш а, Дэулетт! он колты- гынан кетер е турегеп. Екеу; ж ур ш к е т . Эуел! ол ар 6ip-6ipiwe окпелеген- дей, 6 ipa3 ж ер тым-тырыс аяндады д а, алрашкы тиш Анбарша катты. — Татуласпаймыз ба, Д эукеш ? — дед! ол. Д эул ет ундемед:'. — А раздасы п болканын. ба, бул? Д эул ет кул ш ж:берд|\\ — ©31-н айтпакшы, несше екпелсйсщ, «Даукес!м», — дсд1 А й барш а кетпеннен каткылданран алаканы- мен, Д э ул ет т щ беп'н сыйпап, — ж ок, «Даукеи'м» емес, Дэуксш!'м, хурм епт, cyfliKTi Дэукечл'м , екпелеме, жу- репм!.. Б1'зд1 айырар багет жоры ез|’ м|'зге аян. Аз хун ­ те неецге екпелейсщ?.. — Сол «азьщныц» езшде ушы-кыйыр болмай бара- ды рой!.. ... А л, жак,сы, косылайык,!.. У ят т а болса айтайын — балалы болайык,!.. Мен оны элдилешн де отыра- йын!.. Тары 6ipey тусын!.. Ж эне 6ipey!.. Мен бала бас- ты, салд ы -б алак катын болайын!.. Сонда не болды? — О куды б т р г е н сон косылс а к, бул айткандарык болмай ма? —- О ны ц — кыястыгын, Д эукен лм . Kici семья боп косылган со к кебеюден наша ма? М енщ айтатыным: жардай болып турранда, орта б ш м м ен калранымы» налай, к е р е к п жогары бш м д ! алып косылранымыз налай? О лардык алдьм да буды рмактанган, каналдан <пы- гарылган т а у -т а у кум топырак скен. — Мен ш аршаган сыянтымыи, — дед! Дэулет, еке- yi сол уйьлген думка орлей бергенде. — Ендеше, отырып демалайык,. Олар бимс ушлген кум тоны ракты ыктай отырды. — Меш'н налрыгым келед!,— д ед ! Дэулет. — М еш к т!земе кыйсай ендеше. Ti3eciHe кыйсайган Д эул етт!ц б е т М к астына ала- канын тосеген Айбарша, оны олдилегендей, элдеб!р энд1 ынырсыйын деп ед!: 238

— «Балымшаны» айтшы! — дед| Дэулет, жумган кезш аш пай, дем:н соза алып. «Балымша» Сырдариянын Тереквзек атанатын ауданында, ж уы рда Fana шыккан эн де. Балымша — кыздын аты . О сы кыз туратын колхозда квркемдеу жэнс алты кыз болса керек. Bip ж ш т солардыц борше де «рашык» бон вленмен он шырарады да, op6ip ауыз еленнщ кайырмасын 6ip кыздын аты ва уйкастыра айтады. Айбаршанын б1рсыдырга эдем! даусы болатын. Сол даусын ба я у л а у алып, ол «Балымшаны» бастай женелд!, Д э у л е т те кокырлата д ауы с косты. Олар еленнщ 6ipiHini жолын: «Айналайыи квзщнсн кул!мдсген...»— деп 6ip сезбен айтты да, екшнп ж олды Айбарша: «Баскан ‘|зщ келгенде бшнбеген»— деп езшше, Д эулет: «Шай кейлектеи емшспк Д|р1лдегсн»— деп езшше айтты. Exi жары д а б у л а й exi маенадары одеш айткандарын б!ле тура, «неге олай дедщ» деген жок, еленнш coiifh жэрын косыла жалгастырып акеттп «Оси еЫме тускенде, беу карагым, Жатсзм кв31М твсектс 1л1ибеген. Балымша, Электрдщ шамынша. Пл алмайсыв жалынся!..» Олар осы энд'| узак айтып отырып алар ма чу», кай­ тер еда, егер устершен гулеп ба лш ы к тепл in кетпесе. Exeyi де «б-у не?!» дед1 д е шошынрандай сшкше туре- пелда. Ж орарыда олденемене тырпылдаган сыяктанды. — B ipey ж ур бшем, — дед1 Д э ул ет . — Юм бар дейсщ, жай кулаган топырак болар. — Ж ер козгалып па, ж айдан-жай топырак тусепн ? Мал болса да, адам болса да бгрдеме erri, жур, ке- pefiix!.. Д оулет бш к топыракка врмелей женелдь Оган ере Айбарша ж ен ел дь Exeyi бшкке шыра келсе, 6ipey уш л- ген топырактардыц арасымен енхендеп кашып ба- рады ехен. 239

— Айтты м рой, адам бар деп, — дед! Дэулет,— юм де б ол са токтатайык.! К аш кан адам 6ip тем пенi тасалай бердй — Bopi6ip, куткармаймын, семП— деп Дэулет умтн- ла бсргенде, Айбарша колынан устай алды. — >Ю бер!— дед1 Дэулет булкынып. — Нен, бар, айдаладары б;реуде?.. — >Ю бер!— дед1 тары д а ол. Сондагы ойы: «бул Самаркан болар» легендж едк Осы ойдан ашуы коза тускенмен, «болды ендН»— деп бьлегшен каттырак тарткан Анбаршаны куштей ж улкы лауга ол уялды. BipaK, Дэулеттщ ойы кателестк Олардан бурып кашкан Самаркан емес, Тыртык едк Айбарша мен Дэулетт!ц кеш л косуын ол кептен кундеул!, еонда ол, оларды 6ip-6ipiHeH кызранып ж урген жок, онын, ойы баскада. Б ул мэселеге кешн!рек ораламыз, эз]'рге те­ мадан шыкпайык. Д эул ет пен Айбарша тарты ста боп турганда, 6ip еалг атты алдарынан шыра келдк — Юм, эй, булар? — дед1 ол Д эулет пси Айбарша- Fa жакындай берш. Eueyi таный Kerri — Байжан. — Е -е е , Козыкврпеш — Баян екен рой, юм десем! — дед! Б а й ж а н ,— амансындар ма, рашыктар? Бул кай жулкыстарын? — Бш'кке ермелегенде, 6ipiMi3fli-6ipiMi3 дсмеу1м1з емес пе, агай , — дед! Айбарша, Дэулеттщ аузына свз туспей турранын абайлап. Байж ан одан эр! казбаламады. «Е, бэсе, — деп ой- лады ол, каш кан ад ам .т ур ал ы ,— елер-гршерше ка- рамай, жырыла-сур!не ж упрген Typi жаман едк мына- лардан урейленген екен Fofi! Н еге ейтл екен!?.» BipaK ол, кашкан Тыртыкты кергеш'н б!лд:рг;с! келмед'1 дс: — Б ул арада тыньшура бол ар ма екен? — дед! калжыпды дауыспен, атынан т у се бергп. — Н еге болмайды, — дед! А й барш а оны колтыры- нан демей бер;п. Байжан ентжкен аттын Ti3riHin ердщ басыиа как- тарды д а , шылбырын жерге eyfiperin бос тастады. — K erin калар, — дед1 Д э ул ет. — Сырмгнез ат. Ешкайда кетпейд!. 2Ю

Б ай ж а н м ен Д э ул ет Л йбаршаны ор тага ала, уШл- ген 6ip балш ы кты жастаиа отырды. — Ш арш ап та каппын,— д ед 1 Байжан. — К айдан ж ур сщ ?— деп сурады Дэулет. — « К ай д ан ж урсщ ?» С о д а сез б е екен? Каналдан баска ж ур и : б о л а ма менде? B ip шетш ен oiciumi ш е- Tine са л т атпен барып, оралып к а й т у уш>н ею-уш кун керек емес пе? — М аш инац кайда? — Ж ер ! т есеген тактайдай теп-тег-ic 6i3flin А р к а деп огырыыеын Сырынды, маш инамен ойра алган ж е- pi'ne ж ол сы з д а тартып кететш ? М ы н а ж ерi жазык. болса, э н е ж ер1 белестенген кум !.. Ж а з ы к детсн ж с- рiниiн. ез1 сек се у1л мен жидеге ор а л га н толып ж атка и темпе... — Ж олм ен жур1ц1з, ендеш е!— дед! жерж Байжан- нын ойнап ж ам ан дауы н шын керген А й барш а. — Кандай ж о л ? — дед! Байжан Айбаршаны ашу- лаидыра TycKici кеп, — б!зд!н, А р к а н ы ц асфальт тесе- гендей -rei'ic, эр! кек, api октай т у з у ж слы бар м а, Сырда? Д ари я кандай бураландаган кыйсык болса, ж ерж иж ж ол ы д а сондай емес пе? Ш анын кайтесщ оныц! М ал д ы н туягы , машинаныц дон гал агы тнее-ак буркырай ксп кетержедк Есж-терезесш жауып кой- ган маш инаны ц inline калай ур л ан ы п Kipcn'niH д е б|'лмойсЙ1, а р а -т у р а токтап, сг'лKinin, ш ацын шырарып алмасан, оты р уга д а мумкш емес! — Сонда д а он А ркага айырбастар ма екем!з Сы- рымызды,— дед]' Айбарш а, Б ай ж анн ы н д а намысына типе! ксп, — ун атп аган к!с!н1‘ц ж ол ы бос! К елуге Ti- лемсгенд! шакы рмаймыз. — А ш ул ан ы п калдыц рой, б а л д ы з ы м !— дед! Бай- жап. — Аш уланбаганда. Эрк!мшц ез жер! кымбат!.. Сонда да, арзан ба б!здж Сырдария?.. — Неге арзан болсын,— дед1 Б айж ан шындап,— мунда келд!м деп екж ш ж ургеш м ж о к . ©Kinyre ко­ лы,м да тим ейдк Ж умы спен уа к ы т гы н калай еткен:н б|’лмей де кал асы ц . Кейде ж ум ы ска ж етк!зе алмай, «6ip сеткеде ж ы йырма тер т еарат сме.е, ж уз жыйырма терт сагат неге болманды» деп екшеепц. 24!

— О н д а адамнын. e.Mipi д е будан бес есе кел болу корок кой, — дед1 Дэулет. — О нда Tiirri жаксы болар е д 1, — дед1 Байж аи,— муиДай ж а к с ы емгрде адамнык an rici кеямейдН — BopiMi3flin де ойлайтынымыз с о л ,— дед! Айбар- ша, — 6ipaK, мешщне аты «кеп ж асау» кызык емес кой деймш. Б1здщ ауылда ж уз он бееке келген кемшр бар. Сон ы н д а саудырап оты р ган калпымен anrici нелмейд!. «Эж е, — дейм13 кейде, калжындап, — енд! жасай fiepin кайтесщ, елсейшП» OFaH ашуланып кала- ды. Кемгпрдщ т!лi «р» мен «л»га келмейдь «Эй, ж у гнмек ксйгн! — дейд!, ж сюп, — мен ceiiiii тайына туе- Ti.v бе?». — Оно, керд щ бе, ем1р д щ т э т т ш г ш ,— дед|' Бай- — О лай бол экасасам, мен ем!рд1 тэт-ri юермей-ак копр ед1М, — дед! Анбарша, — е з щ еркш араласып кы- змгмн корм с ген вм1рд:к Heci кы зы к. Мен профессор Палладии догенш'н «Ж асарту» деген ютабын окыдым. 0 мip и- кызыгуыц смей неменс ол? — дед1 Бай- О м'ф ге гашык «ез'ш гана» д еп оплат па едпиз, ж е и е? .. «Ж асарту» деген кандай кызыктыратын соз!.. Кызыгып-ак окыдым да, айтып отырганы ол! шялагай тажрибс болгандыктан, коцмпм суып тастай бсрд;.м. — П его? Егер, кателоспосем, Палладии сол к:та- бында Ш тейнах пен Воронов дойт|'н oai галымнын. тэжриболорш жазды. Олардыц бул жвндо улкон на- тнжо ш ы гара алмай жургеш рас, 61'рак гылым соны- мсп токтай ма? Анбарш а 61'рдсме догел! коле ж аты р едк Т а ста, оны! — дсд|' Д а у л с т ,— OKinlniTi жастык- ты коп турып, оусл! басымыздагы к аз ф п жастыктм ойдагыдан втюзейж те. Д егсн м сн , бул кызык тем а, - дед1 Байжан, — бул жнндс свйлосу де кызык. BipaK оны кейшге кал- дырайык т а, кагл'р олпнде бурылып кеткен тсмамызга канта кошеГпк. Маселе, уакы тты ц ж етпеген дт, кол­ д у н тпмегенд'и'!, жумыстын KeiiTiri туралы o;ii гой. Жумыс коп болганмен. Сы рды ц халкы шыдатар омос! AVi.i!ia кяркыимен аАдан борее, епд'нз жилы б:т!ром!з

деген канал, быйыл кузден калмас! Б!зд1К елдщ ада- мы, бул елд'.к адамыныц б;р кун де назатын ж е р ш т бестен 6ipin к аза алмас едП.. — Е , бэсе, солай дешзшН— д ед ! Айбарша масат- тантандай. — 3 cipece, эйелш айтсаншы! — д«Д1 Байжан, Д э у- летке кезш кысып койып, — ж ез кармактай майысьш ап, кетпенд! шалкая с1лтеп, ж ерге унгысына дей:.н ет- Kisin, сарызданьш жаткан саз топы ракты е сш п ж ат- кан кумдай жулып ап, кетпеншн. алаканына шеккеи б:р шслектей балшыкты узын сабы н ырганкырап ж ь бер'ш, ш алкая 6epin жогары сьттегенде, 6niKTiri бес-ал- ты метр ернеудщ сыртына тустредБау! — П ау, ш!ркьн! — дед1 Д э у л ет суйсш'ш кеткендей, --ж азуш ы д ай суреттсп Ж1берд1и рой, e3in! — Агайдын. ондай да енер! бары н бшмейтш бе ед!‘д? — д е д 1 Айбарш а,— меп бул KiciHiu жазран елен- дерш де кергем. — К айдан? — дед'| Байжан. — Айтам ба? — Айтасын. — А й тпасам ше? — Н еге айтпайсыц? Мен айткызам. — Д ал ай айткызасыз? — Займем айткызам, — дед!' Б ай ж ан, Дэулетке кв- 31н кысып. — О ндай з а н жок. — «А вторлы к право» дегенд! б1леа'ц бе? — Б!лсем ше?.. — О л право бойынша, б1реуд1'ц баспата шыкпаран едбепн екш ип Kici руксатсыз окы са сотталады. — Э - э э , солай ма? Онда Г ул и ар моенгей соттала­ ды екен гой. М ен сол KicUeH кврд 1м. — Ж ецгей сотталмайды, сен сотталасык. — дед! Дэулет. — Неге? — Байж ан мен Гулнар 6ip Kici. Сондыктан, онын окуга хакысы бар, с е т и не хакы н бар? Айбарш а тосылып калды. — К врдш бе, эне?— дед! Бай ж ан кулш. — K epfliM ,— дед|‘ Айбарша, жеш лгеш к cesAiprici 243

келмегендей, — 6ipaK шыгармасын эйелшен баска адам окымайтын жазушыны, кецш дазге келсе де ай- тайын, мен жазушылык правосы бар адамга санай алмаймын. — Ойын 6ip баска, — д ед 1 Байжан, — мешн 6ip кезде акын болкым келгеш д с рас. Сеш'н каргенin. сол кезде ж азга н елендер!м. — Ci3, ж об1рленбещз, ж е з д е !— деда А йбарш а,— калжындаймын. Расымды айтсам: кей елецдерщ|'з ж у- рекке жыи-жылы тиетГн, жап-ж аксы . — Р ахм ет, — дед! Байжан, — мешн осы Сырра ин­ женер бон келу:ме себеп — Гулнар екен'.и б!лес'13дер, достарым, — Оран ©кшбейтт боларсы з?— д ед1 Айбарша. — М ан а айтпадым ба «©кшбеймш» деп. Ел ип- л т н е асатын осындай зор ж ум ысты 6acraFaiiFa не ек;нсш акылы бар Kici!.. Епндп табират 6eprici келме- се де, сцбекпен тартып аланы и елд! мен осында кер- д 1м. Буган Караганда, 613Д1И. А ркан ы н enure ciaipreH бейнет! бейнет емес. Олар епнд'1 6ip ceyin тастаган сон, каш ан nicin орнанша, арам ш вб‘ н жулганнаи бас­ ка тук те бейнет шекпейдк Аспа.ннаи жанбыр куйы.т са, eiiGeri ж анады да, эйтпесс жанбайды. Жацбыр- манбырьща карамайтын, Сырдан с у ала бшее, епншк енбеген еркш е конмайтын осы елд1 айт! — Сдз «жацбыр» дейс!з, Бай ж ан aFaft,— дед1Дэу- лет, — сол жацбыр осы жерге ж а у а калса, барып тур- ран кырсык. — Б ш е м ,— дед1 Байжан, — жацбыр жауса, бул аранын топырагы кактаиып каты п, 6eTi айгыздалып жарылады д а, егш сабарын кысып ©Ырмсйдн Сырда- рия туралы ei<i том кггап ж азган Динкельштет дегем Kici, шындыкта болтан 6ip кы зы к окьшканы жазады: 1889 жылм, Фергана облысында квшпелiлер мен ди- ханшылардын арасында зор твбел ес бопты. Окан се­ беп— сол ж ылы, еп'н есетш ан л арда Ферганада элдс- неше рет irecepai жакбыр ж ау ад ы . Оныц макта мен бидай шырупа коп задали тиедк Диханшылар, «осы жанбырды квшпелшер, «Ж адатас» деген жацбыр ша- кыратын таспен т!леп алыпты» д еп е атед г Сурас- тырса, та уд а кв!ш'п ж урегш дердщ малдын отына 244

жанбыр т'игеп тасатты к бергеш расталады. Ж анбыр сондыктан Terin тур деп тусш ген диханшылар, жый- налып кешпел1лерге барады д а , «мына шакырран жанбырларынды кайтарыцдар» детей талап кояды. Жанбырды кешпелшер калай кайтарсын? Осы жешн- де зор теб ел ес шытып кеп Kici елед ь.. — Р а с болуы мумкш, — д е д 1 Д эул ет, — мешц де кулатым шалраны бар едй осы ндай б!р kckccti. — Екеу!цд1 шамдаидыратын тары 6ip кеиес ай- тайыи ба? — деп сурады Байж ан. — Е с тш к !— десп Дэулет пен Айбарша. — «Сырым, Сырым» дейснщер, епер, сол Сырдын суын тугел м едгеру керек болса, к аз:р п exi жакасын жайлап отырран елдерщнщ кунп жетпейтппнен ха- барларыц бар ма? — Н еге ж етпейд1?— дсп А й бар ш а таласайын деп едк — Токташ ы , Айым !— дед'[ Д э у л е т , мына сэз этан жаналык боп естш п ,— тындайык. — Сырдариянын. Кызылорда облыскндаты арнасы- ныц бойына, Сталиндж бес.’шш беежылдыхта неше плотина орнайтынын бкзеспшср рой? — Б ;л ем 13, — дед! Д эулет пен Айбарш а, — ушеу. — Бш севдер , сол уш плотина ж е р д 1 cyapyFa xipic- кенде, канш а гехтар еплуж ен хабарлары ц бар ма? — Ж о к , — дест1 exeyi. — Миллион жарым! — К ойы цы зш ы ,— дест1 exeyi. — Иэ, но!.. Bip жарым миллион! — дед1 Байжан. — Выбыл бук!л Кызылорда облысыны ц сепз ауданы бон ereTiHi канш а гектар екенш бЬтешндер мс? — Н еге бйлмейм!з,— дед1 А й бар ш а, — сексен мыц! — Миллион жарым гектар сексен мыцнан неше процент артык? — О ны есептеу керек. — Е сеп т е ул ц — дед1 Б ай ж а н ,— е ю мьщ процеиг- тсн артык. Облысыцнын. барлык колхозында быйыл барлыры ж уз ел у мындай гана ж ан бар. Беспшй бес- жылдыкта, осы ныц 6api жумыска ж арасын дей;к, сон- да, 6ip Kicire канша гектар е п н келетшш 6uieciiuiep ме? 245

— Оны д а есептед!щз б е ? — дед1 Айбарша. — Есепгемсгенде,— дед! Бай ж ан,— мен осы цнфр- дарды бакпай не багып журмш, бесший бесжылдык- та, б!р Kicire, Сырдык бойында 24 гектарга жакын eriii келед!. Ко.пымен суаратын жерде, сонша ег!нд1 куту 6ip KiciHiH шамасынан келе ме? Байжанныц не айткалы отырганын Дэулет ешн жорып: — «Техника еседЬ дейтМлпз кайда! 0 ида епн;й самолетпен суармаймыз ба? — дед!. — Аспаннан жаугаи су ceHin аранда ж ерд т бстш кабыршактандырып, e riiu i ес:рмей;и деп элгшдс взш айткан жокпысын? —- Ж ерден туп'кпен шашса кайтед!, онда? — де.'Й Айбарша. — TyriK ж ете ме, сонша кеп ж ерге? — дед! Дэулет. — Неге жетпейд1? Б!зд:н. О танда тем1рден кеп зат жок.. Мзселен, атыздын орнына текйр тул'ктердд егш- niii бетше тор кып жайып тастап, erinai сонымен суарса iiie? — Фаитаэняныц да рел болу керек кой, балды- зым, — д.ед‘| Байжан, ■ - епн жыл сайын себ!лед1, сон- да, жерд1'ц белнде тели'р т ул ктщ торлары жайылып жатса, сока калай журед.1? — Каладагы водопровод сыякты орнатса кайтед!? —■ Су шашатын мойындарын кайда жасырасын? — Айым! — дед! Дэулет кулш. — Байжан окуы- нын кепл'гш керсетш б|'зд! жене беред|\\ Бул Kici, ай- тып болсын айтатынын. — Ал, тьшдайык, — дед! Айбарша. — Миллион жарим гектар егшд! куту ушш, — де- i i Байжан, — облыстарыднын каз!рг! халкы, будан ен аз дегенде бес есе кебею керек. — Оны кайдан табамыз? — дед! Айбарша. — Кайдан деген свз бе? — дед! Байжан, Дэулетке кез!н кысып койып, — онын 6ipiHiui шарасы — бой жеткен к ы з -ж тт т! тез!рек уйленд!ру керек. Дэулет каркылдап кулдк — А г а !—-д е д ! Айбарша, Байж анга еклелеген кес- кшмен, — аз д е н ондай свзд! кутпеген ем... 246

— Б у л а й бурып экеткежн. не, балдызым? — доя! Байжан т а н г а н боп, — осы елд'щ эйслдер1 бала таба- ды деу айып па? — О л сезд! догарайык, жезде, — дсд1 Айбарша. — б!зд1н елд'ш. адамы ж етпей-ак койсын, сонда не icTey керек, с!зш е? — Б а с к а жердей ел кеш ip in э к е л у керек. — Тусшд1М, — дед1 Айбарша. — Арканыа суырына буреекдеп ж ур геи ел!ц1зд1 квкнрш экелмекс|‘з гой, мун- да, егер, 6i3 алсак? — Алм аган еркппзге коямыз ба? — Зорлыкпен экелеаздер ме? — Н еге зорлы к болады? Б!зд1К аргы аталарымыз д а «А ктабан шубырынды. А л к а к е л суламанын» ж у - тында, к ал м ак тард ьщ тчзесшен, о сы Сырдан epiKci3 К0ШКСН. — О н ы кайд ан б1лес1з ? — д ед ! Айбарш а. — Т а р и х т аи Гллем. Ж эне осы Сы рдан кошкендер1'- ис айкмн к у э болатын кеп сез бар. — Буларыдыз бос талас, — дед1 Доулет, — А й­ барша, ж ер жетпеГш деп сен кынжылма, ал Б а й ­ жан агай , с 13 ел:н.!зд'| KyHi ертен Keiuipin экелсм десе- к:з де, р у к с а т . Осыган келшйщер. Д о у л е т А й бар ш а мен Б ай ж анга ойын да болса кол алрызды. — Б !зд !к е л д щ осы Сы рдан кеш уш е куо болатын кеп се з ба р дед!м гой, — д е д 1 Б ай ж ан, — оным рас. Мэселен: 6 ip e ya i, ocipece бойы ш ар га л ау б1\"реудi ке- мггш се й л е п с ! кслсе, б1'здщ ж а к т а «коды к неме» дей- д|\\ «Коды к» есектщ кулыны екен ш б|'лмейдь Bip кез- де есек пен онын кулынын м а л д ан б ас а, бул сезд1 ол ар кайдан бш ед!? — Р а с-а у! — дед! Доулет. — Карны жуан, жудеу баланы б!здщ жакта «кар­ пы к аб актай , буты таяктай» д ей д й «Кабак» дегеннщ не екеш'н д е б 1лмсйд1. Тьлде « к абак » сактаулы — 6ip кезде о л ар к а б а к та еккен бо л у керек... — Т !л д е сакталганны к 6opi ем 'ф де бола бере ме? — дед1 Айбарш а. 247

— Э ри н е, б о л а д ы ,— дед! Б а б ж а н . — «Ил» я «сез? деген не? О л адамнын х а р е к е т ш щ куралы. Белгш харекеттен ш ы кпаган се з б о л у га мумю н емес. 0 з ti- л 1м1здеп к е п еаздщ магнасын бшмейтгн ce6e6iMi3 — пэлендей сэ з т уута себеп болган х а р екетп б\\з умыта- мыз д а , сол харекеттен т уга н сез1М|‘зд:к магнасынан да абрылып каламыз. О лар эл]' д е осылай к е ц е с т оты р а берер ме едк кайтер едй егер сол кезде ж ур т ты ж умыска оятудын белгкй — а д ы р н а 1 кайы ра-кайы ра тар ты ла коймаса. — А п ы р -а у , кун uibiFyra т ая н ы п канты гой, — дед! Байжан, т е ц т е п н е карап. — Сиз ж а н а с е з т оты рсы з б а ? — дед1 Айбарша. — K enecin отырып абайламаппын. . — У й кта п па ед|'ю'з, б у п н ? — К ай д ап я уйкы? — Б 1здпт кепеге барып д ам ы л д ай сы з ба, элде? — Ж о к т и айтады скен сщ гой , — дед1 Дэулег Ай- барш ага ж а м ы я кар ап ,— а п а й га жетпей, байласан уйктасын ба, бул жездей. — Э , сол ай скен гей, — дед! Айбарша. — С ы как тай ы н дедпщер м е, — д е д 1 Байжан тура 6epin, — ба сгар ы н а келсш! _ Д о у л о т пен Айбарша да турегелдг Ж уасты гы ма, олде ж уа сы гы сы кел;п ме, Байжан- ныд кактары п койган аты, б у л а р сейлесш отыртан- д а, кал гы ган сыякты, тырп етп естен мелшшп тур едк отыргаидар турегелгеиде селтец е т ш , кулагын кайшы- ландыра бастады . Д э ул ет а.тты эхелгендс: — Б1зд1ц е лд щ салтында, к он акты кыз аттанды- рады, — д еп , А й барш а аттыц ш ы лбы рьш колына алды. — Р а х м ет , балдызым! — д ед [, со л аягын узенп'ге сап, А й бар ш ан ы ц демеуймем аты н а котор ое бергеи Байжан... 1 Орыстыц енрензеы сыякты, дыбысы катты жоз керпей. 243

уКыЯЫРМЛНШЫ ГАРАУ СУМЕЙ ж а р ы с Алмалы к каласын салу туралы мэсслеш тшсг5 орындармен ризаласып, планын бекггпрш алганнан кейш, Рахм ст Сырбайдын уйше конага келш, о.чымен эцгшслесксн e;ii. — Сыр-еке, шздщ колхоздык аты «Тарторан» рой? — деп бастаран ел! ол кецесш. — ©3in бьаетш ат кой, ж удэ, оны неге сурадык? — деген e.ii Сырбай. — «Тогайы» жаксы болганмен, «тары» жаман деп, бул арадан коныс аудармак едппздер, оны легып журЫздер? — Каналдык. (Лту1н кутем1з де. — Торанрул сайына су шыгаргалы жатканымызды еетщщз бе? — EctrriK, сол уйгарынды шке асатын болды ма? — Оный, ек1 жагасында ег'шг-г а с а колайлы ею-уш мын. гектар жер бар, соны найдалангымыз келш, жЬ кпикелеу 6ip арык шыгаратын болдык. Аяк жаг кашырткыра1 п айдаланбакпыз. - Ж уд э же1ксы болган скен. — Осы кы змегп с:зге жуктег! М!3 келдг Kici кун де, кур ал куш ifг де берем!з, оган калай карайсыз? — Унаткандарыц болады д а. — Осы сайдын, Сырдан су ал аты н сагасына шздщ колхоздын келш коныстануына калай болар ед! дей- — Не «калайы» бар. Ж удэ, ж аксы болады. — Тар да болса тогайды ыктап дагды алган ауыл- сыздар, — дед! Рахмет куланган кескшмен, — То- рапрул сайыныц сарасы торэйсыз деп жерсшбей жур- месешздер? — Неге жерешбейм1з? Су болса, Сырдын жара- сында, ж уд э т о т й вспейтш жер бар ма? — О л рас, — дед1 Рахмет, — сонымен сонда кеше- С!здер рой енд!?* * ПаЛдилвнгап суды аплзып акететш жира, орысша коллектор. 249

— Ж ур тп ен акылдасып корей he. — К 1м карсы болар д ей а з. — ©3iM д е , епш м карсы бол м ас деймш. — С о л capaFa быйыл коныс аудара берсешздер кайтед1? — К айтуип едН «Жолаушыныи акысы журое ене- д!» депт! рой, бурынрылар. Эйтеу^р кешетш болтан сои, ж уд э, ертерек барранымыз д а он,- Арыкты да ай- налдыра берем!з, б:р жаРынан. — К ы с !ш!иде ме? — О л KaiiTMi? — Ж ор т оц болмай ма дегеш м рой. — Тон боп, жудэ тем1рден катты деймкп'н ол? Кет- пен алмайтын тон бола ма?.. — Эрине, солай. Ж ада коныстары колхоздын атын ойландыкыздар ма?.. — «Кен дуниеде турып, колхозымыздык атын неге тар кояиыз? ©згерту керек!» дейд1 жастар. —■ К ар ттар нс дейд!? — Бол аш ак , жудэ, ж аста р д ш смес пе. Солардын айтканы болады да. — Д ур ы с , аксакал. Сонда, колхоздын атын не деп коймак, ж астар? — Э л! токтатан аты жок. — Мен 6ip жаксы ат тауы п берсем ше? — Кандай? — «Кенторай!» Сырбай Рахметке сураулы кескшмен карады. — H ere карайсыз, Сыр-еке? — дед! Рахмет, — ме- ншше, ж аксы ат. Ел мекендеген Сырдын 6ip шыра- нагына колхоз орнаса, ол ара аз жылда калык TOFaft- лы бакш ага айналып кетсе, сол ж ерде орнаран кол- хозды «Кецторай» атаса, будан колайлы ат бола ма? Сырбайра мыиа евз аса д элелд! боп кетп де: — Ж ар ай д ы , шырарым! — дед к — Жудэ, жаксы ат тапкан eKeiicin,. Журтпен акы лдасайы к. Р ахм егп ц усынысын к е п ш ш к макулдап, «Кенто- Fafl» аталган коныека кузд1гуш коныс аудара баста- ды. BipiHnii уй д щ кадасын Сы рбай какты, «тшеу т ь леп тур а береж » деп, А лмалы кка экелген жас шы- быктардын б ’фталайын ез орамы ныи манайына, б;р- 250