С. Муқанов-Сырдария Е169

— А г а , мен icTefiiH ол жумысты!— деп Айбарша ту регелдк — Ж о к , uibipaFhiM,— дед! Масакбай, колын усьш- FaH Айбаршага, ш ш д е еуып турран сорпа мен ет бар кастрюльд1 бере коймай,— ауыл емес, майдан бул. Мунын. ©з тэрлб! бар. Даулет Meiiin начальном, мен онын адъютантымын. Адъютантка мундай кызмегл ат- кару унт емес. Opi, сен алыстан келген конаксыц. Оты- ра бер, ©3iM даярлаймын. — Ж о к , ала, болмайды, ол,— дед1 Айбарша.— Бул ара майдан жср! болранмен, дэл осы белмешн iамиде майдан ж ок. Бул белмеде 6ip семьянын адамдарындай достар бас косып отырмыз. Kiuii Kici улкендерге кызмет ат кар у— ел1м1'здщ салты. Араларьщмздагы кшлерн Hi3 MeHMiii, жэне менin атым эйел. C ofuctkh 1'ргес1нде отырранмсн, алыста, тылда отырган ауылды да еске туа'рейж: мен а'здерге эдем! 6ip бесбармак жасап, жед- гей ©з ецбеп'мен тауып, Ызге сэлемдемеге 6epin »i6cp- ген Kypimineii жаксылап 6ip палау басып берей!н, оты- рыдыз ci3f — CeHi сезден жудэ тосты, Айым,— дед1 Сырбай М асакбайга,— eiwi отыр. Масакбайдан алгам кастрюльдщ irnin Айбарша ожаумен 6 jw a n караса, бетшде майы тобарсыран сал- кыя сорпа нын мшнде койдыд сем1‘з ел', пышакпен бу- наган мушелер! калкып жур екен. Тамаша бесбармак болды, бул,— дед1 Айбарша, кастрюльд1 кызып турган шойын пештщ уетше койып. • Сгадерге арналып бупн сойылран кой, бул,— де- Д| Масакбай. — riicipin суытып койран басы да бар,— деп, Масакбай шкафган тарелкага салынран басты алып берд). дедГсырбайаЛаЛаР’ ° Сьшдай от аУзы,|Да кой сойып! - bit дсге“ “ . майданный да « s ta le бей- о й ы М а с а к б а й . — Мундэ да жатааы ЛСР' ° СЫ,1Да® конааасылар. ерулжтер болып VBT. S1 ™

— Кулшетайлык' ун бар ма едк aFa?— деп сурады Айбарша. — Ол илеул!, ысулы тур,— деп М асакбай босага- дары столдын устш е ж ай ы лган кул ш етай ды А й бар ш а- ка корсетin ед?, устап гер ген А й б а р ш а : — Ж ок, aFa, бул болмайды, камырдай былжырап турран кулшетай бола ма екен. Б ул гар ы д ай сы кы рлап туру керек кой, ол, — дедъ — Ол yuiin не керек?— деп сурады М асакбай. — Тукым21 косып па е д в д з , ун д ы илегенде? — Жок. — Тукымсыз илеген кулш етай — кулшетай бола ма? CopnaFa салган со к бы ткы р ап ез1Л1’п кетпей ме, ол? — Мен, кайдам!.. — д сд 1 М асакбай ыщ-айсызда- нып, желкесш касып. — Кенпрвдз, а?а!— дед! А йбарш а кулш,— ас nici- ругс келгенде, еркек кай д ан эй ел б о л а алсын. Э й ел д щ Хауа-анадан 6epi машык3 болеан Keci6i емес пе, ас ni- cipy? — Рас,— дед1 Масакбай. — Д аяр тукы м бар ма ед1? — Бар,— деп, М асакбай ш каф тан 6ip тарелка то­ лы шиы ж ум ы ртка эперд1. — Bip кулшетайлык унды сура косып илеуге мунык ymeyi ж етедк од ан арты к б ол са а... «Амлет боп кетедП» деген сезд ! айткы сы келген А й - баршанын, «а» эрш не токтай к а л г а н ce6e6i, к азакы ку- лакка ж аттау еЫ л етш «амлет»4 деген сезд! казакы Кайнатасынык алдында айтура ынтайсызданды, B i- рак «а» дей бер ш KiflipreHiHe д е ы цгайсы зданган ол , уй- Деплердщ ойын баскага бургысы кеп: — Бияз, буры ш , сэб1з ба р м а е д ь aFa?— д еп с у р а ­ ды М асакбайдан. — Бар,— деп М асакбай ш кафтан оларды да эперд!. 1 Етке салатын камырды кызылордалыктар «кулшетай» Дейд1. 3 Жумыртка. 3 Эдеттенген, дардыланган, шсберленгсн. • Жумырткадан жасайтыи тамак.

— Енд! Fa>Kan бесбармак жасаймыз, — дед1 Айбар- ша,— мен кулшетай илейш, aFa, c.i3 бияз бен ca6i3ai ту- pan, кесеге салыныз да, сорпа куйып, inline бурыш жз- не туз сап пешке койыныз, дзм1 шырып кайнай берсш. — OFan жуйршшн,— деп Масакбай icae Kipicii. М асакбай мен Айбаршаньщ саздерш жымыя тын,- дап, араласпай отырран езгелершен сезлд Сырбай бу­ рый бастап: — Анател, сен Дэулетпен кенесе тур,— дед! Ана­ толий Кондратьевичке,— мен какентозбен пештщ кулш алсам да балаларга жордемдесейш. Дэулет Анатолий Кондратьевичке cofmcthh элде не 6ip кызык кенестерш айтып Kerri... Алюминийден жасалган тегеннщ йпше эуел! cap- рылттаутуст! кулшетайы салынып, онын ycTine жапы- рактала. туралран койдын ceMi3 eTi салынып, онын ус- тше жакынан айрылып куладтары калкыйган бас койылып, онын ycTine бурыш пен бияздын nci аикыган татымды туздык куйып конактардын алдына экелген бесбармак аса дэмд1 боп шыкты. Keftinri кезде дэршерлер erri аз жеуге косканмен, Анатолий Кондратьевнч те: — Орыстын улы езеш — Волганыи суына nicaeH ет кой, бул! — деп, алаканын толтыра бесбармакты 6ipTa.aafl асап алды. Бесбармакты езгеден Сырбай кем жед1 жэне: — Дэулет-жан, кудайга жудэ илансан, сен уйден согыска аттанкалы, ыкласым тусш жеп отырран та- мэрым осы !— деп отырып, бесбармакты кен алака­ нын толтыра, Tepid жыйырылран уртын кере дембй- демб!'л асады. Е т ж елiiiin сорпа iuitaremne, шойын шегенге бас- кан палау да nicin улгерген едь Бесбармакка тойган взгелер), палауды танертен кыздырып жемек боп mereHAi пештен алдырып койранда: — Кэне, 6i3Ain ерке, ж ал кау катыннын ecipreH ку- pimiiiin дзм1 кандай екен !— деген калжынды сылтау кып Масакбай шегеннен 6ip ож ау iain ап, тэта бере .Topic карам жылап ж!бердь — Онын не?! — деп уаткан Сырбайра: 604

— Ж ай, оиш еш н,— де;и ж ас к а булы ккан М асак- бай езше эр ец ие боп, — б а л а л а р е с к е т у с т ... — Ci3re мыц ыэртэбэ алплс, С ы р -ек с,— дед: М а- сакбай бойын жыГшараннан кей!н, — м е н т ун пш м е еткерген ж э кс ы лы ры н ы зд ы е л е -ел ге н ш е ум ытпаспын, esi.M туп л балал ар ы м а д а « к ар ы зд ар сы н да р» дегенд1 уктырармын. — Борышы ж о к , — дедД С ы р б а й , — агайьгн боп барды ауыса береряп'з, т е к е з щ а м ан кел, бай гус! — Д эулет те! — Эмин! — деп Сы рбай ек1 алаканымен бетш сыйпады. Астан кейш А натол и й К он д р ать ев и ч калгы й ба с- тады. — Ci3 ж аты ны з!— деп М а с а ц б а й оны т е р д е п бел- меге орналастырды. Сод ан кей ш к ал ж ы н д ы кескш мен Сырбайра: — Ci3 де тыныкпайсыз б а ? — д еп ана белм еш нуевдды. — Се« ше! — деда', М ас а к б а й д ы н калж ы н ы н а т у- ешбеген Сы рбай. — Манан калада орын кап, — дед1 М асакбай жымыя т у с т , — мен д е тыны райын, а з д е ты н ы ры н ы з, жастар да тыныксын. — Я, ж удэ р а с ,— деда Сы рбай, М асакбайдын Калжынына енд! рана туе ш ш , eni ж ас ты он аш а кал - дыргысы ксп, — меш д е ап а р сай ш ы 6ip тыйыш ты жерге!.. — Кэне, жур1н!з о н д а!— деп М асакбай козгала 6epin едп — Болды ендП — дед1 Д эулет, унатпаган кескш- меи. — Орынсыз к ы л ж ак не керек. Уйкысы келген Kici жок, кедесш отырайы к. А й ы м , сен ш ай кы зды р, экем сусаран шы гар. — Рас, сусадым, — дед1 Сырбай, — отыра турры- сы кеп. Шай д ая р лан ганш а ауыл ж ай ы н сураран М ас ак - бай, буй ipл i кал ай ы шэйнекке кай н аткан ш ай стол- Дын у с п н е кеп in line бастар ан да д а сурайын деп е д к — Сен, токташы, ж удэ! — деп Сырбай оны беге- 605

Д| д е ,— манадан айттым гой ел жайын, тары да ай- тармын, сеидерден 6ip кедес сурарым кеп отыр,— деда. — Сураныз, — дед! Масакбай. — Сырт хабардан нанарымды да, нанбасымды да бйлмей журген 6ip кецеам ж удэ раска айналып отыр. Ол, мына Дэукен eKeyinnin достыеын. Тш м тиыесш, дафэ, тзфэ!.. Кандай жакын дос болгансындар еке- yiH?i. Кылыктарьщ. кандай жарасымды, жудэ!.. Соз- дерщ кандай жарасымды, жудэ!.. ToiiipiM, осы ойын- кулкшерщнен жудэ айыра кермесш!.. — Э м ин!— дед! М асакбай, шын ыкласымен. — Сен Foft, Масакбай, елден мына Айбарша еке- yiMi3t e екпсл! ке!гпд? ; — Рас. — Ж еню емес, катты? — Рас. — Б1‘зге катты екпелеген сод, Дэукещн де жаксы каре койган жвксыд? — Ж ок, керд1м. — Ал, енд1, сол Дэукенд!, жудэ, калай жаксы кард in? Масакбай руксат сурадрандай Дэулетке к,арап <W: — Айт! — дед| Дэулет, — жасырмай айт!.. — Неден бастасам' екен? — деп Масакбай желке- сш касып едк — Басынан, — дед! Айбарша, — ед алгаш калай жолыкканнан бастадыз. — Жаксы. Ауылдан кетксн куй!мд! айтпай-аккоя- йын. Айттым рой элпнде, хатымда да жаздым гой: ауылдан а'здерге душпан болып кстпм. Сонда езайы- бымды б|'лмегем жок. Ж аксы б|'лд|'м. Б!ле тура ДУШ‘ пандастым. «Кек» деген KypFbip, 6ip пэле ексн. Кате- ме каншама мойындайын десем де, кек мойындатпа- ды. Несше жасырайын, осы отырран ушеунйзш ||С' MiCTen кем жау кергем жок... Астапыралда! — дед! Сырбай шошынган тус- ^ А й б а р ш а н ы ц да едх кубылып, Масакбайга тоне 606

Дэулет жымыйды. — Сонымен, — д ед! М а с а к б а й С ы р б а й г а к а р а п ,— сол кек мешц бойымнан каш ан ш ы к т ы д еп ой лай сы з? — Кайда-а-ан 61‘л ейш , ж у д э !.. — Тыртыктыц усталганы н, ж а з а кес|‘ л ген1н ест !1 геннен кеШн. — Ие, ол ж аны зэндем ге к е т ю р , сей т т ь — Зэндемнщ шине FaHa ем ес, т у б ш е кетюр до- цыз,—дед! М а с а к б а й ,— досп ы н д е п ж у р ш , сейт!пт! гой. «Арамзанын куйрыры 6 ip -a K т у т а м » — деген- дсй, акыры. басына ж е п л аш ы л д ы рой. . ~ Эд!л ж аза. С о л ж а з а н ы есттгеннен кейш рана айнып, соран косылып Ы здерге ic rereH кы янаты м нан ели уялдым. С ол уяттан к ал ай а р ы л уд ы б1лмей са с - — Bip акын айткан екен, — д е д ! С ы р б а й : — «Не асыл заттык 6api жердей шыгар, Меруерт, маржан тастар келден шыгар Жастыцта канша кунэ icrece де, Коркып тэубэ кылатыи ерден шыгар» — Деп. Сол айткандай, сен осы ндай е р ж ш т екена'н рой, тырагым!.. — Кайдары ерл ! к? — Ерлж те, адамды к. т а , — дед|' А й б а р ш а , — ci3 Уакен адам екена'з ро й, a F a !.. — Квзше м ак т ам ас б о л а р , — д е д ! Д э у л е т . ~ Неге? — д ед! С ы р б а й , — ж у д э , б о л а д ы . А йтпа- “ ы ма бурынгылар: «ж а к с ы н ы н ж э к с ы л ы р ы н ай т, ну- № тассын, ж ам ан н ьщ ж ам ан д ы ры н ай т — куты к аш - ын» дсп. Ж а к сы н ы н ж э к с ы л ы р ы н н е ге а й т п а ск а , жудэ?.. — Сез м е ш ю ,— дед!, м актаранга ынрайсызданран ■ асакбай Сы рбайды бвгеп. м \" 99йле шырарым, — дед! С ы р б а й , — эу е л !, сен, Н1Н 6ip сурауы м а ж а у а п бершН Сураныз. „ Г Согыска аттанранра ш ей !н , се н , ж е р д е ж ет ! ТОктын 6ipi е д щ , ж ал г ы з б о л с а — e s i едай. С о - С1ары кдйратынды есп 'сем , к а с б ат ы р ды н 03i сен 607

екенсщ. Соган лайык, кеудеке дындай уш орден, терт медаль тарыпсыц. Ж удэ, суйсшем. — Мен де! — дед1 Айбарша. С ез1н белгенш унатпарандай, Сырбай Айбаршага карал койды да: — А л, енщ, калайша ерленгеш'ши айгшы! — дед Масакбайга. — Майданга мен Калуга каласынын тусында ен- fliM,— дед! Масакбай, — кызмел'м катардагы солдат- тык болды. Сол куш менщ касымда болсаныз, корк- канымды керсешз, Сыр-еке!.. Бул сэзд! ыкласымсн айткан Масакбайдын ею, дэл сол корккан сэттепдей болган сон, Айбарша мырс ете калды. — Кормеген Kicire, эрине кули, — дед) Масакбай, Айбаршага карал койып, — керген Kicire кулю емес. С|'здерге en'piK, марай шын: алрашкы атысты еспген- де, ок атаулы меш нысанага алып келе жаткандай, жанды коярра жер таба алмадым. — Ой-хай-ай! —-дел койды Сырбай, Масакбайды аягандай. — Сонымен KipfliK сорыскэ. Сол куш tiip idmipeK каланы алдык. Бурып калуга, не кашып кетуге бол- майтынын керген сон, жан ушыррандай ijirepi жупре б|лмед1’ м, ата берд1м... Оплм тщй ме, жауга тимед1 ме, б!лмед1м. Канды туманга килшкен сыяктандым, ке- 3iM тук кермедк — Кайдан керс1'н! — дед! Сырбай. — Сорыстын 6ip «лл» дегеш болады. Онысы — жаудан Tipi адам устап экелу. — EcTireM. — Командир1м!з 6ip кун1 меш спл» экелуге жум- сады. Касыма торыз Kiel косты. «Торыздын командир' сенЫн,— деш ол маран, — мшдетс'н Tipi HeMicri экелу. Экеле алмасан...» Командир аржарын айтпады. «Tyci- HTKri, командир жолдас, — дед!м,— айтканыныз орын- далады». Болды кызык! — дед1 Сырбай, — не, ал? — Женелдж. Командирге аузым ерленгенмен, бы- лаи шыга, журеп'м аузыма тыгылып коркып барам, ьуындарым Д1‘р-д|'р етед1... ----- 608

М ан адан вз»1 зорлап у с та и оты рган А й бар ш а, кул- Kire енд! шыдай алмайтын бол тан сон, аузын а л а к а - нымен катты басты да, Д э у л е т к е кез1мен «Т ы ска шы- гайык» дегендей ы мдады. С ы р бай алая царатанш а eitcyi mbiFbin Kerri. — Аята бер,— дед! Сырбай, кШ рген М асакбайга. — Айлы тун ед!. Ж ары гы кунд1зпдей. Ж ер мел- mcpi б е л г ш . Мер:пмд! ж ер ге шейш т ж ке л д ж те, одан эр! енбектедж . У с т п з д е а к, шапан. В етке уста- ганымыз — берг! сайдагы араш ескен двц. Двн,нin ycri де, аргы бет! де ж алацаш екен. — Кап!.. — Ж а у денн'щ арры асты н да бек!н!сте. — О, кан жаурыр!.. — Д е к н щ кы раркасы на бауы рлай сырранап шык,- сак, карайып, ж ауды к бею ш с жгр-кепелер! кер!нед!, мацында ербендеп карауыл ж ур!.. — TLneyi куррыр-ай!.. — Bi3ni мезгеп, кепедег!лерге хабар айта K erri ме, элде тоцып жылынрысы келд! ме, немесе бурып 6i3- бен атыспак болды ма, карауыл жорала калды. — Каран; е н ш р д щ кылырыи!.. — Оны мы з он ж ерд е бы ты р ай ж ылж ып к е л е ж а- тырмыз. «Ал, кыймылдаймыз, — дегенд! айттым жы rirrepiM e,— камаймы з, шетк1 кепеш ! Н е елем1‘з, не «Ил* аламыз!». — вйтпеске ам алдарын ненпк!.. Ал?.. — 1лгер1 сырганай ж е н е л д ж . Ж ауд ы н бет1 кайт- паран кез! д е, ж ещ п келе ж а т к а н ж а у басынрыш бо- лады екен... — Енд! кайтунй ед!... — Bi3 беттеп келе ж аткан кепеден сырнай даусы шыгады... Ш уласы п елец ай ткан мастарды к даусы ест!лед!... С о л кы лы ктарына намыстанып кетт!м бе, немеие, енкендей wyripfliM кеп!.. — Э, кудай-ай, жен бере г е р !— дед1 Сырбай. — А лды м нан ор кездест!... — БэрекелдП.. — Ж а у казган ор екен, майдан т ш н д е оны «тран­ шея» дей д !, керип кепелер катн асы п тур у уш !н... Со- ран т у се калдым .

*- Я, Сэт!.. — CepiKTepiM де тусе калды. Ор терец екен. Key- деден келед1. — Кемишрлер, кершбеуге эдей1 казган foh. — OpFa тускен сон, ептеп нысаналы кепенщ ал- дына келд1м. — Я, сэт!.. Я, сэт!.. — Мен! кузегонс! кере калды. — Ойпырай!.. — Атура келпрней алкымынан ала кегли. Алдым да соктым. Дыбысын шыраруга келдармей, кещрдепн мытый берд1М, мытый берд1м... — ©л^рсец еда, иттН — «Ил» деген юмнщ ecine кестп ол арада. Кас- кыр суйреген ел1‘мт!ктей орра суйреп алып кеп ем, «тки» кайда, «п'л?» — деда келш улпрген 6ipep cepi- riM, «Т1Л» керсп сонда рана eciMe тусш, аузын 6ip алаканыммен басып, кендрдегшен кол алсам, итщ кыймылдамайды! Козгап керсек кудайына кошта- сыпты. — ©лш кап па?!. — блмептк Тек, жаны рана кеудесгаен ушып ке- тштН— деда Масакбай кул!п. — Барсын!.. Ал, сосын?.. — Акылдастык та, «п'лге» кепеде сайран курып жаткандарды алмак болдык. —- Кыймылдау керек кой, енда! — Эрине. Кепеге ек! ж т тп е н мен юрмек болдым, езгелер! кепен! коршап турмак болды. — Неге аз юрда'ндер? — Кеп Kici 6ipiHe 6ipi бегет болуы мумю'н. Жане, еле калсак, азымыз елу керек кой. - — О да жен екен. — Гранатты колра устай Kipin келеек, кепенш iuii арпалыс!.. Е ю эй&чмен ею еркек алысып жур!.. Б!з, орыстыц екпшд! ce3i «стойЫ -ды акыра айтып кал- ранда, калай тез кендшкенш б!лмеймш, эйелдермен алысып журген ею iieMic ж ал т карады да, кездср1 шарасынан шырып, колдарын KeTepice койды.1 1 Токта дегеи сез. 610

— Эб-бэлем!.. — Сол ксзде, эйелдщ 6ipeyi, нем1ст1к бф е у ш щ белС'еу!нле салбаадаган канж арды суырып ап, буйф- ден ecin кеп Ж1берд1. — 0л де бар!.. — EKiHuiiciii де ж арар ед1, ж ар д ы р м ады к. — Неге? —«Пл» кайда, аксакал-ау?.. — Ия, сол куреыры бар екен Fofi, ж удэ!.. — Кыскасы карны ж арылран нем кпт, мы лты к д ау- сын шыгармай бауы здады к т а, екш п п сш ripi алып шырып, командирлер1м13ге экеп тапсы рды к. — Эй, » ir iT l— дед1 Сы рбай, м ан адан тыйышсыз- данып отрыган жаны жай тауы п ,— эйелдер к!м екен? — Копра тускен партизанкалар екен. — Алда бишаралар-ай. — TaFbi 6ip кедес, — д ед1 М ас ак б а й . — Айт, айт! — Б1зге станциянын. бойында азы к тиолген эше- •1С1|ды кузетуге тур а келдь М езгш т ун . Ж апалактап и р жауып тур. К ущ изп катты аты с каз'ф тым-ты ры с ™,|г.ан. «Бу Heci?!» — деп ойлап коям, — ж а у кайда! bi3,iiKi кайда?» Е р сш -карсы л ы ж ур ем . Суы ктан ба, иркыиыштан ба, денем калты райды . А я к астынан йаУ кутем... — Енд1 калай!.. кулаган екен десем, Бip кезде, успм н ен т а у артыла кетш, жерге поастыдай б^рдеме аркамнан 4«и Да сокты! — Япырай, не поле едП.. Жан-дэрменде кетсре турегелд1.м. — Я, аруак!.. — Сыр-еке, мен елде к ур есп м д е рой? Жавды куресетш ед!н рой. ~ Аркалап соратыным болатын efli рой? ~~ Болатын... ~ Сол ыдрайыма кел!п кап, ж а р м а са турегел ген- • ыгымнан асыра кеп соктым. Адам ба екен? — Агаш дейс1з б е ен д 1? А дам 1 B ip a K , K iiui-ripiM 611

агаштай сорайрап б1рдеме! Узындыры мендей eKi бар десем болар. — H euie пе екен? — Эрине. Таный кетп'м. Карулы иеме екен. Кете- pin барады. Не icrey керек? — Бэсе, десейшН — «Молдау неме екен», — деген ой кеп кст-ri ма­ ран, — «ещу турса бой бермес бул!» Тургызбауга амал не? — Соны айтам-ау! — Кеш'рдепне K©3iM тусш кета. Жарты ке.) бар десем eTipiKiiii болмаспын мойнын. — Алран шырарсын, алкымынан. — Алрызбады. Колы катты екен. Ею колымды босатпады. — Енд! кайттщ? — Жуткыншагы жумырыктай екен, сонын тубшен капсыра т!стед1м кеп. — Япырай, мынауын ксрсмет екен! — Айрылмадым да туншыктырдым! — Ой айналайын, сенен! —■ деп Сырбай Масак- байды бассап кушактады да суйдк Сол кезде Дэулет пен Айбарша Kipin келд!. — БэрекелдП— дед1 Дэулет. Сырбай KymaFHH жазранда: — Шалды немен риза к,ылып ен?-— дел сурады Дэулет Масакбайдан. — HeMieri калай шайнап елт!ргешмдь.. — Ол тамаша ерлш, — дед! Дэулет экесше, — ол yiuiii Масакбайды мен де суйгем. — Карагым-ай, — деда Сырбай Масакбайга, — 6ip сезщнен 6ip сезщ кулакка артык жэрып барады гой. TaFbi да? Eirairi еспп'м келш отырраны — Дэу- кен екеущнщ алгаш калай жолыкданын? Содан кейш, жудэ, калай сешскенщ? Масакбай Дэулетке карап едк — Айт, — дед! ол, — 61'рак кыскарта айт! Масакбай сейлей бастады. — Б|р уакытта, — дед| ол, — тапсырылран 6ip кызметт! аткарам деп журш, мен ез1мнщ бел1мшеден 612

адасып калдым . Ымырт ж аб ы л ы п Kerri. Б|'зД1'н ж а к - тыц шепш'п келе ж аткан Ke3i е д к ол. — Ы лрый, ж удо, б-ip, сон д ай ж ардайра туе бол а беред1 екенещ! — дед! Сы рбай . — CoFbic кой, C u p -еке. Онын, кыйындыксыз кун! бар ма? — Рас болар. — Сонымен, жалрыз келемш. Карлы жанбыр те- пеп тур. Ж ер батпак. К ел е ж аткан ы м HeMicTia iiiii ме, ез тылымыз ба, б т м е й м ш . К ы скар ты п айтайы н, ceftrin, эбден кал ж ы р ап келе ж аткан ы м д а, ю н пр ек поселкеге кездеепм . LLieTKi уй д1ц 6ipiHe Kipin ж е н сурасам, б!'зд1а армия m eriiiin к етш л '. «Енд1 кайтем » деп ойладым. Б ул уй д е ж а т а к ал ур а коркты м . Уй neci ж ат деп ж|'к-жапар болып е д а р ахм ет айтып ж у - pin кегпм... К еш емен келе ж а т с а м ез1‘ м!зд1Ц 6ip сол - • дат жолыкты. — БэрекелдП.. — Тары 6ipeyi жолыкты. — Ж удэ жаксы болды рой. — У ш еу болдык. BapiMi3 д е калж ыраппыз. А кы л - дастык т а, поселкеш н 63iMi3 ж а к ш етш д еп 6ip уй ге конбак болдык. — Ж уд э, д ур ы с icTerenciaAep. К алж ы рап кай да барасындар? — Bip уй_ кондырды. У э д е — eKi Kici кузетте^ ту- рып, 6ipiMi3 у й к т а у болды. М ен екпш н болып уй к т а- дым. Мен уйкы ш ы л е д 1м рой, С ы р -еке? — Солайсын да. — Сотые аш ады екен, уйкы ны. Елде 6ip кун уй ­ кым канбаса, eKiHmi KyHi басы м ауы раты н ед!, каш а н кандырранша жазы лмайты н е д ь Уйкым канура, е н аз Легенде се п з сарат керек едк м ай данда онын 6api умытылды. Калрып кеттш бол ды , тьщайып са л а бе- peci«. — «T yci каш ы п тун ж ор тк ан » ;/еген осы да! — К ез е п м е оятканда, уй кы м ь.анып, бойым се р гш капты. К ш нш ты ска шыктым д а, менен бурын уй к т а- ган cepiriM e косылып кузетке турдым. Коираиымыз кауыпты ж ер. Айнала орман. Ж а у такалып келгенш е сез1лер емес. К ар тепеп тур. 613

— Кандай кыйын! — дед! Айбарша. — Какпа алдында турмыз. Кун желкем. Кауыпты адамга желд! кун кандай урей... — Рас, — дед! Сырбай. — Bip кезде сазды шылпылдата баскан аттыд ая- рынын дыбысы есплд!. Бойым шымыр ете калды. Се- piriMHiu д е сескенген! сезш п тур. Дегенмен, бойымды жыйнадым да, касымдары жолдасыма: «шыдаймыз рой?» дед1м. «Енд! кайтем1з» дед! ол. Т ырылып тур­ мыз. Куларымыз ат эярыныд шылпылында. Дыбыс жакындады. Салт адам. Ынырсып олендетш келед1 екен, тындасак казак даусы еспледк — Не дейд!?!. — Сол мен ед1М, — дед1 сезд! кыскарткысы кел- ген Дэулет. — Не дейсщ балам-ау? — Рас. Мен де адасып келе жатыр ем, — дед! Дэулет. — Аянын не ендеше? — Шапканда не болады. Согыста шауып кутыла алмайсын. Айта бер, Масакбай, 6ipaK кыска айт. — Сонымен, кыскасы, салттынын ез KiciMi3 екенш 61'лген сок дыбыс берш токтаттык, осы Дэулет екен. Таный KerriM. Бу да шаршал келед1 екен. Кон дед1м. Конайын деде Арры жагын сейлескен жокпыз. — Неге? — Майданный шаршаган адамына сездш кереп жок, Сыр-еке. Д а у д е т уйге к1рпзд]м де жат- кыздым. — Мен жата сала кор ете туспм, — дед1 Дэулет, — енда кыскарт Масакбай. — Кыскартсам... Кузетш турмын. Баягы бойым- нан арылран Keri кургыр келе кап, айнала торып жур. «Кыймылдар жерщ осы!» дейд1 кек, «ал euiiwu, Дэу- леттен» деши. Сейтш кектщ т ш н аларымды да, ал- масымды да б!лмей турганда, «жау!» дед1 cepiriM. «Кэне?» «Эне!» деген ж акка карасам, кешеге кап- тап Kipin келе жаткан кеп neMicTiR даусы еспледь Кек маран сонда: «Дэулетп таста да каш!» деп сы- бырлай койды. — Астапыралда! — дед! Сырбай урейленш. 614

— Каеымдарыра карасам каш ып барады. «Ток- та!» деп сы бы рлаганымш а ол то к ы м а ш ар бактан к ар - рып Kerri. — Мен де сыргый берд1м. Сонда антым ес!м етус- Ti: ap.MHHFa алынран ад ам , « о та н га ад ал болам» деп ант 6epeni foh, сол ант. «ОфицерД1 ж а у га таст ап к а л а й кетем?» д еген ой т у т маган, антымды еске алганда. «Тасымаранда амал неппк, немгстер кеп, мен ж алры з!» — Я п ы р а й !!— дед1 С ы р б ай , — кысылтаян;ын-ай! — Тез, тез! — дед! Д эулет. — Кшнге калдык-ау, шырарым-ай! — дед! Сы рбай Дэулетке, — токтай турш ы ж ан арлатп ай. Иэ, соны- мен? — Уйге Kipin оятайы н д есем , н ем ю тщ корш ауы н- да калатынбыз. О йыма к е л д !: «нем iстерд 1 аткы лайы н, мылтык д аусы н ан уй д еп л ер оя н ар , а я к асты нан атылран мылтыктан ж а у сескен ер » деп. — Онша ад1скойлык емес, онысы,— дед! Д эул ет. — Ошской болса не icrep eai? — дед! Сырбай, Дэулеттщ свзд! белгешн тары унатпай. — У й ге Kipep сд 1 де, б!зд i ояты п алып шырар едй — HeMicrep кам ап ал са кай т е тш ед1цдер? — А ты сар ед!к, 6epi;iMec е д ж . Н е куты лар, не елер едж. — М асакбайым, оен сейле! — дед! Сырбай. — Эрк!м акылы жеткенш icreftfli рой, — дед! М а- сакбай, — мея ез ойыма келген д! ierefliM. HeMicrep рас сасып каллы 61'лем, ав то м ат д аусы н ecrireH сон бытырай кашып, аты ска т аса л ан ы п Kipicri. — Сонда б!з де оянып, — дед! Д эулет, — тысад жуп'рщ шыга келдж . « Ж а у к ам ад ы » дед! М асак ба й . «Атым кай д а?» депшн. — Сасканы н ба? — Кыймараны м. Т а л а й т а р кун д е cepiic болтан ат ед!. — Балалырыц-ай! — дед! С ы рбай кейш,— сонан?.. — Ж а у коршап алатын болтан соц, «мен бегейш , б!р ж эры н», д е д 1м М асак бай ра, «сен каш , ан ау орман- га» дед!м. — «Сен каш!» дейд! маган! — дед! М асакбай. — 615

«Жок болмайды ол» дед1м, «ci3 офицер, мен солдат, мен с!зд1 KopFayFa мшдегпмш», дед1м. — Кашура тура к е ш , — дед| Дэулет. Жаудын те- пеген ofh оц колымды тана жаралап, орманра аман шрд1м. Солдаттар жауды жылжытпай устап турды- — Уш солдаттын 6ipeyi атыста елд1,— дед! Масак- бай, — 6ipeyiHiu aHFbi сынып, оиы жаура калдырмай, аркалан алып каштым. — Кутылдыц рой? — дед! Сырбай. — Кутылмасам осылай журем бе? Дэулетпен дос- тасуымнын басы осы. — Осы окыйраны тыста Дэукештен еспгенде, — дед: Айбарша,— С1зд1 мен, Масакбай ага, Дэулеггтга- на смес, мешк де ем1-рл1к досыма есептеп, эткемнен ыцрайсыз болса да, туыскандык шын журектен суйге- Л1 ойлап ем, кекестоз 6inrereH сон бегет болмайыи дед1м. Енд1 сол тшепмд! орындауга руксат е т т з ! — Мен даяр! — дед! Масакбай. Масакбайдыц кенесш тындай отыра, сотые жаг- дайына Дэулет екеушщ недеген ет! елген адам екен- дштерше Сырбай хайран калды. вйткеш, жолаушы- лар осы поселкеге кеп Дэулеттщ уйше тускелр мана, жолда кездеспрген тарсыл-курсш удемесе бэсендегеи жок. Кайда, к1мдер атысып жатканы Сырбайра мэ- л1мс1з болгапмен, кейде арыстандай арсылдап, кейде каекырдай улып, кейде иттей шэукпдеп, кейде кундей курюреп, кейде буршактай тырсылдап дамылсыз жу- pin жаткан атыс!.. Майдан мацында 6ipep кун болганда, Сырбай ас- панда бшктеп ушкан самолеттердщ iiniiieH немю са- молеттершщ кексау койдыц жетелше уксас кеуйлде- ген унш айырып уйренген. Сол ун Сырбайдыц кула- гына Дэулеттш пэтершде д е шалына калса: — Ж удэ, мына кэш'р кеп калды fom! -— деп елег- зи кояды да, Дэулет: — Ол не, эке? — дегенде, Сырбай сезгенш айтса: — Оны кайдан б1лдщ? — деп сурап, Сырбай бш- генш айтканда, сезш кызык керген Дэулет каркыл- дап кулш алып: 616

— Оныц каупы, бгздщ Сы рдарня бойынын м аса- сонасынан ар т ы к емес, зке, — д ей д ь .. — Э й . б|лмейм|‘н -ау. б а л а м , — дейд1 Сы рбай , — • жудэ юннрейте сейлейп'н -ау, ж а у д ы к куш ш . Д у р ы с та гой ол. Ж а у д ы езшен мы к,ты с а н а с а адам ж ене ал а ма оны? Ж эне бет ал ы стары ц ж а м ан д а керш бещ ц рой, ж удэ. М осква тубш д е 6ip ж е н ген ан д ер ы нкы лда- тып. Енд! осы ар ад а ы ккы л д ата тары 6ip со к сан - дар, ж удэ неш е ж ерден и тж ан ды бол са д а дГнкесш е тиер. — Д ш кесш е Fana тим ес, — дейд1 Д эул ет, — с ш е а катудын алды болар ол. — Ылайым-да сейтсш . BipaK, ж а у д ы н куш ш д е жудэ тукы рта сейлеме. Тым оса л бол са, осы нш а су- рынып келмейдд рой, ол!.. «К узгы н » деп м енсш беге- нщмен, онын самолет! д е т а л а й к ы м б а т дунием1зд! талкандапты-ау, канжаурыр!.. — О л рас, эке, — дейд1 Д эул ет, — сорыста ж ену, я жещлудщ курал куш ш щ кандайлырына байланысты екен! рас; сейте тур а, соры ста д а е н зор кур ал ад а м екешн, онын ж ену, я жен!’лу1 caHa-ce3iMiHin д эр е ж е сь не байланысты екеш н осы сорыс т а дэлелдедь О ран мысал,— д еп Д э у л е т экесш е, м а й да н д агы совет а д ам - дарынык кандай зор к ур ал б о л са д а ж ещ лмейтш ж о - гары ар-намысынан толып ж а т к а н д элелдерд! айтып берд1. Сталинград манайындары, acipece Сталинград ка- ласынын ез ш !н д е п совет адам дары н ы н , кез1мен кер- меген адам н анбасты ктай нелер г а ж а п кай сарлы кта- рын Д эул ет сы йпаттаранда, С ы р бай д ы н тулабойы шы- мырлап Kerri. CoFbic кенестерш ты кд ай оты р а, Сы рбай сы р тта- ры тарсыл-курш л мен т аул ар тал к ан д а л ы п ж аткан д ай Кыймылдарра елегзуш дорарран жок- М асакбай майданда Дэулетпен алраш кездескен Ke«eciH ая ктар ан кезде, сы р ттагы дун и еш сш кш д!р- ген кыймыл, С ы р бай га буры нры сы нан д а калы ндап бара ж аткан сы яктанды . — Балам -ау, — дед! ол, сырттан Айбарша eneyi KipreH Д э ул ет к е , А й барш а М асак ба й м е н д остасу бел- 617

riciHe кол алысып жатканда, — сорысыд жудэ баста- лып калран жок па ез!-?!. — Ж ок, гке. Сорыстыц уж будан repi каттырак шыгады. — Аллау, онда нс жаны шыдайды Kicinin? — Уйренбегенге коркыныш, ол. Yfipcarea Kicire, аспаннан самолеттер, жердей зснб1ректер окты кар- дай боратып жатканда, солардьщ жер-кекп талкан- дагандай даусы, уйренген адамга масанын ызынынан артык эсер бермейдк — Астапыралда, адам дегенщ керемет екен гой, бул!.. Д эулетп кергенде талай рет октанып сурай алма- ран 6ip co3iH Сырбай осы арада айтып калды. — Сорыс дегеншд кызмет1 мылтык ату екенш, жэне, жудэ езгеш' емес, адамды ату екенш естш те, кв- pin те отырмыз рой, — дед: ол баласьша, — сен де атып журсщ рой, сол мылтыкты. Ofuh кайда барып, неге, К1мге тигенш бшмейсщ рой, балам жудэ. Талай октанып сурай алмаран 6ip сез1мдл ыкрайсыз болса да сурайыншы: бетпе-бет Kici атып кердщ бе? Д эулет каркылдап кеп кулдь — Ж удэ неге кулесщ?— дед: Сырбай кешлше ал- рандай. — Кулмегенде ше?.. — деп Дэулет экесшш ан- каулык мшезш, coFbic шындырынан хабарсыздыгын айта кеп, оран жаудьщ ж аяу аскерi кездесш калган- да, танкпен оларды калай тапап, калай езгенш айтып бер!и ед|‘, «аллалап» 3apeci ушкан Сырбайдьщ вЩ кукылданып кетп‘. Сонысын коре тура, шалдын кула- рын coFbic icrepme шыныктыру максатымен, Дэулет тип жеткенше эсерлеп айтура тырысты. Сез аягында — Бутаяа тыгылмак болран сол жауларды 6i3fliH танктер тугел жаншып боп, содан кейш машинаны тазалайык десек, доцгалак арасына... — деп, жаи- шьишан адамдардын. кан-жындары калай оралгаиын айтпак боп ещ’, тывдаура шыдай алмаран Сырбай: Айтпа, айтпа!— деп ещ кулагын алаканымен баса койып айттырмады. ©йтпеуге бола ма, — деп Дэулет экесше жау- 618

дын колына тускен совет а д ам д а р ы н а ж эн е, эскерд! коя турып, каты н-калаш , б а л а -ш а г а сы якты со в е тт щ бейгунэ адам дары на к т е г е н н еш е турл> хайуандык,- тарын айтып ед!, оларды ур ей лен се д е сабы рмен тын,- даган Сырбай: — Онда, ел де бар! — деп еилкт! ж ауга, — ж удэ не ктесевдер д е р ауа екен о н д а, ол ар га. Кецесп созынкырап алган Сырбай, баласылы к есшеп, мауж ы рай бастаганы н корд! д е: — Ал, М асакбай, меш енд1 орналастыр 6ip ж ер- ге, бэр!м!з д е д ам ы лдай ы к енд!, — д ед ь — Болады, — де/ij М а с а к б а й , — 6ipaK, эуел1 ты с- ка шырып келетш боларсы з? — О да жен. — Д ала салкын, — дед! М асакбай , орнынан кото­ рое берген Сы рбайга, — жылы к т м М з д ! кие шыгы- ныз! Тыска тонын, кулакднынын, саптам алы eririH кш п шыккан Сы рбай ды к сокьш ан кетк ен М асакба й к еш ж - пей оралды д а , элде нен! eciHefl Kenecin отырган Д э у ­ лет пен А йбарш аиа: — Карт екеум!з баска уйге дамылдайтын болдык, — деда. — Оныд не? — деп Д эул ет ынгайсызданган белг! KepcereftiH деп едЬ — Аптыкпа, жолдас танк полю нщ командир!! — Дед! М асакбай честь 6epin, как ш ы й га н калпы н ез- гертпей. — Б ар ендП — дед! Д э у л е т . М асак б а й шырып кетл. Дэулегп осы жолы кергел! Айбаршага, Д эулет суйетшдж сездерш алгаш айткан кезш деп тэкэб- барлыгы тары д а пайда бол а к ал д ы . О ган себепкер — Дэулет. Айбаршанык бул жолы байкауынша, со- FbtcTbiH сурапы л талкы сы на к е п т у с т MiHe3i езгерген бе, кермегел1 6ip a3 болудан ж аты ркаран ба, бол м аса кониине тускен жарыкднак бар м а, aA reyip, бурынры- дай, к ат т е бу д а н 6ip ж ы л буры н М осквад а кергенш - дей с у й г е н с т елу-еш у! ж ок, «Айы м», «жаным» л е­ генд! эл1 д е кеп айтканмен, оньщ 6opi кызуы к ай ткан шок сы якты э л а з д е у жатыр. 619

Кеудесш юсщеи темей устарысы кслмейтш Айбар- ша осынын бэрш болжалдап алды да, «сен ейтсен, мен буйтешн» дегендей, алраш кергендей езеурей коймай денсон жыйнактау устады. Со кылырын Ма- сакбай шырып кеткен сон да ютемек боп: — Жолдас майор, 6i3re кай жерге тыныс ал)та буйырасыз? — деген сезд1 кулшаз, салмакты-ак кес- кшмен айтып ед!. — Ты, Айым, брось такую штуку!— деп калжын- Fa экеткен Дэулет, канша салмактанам дегенмен, Ай- барднаны ер1кс!з кулд|'рдд. Онын аягы... сарыныпке- р1скен жарыньщ ыстык кушарында жатып тунде узак уакыт дэлелдеуге тырыскан ce3iH, Дэулетпен хошта- сарда Айбарша тары да кайталады. Дэулетпен ол ертеюне тун ортасында хоштасты. Екшип эшелонда турран Дэулеттщ ташсп'к полк], со Kyui тунде, алдыцры катарра mbiFyFa тшсп едь Соны айтып, эткен KyHi Д эулет конактарына кайту- ды ескерткендей болранда: — Ауыр жолга аттанатынынды бйвдк, колдан ат- тандырып кайтайык, бата берш, — деген ед1 Сырбай. Э кесМ ц ол тшегш орындакан Дэулет, кун-узын езшщ сорыстык icrepiiieH колы босамады да, кешке таман Faна конактарымен кекесуге уакыт тапты. Кеше уйкысы канран конактар, бугшп тун! Дэу­ летпен хоштасканша KipniK каккан жок. Тун ортасы ауа журуге ынрайланып, бурнып-туШ- Hin тыска шыккан Дэулет, ец алдымен Анатолий Кондратьевичпен колдасып Гулнар мен Байжанга хат берд]'. Содан кейш Сырбайра хоштасканда, «жы- лаудьщ аты — пэле шакыру» деп туешетш Сыр­ бай: — Аман керд|'м, кульшшарым, — дед1 салмакты, сабырлы дауыспен, Дэулетп\" кушактап турып, — кез жасы жудэ унатпайтын 6ip пэлем екеш'н бьлесщ; жу- дэ, кеюрепм де, кез!м де жылап турран жок. Куда® осы куанышымнан ылайым-да айырмасын. Аман ке- picefiiKl Нык даусын бузбастан Сырбай Д э у л е т ею жад мойнынан И|'скед1 де босатты.

Сол арада сазарран калпы м ен, д э л автом оби л ь фарынын алдында А йбар ш а д а т у р е д ь О ны керген Сырбай, ж астар кымсынбай хо ш та ссы н дегендей: — Кэне А нател , маш инара м !нбей м 13 бе ? — д еп женеле бердь — Кэне, Айым, — деп таян а берген Д эул егп : — Токта! — деп токтаты п койды д а, — се з 1м св з, — дед1 ол. — А уы л га кай та воен ко м а тк а арыз берем де, т1ленш армия катары на кетем . Кеше тунде осы м эселе т у р а л ы у з а к сей лесш , А й- баршага «орныннан козралм а!» д еген -плга ал д ы р а алмаган Д эул ет, кешегг к е н е ст щ акы ры ндары дай т а ­ ры да ашуландырып алармы н д еген оймен: — Ол epiK ез1нде Fofi ж о л д а с, С о в е т О дары нын азаматшасы, — дед1 кулга, — ар м и я катары на келу1- ке карсылырым ж ок, Ф р а к , 613 екеум1'з осы лай кезде- сем|'з бе, ж ок па, ол эл 1 б е л п с!з . Сон д ы ктан... Аржарын ай тпай -ак т у а н г е н А й бар ш а: «айтпа олай деп!» д ед 1 де, enip en ж ы л ап Ж1берд1... ©йткеш °ныц кезгае куан ы ш т а , коркы ны ш т а бар бейнешмен сол арада елестей калран едк.. ОН ГвРПНШГ ГАРАУ БАЯНДАМАНЫЦ БАСЫ Майданнан ауы лга келе, А й бар ш а ауырды. Тесек тартып жатып алган онын сыркат жайын Тэрбия рана сезгенмен, тум са э й е л д щ ж у к и болуы п озгеге айтура болмайды деп уг а т ьш еск! ойдагы ол: «келш-баландын сы ркаты нем оне 03i?» деп су р а ган - Дарра, «сорыс к ургы рды н Heci ж а к с ы дейсщ , тар с-тур с атыстын ар асы н а барран со к ж у р е п козгалса керек, куса 6epeTini д е содан рой деп ойлаймы н» деп ж а у а п берд!. Эршмдер Айбарш анык сыркаты туралы эртурл! жорамалдар ж асап, ездер!нше ем айтты. — Егер коркканы рас болса, — десп баксы-бал- 621

герге сенстш ескшкт! 6ipeyjiер, — мунын тебесше ко- рыктык1 куюдан баска ем жок- Айбаршанык ауруын алрашкы кундер! шынында сорыстан коркудьщ салдары деп тусшген Тэрбия, ко- рыктыкты Айбаршага бмццрмей куйдырмак бон, бал- repiH даярлап койып Сырбайга айтканда, келш1н «жукп' болдыяа» есептеген Сырбай, шошынып мае- кара болар деген кауыппез: — Жудэ, жокты свйлеме! — деп жешп тастады. Тэрбия OFan да карамай, емгн Сырбайдан жасы- рып жасатпак боп, Айбаршаны кещйруге ойлап ед», дэл со кезде сыркаттану ce6e6iH б!ле коймаран Ай- барша: — Коркуым рас, ап а ,— дед1 жылап отырып, — 61- рак мылтык даусынан емес, Дэукештщ болашарыя ойлаудан. «Coffic» дегеннщ не екенш шын мэн!с!нде осы жолы рана Kepin келд!м, апа. в з кездазбен кор- меген сок, мен Ызге ауызбен сыйпаггап бере алмай- тын апат ол. — Кермегсн сок бш у кыйын екенш урам, кулын- шагым, — дед! Тэрбия да жылап, — тек, эйтертр. оз- дерщ «уст1н темipмен коршаран арбанык шшде жу- реди деген сок, октан корранышы бар рой деп дэме- ленем де. Эйтпесе, араньш ашкан ажалдык корша- уында жургенш тусшбейд! деймющ. — «TeMip арба» дегешд танк кой, апа, — дед1 Ай- барша, — ажалына кездессе, онык да тетеп бола ал- майтынын керд!м. Танктщ кабыррасы шым болаттан куйылады екен жэне кэлындыры табан карыс бола- ды екен. Соншалык калык болатгы ойып етш кете- тш де ок шыккан. Нелпстщ «жолбарыс» деп атайтын танк! бар екен, улкенд!г1, Kiiui-ripiм агаш уйдей. Ка- быррасынык калындыры элг! мен айткандай. Сол «жолбарыстык» б1зд1'ц октар тас-талканын шыгарып. * Нею ауклдын Угымында, ap6ip аурудык себеб| жып не* шайтаннан болады дсп уккаи гой. Егер адам коркудан ауырм, ол аурудык жын-шайтаныи вдркытып куу уш1н, тем1рд! кызарган- ша балкытады да, ауырран адамнып твбес!но устап турып, ует- нсн су куяды. Кызган су адамды куйд!рнеу уш!н. адамныя тебе- кУю»Кдсйд1 С 3Г ТКЫ жа<5ады- Ссылай емдеуд! — «орыкгык 622

кабыррасын элденеше ж ерден ойы п тусшт'1, тулабойы тескен октан шурк-шурк!.. — Ондай октар ж ауда д а бола ма? — деп сурады Тэрбия. — Эрине, болады, — дед1 А йбарш а. — Ендеше, 6ip кудайра сыйьгнраннан баска ам ал жок екен рой. « С актан сан са к та рм ы н » депт! рой, к у- дай. «Сактана сорыс» деп ай тгы ц ба, ез1'не? — Айтканра сорыс ж ардай ы к е те р е ме, апа. Ж а ­ не, айтканьщды тыкдай д а кояты н емес, балан.. Со- гыска араласкан кездег1 кы ймы лдарын тындап отыр- саи, кайдагы кыйын ж ерлерге 63i кимелеп барып Ki- pin кетед! екен... ©ткен б1р арпалы ста, н ем к те р бею нш ал ган б1р бт'к тас уйд1 таню мен к и т кетш , ер сш -к ар сы л ы су з - плсумен т а с уй д щ кабы р р алар ы н ы н талканын шы- рарып кулатканы н, ж аулар д ы се й т ш апатк а уш ы рат- канын Д э ул ет Айбарш ара экг1м е кы п айтып берген еД1- Сол anriMeni Айбарш а Т э р би я га айтып 6epin: — MiHe, балакн ы к ктей-пш унеШ осындай. ©леи Деп коркпай, унем1 осылай баты л кыймылдайды, — дещ. — Олай кыймылдамаура болмайды да, — дед! Айбарша, — ею\" Kici курескен де д е кай бурын кый- мылдаганы алып петель Эрине, т э с ш н б ш п кыймыл- Даран адам. Сорыс та сондай екен. К ай ж а к тосш ш тауыи кыймылдаса, сол ж а к буры н э кетед 1 екен. Э р и ­ не, купи ж етш т ур са . Егер Kym i ж етпесе, бурын кый- мылдаранмен, т э с ш н тапканм ен не icrefl алады ? — Рас. Айбарша Тэрби яга т у а ш к тт -плмен 61'здщ армия- иыц сорыстыд ал гаш кы к езш де m e r in y эдю терш , ке- й'нп кезде ш абуы лга ю р у эдш терш , С тали н град май- Даныныц хал-ж айы н айта кеп: — Б 1зд щ армиянын квн,ш ете KOTepiHKi, апа, — Дел!, — ейтулер1 — жаудын, женДле бастауы н а д а бай - ланысты рой дейм ш . А ж алд ан коркы п ж урген ад ам - Ды керген ж окпы н, онда. Т ар ты н а сорысып ж ур ген адамды д а т а б а алмайсын,- Т а н к к е MinciH, сам олетке mihcih, бо л м аса, каруды н б а с к а турДмен аттансы н. 623

тек, ж ауга карсы жумсаса-ак, болтаны, тутеп турган октан тайсалмай, iiuiHe KipeAi де кетед1 ежен. — Онда, «6ip тэуекелдщ» ici екен той, Айым,— дед1 Тэрбия, iштей урейлене отыра, сыртгай Айбар- шара кайрат бермек боп, — «кырык жыл кыртын бол- са да ажалды еледЬ депт! Fofi, аталарык. Тэуекелгв тапсыру керек екен той. — Рас, апа. Ет-журеп' бар болтыр сескене береш; эйтпесе, сотыска бартан соц, ажалды куып кутылма- са, кашып кутыла алмайтыныи жаксы бшем. Сотые, эрине — апат. Сол, апатгын калык iuime, Дэукешт! колымнан аттандыртанда кобалжытан журепм, сотые жатдайын кез алдыма келт1рген сайын, Дэукешт1 ecl- . ме TycipreH сайын, кобалжый туседь MeniK осы ко- балжудаи баска тук те ауруым жок. Бул ауруым, Дэукештен «аманмын» деген хат, не телеграмма ал- танша жазылмайды, баска ем конбайды, сондыктан емдетем деп ауре болманыз. Дэулеттен хат-хабар келе коймады. Айбаршанын ауруы удей т уст. Онык сездерше алташ сенгеимен, б 1рталай жасап, кэзкаракты боп алтан Тэрбня, Дэу; лепт ойлаудан баска д а ылталы барын, онык ce6e6i не екен1н сезд1- де, корыктык куюды енд| кауыпты деп ойлап аузына алмайтын болды. Айбаршанын сыркатьша жаны ашытан, онык се- бебш Дэулетке байланыстырып, «кайтеш байгус» дел аяган кепиллк, Сырбайдьщ майданнан кайтканиан кейшп озш устауына кайран калысты. Майданта бар- ганша салбыранкы журетш Сырбай, майданнан келе кещлденш Kerri. Дэулеттщ жайын сурагандарта ол: — Согыста жудэ менщ тана балам журген жок, Души журтгык баласы тугел1'мен сонда. Талай аягез мактаздарды керд|'м, окка кыяр сабаздар емес, 6ipaK, ж ерш зге жау келген сок, жудэ, кыймаганда кайт- пекЫн. «Кырык жыл кыртын болса да ажалды влед1> дегендей, сотыста журген Kici оле бермейд1 екен, жу­ дэ. Боран мен жакбырдай тутеген октын арасынан аман шыккан талайларды керд]'м. Кудай какса, ок дегешк де тук емес екен; сондыктан, жудэ ажалы же- Tin турса амал канша, эйтпесе кеул!ме енд1 тук тс кауып алмаймын, — дейтш болды. 624

— «Ж аман айтпай жаксы жок»! — деп бекше сей- лейтш болды Сьгрбай,— кудай м а ган ж уд э ж ам анат ха­ бар еспртпей-ак койсын. EcTipTe калган кунде ам а- лым нвШ 1к . Ж а л гы з м ен щ б а л а м б а , душ панн ы н огы ж ал аган?.. Ж а у OFwnan к а з а т а п к а и т а л а й са ц л а к та р д ы керд1'м, е н д еш е ж ак с ы л ы к б о л с а . куан ы п, ж ам ан ш ы - лык бола калган кунде, белд1 бекем буымамыз да. — Бэйгеге басьш тшкен бала, — деп бекше густ! Сырбай. — ©з кам ы уш ш е м ес, е л кам ы уш ш . Е р Ж1'г|т ж у д э ©3i уш ш ем ес, ел1 у ш ш туад ы . « Ж а к сы Ж1г1т ю м ?» д еген ге, ат ал ар ы м ы з : «ел ш етш е ж а у кел- се, мен барай ы н дейп'н ж ш гг, ел ш е т ш е д а у келсе. мел еойлешн дейтш ж т т » деп ж а у а п беред1 екен. Ж у д э дурыс сез. Мынадай согыста, ж ау га карсы бар май уйшде оты ру, ж т т ш н деген ж т т т щ басы иа ж у д э уят болар едк Осы ойына табанын нык баскан Сырбай, майдан­ ная кай та ж у м ы с к а e3i к ул ш ы и ум е н к ан а г а т та н б а й , кепшЫкт! д е белсенд!ре т усу ге тырысты. «Осы лай да осылай екен» деп майданда керген-б1лгенш акы лы мен Т1л1 ж е ткен ш е сы й п аттап б е р ген ол, «егер ж а у тез ж еш л сш д е с е н бы лай icTey кер е к » д еп ж о л ы к к а н KiciciH, м й гдетп iciH owiipe а т к а р у г а уп ттед1. А й б ар ш ан ь щ сы р к а т та н у ce6e6iH Тэр би яд ан к е й 1- • niрек ес-пгеннен кейш , С ы р б а й Tinn' ж он дан ы п к е т п . Д эул еттщ м а й да н н ан Tipi к ай т у -к а й тп а у ы н iim-ей «6ip тауекелд|'н ic i гой , ол» деп ж ор ы й ты н ол, «егер ж а м а ­ нат болган к у н д е нэс1лс!з к а л а м - а у » д еп ой л ай ты н ед!; басы на с о л ой келген де, ж у р е п п ар ш алан а к а л а - тын ед1‘ . А й б а р ш а н ы н ж у к -ri б о л ган ы н естн ен н ен ке­ йш, м е д еу т а п к а н д а й боп, б 1рд е ж ан ы п , б1рде с е т и журген он ы н у м т енуи б1р ж о л а т у т а н г а я сы я ктан ды . О ны н ау л ы н д а ез|' сы я к т ы ж а л г ы з б аласы ба р 61- реу бол аты н . С о KiciHin б а л а с ы м а й да н га кетк ен д е, ж ас келш ! ж у к -ri боп кал ган . Ж 1г1т кеийкпей м а й д а н ­ да влш, сонын хабарын еат!п эке-шешес! кан жылаЯ отырганда, келшдер! босанып ул бала туган. Содан кей(н, к ай я ы лы ата-а н а н ы н б а т к а н Kyui к ай та ш ы к - кандай бо п , ж ы л а у д а н т ы й ы л г а н д а , Tinemepi ж а с нэрестеге ауган . Соларды керген Сырбай, Д эул еттщ аман к е л у ш тйгеум ен ка т а р , « ж а л гы з а я к а с т е п л е е , 40 С. Муканов 625

арты такыр калады-ау!» деп ]'штей жылайтын, Дэу- леттен де перзент болуын арман ететш. Айбаршаиыа ж укп болтаный еспгеннен кейш, онын алыста бул- дырайтын сол арманы жакынра кеп жаркыратан сы- яцтанды. «Нэскл» дсген созд! «ул» деп утэтын ол, куанышты тшекпен.ул иемере сукдо кугп. Сырбай сол тшекте жургенде, Дэулетген хат кеп калды. Хагта Дэулет Сталинград майданьшын же- HicncH калай аякталрапын толык жазган екен. BipaK, хаггы окушыларра бул жакалык емес едк ейткеш, олар Сталинградка жасалган шабуылдык кашан, ка­ лай басталып, каншага созылып, кандай жешспен аякталтанын газетгерден кун сайын окып отырган жэне шабуыл жендспен аякталганнан кейш облыстан жэне ауданнан уптгш'лер кеп баяндамалар жасаган. Сол молiметтерден Доулет жазган хаттын, бф гяиа айырмасы, ол езшщ танктж полкшщ жещс icine нс жордели тигенш толык, суретгеген екен. Соядыктап К0пип'л1'к хатты колдан колFa типзбей таласып окы- ды. Облыстык газеттщ кЬлхоздарды аралап журген Tiamici бул хатты «Ленин жолы» баскармасына жгбе- pin едк хат газеттщ 6ip подвалын тугел алып, сол куйшде басылып шыкты. Басылган хатты окыган журт, «хаты керкем очеркке берпа'з екен» деген багаларын айтты. TipmLiiicre езш ете сыпайы устайтын Доулет, ха- тыньщ аягында «Р. S»1 белпсгмен Айбаршага рана «жу1>|рда мен туралы тары да 6ip куаныш хабар ecryiil мумк|'н» деп жазган екен. Ол «куанышты» журт- тыц 6opi «Совет Одэрынын Батыры деген атакка усынылран екен де, газеттен окыр деп, сыпайылык кып ашып жазбаган екен» дегенге жорыды. Дэулеттен хат келген соц-ак Айбарша afibiFa бас- тады. Енд1 ол колхоздьщ баскармасына келетш ор- талык, казакстандык жоне облыстык газеттердщ 6ipe- Уin до жчбермей окып, Д эулеттщ батырлык атагын алран хабарын кутт!. Бул колхозга радио орнаган едь Сыркат кундершде, согыс хабарынан баскаларды тын- 1 «Р. S.» — хатка кол коЛылулан кей!н еске тускен се.’дср- Л1 жазар алдында койылатын бслН. 626

дамай, уйшдег! репродукторды суы ры п тастай ты н Айбарша, енд] куш -туш кы сты ры п койы п, уй кы дан б а с ­ ка уакытында, тынымсыз за р л а га н реп родуктордан К у­ лагин алмады. Сейтт жургенде, куткен куаны ш хабар кслш кал- ды. Хабарды телеграмма ар кы лы А й барш ан ы н аты - на, Москвадагы к аз а к екйгцип ж аз га н екен: «С1зд1Н суГн'кп досыныз, жарыцыз халкы м ы зды н ар д акты улыныд 6ipi — Д эу л е т С ы р баевты н , С овет О дагы н ы н Батыры деген ар дакты д а д к к а н е бол уы н шыи ж ол - дастык ж уректен кутты к тай м ы н ,— дсп ж азы лы пты теяеграммада, — Д э у л е т п к , он ы к cyfliim ж ар ы — ci3- Д1'« бакыттарьщыз арта 6epyiHe Т1'лектеспш. >I<0FapFhi Советпн бул ж он inд с п ука зы н «П равданы к» ерт е н п санынан окыйсыз». Телеграмманы Алмалыктан Р ахм ет пен Б айж ан алып келд1. М анайдары к о л хо з д ар га шуш нпл айты п шапкындар к е тп . А уд ан д ы к пар ти я комитетш щ п л а ­ ны бойынша, осы ж онде б а р л ы к кол хозд а м итинплер е р е к ед|‘. Телеграмманы экелген Р ахм ет , сол митин- плерд1 е тю з у ге ж урм ек болы п едп — Ж удэ болмайды ол, тойдык шйнде болып ке- Tecin, — деп Сы рбай босатпады . бткен жылы канал курылысы басталарда курмал- Дыкка шалмак, болтан, 61'рак, А натол и й К ондратьевич шалдырмаган буыршынын С ы р б а й сойды д а, ат ж е - тер жердег1 колхоздарды ту ге л ш акы ры п, ул ан -асы р той жасады. С о л тойка, А л м а л ы к к а барын о р ал ган Рахмет Сы рбайга жэне 6ip куаны ш хабар экелдй ол — еткен ж ылы Kypim е а р у д е . ж е р ж у з ш к рекорд ж а- саран С ы р байга уш м еттщ «С тал и н д ж сы йлы кты н лауреаты» деген атак 6ep yi, С ы р бай д ы Л енин ор де- Н1‘мен, А й бар ш а мен Н атал и и н ы Е к б е к Кызыл Т у ор- дешмен, Урпек пен Д ар и кан ы « К у р м е т 6ejirici» ор де- Н|'мен, звенонын взге м уш ел ер ш «Е нб ектеп е р л 1г1 УШ1Н» медал1‘ мен нагр адтауы е д ь Тойдан 6ip ж ум а кешн Алм алы кка шакырылган Сырбайга Рахм ет, Алматыга барып, взш щ курш тсн мол еш'м а л у ж енш д ег! тож ри б есш ен А уы л ш ар уа - шылык К омиссариатыны н, коллеги ясы н да ба ян д ам а Жасайтынын айтгы . 627

— Жудэ, болмас ол, — деп зыр ere калды Сыр- бай. — Неге? — деген cypayFa: — Карарым-ау, ондай жудэ Улкен ДУкен А™* ез1м!здщ «Кентогай» колхозынын жыйналысында аузыма сез туспейтш Kici, не свз айта алам, онда ба- рып? — деп жауап берд1 Сырбай. Б1раз уакытка дейш квнбегенмен, Алматыга бару- дын, баяндама жасаудьщ кажетипн тусшген Сыр­ бай: — Наташа мен Айымнын 6ipi жасаса кайте», осы баяндаманы? — деп сурады Рахметтен. — Бул сурауынызга мен ен алдымен жауап бере алмаймын, — д е л Рахмет. — Ce6e6i, мен шешетш мэселе емес ол, республиканын баскарушы орындары шешеп'н мэселе. ©31мше, ол баскарушы орындар, егер баяндама жасаткысы келсе, Наташа мен Айбаршаны бьзмей отырран жок. М етш и е, баскарушы орындар- дын cisre баяндама жасатудан максаты — алдынры катардары колхозшылардьщ енеге.-п ic тэжрибеамен халыкты таныстыру. Сондыктан бул баяндаманы жа- самауга болмайды. — Бул баяндаманы калай жасаймын мен? — дед! Сырбай.— Осы Алмалыкта, анау Кызылордада, со- нау Алматыда болган кейб|‘р жыйналыстарра катна- сып журем, сонда керепш м: баяндама жасаушы кв- 6inece сезш каразга жазып алып, жудэ, окып шыга- ды. Неге сейте;и олар? Мен in ойымша квпшшк ал- дында свз свйлеу, жудэ, окай жумыс емес ол. Мын- даран квз саран бакырайып карап отырсын да, сен аспай-саспай свйле!.. Оран, жудэ, кандай журек ке- рек деп отырсын?.. Рахм ет кулш япберд!. — Неге кулеа'н? — деш Сырбай. — С е з ш з кызык... — Heci кызык? — дед! Сырбай, — кептщ алдында свз свйлеу онай болса, улкен жыйылыстарда вЗ!'к не­ ге жазып айтасын? — Окай eMeci рас, — дед! Рахмет кулкш кесшнш салмактандырып, — квпш ш ктщ алдында бос свз ай- 628

туга болмайды. Оларра внегел! св з д е р ай ту керек. О л ушш, айтатын сезщ екшелген, салм актанр ан , т ы н д ау- шы кепш ш ктщ пайдасына асат ы н с е з бол у керек... — MiHe, мш е, Mine! — дед1 С ы р б ай Р а х м е т т т се- зш б е д т, — ж уд э рас сез осы н ы к. К о п и и ойы — м ы к, сешд ойьщ — 6ip. М ы ц ойдын 6 ip о й кышыран жер1'н табу оиай емес. Ж уд э кыйын ол . М е ш ц баян д ам адан кашкдлактап отырганым д а сон д ы ктаи . — Ол рас кой, аксакал, — дед! Рахм ет, — эйткен- меи, кепш ш кке д е жетектш к ерек е м е с ne. KiM сол , «жетектш» д еген 1м1з? О л, х а л ы к т ы н ялря бастай ты н iciHe суйене отырып, со х а л ы к т ы н пай дасы н а асаты н жачалык таба бш унйлер, тап к а н ж аналыры н ха л ы к- ка угындыра алуш ы лар, уры нды рран iciHe халы кты жетекгей алуш ы лар ем ес пе? — Ж удэ рас. — Кезштзге мактараным е м ес, ic i нтзбен дэлелд ен- ген мэселе, ауы л шаруаш ылы ры н u irep i д ам ы туд а с|з де жетекийнш 6 ipi боп отырран ж оксы з ба? К,аз!р партиянын д а , уш м егп н д е, х а л ы к т ы н д а а з д е н бш - rici кеп отырраны — к у р ш т е н м ол еш м д! кал ай ал- ганыныз. О л тур ал ы баян д ам а ж а с а у уш ш , шзге кый- налудын каж ет! ж ок. Б ая н д а м а д а ст'здщ не айтаты - ныцыз маран Ka3ip-aK мэл!м боп т у р . — Калай? — дед! Сырбай, баяндама туралы Р ах- метке келген ойды н ж обасы н ке р ш ал м ак боп. _ — Былай,— дед! Р ахм ет, ш алдын баяндамасы н сураулар кою аркы лы ж о б а л а п б е р у ниеэтмея, — и з Fofi, кур!ш тен мол ©тпм а л у у ш ш эуел! ж ер тан да - дыныз? — Рас. — Кандай жерд! такдадыныз, сонда? — К андай ж ер? — деп С ы р б ай аз ойланды д а , —3 т е к и жер болады да, — деп ж а у а п берд!. — Не ж ер, ол «тш ектЬ деген? «Bijiin отырып сураганы Heci?» дегендей, Сы рбай Рахметпц кесюш не карап едк ол ойын тус!нген Р ах- мет: — Бы лай болсын, Сы р-еке,— д ед !,— мен стзге бтр* талай с у р а у л а р берем . С о н д а, вз!м б!л!п турран бт- раз мэселелерд! б!лмеген Kici боп сураймын. 629

— Неге? — Cisuiit баяндамакыздык непзп желю, мегпк сол сурауларымнан тууга тшсп. Олай дейтМм: ci3- дщ баяндамада айтылатын сез: Kypiurri кандай жерге erin, калай суарып, калай ecipy туралы foA. Олардын 6api менщ Kepin журген icrepiM гой. — Е, басе. Ендеше неге сурайсык ол туралы? — Сурайтыным: курпнтен ci3Ai« бурын болмаган мол oniM алуыцызды ecriresi журт «калай алды екен?» деп ойлай ма? Ойлайды. Сонда, сол мол ешм квктен жауды деп емес, жерден шыкты деп ойлайды гой? — Эрине. — Ендеше, «кандай жерге шыкты екен?.. Калай шыкты екен?» деп ойлай ма журт? — Ойлауга THicri. — Ендеше, баяндама да осы туралы болуга THicri. — Онда он.ай Foil,— деди Сырбай куангандай, — мен одан баска кыйын пэлеа бар болар дсп ой- ласам... — Еш те кыйын пэлеа жок. Кайталап айтканда, KypiiHKe кандай жердщ колайлылыгын, оиы калай овдегешшзд!', оган кандай тукым сепкежшздк калай суарып, калай ecipin, калай отактап, калай nicipin, калай орканынызды, калай сорып, жыйнап алраны- нызды айтсаныз, кур1штен мол ешмд1 калай алуы- ныз туралы жасалран жаксы баяндама болады да шырады. — Ол Fana болса, жудэ айтып корермш, — деген Сырбайдан, жакагы мэселелер туралы сураулар беру аркылы баяндаманьщ жобасын аныктап алган Рах- мет, ояан ек! турл1 кенес айтты. — Bipi, — дед1 ол, — екеум1'з кенескен жобамсн ез тэжрибещз туралы а'з Afi6apniaFa жаздырып алы- ныз. Онык залалы болмайды. Окып mbiFa алам десе- ш'з окырсыз, егер ейте алмаймын десещ'з, калтацыз- рэ салып жур1п, баяндама болганша анда-санда ка- рап коярсыз, сонда айтатын сездервдздщ жобасы ойынызга ciniri калады да, ауызша баяндама жасау жеш'л болады. — Ол да жоп екен, — дед! Сырбай. — Еюшш айтарым мынау, — дед1 Рахмет, —а'з- 630

дщ Алматыга ж у р у ш з г е он б е с т а к т ы кун бар. О ран дейш, аудандагы кур ш т е н м ол е ш м алуш ы ларды н мэслихатын шакырып ж 1бе р ер м 1з . А лм а ты д а ж ас ай - тын баяндамацызды сол м э сл и х а тт а ж асап алар сы з. Свйтсещз, А лм аты га т есел in ба р а сы з. — Б ул 6ip ж уд э ж ак сы к е ц е с екен, — дед1 Сы р- бай куанран боп, — А л м а ты д а тай салр ан м ен, м унда тайсала коймаймын рой, б 1лгеш м дт ж уд э ерши айты п берем Foft. — C i3 Сы рды н суы сыяк,ты eMecci3 бе? — д ед 1 Рахмет те кул ан ган кесю н м ен , — и н ен щ кезш дей ж ол ашып берсен, арж ары н ез1 к е щ т ш а л ь т кетпей ме, Сырдыд суы ?.. С ол сы якты , ic тэж ри бещ зден А л м а - лыдта бар баян д ам а ж а с а п ж ол сы зы п алсан ы з, А л ­ матыда к е ц т п алып кетпейш з бе , сол ж олды ? — Жаксы, — дед! Сырбай, «бул кенесп енд1 со- зудын к а ж е п ж ок» д еген дей кескш м ен , — «тэуекел» деп Айыма ж азды ры п керей ш д е , е зщ е окы тайы н. Сынын болса, содан кей ш ай тар сы к. — Макул. Bip ж ум ад ан кейш А л м а л ы к к а келген А й бар ш а «Эткем 6epin » i 6epin е д Ь д еп Р а х м е г к е С ы р бай д ы к жазылран баян дам асы н усы н д ы . — ©3i неге келмедд? — д еп су р а д ы Р ахм ет. — С одры 6 ipep кунде со Kici ты йы ш сы зданынкы - рап ж ур , — д е д 1 А й бар ш а. — Неге? — Быйыл Сырдария катты тасы р деген жобаны ай- тады, эткем. Т а скы н к а т а й с а , ж ар д ы буза ма деп кор- кады. — Оран не белг!лер1 бар екен? — О нш асы н cypaFaM ж о к . BipaK кеш дем ей, ерте демей, дари я басы н а к е б 1р ек б а р а д ы . К еш е д е д ар ия- га тун ор тасы нд а Kerin, осы ба ян д ам а н ы а з г е апары п бер деп маран тапсырды. — Окып кертоз, — дед! А йбарш а, Рахметке баян­ даманы берер алдында, — ж азуш ы мен болганмен, ай­ тып отыруш ы эткем нщ e 3i. Т е к « ж у д э » д е й т ж дарды лы сез1 бол м д са, взге ай ткан д ар ы н ы ц непзднднен еш нэр- ceciH т аст ам а й ж азды м . К ей б 1р к а ж е т п деп тап к а н свз- flepiMe ез ж ан ы м н ан ескер ту л ер койы п отырдым. 631

Рахмет баяндаманы окып керсе, былай жазылран екен. «Аталарымыз айткан: «алып анадаи, ат биеден туа- ды» деп. Сол айткандай, жаксы егш алам десен, егчнд! жаксы жерге сеп. «Сырдариянын бойында, курйлтен баска дакылды себу ушш сортан, жердей каш. «Бен ак-айран боп тузы шырып жаткан сортан- ды мм болса сол таныйды. Тузы шыкпаган жердш сор- тааыи айыратын жалрыз-ак белг1 бар, ол — «балык- «Балыккез» дегешм13 «сорнак»1 шоп. Жобасы ебелек сыяктанып, тарамданран бутактары домалзнып есетш, бойынын би!кт!г1 карыс жарымдай, бутактары- нын басыва балыктык кезше уксаган кызрылт гул шыратып, сондыктан «балыккез» аталатыи бул шеп- тщ внбойы шылкылдаган су, кай жершен устап сырып калсан да бырт CTin жарылып, суы атып кетедь Суы- нын, да, шепни ©3inin де дэгю туз татыган кермек. «Сортаксыз жерге «балыккез» шыкпайды. Ол шык- кан жер Ke6ip болады да, 6ipep жыл erin сепкен сок, ак-айран сортанга айналып кетед|‘. Ондай жерге одан кейш курпитен баска дакыл erin шырара алмайсык- Тек жокышка шебш рана шырара аласын. «Балыккез» курнике ею себеппен задал кггей ал- майды: 6ipi — суды канша кеп шкенмен, онык бойы карыс жарымнан бшк еспейдк 03i сура туншырып ел- п’ш, егер суды бойынан асыра жайсан, аз кунде тун- шырып елin калады, курнике су онык бойынан жогары жайылады; еюнцн — сортанды жердщ кур1шке залал- ды болмайтын ce6e6i, сортан кунге кызганда рана erin- ге залалды, сабарынын тубш куырып Kyiwipin ж'|бс- ред!'. Kypini суда есепндштен, ofhh api кун сэулеа тн- мейдь api арын cyFa шайылып араласкандыктан задал орнына еп'нге пайда келн'ре.и, efiiTKeiii, сортаннык взшде кур['шке пайдалы суферфосфаттыц Teri бар. «Сонымен, кыскасы, курни егу ушш, езге дакыл- ра болмаса, KypimKe сортанды жерд1'к пайдасы болма- са, зыяны жок. 1 Сырбгйдыц «сорняк» дегеш. 632

«Кур|'шке ете т ш ек п ж е р — к а л ы н ш ецгел ш ы к- кан жер. О ндай ж ердщ топы рары асыл д а б ол ад ы , тез тоза да коймайды. С ы р ды ц б ой ындары ец асы л топырак — боз топы рак кой, гш ркш !.. Былым и л ш д е оны — улес1 дейд1 екен. « У л ес»12 д е с е ул е с кой, inipKiH!.. К атан тозыры жеткенше, ap 6 ip тозан ы н ан 6ip д э н ер- 6in турмай ма оныц!.. Сыр бойы н а тэш р ш щ 3 Mcftipi гу­ с т берген шын улес! Fofi, ол!.. «Жер! канш а н л е к и б о л ган м е н , егер курии ereTiH танаптыд бетш уйге тесеген сэю 'дей тепстем есен , одан мол еж м ал а алмайсын.. K y p iiu с у д а е се д к И т-ой н ак- ты жерге су т е п е ж ай ы лм ай ды . С у тег!с ж ай ы л м аса , курщ те т е п е шыкпайды4. «Kypim егеп'н ж ерд щ д е калы нды ры н ж ы й ы рм а сантиметрден ж ука ж ы ртпайды ж э н е е р с ш -к а р сы л ы , ею рет айдайды. О да н кейш т ы р м а ж урпзгп, од ан ке- йш мала басы п, кырты сты е т е ус ак т ай д ы . Э й тп есе ку- ршгпн, дэш нен са б а к ж ары п ш ы ра алмайды , там ы ры н терецге ж ая алмайды. «Быйылры ш ы ккан е п н н щ тэж ри бес!н е К ар аган д а, Сырдын елкесш е « К р асн од ар » ат ал ат ы н салы дан ж ак- сы енет!н тукы м ж ок екен. Б у д а н бы лай не осы тукы м - ды FaHa се б у керек те, не ез гед е н муны м ол ы р ак се- бу керек. Арры мактан ж аб ы , ж аб ы д ан аррым ак тум ай - тыны сыякты, ж аксы е ш м ж а к с ы тукы мнан ал ы н ад ы екен. «Себш етш тукы м ды , ор ы л у мен себг’л у ар асы н д а калай кутуд!н «31 толып жагкан 6 ip рылым екен. О ны Наталия мен С а м ар к ан сы якты окы мы сты 6 ip e y айт- паса, мен а й т а алмаймын. «Тукымды себерден 6ipep кун бурын сура салып 21 Сырбайдык «лес» деген!. «Казакта «улес» (доля) деген сез «сыбара» магнасында аи- тылады рой,— деп жазыпты Айбарша, осы 6errin аярына,— орыс- тыд «лес» деген сезп! Эткем «улес» деп алганда, магнасын ка- аактын «улес» деген созше келп'рш те айтады». 3 «ТэщрЬ деген сезд! осы арада айтпай-ак койсаиыз кайте- ni?» деп ем. «окасы жок» деп эткем болмай жаздырды,— деп ес- керту койыпты Айбарша. * «Жерд4 тепстеу. атыз сору туралы ауызша айтам, оны оул арада толык жазбай-ак кой» деп эткем жаздырмады,— деген ес- керту койыпты Айбарша. 633

iciaaipy керек. Себеб(, KypiuiTiH тукымы cyFa себ!лед1, ймнбеген тукым сура тез батпайды, бетшде калкып жу- редк «Жер кызбай Kypiui тукымын себуге болмайды. Bi3- дщ арада, эдетте, жер майдын о н — он бес|'нен бас- тап кызады. «Kypiui тукымы сура себшетшджтен, эрине, колмен себ1лед|, ейткеш сеялка cyFa журе алмайды рой. «Тукымды лай сура себу керек. Ce6e6i, Kypiui ту­ кымын сура себуден максат — жердщ бет!не жаткызу. ©йтпей, бидайдьщ не сулынын тукымы сыякты сеялка- мен терецге отыргызсан, KypiuiTiH алраш элс!з шыга- тын сабары, жерд! жарып есе алмайды. Лай сура сеп дейт1жм1з: су тунганда, жерге тускен дэшй жумсак лай жабады да, тез енуше жардай жасайды. «Тукым себ1'лгеннен кейш суды арызып ж 1берем1з, эйтпесе дэн енбейдк Дэн кектегеннен кеШн суды кай- та жаямыз. Кашан пэшектенгенше1 кектеген KypiuiTiR сабары балдыр сыякты нэзж, езшпш жумсак жэне уз1лг1Шосал болады. Тамыры бешгенше, кагтырак тол- кыран суда ол сабакты y3in экетедк Сондай кез1нде, KypiuiTiH сабагын су-жылан сорады деген сез бар, 61- рак, оны Ke.3iM.MeH керген емен. «KypiuiTiH кектеген сабары он-он бес кунде бой са- лып, TiKefiin пэшектейд|, кулары2 да сол кезде ашыла- ды. BipiHuii отакты осы кезде жасау керек, ейткеш ку- piui тукымына араласкан езге eciMniKTin дэш де осы кезде ешп болады. Оларды сол кезде отактау ertere ете пайдалы. Эрине, отактарда суды эрызып ж1бере- «KypiuineH аралас шыратын арам шептерден ен за- лалдысы кеюре мен шиен. «KeKipeMi3 — жапырагы жалпая шыратын шеп, ол KypiuiTiH азырына сепкен дэ- р1-дэрмект|‘ кеп жутып задал штейдк BipaK оны тану оцай, сондыктан отагы да онай. Ал, «шиен» деген пэ- лен1‘ басына кашан дэн тартканша кур1штен айырып алу кыйын, сабагы да, Tyci де б!рдей. Айырмасы — 1 «Гулденгенше» деген ceai. * «Гулшщ тармагы» деген магнада. 634

шиен сабагынын сыйрагы бэлюм кызгылттау келед1. Bi- рак оиы, коп Kepin кэн1г1ленген квз болмаса айыра ал- майды. «Есекмыя» деген 6ip пэле бар, онын, залалы — егер еармей отап тастамасац, бойы кур^штен тез асып кетед! де, кун кезш бермей кояды. KypiiiiKe шенгел мен жантак та аралас еседк Оларды тану онай да, отадтау кыйын, ycTi-бастары т!кен, байкап отактама- ган Kici, колFan кисе де колын жаралап алады. «BIpiHuii отак б т п , су д ы «,айта ж ай га н д а , Kypim - тщ кулагы нан асырмайм ыз. К ул а р ы н а с у к уй ы л са, ку- р|ш сабагы нын бойы к ан ш а бш ктегенм ен , су ды н тер ен- Д1пн он бес-ж ы йырма сан ти м етрд ен 6niK ж ай м ай м ы з. Суды, эрине, уш -тврт кун д е 6 ip ж ацар ты п т ур ам ы з, эйтпесе су сасы йды д а , е п щ и бор сы тад ы . С у д ы , эрине, не кешк!-, н с ср т еи л са л кы н м ен ж аям ы з, ce6 e6 i, кун кыза ж ай сак, егш н щ са бар ы кы зад ы д а , кы зран са- бакка салкы н суда н т ы м ау т и е д к 1 Т ы м а у ад а м т у г 1л есшджке де залал. «Ты мау туб! — Курт, туман T y 6 i— жут» деген р а с свз. А д а м са ти ген т ы м ау сы якты , eci.M- джке тиген тымауды да елем еуге болмайды. Елем есен 1леге2 айналады . Б е д ер i T ycin с а р г а я бастай ды . «EniHuii отакты к у р 1ш о я га 3 келген кезде ж ас ай - мыз. Сол кезде паянын4 б а сы ш л ш tuipe5 ба й л ан а б а с ­ тайды. Б ул кездш отары кы йын. ©йткеш, кур1ш ке а р а ­ лас ескен арам швптердш тамыры терендеп, сабагы жуандап ал ад ы . М аш ы гы ушкан® адам б ол м аса, ж ай Kici отактай алмайды. «YuiiHini о т а к — со б ы к т ы к cy T i к ата ба ста Fan кез. Екшнл от ак т ы ж аксы л ап ж ур г!зсе , уш ш ш нпн Keperi де жок. «Жерд| ж аксылан ендесе, тукымды тендеп ап, ж ак-* 1 Осы арада култ алдым,— деген ескерту жазыпты Айбар- ша,— кулмегенде ше? Бул сезд! эткем шын ыкласымен айтады жэне MeHi «кулме, балам, рас» деп иландырады. Мен иланар- иланбасымды бЗлмеймш. * «Ауырады» деген!. * Кемелгне кслу. * Сабак. в Дэн. * Шебсрл1г1 арткан. 635

сылап сепсе, мезгшмен суарса, мезгшмен отактаса, курштен мол ен1м алу деген осы1. «Мешц звеном быйыл бес гектар жердщ ушеужен алпыс центнерден, екеушен жуз жыйырма центнерден алып отыр. Жасыратыны жок, жуз жыйырмадан 6epin OTbrpFaH гектарлар дэрЬдэрмек себклген жер, алпыс- тан берген — себйшеген жер. Будан кер'шетш нэрсе — царадурсш ойдан, рылымнын, ойы элдекайда озык екендИ. Bipas, сол рылымнын ©3i де сонры сезш2 ай- тып болмаран сыякты. Олай дейт1н}м: б1зд|ц агроном Наташа Полещук «элита» деген б!рдемеш тауып алып, KypiurriH sp6ip дэшн жерге колымев отыргызатын бол- ды жэне 6ip дэн мен екшнп дэншц арасы, узындык жа- FbitjaH он бес сантиметр, келденен жагынан отыз бес сантиметр. «Осындай эдгспен ол еткен жылдын кектемшде бес кило дэн ceyin е®, отыз бес центнер астык алды. Б!з 6ip гектар жерге орта есеппен жуз килограмм тукым себем13. Сонын sp6ip бес килосынан 35 центнерден ала берсек, ж уз килодан ж ей жуз центнер аламыз гой. Бул, б1зд1ц еткен жылы дуниежузшк рекорд жасадык деген мелшер!М13ден сепз еседен кеп. «Олай болса, алдары мацсат — Наталия еирген элитаныц мэлшерше жетпей тынбау. Оран цалай жету- fli мен ал) ойланран да жоцпын жэне OFaH мешц акы- лым да жете коймас. Бул женде мен сыякты карацры адамдарра рылым жетекнл екеш'не кез1м айкын жегп». — Жазылран баяндаманыц 33ipre токтап турган жер1 осы, — дед! Айбарща, баяндаманы оцып болран Рахмегке. — Будан кейш не жаздырарын эткем де 6ia- 1 — Эткем Д|НШ1ЛKici гой,— дсп жазыпты Айбарша, бул ара- дагы^есксртушде,— ол Kici apOJp icriK TCTiri TaiupUe леи угалы рысам. Дегенмсн,- еткен жаз куриптсн мол енш алуынын Tctiri 01Л1М аткарган енбектс скснш эткеме жухалан айтыя Kepin ем, «ол да рас екен-ау» деп карт ойланып калды. 1 «CoiiFM сезш» дегенге эткем туешбей. «ол не сез?» деп су- рады,— деген ескерту жазыпты Айбарша.— бул казак плше «пос- АйтаСк1^Э°тк^ГтусадСШа а>АаР“ ЛЫ1‘ «едгек болу керек. 63С

ген жок, мен д е бьпген ж окпы н. Е н д 1п'« н ciare акы л - даса келд1м. — Не дед! карт? Осы ж азганды жаттаймын дей ме? Ауызша сейлеймш дей ме? — Ауызша сейлеймш дсйд1 ж эне будан элдекайда кенейте сейлеймш дейдк — Кенейте сейлемей, осы к ал п ы н д а айтып шык,- нанда да ж етш ж аты р, — д ед ! Р а х м е т , — ж эне косы м - ша баяндама бар рой оран. О н ы Н а та л и я П о леш ук ж а- сайды, рылымдык ж агы н со л кам ты й ды . B ipa K кы м- сынбай еркш даярлансы н д ег ен ойм ен, Н атал и яны н баяндама ж асауы н эл 1 ш ал р а сст!рткен ж окпы н. — Ол да дурыс, — дед| Айбарш а. — Б ул баяндамада еткен ж ы лды к рекорды рана сез болгалы отыр рой, — д ед ! Р а х м е т . — А л д аи л жы л- дарда кар тты н будан д а ш ге р ш еу ш е куд!пм1'з б о л м ау - Fa THicri. Сон ды ктан, бу л б а я н д ам а н ы осы м эселе ж е - Н1'ндег1 кар ттьщ бол аш а к ба ян д ам а л а р ы н ы к басы деп есептеу керек. ОН БЕС1Н1Ш ТАРАУ Е Р Е У 1Л Москва — Алматы поезына мшген Сырбай, кала- лык вокзалга тунде келш туст1, касында Н аталия мен С ам аркан . Вокзалдын кала жарына еткен Сырбай, алдына келденендете экеп тоса бер ген « З И С -101»шн. аш ы лган eciriHe шрмей, сол 6ip т у н н ш там а ш а керкш е эсер- ленген кескш меи Teneperine к ар ай калды. М акдайы нда кез!, к е ю р е п н д е ce3iMi бар ад а м га , дэл сол сэ т т е олай к а р а м а у г а болмайты н да е д к сол KyHi кешке к ар ай ж ауы п, тун д ! о р талап бары п басы л- ган к ар д ан ай н алан ы н 6ap i а п п а к суттей; ты м ы к ау а - да бутагына асылып, салм агым ен бастарын тем ен иген кардан, каланыц кешелер! мен кораларына калын шыккан а гаш т ар , кауы зы аш ы лы п гпскен шыгы мды макта елкесш е уксайды; бораннан кеши булттан ту- гел ай ы ккан аш ы к асп ан д агы миллиондаган ж ул ды з-

дармен толыккан айдын, жуздер!, кармен жуылгандай аса жаркын жуздердщ сэулслер1жердеп KapFa шары- лысып, KipmiKci3 кардыд да ap6ip ушкыны 6ip-6ip жулдыздай боп жалтырайды; вокзалдан тауга карай Tin-TiK боп ерлей тартцан Сталин атындагы кед прос- neKTiHiK енбойына ею жагынан бараналардыд басын- да уш-уштен жуптанып жамган электр шамдарынын домалак абажурларыныд эркайсысы кешгге tain кой- Faн 6ip ай сыякты; айлы тундеп аспанды белуардан коршап турран аппак таудыд белдеуш ерлей вскен ка- лыд шыршадан, каланын кунгей жагын созыла даусыр- ран жотасы, алыстан кара-кылшык ак каскыр сыяк- танып елестейдь.. Осы керкем бейнеге Самаркан да Сырбайдан кем эсерленген жок. Ал, Алматыга бурын келмеген Ната­ лия, айлы тунде, алыстары таудыд жотасына, жердт аппак карта кызыга караганмен, каланы буркеп тур­ ран эдем!л!кт1, ол каланы бурын керген адамдардай кеюрег1мен сез!не коймады. Сондыктан: — Кэне, машинага мшбейм1з бе? — деген сезд|- ол езгелершен бурынырак айтты. Олар мшген машина, Сталин атындагы проспек- т1мен айдай женелдь Алматыныд кешеамен журген адам ею мезгмде оныд уйлерш нак касына келмей кере алмайды: 6ipi — жаз, агаштардыд жапырактанган кезшде, 6ipi — кыс, кар жауып, агаштардыд бутактарьш белеген кезде. Б1зд1‘д жолаушылар Алматыныд кешесше жш ескеи араштарыныд бутактарьш кар буркеген кезде KipreH- д|'ктен жэне кар куреуни'лер рана болмаса, wypici азай- ран кешеде «ЗИС> зымырап кеткенд|'ктен, араштардыК тасасындары уйлердщ б 1рен-саранын Fana болмаса, кепшыпгш кере алмады. Наталияныд естужше, кешелер1 мен кораларына лраш е п л у жагынан Алматы дуниежузЫк калалардык алдыдры катарынан орын алады. Айбаршаныд айтуын- ша, бул сыякты агашты кала ешкайда жок. EcTyi со- лай болганмен, кешесшде машинамен зырлатып келе жаткан Наталия, бул журш келе жаткан жолын ка; ланыд кешеа' екен деп емес, калыд орманныд iuiiHaeri

аллея екен деп жорыды. С о л ойы н сер ш тер ш е су р а у ретшде айтып едк .— Алматыда, тауга карай тартаты н кеш елердщ Ш11нде ен. у л к е т дс, ей к ерк ем 1 д е у ш кеш е, — д с д 1 Самаркан, — 6 ipi — осы 6 i3 ж у р ш к е л е ж а т к ан С тал и н жолдас ат ы н д аш проспект, 6 ipi — Ф урм ан ов кеш ео', 6ipi — Ленин аты ндагы проспект. — Б!зд1 кай гостиница Fa ап а р а ты н едщ 1з? — деп сурады Сам ар кан шофердан. — Делегаттар yfiine. — Ендеше, ci3 Гоголь квш есш ен С епзш ш ! м артка Карай бурылыцыз д а , од ан ж о га р ы ерлеп, Л енин аты н- дагы проспскпмен орал ы п, о д а н К алининге Tycin, Фурмановтан темендеп, гости н и цара У гамет у й ш щ ал- дымен Кировты бойлап бары цы з. «Неге?» дегендей, ш офер к а с ы н д а отырран С а м ар - каннын KecKiHine буры ла к а р а п едп — Каланы бурын кермеген конактар келе жатыр, — дед| С а м ар кан , д эл гам екен д ш ш этап а й т п а й ,— бугш кал а ете-м ете кор кем д еш п кеткен екен, ж ак с ы кешелерш ор ап Tycin керсетей ж . — Ж авды, — дед! шофер. Аталган маршрутпен маш ина зымырап келедь Эр- кайсысы езш ш е ойга кеткендей, м аш и нала гы лард а ун- тун жок. К ал а н ы ц б у гш т у н д е п ерекш е керкемяплне де кез! аздан кейш т ун а к а л га н д а й болган Сы р бай д ы ц басында отырган ой — м ай дан м акы н д агы к ал ал ар - мен тылд а гы мы на кал ан ы са л ы ст ы р у: ол ар б у ркеул ! Де, мынау аш ы к; сон д ы ктан, о л а р д а алынаты н дем ауыр, мунда алынаты н д ем ж е н ы ... С о л ой дагы Сы р- бай, «еркш д ем д 1 о л ар к аш а н а л а р екен!» деген д ей , ара-тура KypciHin алды. Kemeaepi эрi кец, api аткан октай тузу, api, осы кешелердж era ж ак кабыррасы на, бойынын б ш к и п ею-уш этаж ды уйлерден асы п, колды н саласы ндай боп *Hi агаш тар еплген А лматы ны аралап келе ж аткан Наталия, каланы н керкем бейнелерш е кызыга карау- мен катар , со л кезде е сш е т у с е к а л га н Киевпен салы с- тырып, К и е в те п зэул1м б и ж уй л ерд ! будан си р ек кез- Деспргенджтен менешбей де келе жатыр. Тек, маши- 639

на Калинина!' ерлеп барып, Фурнановтан темендеп, Кировты бойлай гостиница Fa тартканда таяя, осы ке- шелердег! уш этажды туррын комбинатгар мен Турк- ci6 баскармасын, одан У й м ет уйш, одан почта-теле­ граф уйш квргенде FaHa, «Булар жаксы екен!» дел кой- ды Наталия imineH. Самарканнан сурастырса, бул уй- лерд!'н 6api де Алматыга Казакстан орталыгы келген- нен 6epi FaHa, hfhh 1929 жылдын бержагында рана орнаран екен. Одан бурынгы Алматынын, уйлер) На­ талиина Украинаньщ тэу1рлеу салыниан поселкес1н1д уйлер! рана сыяктанды. Гостиницада ек! номер даярланыпты, 6ipi— Сырбай мен Самарканяа, 6ipi Наталияра. Сырбай iurrefl: «Са- маркан Наталиямен 6ipre болам деп айтар ма екен» деп жорып ед1, оны айтпады; ол женде кулануды, На­ талиины кызындай сыйлайтын Сырбай epci керш. Тек кана басына келген' жору — «турлерще караианда, осы жолы реттесш кайтарсыцдар, теп'». Гостиницанын номер1не орналасу ушш санобработ­ ка дегеннщ керектшн Сырбай жана рана б!лд1, одан номерге Kipin ап етуге руксат ал ран Самаркан, номер- ге барран сон Сырбайга ол женде айтып ед1: — Жуынган дурыс кой, — дед1 Сырбай, — 6ipaK, ол жудэ кайда кашар дейсщ. Одан да ауыр ic бар рой. — О не? — дси сурады Самаркан. — Почта жакын ба, бул арадан? — Жакын, оны кайтешз? — Жакын болса, сен сонан бар да, ауылра Д1Л- п'рам бер! — Не женшде? — Дайра катты тасый ма деген коркынышта кел- Д|'к кой, соны сурау керек. Самарканныц асыккысы келмегеимен, телеграмма- ны бермей Сырбайдыц ке к ш кешш'мейтш1н керген Самаркан, «ендеше С!з жуына 6epini3, мен кайтып кеп жуынайын» дед1де кетш калды. Ол оралып келгенше, Сырбай жуынып боп шай даярлатып жатыр екен. Шайдан кебш олар жатты. Ж умсак вагонда орын бол- марандыктан, олар Алмалыктан плацкарт вагонка MiH- ген ед1, онда орын тар болгандыктан, жолшыбай Са-

маркая ез!не ек!нш1 полкадан ти ген оры нга С ы р бай мен Наталиины козек-кезек ты и ы кты ры п. o:ii т!к оты - рып калрып келген едц сон ды ктан гостиница номо- piHfleri кроватька ж ата салы сы мен о л кор е го т уст ц Сырбай уза к уакы тка леи in уй к т я м ад ы . Сондл он ы н басына шырмалган он 6 ip cy гам а, о л — С ы р дарн ян ы ц тасуы. Сырбайдыц ш ам алауы ш и а, дариниы ц бмйы л катты тасуына толып ж аткан б е л riл е р ба р сыикд ы, со- лардыд 1шшде: дариниыц ж ар ы п д агы ты ш кандарды ц Ш!н шолге тасуы , он д атрл ар д ы ц д ар и я да н келд ерге Ksuiyi, муздыц 6eTine м езп лш ен бу р ы н кы зы лсу ж у п - pyi, балыктардыц А рал теш зш ен д ар п я га Ш1>цуы мез- плшен бурын басталуы , тары б а ск а л а р ... Б а к ы л а у станцияларыныц ха бар л а уы н ш а д а , Сы рдарпяны ку- растыратын Нарын мен К ар ад ар и я ны н , ба стал а ты н тауларында быйылгы жылдын. м а р ты ая к т ал а ж ан бы р кэбешп су жылдарыдан е зен д ер ге э л д е к ай д а мол к у - иылып ж аткан керш едй С о н д ы к та н , Сырдариянын, м у­ зы жылдарыдан ерте ж эне кен ет с е п л у каупы ба р ... Осыларды айта кеп, С ы р бай д ы н А л м а ты га ж ургйй кел- меп-ак едк — YniMeT пен партияны ц к а у л ы сы н езгер туге бол - майды, Сыр-еке, б а ян д ам а н ы зд ы к к у ш тагай ы н д алы п, ci3fli онда кутш отыр, 6 ipep кун б о л а сы з д а кай тасы з. Tinri дария тасы й кап, кауы п тен е к а л га н кун де д е сгз жалрыз адам е м е са з бе? B ip KiciHiH. кол ы хан не ке- •icni? М унда к е п ш ш к бар, 6 i3 ба р м ы з, ба кы л ап оты - рармыз д а, д ар и я т а с у га ай н а л са , тш ет! ш ар а к о л д а - нармыз, — деп Р ахм ет бол м ад ы . Сол кезде Анатолий К ондратьевич те сол м анда бо- лып Р ахм еттщ сезш к о с та га н сон , Сы р бай к а р т до- сына: - О нда, мен келгенше, А и а т е л е з т __осы н да бол - сан Рана ба р а м , — деген сон . д осы «болайын» д ед ь Дария тасып, кемершен т е п л у каупы туганда да взшд 1Ш1нде бол уы н ан кел ер -Kerepi азы н С ы р бай ш а- малайды; дегенмен, сон дай к а у ы п т у а кап , туррын ел лурбеленге туссе, онын ш пнде боп, ауыр-ж еш лш е ор- тактаспауды кылмыс санайды . А л маты га ол осы оимен аттанды д а , ж ол ш ы бай « д а й р а н е х а л д е екен?!» д еген -С . Муканс 641

кауыппен келдк Онын Самарканды жуынудан бурын телеграфка кутан себеб|‘ де осы едь — Шырагым!— деген ед1 ол Самаркан телеграф­ ка кетерде, — телепонмен будан да сейлесуге бола ма, Алмалыкпен? — Алмалык тупл Кеитогаймен де сейлесуге бола- ды, — дегеи ед1 Самаркан. — Ендеше, Meni тацертен ерте Рахметпен сейлес- TipeTiH кып келпи. — Жарайды, Сыр-еке! Телеграфтан кайткан Самаркан, ертек ерте Рах­ метпен сейлесуге телефонга заказ бергешн айта келд!. Олар орналаскан номерде телефон бар. «Осыдан сей- лесес!з» дед1 Самаркан Сырбайга. Сырбай телефонды езше жакын койып жатты. Сондагы ойы: «Кызылорда- дан Алмалыкпен де, колхозбен де сейлескенде жап- жаксы-ак ееплупп ед1, мынау алые жердей калай ес- Т1лер екен?!» Дариянын тасуы туралы ойланып жатып уйктаган Сырбайдын туеше, ояудагы ойымен шатаскан элде не коркынышты тустер Kipin, ол элсш-элсш шошыпояна берд1 де, танга жакын Faна дурыс 6ip тэгп уйкыря KeTTi... Оны сол кумарынан шыгармай, кроватынын ба- сына таяу турган телефон шылдыр ете калды. Шошып оянган Сырбай, эуел1 кайда жатканыи шамалай алмай кап, кронатынан каргып тускен калпымен «аНа»-лап есецпреген калпымен есжке карай женеле 6epin ед** — Сыр-еке, кайда барасыз? — дед1, телефонный шылдырынан емес, Сырбайдын кроватынан тускен ду- Сфшен оянран Самаркан басын KeTepin. Кайда екенш сонда рана шамалап токтай кап, кы- зарран былшыкты кезш кед ашып кескш1не карай кал- ранда, Самаркан эл1де шылдырап турран телефонга барып куларын тосты да: — Сыр-еке, 6epi келщ|‘з, Алмалыкпен сейлссеаз, — деп, бер! жылжыран Сырбайга телефоннын трубкасын устатты. «Алматы, Алматы!» деген сез шалынды Сырбайдын Кулагина. — Ие, жудэ, Алматыдан, мен Сырбай,— дедг шал. 642

Аржагында самбырлап аш ы к естйлген дауы сты Сырбай таный к е т ', Р а х м е т 'н . д аус ы ! Дария жайынан баска сезд 1 Сы рбай сур аран жок- Расы ма, ж убатуы ма, Р а х м е т т щ ай туы н ш а, a3ip re пэ- лендей кауып ж ок сы якты. С ы р б ай : — Шырагым, сен егер кауы п бол са, ж удэ ж асы рм а менен. Б уп н ж асыры п, е р т е к ж а м а н а т ха б ар ш ы к са, оныд арты ж уд э уя тка, ул кен е к п е ге согад ы , — д еп кы- йыла айтып с д ь дари я т а с у к а у п ы н ы н улрайганы н кв* ре-б|'ле тур а, баян д ам а ж а с а у ы н а ocepi тиер д еген ой- мен Рахмет: — Коркпаныз, Сыр-еке, коркаты н дэнеце ж ок, — деген сезш элденеш е р ет к а й т а л а п айтты. Р ахм еттщ се з 1не сенгенм ен, Сы рбайды н, кеуд е сш е уяларан кауы п кете кой м ады ; сон д ы кта н ол , телеф он- мен сейлесш болганнан кей|'н кр ова ты н а ж аткан м ен , мезп'л эл 1 ерте болганг.:ен, С а м а р к а н тагы д а к о р ете тускенмен, кун кетерж ш , гости н и ц а ад ам дары т ур га н - ща KipniriH ж ум ган ж о к — Ж ер-су Комиссариатынын, коллегиясында Сырбай- дын баян дам асы кущ ц з п с а г а т у ш т е басталд ы . О га н дей|'и серж тер! мен С ы р бай Х а л ы к К ом и ссар лар С о в е т 1 мен К,азакстан О ртал ы к П а р ти я К ом и тетш щ ауы л ш а- руашылык бел1м держ де бол ы п , ездерппн. ю терш ен 6i- раз мэл1мет берд1 д е, б|'раз к а ж е г п мэселелерш етк!- 31п алды, сол ар д ы ц 6ipi «К е ц т о гай » колхозын осы жылдыц кектсмш еи кал д ы р м ай электрленд1ру. Коллегия мэжийщ б а стал ардан бурын ccpiicrepi мен Сырбай Н арком ны ц каб и н е т ж е Kipce, онда О р т ал ы к Комитетт1к екш ии секр етар ы , К ом и ссар лар С о в е тн и к председатель Ленин атындагы Бую лодакты к ауылш а- руашылык Академиясынык Казакстандагы . филиалы- ныц президиум п р едсед атель а у ы л ш ар уа ш ы л ы к еы- лымыныц 6ipa3 докторлары мен кан д и д аттары , б1рнеш е жазушы, тагы б!раз адам дар отыр екен. Соларды ц iuii- нен, О р тал ы к К ом и теттщ се к р ет ар ы Сы рбай м ен кал - жындаса к е б 1р ек се й л е ст ь С о н д а С а м ар кан ш ал д ы н ау-жайын б ай каса, ж олш ыбайгы айтканындай кымсы- нар Typi ж о к , ж ай ш ы лы кта е з ж е тэн м ш езбен, op6ip сурауга бж генж ш е тайсалмай, кыскаш а, тура ж ауап бсредь 643

Баяндамада Сырбай одан да етюрлешп Kerri. Кол­ легия мэжшюшц кед залына лык толган адамдар- дын карсы алдындагы сахнара коллегия мушелер! жэ- не баскарушы жолдастармен ол 6ipre шыккаида, зал- дан шапалак ду ете тусп де, сахна алдына экеп курып койган киноаппараттардын шамдары жаркырай кал- ды. Бурын дэл мундай жардайда болып кермеген Сыр­ бай, езш кинорэ Tycipin жатканын, фотографтар да мол жарыкпен пайдаланып портретш басып жатканын б1лген жок. Сырбайга сез бер1лгенде киноаппараттардын шам­ дары сендь Сырбай трибунара кетерше бергенде, зал- дары адамдардыц 1ш!нде отырран Самаркан мен На- талияныд журектер1 flip ете калды. вйткеш, осында ке- лерде аудан орталырында мол еш'м алушылардын ау- дандык мэслихаты болып, Сырбай сонда ез тажрибе- сшен баяндама жасаганда, api Айбаршага жаздырып алган баяндамасынын жел!С1нен шырып аузына тускен сезin айтып кеткен де, api ауызша сазшде жел1 болмай, тэжрибе icrepiH бытыстырып арен айтып шыккан. Бул кылыры ушш карт адамды туралап урсуды epci керген Рахмет: «Алматыра барранда да осылай сейлесешз уят болар Сыр-еке» деп бастап, 6ipa3 жумсак сездермен жыйнакы сейлеуш катты ескерткен. Сол сездер!н ол Самарканга да оцашалап айтып, «шалдын кытыгына тимейтшдей турде жолшыбай даярлап бар» деп тап- сырган. Сол тапсырманы орындау максатымен Самар­ кан вагонда Сырбайга сез катып керш едп — Ж удэ, кайтесщ шырдрым, Meni кайрап, — деш Сырбай унатпаран дауыспен, — 6i3 кайрауы жет1п му- калран Kici. Уйреткенмен молда болу, б 1здей iopire жу­ дэ кыйын снд1. Ауызга не туссе соны айтармын. Одан epi кужаеа шалды ашуландырып алармын деп корккан Самаркан, енд1 ол женде сез козгамай, тек онашада FaHa Наталияга «осылай да осылай» деп келш, «булд1рмесе жарар ед1» деген каупын айткан. Осы каупын ол Жер-су Комиссариатынын коллегиясы басталарда да айтып, Сырбай трибунара шыкканда, екеушщ журектер! суылдай калган ce6emepi сол бол- Самаркан мен Наталиянык куанышына, Сырбай- 641

дык бул ж олы 1рк1лмей сейлеу1, трибуната к этер1лген- нен-ак керш дь Мундай топта ку л аш ы н саспай сермей- TiH Kefi6ip топ керген шеш ендерш е, ол трибуната кете- Р>'лген сок, салм акты кескш мен зал д ы еркш 6ip шолып адды да, баяндамасына KipicTi. 031 таныйтын почеркпен ж аз ы п берш ген б а я н д ам а колында болганы мен, А л м а л ы к т а гы м эсл и хатта баян - дамасын ш атасты рып ж ас а уы н а н 1'штей катты уя л ган - нан кеЙ1'н, колында гы ж аз ы л га н баян д ам ан ы элден еш е рет кай тал ап окып, се з д ер ш ж а т т а п ал ар л ы к ха л ге жакындаганмен, Сырбай б у л ж олы да ж азы лган ба- яндамага карам ай, сезш ауы зш а бастады. — Ие, жолдастар, — деп бастады ол сезш, — окы- маган 6ip Kici ед1м мен, б э р т н щ д е кездер щ туй е кер - меген ж ы лкы лард ай м а ган ж у д э твне к ал ган екен; шешендж деген , м еш к 63iM т у п л а т а -б а б а м а 6iTin ке р ­ ген емес, ау ы з га тускен сезд1 д ур ы с та п айтып ш ы га алсам, одан арты кты менен ж у д э п 'л ем есан д ер . Ж урт ол сезге д у кулдГ Содан api, серж терш щ де, мэслихатка катнаскан езге адам дарды к хайран калуы - на да к а р ам ай Сы рбай ауы зш а б аян д ам асы н мап-м ай - да кып е р ттетш эк етп . 1ске гана байланысты кы ска сезден к ур асты р ган баян дам асы ны н , арасы нда о л , С а - маркан мен Н атал ия тал а й у а к ы т iCTec бол ган д а ecTin кермеген к у л ы к сездерд1 т а уы п , м эсл и хаттагы л ар ды элсш-элсш суйсйвдре кулд1рш отырды, жэне олар ри- залыкпен кулгендж терш 6ijifliprici келгендей, элсш -эл- ciH колдары н ш ап алактасты . Баяндамадан кейш сейлегендер, ек алдымен, баян- даманык бш к дэрежеде ж эне кызгылыкты турде етке- Hin атай кетш , ар ж агы н да, к у р 1ш т щ eiiiMiH бу д а н зор артты руга к а ж е г п ш а р ал ар д ан С ы р бай мен онын. се- ржтерйпк есш де каларлыктай 6ipa3 пайдалы акылдар айтты. К еш ке С ы р бай мен он ы к cepiKTepiH О р тал ы к К оми- TerriK екш пи секретарь! т а у д а г ы дачасы н а к о н а к к а алып Kerri. К онакка кетер алды нда олардыд номерш е келш ш ы ккан Н арком ны к а й т уы н ш а, ен д !п п р ограм м а былай б о л м а к екен: к о и а к та р е р т е к кунд13 к ал ан ы ц тамаша орындарын аралайды, кешке «Гвардия алга» операсын тывдайды, келеЫ куш са гат кунд1зп ею де, 645

Сырбай Алматыдары Ауылшаруашылык ипститутыныц eriH шаруашылык факультетшде казак тшнде лекция окыйды да, Наталия орысшага аударады, сол куш кеш- Ki поезбен конактар мекенше кайтады. Сырбайдыц 6ip ышез!— театрда спектакль керуге тезбейтш де, не шырып кетш, не оны уят керсе, iuii пысып калрыйтын едь Сондыктан ертещне ол, Самар- кан мен Наталия каншама кызыктыра сыйпаттаранмен onepaFa бармай калды. CepiKTepi театрра кеткеннеи кеШн, кешк! асын iui- кен Сырбай кроватына шешшш жатып калрый берш ед1, телефон шылдыр ете калды. — Эу! — дед! ояньш кетксн Сырбай, телефонный трубкасын Кулагина, басын кроватьтан кетермей то- — Сыр-екешз бе? — дед16ipey казакша сейлеп. — Иэ, мен, Сырбай... Сен кшсщ? — Мен Совнаркомнын 6ip кызметкер1мш. — Иэ, шырарым, не айтайын деп ек? — Ф здщ улкен уйге к е л т шыруыныз кажет болып ед1 де. — Е, барайын, 6ipaK, жудэ таба алсам. — 03iM машинамен барып алып кайтам. — Ж удэ жаксы. — Сержтерщ1з касыцызда ма? — Олар спектакль керем!з деп Kerri. — 0 , жаксы,— деп сейлесунп трубканы ш л кой- ды. «Ж ел карадры тунде неге керек болдым екен?» де­ ген оймен Сырбай кроватынан гурды да ки1не бастады. Ол KHiHin боп KyTin отырганда номерге Самаркан, Наталия жэне танымайтыи б!р казак wirin' Kipin келдь — Е, неге ерте кайттындар? — дед1 Сырбай Самар­ кан мен Наталияра, танымайтын ж1птке амандаскан- нан кейш. — Совнаркомга б'ащ де шакырыпты,— дед1 Самар­ кан. — Жудэ, сонша асырыс не боп калган екен? — Оны мына жолдас бьлмесе 6i3 кайдан бьпейж, — деп Самаркан Совнаркомнын кызмсткерш иег1мен нус- кады. 646

— М ен д е б!лмед|'м, — д е д ! о л , — п р е д с е д а т е л е й к esi каж ет кы п ж атк ан к е р ш е д ь М а г а н а з д е р д 1 тез жетшзш бсруд! тапсы рды. — Кдуырт 6ip ж ум ыс бол ганы д а, — дед! С ы рбай турегеп, сырт кш мш KHiHin ж а т ы п , ез 11шнде «д а й р а тасымагай!» деп кауы п таны п. Сырбайдыц каупы раска шыкты. Кызылорданын облыстык Исполкомы С о в н а р к о м га д ар и яны н м узы кешке к ар ай кенет кетерклгенш , ж о га р г ы ж а к т ан т а с - кын катты кслгснд!ктен, д ар и я н ы н А л м а л ы к тусы н да - ры имек ж ерш е сен ш огары л ы п ipKune б а стаган ы н , се н ол арадан ж ы лж ы м ай ош ары лы п т ур ы п ка л са , таск ы н сулы бегеп су д ы ц кемерден А л м а л ы к ж ак т агы кетер - меге карай актар ы л а к у л а у к а у п ы бары н т ел еграм м а- мен хабарлапты . Председатель бул телеграмманы Сы рбайга салм ак- ты дауыспен казакш ы л ап ок ы п б е р д ь С од а н кей ш ол лезшд!р!пн алы п С ы р бай га к а р а с а , кескпп э л е м -т а- лырык болып кетшт1. Д ар и я н ы н А л м а л ы к т усы н да гы хал-жайын ж а к с ы бш етш п р е д с ед ат е л ь , 1штей e 3 i д е кауыптана отыра, Сы рбайды ур е й л е ш и р п а келмей басалкы сезд ер айта б а ст ап е д к — Ш ырагым, — дед! Сы рбай бегеп, — баска тенген зор кауыпты сен ш пирейтем д еген м е н Kimipefte к о я ма ол. Тек арты кайы рлы бол сы н , ж у д э 6ip керем ет бол - галы тур екен. М уны кай тес1н дер енд1? — К.айтем!з? Х аб а р к ут е м 13. М ум ган м уз е тш ке- тер. — Егер етпесе? — Оган да шара колданармыз. — М ысалы? — Согыс уйымдарымен сейлес!п, музды бузды ру шарасын icTereM is д е. О з д е р д ! ш акы р тк ан ы м : х а б а р - Дар болып тур сы н д ед|м д е. C i3 к о р к а кал ды н ы з, а к ­ сакал. Т ы й ы ш сы здан б ай -ак кой ы н ы з. Э р кезде осы н- Дай ж агдай кездесед1 екен гой . Д ар и я н ы игер ер лж куш бар, саспан ы з, ном ерin i3re б а р ы п тыны гьщ ыз, т ун д е не Хал болганы н тан ер т ен т а гы х а б ар л а р м ы н . _ — М ен оган ж удэ ш ыдай алмаспын, дед1 С ы р­ бай,— каз!р мен! кайтар. — Ол болмас, аксакал. 647'

— Болдыр шырагым. Сезд1 жудэ кыекасынан ка- йырганка ренжи карме. Сыйлап шакырып, ренжтп кайтармандар, булн кетпесем жудэ катты ренжимш. Сырбайды сезше кенд1ре алмасын керген председа­ тель: — Бугшп поезд кетin калды кой, аксакал, — деп едк — Со жакка журетш баска пойыз жок па екен? — деп сурады Сырбай. Председатель жэрдешшсшен бйшрсе, танка жакын Новосибирь — Ташкент поезы етед1 екен. «Сокан мш- п'з» деп етшген Сырбайка: — Арыста Tycin каласыз Foft, одан. 1ле поезд келе койса жаксы, эйтпесе Алматынын ертенп поезын бэ- pi6ip кутео’з кой,— деп едк — Тэуекел, журем, — деп Сырбай болмады. Ертенй лекдиясынык жайын айтып ед|': — Эуел! кеуйш тыйыштандырып алайык та, — де- Д) Сырбай,— басында коркыныш дуылдап турканда кай сез шыкады дейсш одан. Новосибирь — Ташкент поезымен танка жакын журуге уэделескен Сырбай, серштер1мен гостиницака кайтты. Бара тесепне meiuiHin жатканмен, онын кв31 wiH6e- Д1, шнейш десе-ак, элде не коркынышты картиналар елесгеп, шошына берд!. Председатель де уйше кауыпты оймен кайтып, егер катердщ Kymeioi туралы телеграмма келсе, келген сэ- Т1'нде жетшзш беруд1 Совмаркомнын сол тунг) дежур- ныйына тапсырып кеткен едк Сол телеграмма онын уйше, кез1 уйкыка жаца кана кетш бараткан кезде ке- лт калды. «Хал аса кыйындады, — деп жазыпты телеграмма- да,— дариянын имек тусына жыйналган сендер тау бо- лып уйш п, 61'ржола бекйи, судын жолын жапты. Таскын кушейе туей. 1рю'лген су, жаркабакка жарты- ак метрдей калды. Мамандардын мелшерлеушше, ip- к1-\"ген су жардаи асып тег1лсе, кетерме мен жардын арасындакы сайка сыймайды. Егер кетермеден асып теплее, Алмалык каласын эп-сэтге жойып ж1беред| де, TeMip жолдыи жотасын бузып ейп, api кум-далака 618

карай кете барады ; муныц а ты — д а р и яд а н ай ры лу д е­ ген сез. Тырыз шара колдан у лар ьщ ы зд ы втшем1з». Бул телеграмманы окыган председатель уш нде шы- дап ж ата алмады д а , тез У ш м е т у й ш е бары п. С о в н а р ­ ком мен Орталык, К ом и теттщ б ю р о м уш елерш х а б а р - лады. О лар тез ж ы йналраннан кей ш , мэселеш т а л к ы - лап, ую метп'к комиссия к ур ы л д ы д а , окыйрз бол ы и жаткан ж ерге тунде сам олетпен у ш н а к болды . — Сырбайга хабарлау керек, — дед! председатель. — BipaK, самолетке мшдг ме, ж о к па, оонысын 6i- лу керек,— дест! 61’реулер,— е ге р бурый м ш бесе, к о р к - еа, поезбсн-ак Ж1беру керек.- Сол сэтте Сы рбайды ш ак ы р ты п ап су р а п едй — MiHin керген ж окпы н , — д ед1 тен ген к а т е р д щ мвлшерш ж оба л аган С ы р б а й , — 6 ip a K , мш ем. Ук1мет комиссиясыныц м у ш ел ер ш , се р ж те р 1мен С ы р ­ байды мш г!зген согыстык, са м о л е т , т а ц кар ан гы сы ке- зшде аспан га к е тс р м е бер дк Д А У ЫЛ КY НI Быйыл Сырдариянын, катты тасура мумкш ш инп барын, Сы р бойы ндары с у стан ци я л ар ы кун буры н жорамалдап хабарлай бастады . Б ул кезде илотинаиы жоспарлау ж ум ы сы н ы н а с а 6 ip к а у ы р т кез1 бол ган - мен Б а к а б а с тусы ндары озен ар н асы н ы ц тузар ы нан аса кауы п танаты н А натол и й К ондр атьеви ч ш ы дап ж а ­ та алмай, кы зм еттес ад а м д а р ы н а THicTi тап сы р м ал а- рын берш , S3i кан ал б а сы н а Kerri. О л А л м а л ы к к а келсе, р айком д а куткпген к а у ы п к а сактык. ж ум ы сы н баскаратын комиссия курылып жаты р екен. Рахм ет Анатолий Кондратьевичтен осы комиссияны баскару- ды етш ш е д 1, к а р т б а ст а р тк а н ж ок- Комиссия м уш е- flepi сол кун 1 Б а к а б а с тузар ы н ы ц бойы на ж ур ш кет- Ti... О л KyHi кеш ке к ар ай ж е л ты н ы п, куннщ кез* иек- жиектщ ашырына байыганмен, сол мезг1лд! С ы рда­ риянын б ш к 6ip ж а р к а б а г ы н д а втю зген А н а тол и й 649

Кондратьевич, бугшп тунде дауыл Kerepiaepin жоба- лап турды. ©Mipinin саналы жарын тугел1мен Сырдария бо- йында етшзген оныц кыс болса боранды дауылга, жаз болса несерл1 дауылра хабаршы керетш 6jp бел- r id — кара тагандардын тобы аспанра бшктей кете- pLnin ап асыр салуы болатын. Bip ражабы — осы та- рандар жайшылыкта Сыр бойында кезге керше кой- майды да, кайдан калай келер] белпаз, дауыл ал- дында кара шорырланран тобымен аспанга кетерше калады. Вупи де олар кун бата сейтть Онын алдында, да- рияныд ceni бегелер деп катер куткен жерше бакы- лауга койраи адамдар: — Ж ел тынды, кун ашыкка байыды, бупя тун ты- ныш болар, — легенде, солардыц шинде турFaн Ана­ толий Кондратьевич: — Эй, бшмеймш, — деген кудш айткан едь — Кекжиекп'н сонау Бухара жагында таудын жотасы- на уксап карауыткднды кврмейш‘с1цдер, сол батып бараткан булт емес, кетерш п келе жаткан булт, мум- ган дауылдын булты болуы. Анатолий Кондратьевичп' б|'реулер костап, 6ipey- лер костамай езара дабырласып турранда, дариянын Бухара жактагы алысырак бетше калывдай ескен сексеушдей acnaHFa кара тарандардын калыц тобы азан-казан шуласып кетерьяе бердь — Енда таласпандар, — дед1 Анатолий Кондратье­ вич,— дауылды болды дендер де койындар. Айдын жарык кез1, сол дауылдын 6epi карай жылжыганын Kepin те турармыз; байкарсындар, сонау кокжиекте карауыткан булттын жотасы енд! жогарылай бередк бул туска ол, тун ортасы ауа жету1 мумюн, дал тан- Fa бара коймас... Егер дауыл кетерген булт болса, Сырдариянын музын, туб1нен 6epi карай cere айдай- ды, муздын асты мен устшдеп суды дауыл теб1рент- се, дариянын вн-бойындары сен жедел, тутас кетер!- ЛУ* мумкш;_ олай болганда, дариянын севдер кузетке* тусында шугылынан шлген жерлерше сендер ошары- лып токтайды да, катер зораяды. Анатолий Кондратьевичтщ жорамалынан балды да, 650

балсыз д а болм аган к узет ад ам д а р ы , ая к-кол д ар ы н жыйнакы устаур а уэд е л е стк А у д а н орталы рынан сол apaFa дейш сирек кары лган к азы к т ар д ы к ба сы н а сы м тартылып, к узет орнына у а к ы т ш а телеф он кур ы л га н еда. Сол телефон аркы лы , ауданд ы к, партия к о м и т е ть не Анатолий К ондратьевич куткен кауы пты х а б а р л а п койды. Р а х м е т т ун д е к ел уге у э д е бердк Сол кезде толыккан ай ш ырыс ж эк кекжиектен кун баткан сон -ак к е те р 1л д 1 д е , ы мыртка к а р а й ас- панра ж орарылап алды . С ы р бой ы н а быйыл ж у к а тус- кен кар, ж ан а ж ы л б а с т а л а к ун ге й ж а к беттен узл1’к- cis ескен коцы рж ай ж е л д щ леб!н ен ал д а к а ш а н epin боп,. Сы рды к елкесш е ескен ipuii-yaicrbi бу та л а р к у н д 13 кубаланып, айлы тунде кокы рланы п, айсыз тун д е ка- рауытып туратын. Айдын, бугш г! ж ар ы кты гы кун д е п сш е н к уп гп р ек болды ма, немене, д ар и я ж ар ас ы н д а кузетте оты рран- дарра тен ерек бугш е з ге ай л ы тун д ей кокы р лан ы п емес, актакгерлен1'п к ер ш дь Ай жорарыларан сайын, Б ухара ж ак беттеп кек- жиекте кар ауы ткан б у л т т а ж ор ар ы л ай бердк.. Кездерш аспанга ж орарыларан ай мен бултка ке- зек т т к е н кузетиллер, д ар и я н ы к сол 6ip т у ст а г ы т !к Жаркабарына аяктарын салбы рата асып, шынды жиек- тей конран кул ар д ай к а з -к а т а р отыр. Б ар л ы к саны он шакты Kici. Дарияра каткан муздын бетш е жупрген кызыл- судын, С ы р бай А лм аты р а а т т а н а р д а кал ы кдараны н , б|'зд1'ц окуй;ы лар откен т а р а у д а н ж аксы бш е д к К у ­ зетиллер д т б а кы л ауы н ш а, сол кы зы лсу кал ы н д ай туспесе темендемегсн сыякты. Таби татты к м ы лка у Kyuii ад ам ра коркы ны ш ко- ршгенмен, е з ш е керксм. Т ы м ы к ауал ы тун де, м узд ы н беп'мен толкы нсы з, сы бд ы рсы з ж орраларан кы зы л су- Дыц кы бы рларан 6e rin e ас п а н д а бш ктеген ай д ы ц сэ у - aeci себйлсе, суды к 6eri кулген сэбидщ кескш ш е ук- сайды. Соган эсерленд! ме, элде, бш ктеу1 аспанды орта- лап, ж ар кы н ж уз д ! ай ды н беп’н ж аб ур а тая н ы п келс жаткаи калы н кара булттан сескенулер1 кушейд; ме, кузеттеп'лерде ун-тун ж ок. 651