деген ЧТЗ, турбасынан тутш аткылап, 6ip орында тур, тедерепнде топырласып 6ipHCiue адам жур. — Б у не? — дед1 Анатолий Кондратьевич. — Бьпмеймш, — дед1 Рахмет. Жакындап келген автомобильге трактор манын- даиллар карай калды. Жолаушылар олардын ншнен бет-аузын шан баскан Сырбайды рана таныды; булар- ды танып тракторьшан тусе бсрген, бет-аузы да, кшм- дер1 де каракуйе боп майлаиган Айбаршаны да та- ныран жок. Жолаушылар машинадан Tycin кеп карее, текере- п казылран, тарамданган тамырлары буйшщ тарбый- ран аяктарына уксап жер астына nipin кеткен, жуан- дырына eKi KiciHin кушары зорра жетерлж агаштын Ty6ipi... Ty6ipi жуан тем!р шынжырмен шырмалып, шынжырдык еда ушы трактордын артындагы сока йр- кейлн шотаякка байланган. — Бу не? — дед! Анатолий Кондаратьевич Сыр- байра, амандыктан кейтн. — Басын ерт шалып кураран агаш еда. Сарыко- жа байдык аталарынын ecKi барынан калган агаш ед|' десетш улкендер. Кеп жыл куарып турран арашты о 6ip жылдары, жудэ элдё мм кесш экейпй де, осы 6ip Ty6ipi кала бершй. Тыгекп1 жер деп, быйылры тшеуш егшмда осы 6ip танапка егейш деп ем, езге жерш телстеп болып ем, жудэ мына 6ip кэш'р, — дед|‘ Сырбай туб]‘рд1 керсетш, — егш ортасында аюдай ше- rin жатып алганы. Курекпен, кетпенмен кетеруге бой берейн пэле емее, тамырлары терекге KeTin капты, эрт жуан. Соны, мынау Айым трактормен тартып шы- рарайык деп efli де, жудэ со жабдык сд1, a6irep боп жаткднымыз. — Рас жуан екен, — деда Рахмет Айбарш ага,— эл1 келе ме трактордын? — Келмесе, аздан, машинакызды кесемге жегер- М13, — деда Айбарша кул'ш. — Айым! — дед1 Сырбай, кез'ш!ц агы мен йсЬ нен баска бет-аузы каракуйе А й барпш а, — тракто- рывд мш де, тарт енда!.. 1 «Ейске колайлк» деген магнада. 502
Айбарша педал!н баскан трактор жулкына жене- л т efli, Ty6ipAiH ©3i комакхалы п кслш калганмен, га- мырлары сулж тей созылып, топы рактан суырыла коймады. — Тарт! — дед! Сырбай к ап ы айкайлап. EKiHini ж улкы ранда, туб|р д щ тары д а тырмыскан тамырларын, трактор жентектелген саз-тонырагына коса жерден суырып алып шыкты. — Е, бэсе! — дед! риза боп кеткен Сырбай, — ж у- дэ, тэй1р 1 д еген... сен туг!л, с е т еккен датканы д а та- мырымен ж ул гам ы з!.. Онын куаны ш ты ойын, элде KiMHiH: — О йбай, ж ы лан! — деген д аус ы бел in ж !берд!. Ж урт дауыска жалт карап едк — Эне, э н е !— дед! Естайды н эйел! М ак тагул ше- гше 6epin, колдагы кетпеншщ басы мен, копарылган туб!рд1н. тамы рлары ны н арасы н н ускап. Ж>фт шошынран кесшнмен, бойларын <рке кара- са, шырмалган бутактардын. арасында басы кылтый- ран жылан кершед!, караш убар д ен еа бутактарга оралып жатыр. — Ойбай! — деп журт ш епне бергенде, Сырбай Ty6ipre ентелеп барды да, eTiicri аярымен кылтыйган басы н ж елкесш ен баса койды. Кылрынраи жылан аузын ашып т ш н созганда, Сы рбай п'лд! колымен жулып ап лактырып ж 1берд|. Содан кейш дем ш аздап босатты да: — М э, тю те, мы наны!— деп, аузы н а туб 1р д1ц та- мырын сындырып ап тыкты. Бутакты жылан ем-уш рет тютеп алды. — Dip ж олра уы н ж уд э 6irri, — дед! Сы рбай, жы- ланды мойнынан уысына кысып ап, — eHfliri уы н жыйналганша, ж удэ жайынды табайын сети ! Ж улкып тарткан жыланды Сырбай орта белшен уз1'п экетп, куйрыгы бутакка ор ал ган куйш де калып койды. — Кала берсш, жудэ, — дед! Сырбай, — басы ж ок куйрыктын ескешн керген емен. Ж ы лан н ы ц y3in алган денес!н ол ж ерге тастай берд! це, табаны мен ж аншып, басы н ез!п тастад ы . 50.4
Жыланнын бассыз булквдеген д внесшей де элдё юмдер коркайын деп еда. — Кой api, ж уд э!— деп Сырбай жекш тастап: — Жыланнын Тыртыры жудэ осы скен, — дед1 те- керспндеп'лерге, — жудэ, тырылрэн жерш карашы жа- уыздын!.. Трактор туб1рд1 сунреп алыска апарып тастады. Жол жайын айткан Анатолий Кондратьевич пен Рах- метке: — Танысам десендер Mine!— деп Сырбай егш се- белн танабын корсетуге KipiCTi. Жолаушылар аралап керсе, колемi бес гектар жердщ пик!, сырткы атыздарын Сырбай сорып бол- FaH екен. 0 p6ip кшп атыздыц 1шшдеп жердщ TCricri- ri, белмеде теселген сэшдей. Будал атыз атаулыньщ шшде, колемi жудырыктай кесек шым жоп., кесек топырактын 6api де уп-усак, боп унталган. Жолшыбай eric танаптарынын таланын аралай келе, жолаушы- лар даярлыры дэл мундай танапты кездеспрген емес- те. Аса рнза болтан олардан Анатолий Кондратьевич сезд1 бурын бастап: — Ж ер жаксы даярланган екен, — дед! Сырбай- Fa,— топырары да ажарлы екен. Тек, дэр1‘ шашып тукым ce6yi рана калыпты. — 03iM де солай ойлаймын, — деда Сырбай. — Дэрше карсылырын жок кой енд|‘? — К0ЫД1К КОЙ, OF3H. — Тукым жайы? — Жстерл|'к тукым ез1'мде де бар еда. Э лп 6ip Нарбота деген кызым, мен бйшейл'н 6ip тукымдарды да сеп деп жургенй — Не тукым екен ол? — Онын айтканын тыпдасак, курш тн . уш жуздей Typi бар дейш, ыркына салсац, жудэ, сонык 6opinen де erin iceprici келедь Мен: «шырарым-ау, «уйренген ж ау атыспакка жаксы» дегендей, кез1м уйренген са- лыны ceyin керейш де быйыл, екгесш келест жылы керерм13» десем, «гым болмаса он шакты гуршен 6ip- 6ip уыс отыррызып керейщ те» деп болмайды. Сонан, жудэ жабысып коймаран сок, кеуш н кыймай: «жудэ, болса болсын, он шакты TypineH 6ip-6ip уысты отыр- 504
гызсан отыррызып кер, 6ipak, алды н ала, кандай са- лы екенш керш алам, ж уд э сод ан кейш рана р ук сат етем» дед!м. Кызым OFan ж уд э кендй — Кандайларын тандадын, сонымен? — Сен ез|'н бшес1Н. гой, А н а те л , — дед! Сырбай, — байды ц Kipe арткан e ceri мен туй есш айдап, мен ж удэ к,айда барм аган KiciMiH: мына шел' Ypreniiu пен Хиуага д а барды м мен, мына шет1 Андижан мен Ву- харга да бардым мен, кашкарлыктарды да аралап келддм мен, ана iueri К,оныр-К.улжаны да шолдым мен... K yp iui егетш жер ем ес пе, соныц бэр!?.. Сонда, неше тур ш кер медi дейсщ, мен онын? «Садри-хан» дейтшш д е керддм, «дунран-шамы» дегешн де кер- дам, «ак-кы лш ы к» дегенш д е керд1м, «ак тукымын» да, «арпа шалысыи» да, «Кожахметш » де, «Кырмы- зы кылшырын» д а, «кара кылшырын» да... бэр in д е керд1м рой онын... Егер 6ipey солардын 6apin сапы- рылыстырып erin, есе бастаган кезшде, «кэпе, С ы р бай, осы лардьщ iuiiHeH, кай са б а к кай тукы м д ш еке нш айырып бер» десе, а к койдан Кызыл койды, Кы зыл койдан кодыр койды, коцырдан кара койды айыррандай, «мынау мына тукымнан» деп ж удэ тур- турш е бел in берер ем... — К®рдЩ|’з бе, — дед1 Анатолий Кондратьевич Р ахм етке кул1'мс1‘рей карап койып, — калай-калай сейлейд! шал?.. Мактанып тур деп ойлайсыз ба, сонда?.. — Ж ок-жок... — дед! Рахмет. — Осынын бэрш бш етш щ рас,— дед! Анатолий Кондратьевич Сы рбайга карап , — езщш'н улпн м ен макалдап сейлейш , к азакта м ак ал бар рой: «ж аксы- нын жаксылырын айт, нуры тассын, жаманнын жа- мандырын айт, куты кашсын» деген... К езщ е макта- FaHFa тасатын к-ici емессш сен, кур iurnн пайрамба- рысын, гой сен!.. Сен бшмейтш онын не сыры бар!.. — Ж уд э шалынды тасытып ап, канасынан асып тегш п кап журмесш, — дед: Сырбай жымыйып. — Кайдан тепл сш ,— дед1 Анатолий Кондратьевич те жымыйып, — Сыр бойыныц се к се у ш сыякты емес- niciH, сен, толы ккан, ескен сайын бойы сорайып бш к- теудщ орнына, тамыры жердш астына карай терек- 505 i
дей бер етт!.. Бую л ш м д ж атаулыда, — дед! Анато лий Коидратьевич, бетш Рахметке бурып,_ кескшшде- ri кулю толкынын жыйып, — тамырын жёрге ен те рец ж 1беретш сексеуш екен. Мысалы, теректщ тамы- ры метрден api бармайды екен, кайынныд тамыры eid-уш-ак метрге терендейд1 екен. Он бес метрге емен- шн тамыры Fana барады екен, ал сексеуш ше? Ол елу метрге дейш терендейд]' екен!.. — Япырай, не дейд1?! — дед! Рахмет, танданып. — Я, я! — дед1 Анатолий Коидратьевич, — рас!.. О 6ip жылы рылым академиясыныц ботаникалык. инс- титутынан арнаулы экспедиция кеп зерттегенде осыны дэлелдеп кетть — Сонша терендеу! неден деп ойлайсыз? — деп Анатолий Коидратьевич Рахметке сурау 6epin алды да, жауабын тез ©3i айтгы, — п'ршипкке кумартудан!.. Сексеу!л кебше шелде есед|\\ Шелд1 ж ерд т астында- ры дымкос терецде болады. Дымкостан барып тамы ры сусындамаса, сексеуш вледи вл м еу уш'ш су 1зде- гснде, онын тамыры терендей 6epin, дымкоска жет- пей токтамайды. Жер астына онын, тамыры терендей беретш ce6e6i, кейде елу-алпыс метрге баратыны содан!.. — Кайран тсршшк-ай! — деп койды Сырбай де- MiH ауыр алып. — Бейнстпен тапкан дэулеттщ ыстыктыры кан- дай!— дед1 Анатолий Коидратьевич,— мацдай т е р т сыпырып тапкан мулжп' адам кад!рлеп устамай ма?.. — Эрине, — дед! Рахмет. — Мысалы Американык капигалнстерк нан, ет, кант, сут, май сыякты азык- тар базарда кебейш, багасы арзандап бара жатса, сол бараны кетеру ушш, элп' айтылран азыктарды мыц тонналап тешзге арызбай ма? — Неге?! — дед1 Сырбай шошынрандай. — Аш адам ж ок па елшде?.. кайыршы ж ок па? — Олар миллиондап epin журедк.. — Ойбай-ау, — дед! Сырбай к е й т, — эли азык тарды жудэ соларра неге бермейд), cyFa агызранша? — Неге бер ет, — дед! Рахмет, — осы араныц бай- ларын керген жокпысыц. Мындап мал айдаранда, аш- арыкка кайсысы мал беруш! ед1? 506
— Ж уд э , рас, — дед1 С ы р бай , — 6ipaK, малдарын боска шашпайтын ед1 foh олар? — Кеншийкте шашпайтыны рас, басына таршылык туссе неге шашпасын. Ана жылы, байларды конфис- калай бастаганда, малдарын кедейлерге 6eprici келмей калай шашканын кврген ж ок па ед ш з? — Ж удэ солай екен-ау! — дед! Сырбай аз ой- ланып. — Капиталист деген де со байдын 6ip Typi. B ipaк, ол ipici. К аз ак т ы к байы ты ш кан болса, капиталистер — кабаны, казак байы мысык болса, капиталистер — жолбарысы!.. к а з а к байы су л ш бол са, капиталистер — борсыгы... — Х вати т Вам гипорболизировать!1 — дед1 А н а то лий Кондратьевич, кулш ж 1берш , — сез1мд1 бе л д Ы з гой, Ыз менщ. — KeuiipiHi3,— дед! Рахм ет, — р ел кеп калган сон айтып жатырмын. С ез п з д ш . — М эселе, енбекпен тапкан мул in туралы е д 1 гой. Оны адам ны ц кя и р л еущ коя т у р ь т (эрине, енбекип адам ды айтам, канаушыны ем ес), мы салга eciMfliKTi алсаныз, суды сексеуйчден ар ты к кад1рлейтш е а м д ш жок екен. Бойына ж ердщ тереншен тарткан дымды ол бойына узак сактайды екен жэне денесше емес, жапырагына. — Р а с ,— дед! Рахмет, — жапырагы да кызык кой онын, ж уан инедей жуп-жумыр боп есетш жэне кек- ке карай 6ypice т ж есетш !.. ж эн е унем1 ж ап-ж асы л болады да турады!.. жэне шылкыган су болады — сыгып калсак, бырт еп п жарылып, суы атып кетедь — Осы суды кандай унемдеп устайды ол! — дед1 Анатолий Кондратьевич,— мысалы кара тал жерден ку- нше eni тонна су сорып ап, су к ы п уш ы рады екен, сексе- у!л ж уз литрден артык суды ы сы рап кылмайды екен.. — Ражап!.. — Оны айтып келе ж аткан ce6e6iM, — дед1 А н а то лий Кондратьевич, — осы арадагы адал!нын ce xcey ta i менщ мына досым Сырбай. Кергешне кандай угым- тал, бу л K id!.. Устаганына кандай укыпты!.. 1 Эа'релеп болсакыз токтпцызшы! :07
— Мактауын жудэ жетш,— дед1 Сырбай ьидай- сызданрандай. — Мактауым емес, расым, кадырлы достым! — деп Анатолий Кондратьевич дем|’н кен 6ip алды да, — сонымен, Наталия ексущ салынын кандай турлерш erin керетш болдындар?— деп сурады Сырбайдан. — Ж ет!-сепз тур едк 6api eci-мде жоц. — Сонда да? — «Каккеуде» дейгш 6ipeyi бар екен, арык еш- кщей тыртыйран... —• «Хаккайдо»,— дед! Рахмет кулш,— Жапония- да еплетш курпнтщ салысы. — Ж удэ дурыс, — дед1‘ Сырбай, — тш м келмеген сон бурмалап жатырмын. «Жапон» дегенщ ана 6ip жылы «К,асен» келшде бгзбен кагысып керетш ел рой? — Я ! — дед! Рахмет кулмсш удете Tycin. — Сонда ол, 61'зден жудэ тыркыйып жырылып калды рой. Анатолий Кондратьевич те кулш ж!бердй — Рас, рас, — дед1 Сырбай серктерш кулд!ре ту- cefiiH деп, куланып, — аш неме Fofi деймш соларын, эйтпесе тыркыйып кулай ма жудэ... — Рас, — дед1 cepiKTepi куле Tycin. — Ойынын койып, шынын айтканда, — дед! Сыр бай салмактанып, — «Каккеуде» дегеш’я унаткам жок, тышканньщ кыйы сыякты, уп-узын, жш-жшнпке екен. — Унатканык кайсысы? — дед! Анатолий Кон дратьевич. — «Краснатар...» — «Краснодар»,— дед1 Рахмет, тузеп. — Т ш м келмегежме кенн'р, — дед1 Сырбай, — тойран козыдай бултыйран доп-домалак, буй1рлi кел- ген сады екен. Соран кеуш м ж удэ убыл тур. — Ол жаксы тупым,— дед! Анатолий Коидрать- евич,— б1здш Краснодар атты елкедеп тэжрибелш станцняда рылым жолымен ecipuiin, сыннан еткен, жаксы деп танылран тукым ол. — Ендеше, — дед! Сырбай, — мына ericKe жудэ даяр турраи жерд!ц де, OFan сепкел! турран тандау- лы тукымныц да айтып турканы ж удэ жалгыз рана сез, ол — «экел, суды!» 508
' ж втпти гарлу С Е Б 1Л Г Е Н Д Э Н А к ericice к а ж е т \" ж ерд щ ж ы ртуы меп бораиала- уын мерз1мд1 уакытынан бурым улгерш шыккаи Ай- барша, кек епске кажегп жердеп Сырбайдыц тана- бын езге бригадалар мен звенолардан бурын даярлап бергенмен, к у р ш т ц тукымын Сы рбай езгелерден кемin септг\". — Неге ейтесщ? — деген сурауларра: — Ж ер ЭЛ1 бабына келген ж ок, — деп ж ауап бер- Д1 ол. — Кайткенде бабына келед1?— деген сурауга: — Бусанып борсыкан кезде, — деп жауап бср- ДД ол. — Бусанып борсыганын кайдан бг'леаз? — деген сураура: — Ж уд о «казоты» мен «кар гатуяк»1 кабындап кетершмей жер борсымайды, — деп жауап берд1 ол. Оныи, ойына салса, кек епспен , acipece KypiiuneH шугылданатын бригадалардын бэр! де жердщ бор- су ын куту керек едц оран «ericTi орындау жоспарын кешеулете алмаймыз» деп, Естай кенбед!. Сы рбайды ц ойы — егер езге звенолар т ш н ала койса, олардын тукым себуш е араласып, бул женде тэжрибем мол деп тусшетш ол, бшген енерш керсет- пек еда. Ti.iiir ала коймаран сон, «жаксы, ж ам ан атак,- тарын ездер1 жуктесш» деген оймен араласпады. ©зге бригадаларда кы змет аткарып ж урген Н ата лия мен Айбаршара, ез танабы на тукым себерден 6ip кун бурын, «менщ де мезплг'м жеттг\", eiw i келсш» деп Сы рбай хабар айтты. Б у л — езге звенолардын кек ericTi дендеп ceyin тастаран кезг\" едк Осы ш акы - румен щ грлетт салт келе жаткан Наталия мен Ай- барша, шалдыц «казоты» мен «карратуяк» дейт!н ш ептершщ не екенш езара 6ip-6ipiHeH сурасты рса, екеуг\" д е бг’лмейд’г екен. Сырбайдык танабына олар тундг орталап жетсе, 1 Шептердщ аттары. 509
звеносынын барлык адамдарымен шал, жан-жарына бшк атыз соккан та папка су жайып жур екен. Ke3i жыты шал, манайлап кеп аттарынан тускен eKi кыз- ды таныды да балактарын п'зеден жогары турш ал кан жалакаш аякпен судан атыздын кырына шыкты. — Амансындар, карактарым? Ж удэ жаксы кел- дщдср!----деп амаидасты ол. Кайнатасына кол беруд1 ауыл курпымен ынгай- сыз керетш Айбарша да, куланса да онымен булжен- де ундес боп алган Наталия да шалга бас и!п тэж!м керсетт1 де, кол алыспады. —■ Егшнщ ырымы быйыл терю болмас деймш,— дед1 шал амандыктаи кей|‘н. — Оны кайдан б|'лес!3? — деген Наталиянын су- рауыиа: — Айдын карадры кезшде себ|‘лген тукым шы- рымды болады деген сез бар ед1,— дед! ырымшыл Сырбай,— e jia p a 1 кез рой бул. Eci<i ай кеше 6in'i. Ж ана ай эл1 туран жок- — Сонау 6ip денгеленген жиишке сызык не, Ат- к е?— дед1 Айбарша, каранры тунде аспанда арен рана бозамыктанып булдырагаи сирек акша бултгын батыс жактагы И1'нш колымен нускап. — Кане? — деп Сырбай Айбарша нускаган жак- ка карап кез1'н алаканымен калкалап турды да, ус- таранын жуз|'ндей Fana боп жылтьграп TypFan жуп- ж ука, жш-жщ|'шке жарты айды керс сап, 6ip Нзер- леп отыра кап, ею алаканын жорары котере жайып ж 1берш, элденен1 iimen куб1'рлей бастады да 6eTin сыйпады. — Дура окыдыкыз ба? — деп сурады, казактык бул рурпын б|'лмейт|'н Наталия. — Окыды.ч, балам. — Не деп? — «Ай К8рд1м— аман керд1М, Ахыретте имаи кардш. Жана айда жарылка, EcKi айда ecipKe, К.?тты конак мейман керд1м». — деп. 1 Ек! айдык аралыгы. 510
Ж абайы энимелердеп казак. се з д ер ш к б 1ртала- йьша тусш ш , свйлесуге жарап калган Наталия, шал* дын, батасындары сездерш анрармай, Айбаршадан сурап ед1, т ш жеткенше орысшылап бердй 1стес боп бойы уйренгеннен кешн, Айбаршанын кайнатасына кещлд1 кезшде калжындай, сркелей сейлейиш болушы едй Сол дагдысымеи ол: — Атке, «казоты» мен «карратуяк» шыкканы ма, тукым себем дегешю'з? — деп сурады, еркелей калжындаран дауыспсн. — Ш ыкты, Айым, — дед1 Сырбай. — Кешеден бе- pi жудэ каулап кальщ боп Kerri, ©зщ таныйсын ба, ол шептерд1? Айбарш а KiAipin калды. Ж олшыбай осы сурауды Наталиядан еспгендс де ол кандай шептер екешн б1лмейт1нд1Г1н айткан едй Келш ш н. ж ауап бере алмауынан биш ей турранын анрарган Сырбай, балтырына дейш саз баттаскан аякпек атыздан кургакка карай т у с п де, ею турл1 шеп жулып экеп кыздарра керсегп. Кездер! каран- FbiFa уйренгенмен, колдарьша берген швптерд1 таны- ранмсн, кайсысынык «казоты», кайсысынык «карра туяк» екешн айыра алмаран кыздар шалдык сурауы- на ж ауап бере алмай кайтарьш бердй — «Казоты» деген мынау,— дед1 Сырбай тар- быя ескен жапырактары жалпактау ш е гт кврсетш,— cyTi ж уд э агып туратын швп бул. К аз ж удэ ж аксы керсд1 муны. Буран аузы тимей сем1рмейд1 ол. А л, жесе-ак, лезде ceMipeAi. Талай каздын ж удэ майдан баса алмай, мамырлап, ж удэ уш а алмай калатын ое- 6e6i де осы «казотын» жегенд(ктен. Бурынрылар 6i- лш айтса, «казотынан» су т шыратын себеб! кектем- де жер ерюн балкып, бойы иетш кершед1 де, cyTiH ж удэ осы «казотына» беретш керш едь — Ражап екен! — десп', шалдын сезш е нанар-нан- бастарын бишеген кыздар. — «Карратуяк» деген мынау,— дсд1 Сырбай, са- бары карранык сыйрарына, басына шыккан ж апы р ак тары карганын туягына уксаган шепт1 кыздарра квр- сетш, — муньщ тамыры буылдык ж эне ж удэ тэтт1 бо- лады. К олам гага квмсен, ж удэ балкып, балдай т э г п 511
боп пгсед!. Шикщей кабыгын аргаып ж'есец дё жудэ сут татып турады. Бала кез1м1зде осыны жудэ кеп жейтш ек. Б ш п айтса, бул ею menri пейшлек шык- кан деседк.. — Ал, кэне, кепеге барайык, балалар,— дед! Сыр- бай, — езге кенесл сонда сейлесерм13. — Оу! — деп дауыстады ол, эр жерде караддап, суды шалпылдатып, атыздын кулактарын жауып журген звено адамдарына,— кулактарды тез жабын- дар да, кепеге кел|'ндер. Ac iuiin, аздап мызгып алын- дар! Жумысты жудо ерте бастаймыз. Соны айтып, Сырбай жаладаяк далпымен кепеге карай беттей женелд!. Оныд булайша журуш кыздар- дын 6ipiHuii Kepyi емес едк Сонда хайран калатында- ры — Сырдария елкесшде тулабойы тшен боп есет'ш шептер мен усад зраштарды шал кепйп жургенде, б|’рде-б|'р п'кен не табанына шрмейд1, не балтырына кадалмайды. — Бул калай? — деп хайран калган Наталияга: — Туйенщ табаныи керген жодсыи ба? — деп жауап беред1 Айбарша, калжынды дауыспен, — ол да туяксыз жуп-жумсак кой. О а в да merip юрмейдь Аткемшд табаны сол сыякты. Сырбай ете аяцшыл болушы ед1. Аттарына мшу- ге ыдгайсызданып, жаяу ерген кыздар, аздан кейш шална 1'лесе алмай калып койыпты. Кепеде inip асы даяр екен, куршгген ботка nici- р1лген екен. Даярлаушы Дэметкен. Бул звенонын асын nicipyne ол осы кектемнен араласкан. EcKewiipi касында. Казак тш н таза сейлейтш, орыс тш н е 61- раз тосыркаган Ескенд1р, Наталиянын туысы екенш 61'лin, 1штей жылы тартканмен жакындаса KOiOFa, эр\\ жанындай жаксы керin алган uieiueci— Дэметкеннен каймыратын, эр! казакша сейлеп, Наталияга 6ipa3 сез1н тус!'нд1'ре алмайтын. Сол дагдысымен ол 6yrin де апасынын шакыруына KyaiMcipen кана карап, жу- ripin келе коймас na e.ai, кайтер ед1, егер кыздар кел- генде, кепешд 6ip бурышында уйктап жатпаса. Керосин лампынын жарырынан, уйкыдагы бала- ныц ашык 6eii керш п жатыр екен. Кызыра караран Наталияра, сем!з баланыи аппак 6eTi бурьшрысынан 512
да нурлы сыяктанып кетп. Ж елюлдеп ескен шабдар шашынын сакыйналанган буйрасы калындай тускен тэр1зденд1. «Не деген суйкшдд бала!.. Н е деген т э т уйкы!..» дел ойлап койды Наталия. Б ал а элденеге козгалып кырынан жатып ед1, онын ашылыцкыраган иыгын, Д эм еткен турегеп барып кымтап, аппак сем!з мойнына мурнынык ушын Fa- на тилзш HicKen койды. «Не деген мей1р1мд1 эйел едП — дел ойлады Н а талия оган cyficiHe карал кой ы п,— тум аган баланы да осындай ж аксы керед! екен-ау!..» Сы рбай д а солай ойлап отырып, Дэметкенге езЬ ш ц дагды лы жымыскы кулыгын айтгы. — Ж уд э ж аксы кересш , кудаги, — дед| ол Д эм ет кен баланы кымтап боп шскеп ж аткан да, — егер ше- lueci табылып, алып кетем десе кайтесщ ? — Б ер п м 1 бар едц— дед1 Д эметкен унатпаган да- уы спен ,— елмей Tipi айрылармын ба!.. — Оны керер ек, — де,тд Сы рбай кулана тусш , — тек ш е ш еа табылып келсей!21 Кепеге жыйналгандар ботканы тоя жед1 де, су- сынга салкын атала рана iuiin уй кы га жатысты. — Тукымды суга шыласым бар, — деп Сырбай рана ты ска шырып Kerri. Кш'мшен куш актаса ж аткан е ы кыз, уйкыдан Сы рбайдьщ «ал, кэне турынлар!» деген даусымен оянса, 6urreci сырырайынкыраран лампы эл! жанып тур, кепе iuii каракеленке. З вено адам дары да оянып бастарын кетере бастады. Уйкылары канбай eciaereH кыздар ты ска шыкса, так бозарып келед! екен. Бусанган шыктан тецерек буалдырланыккырап тур. Кыздар беттерш арыктын aFbin ж аткан салкы н 1 «Бере коймаспын», «ала коймаспын» дегея сыякты сездер- д| Сыр бойынык елтде «берпм бар», «алгым бар» деп, немесе «берпм жоп», «алиям жок» деп айту бар. 2 «БярсаЙшы. экелсейпм, окысайшы» дегеи сыякты сездерд1 Сыр елише «барсай, экелсей, окысай...» деп айту бар. 3 1 - С. »ука 513
суына шайып улгергенше, уйден звено адамдары да\" шыкты. Сырбай ол кезде, есж алдында шегершген туйенщ шомына элде нем артып жатыр едь Кыздар кеп керсе, imi кептелген дымкос ею каптын астынвы жактарынан су сорвалап тур. Олардын не кап екенш кыздардын Cijirzci келгенш кеаындершен aHFapFaH Сырбай: — Бупн себйлетш тукым Foft, балалар, — дед!, — тупде ж удэ малшылап койып ем. Туйенщ былтырвы еркек ботасы быйыл тайлак-та, Сырбай тайлакты туйесш кыстай манында устап кол- дан куткенджтен ereyi де еркештер: Tiкейген сем1з болатын. Кыздар жакындаванда, тайлак шегериген ту йенin касында турегеп ноктасынын сабзТынан бай- лаулы турраи. Наталияныд 6ip эдет1— туйеш кызык керетш ед1, 61'рак. касына барува коркып, манайламайтын едй Сол давдысымен ол шегшшектеп турванда, Айбар- ша ерюнеш тайлакка жакындай 6epin eoi, тентек се- Mi3 тайлак «аф» деп жынын буркш кеп калванда, КОЙмалжык жап-жасыл жын бетш жапты да кегп. Каркылдап кулген Наталия шепне бергенде, тайлак ка агауланван Айбарша, бетше жабыскан жынды алаканымеи сыпырып тастады да, тавы да жынын шашпак, TicreMeK боп, кайта-кайта афылдап умтыл- ван тайлакты жакка ею-уш per жумырыкпен салып жаскандырып ап, содан кейш ноктанын байлаулы бауын шеше бастады. — Айым-ау, кайтеа'н ол тентекп жуда ызаланды- рып? — дедг, жук арткан туйесш турвыза баставан Сырбай. — Уйретем, атке! — Неменеге? — дед1 Сырбай, неге уйретем деуше туешбей. — Ycrine Kici шыкпаван сон кутырып алван езь — Мшбекшсщ сонда? — Мшем! — Ойбай, жудэ асау вой, Айым-ау, — дед! Сыр бай, — жывып кетер!.. Сырбайва жауап берудщ орнына, Айбарша тай- 514
лактык нокта бауынан тартып, басын камшылар жа- рына кайырып алды д а , п'кейген сем^з еркеш ш ен капсыра устап , ыррып тайлак.тын, у е л не ш ы ры п кет- Ti. Hki еркеш ппн арасы н а конран А й бар ш ан ы к саны - нан тштемек боп т а ила к. ум ты лы п едр А й бар ш а ж ак- ка шапалаклен тартып калды. Ж асканган тайлакты Айбарша содан кейш ноктаныц кылдан еалген жуан бауымен санынан тартып-тартып Ж1берш едй тайлак аталактай женелдй «Кап, ж ы ры п кете ме, кайтед!?» дед1 Сы рбай к а рал турып. B ip a K ол кор к а кой ган ж о к , ейткеш', ха- лыктык урымында, ат пен туйеден ж ырылрэн кнлшц еш жер1 ауы р ур а THicTi емес, ce6e6i «ат ж алы н, туй е шудасын тесейд1», сыйырдан жырылу кауыпты, ол — «мушзш тесейд!». Канш а тулаганмеи жыга алмасын ангаррандай болган тайлак, тонкандап тайрактай жонелдк «Аюра нам аз уйреткен таяк» дегендей, кыл ба уд ы к STKip уш ы нырьграк тиген сок, мепку былай турсын, А й бар ша кай ж а к мойнына сабаса, со ж акка бурылды. Солай билеп алган тайлакты Айбарш а кайнатасы- нын су жайран eric танабьша карай алып кеттк.. Туйе кырык-елу ж аска келед1 деседй Сырбай ко- лында турызран онык мьша т у й е а сонры ж ыйырма бес жылын онымен 6ipre ж асаскан. Денеж ш ш де KailbiFan ол inreHniu эрдэш м KypcaFbi кур ж атпай, уш жылда ею бота таба берген. Быйыл да ол кайыран. Колхоз уйымдасканша ешюмд1 бул шгеншц ycri- не nibiFapмаран Сы рбай, аулы н да колхоз уйы мдасып, ©3i б а с боп малдарын ж ур т ор талы кка салып ж ат- канда, осы гуйесш орта Fa 6eprici келмей катты кы н- жылды. Сонда, колхозра онын куш1'н, не сутш кый- маран ж ок, ш ам а-ш аркы нш а кутш ecipren, талай тар жол, тайрак кешулерд1 6ipre кврген ecKi cepiriHin ор- талыктары KyTiMi ез колындарыдай болм ас д еп ка- уыптанды. Дегенмен, бермеуге болмайтынын i<epin амалсыз кыйган ол, артынан колхозшыларра жене ш ар уасы нд а мал устаура р ук сат болранда, ©3reHi емес, ез1'шк туйесш тандап алды. С од ан 6epi колы- нан ш ы рарм аган бул туй енщ Сы рбай ap6ip ботасы н тайлак шыгарды да колхоздыц орталырына бердь 515
©таен жылы канал курылысына шргсерде курмал- дыкка шалмак, болтан буыршынын да ол еткея куз орталыкка берген. — Ж асынын 6ipeyiH неге еа'рмейсщ?— дегендер- ге ол: — Кайтем ecipin,— дейд1‘. — Колхозда турып аш- тан елмеуге, кештен калмаука квЗ|'м1з жудэ жетт1. Улкен туйемд! де ортага берер ем, тек Kopi cepiriM болрасын кыймаймын. Сырбайдыц сондай ойын б 1лгендей, ергашты боп ескен бул туйс, езгеге жасайтын кынырлыгынын еш- кайеысын оган жасамай, ыркына кене бередй Туйе 6yriH де сонысын 1степ, Сырбайдьщ жетегшде арткан ж уки eric танабына ын-шынсыз альга барды да, атыздьщ жагасына жеткен сон «шек!» легенде жата калды. Тукымдык салы салынган каптар аркасынан тус|'р!лД1. — Ал, келш(,— дед: ол Дарикага,—cyFa салы се- бу ушш, эуел! мала-агаш журпзш ылайлауымыз ке- рек кой. Маланык cni басына аркан байлайык та, TyfleiiiH мойылдырыгына жегейж. Туйеш ж удэ сен жетекте. М акта келш айдасын. Мен жудэ тукым се- бейш. Бул звенога муше болган Дарика мен Мактагул- дщ суга жаланаяк тусулер: кеше рана едь ©йтуге Сырбайдан уялгандай боп, кеше exeyi де К|'д1ргенде: — Ж удэ уялмандар, келшдер! — деген Сырбай,— уялганмен, сендердш icrepiKai 6ipey 1'степ бермейдь Ж аз бойы 6ip кун емес, ж удэ жетш'с кун суда журщ жумыс 1стейс1ндер. Ендеше, кымсынатын ештане жок. Э лл 6ip Айымдар кш'п журген ыкшам кшмдер- Д|' жудэ таба алмай-ак койдым, суда жумыс icTcyrc ынрайлы-ак едй Сендердш узын кейлектерш суга ж у дэ ыцрайсыз. Ынрэйсыз болганда амал нешж. Койлек- тщ етел жумыска оралгы болмау уш ш дамбалдык ышкырына салып шалбарланьш алындар!.. балакта- рынды жудэ такымдарына дешн, ж ендерпш колтык- тарына дейш Typin алындар! Дарика мен М актагул кеше уялса да осыны icTe- ген. Були де соны 1'стеудщ к а ж е т г ш уккан олар, су жайылран танаптын жагасына келгеннен кешн, кы- 516'
сыла-кымтырыла турып, Сы рбайды ц кешеп буйры- рын бупн айткызбай орындады. Э йелдердщ ж ала- наштанран м уш елерш щ eri аппактырына коз! тускен Сырбай, Tepic карап cpiKcia жымыйды да, «жаздай кун козшде осы лай ж ум ы с ютесендср конырланар- сыидар, балалар!» дел койды кшнен. Айбарша бул кезде тайлактын, устш ен тусш , кый- тыры басылынкыраран оны мойнынан куш акгап тур едь — Айым !— дед1 Сырбай оран,— тайлакты гуйеге косактау керек. — Неге, атке? — «Катынды бастан тый, баланы жастан тый» депть Суды калай кешуд1 внесшей осы бастан уйре- не берсш. — Ж уре ме ол? — Н еге ж урмесш . \"Плесек устш е MiHin отыр. М ала-агаш ж еплген туйенш мойнына тайлак ко- сакталганда, балалыры устап кеткендей болран А й барша, мшуге 6ip ынрайлана берд1 де, тары KUipin Дарина жетектеген туйе cyFa тусерден бурын, Сырбай найта малшынран салыдан дорбара толты- рып алды д а, дорбаны кеудесшен кел’пре, узын бауын мойнынан асты. Содан кейш: — А л, келш! — дед! ол Д арикара, — т у йенi же- тектеп туе cyFa! Дарина жетектеген туйе, тартынран тайлакты суй- рей, суга т у се калды. Будан Gipep кун бурын мала- aFauiKa MiHin турып туйе айдауга эдштенш керген М актагул, туйеш’д шомына байланран делбеден у с тап, Tii< турран калпымеН мала-арашна мше кеттй Bacbi.'iFaii аяктардан, суйретьтген мала-агаштан ке- тер'шген балшык танапта ж ака Faira мелд1'реп тунып турран суды ылайлады д а ж|'берд|'. — Ал, балалар, — дед! Сырбай ею кызра, — сен- дер осылай карап туратын боласындар, б1здщ ici;,ii3- ге. Мен ту'кым себуге KipiceM. М ала-араш суйреген туйенщ артынан Сы рбай да сура тусе кап, тесш де асылтан дорбадары салыны уы с- тап ап, ылай суды д бет|'не кулаш тап ш аш а бастады... 517
— Bi3 ше? — дед! Наталия Айбаршара. — Б)3 не штейм1з? — дед1 Айбарша. — EriK-ri шешешк те сура тусей!к. — Н е унии? — Корей ж. — Тукымнын себьлуш. — Осылай да Kepin турран жокпыз ба? — Булан квру. — керген болмайды. Наталия атыздык кырына огыра кета' де, керз/ конышты еп'п'н шеше бастады. Айбарша да соны 1с- теуге KlpicTi. Ылайлы сура кыз тусе калса, асты былжыраран батнак екен: аяк толарсактан к|'ред|, баса бергенде табан тайганактап турмайды, баткан аякты туткыр- ланып арен Ж1‘беред]‘. Журуд|'к кыйындырын керген Айбарша: — Ну, к чёрту её! — деп шыккысы кеп ед1. — Шыкпанмыз, — дед1 Наталия, — тракторга Mi nin кызмет аткарумен осылай кызмет аткарудын айырмасын керу керек... Bipa3 жургеннен кейш балтырлары ауырып. Dpi eHTirin шаршаранмен, Наталиянык журе TycKici кел- ш де, шыккысы келген Айбаршаны колынан устап, зорларандай Ж1бермедь Б|’раздан кейш ca3Fa боны уйренгендей болран ei<i кызра, себ|'лген салынын сура батуы кызык кершдй Сырбай уыстап ап шашкан салы ылай судык бепне аспаннан тускен жацбырдын тамшыларындай тепе шашырап тусед1 де, аз уакыт толкыган судын бетЫде калкый кап, кенет, еущч'ген уйректердей сура батып кеп кетедь — Жер-ананын тукымды калай жутуын байкай- сын ба, Айбарша?! — дейд! Наталия. — Байкаймын. Молайтып кайта беруге жутып жа- тыр рой ол. ~ Рас. Таба 6iace«, алранын мын-миллион есе ecipin беретш бул анадай мырза ана болады деймЬ сщ!.. — Рас, Наташа!.. Соны кызык керген кыздар, кен танаптын. 6ip бе- 51-8 \"
лепн элденеше айналып туст!. Сонда олардын кай- ран калганы, осы салпакка езгелер шарш аса да Сырбай мен туйе шаршар емес. Е к е у ш щ д е баттас- кан саздан а я к алулары аса ж ы й нак ж опе бфкелю!.. С ей тт жургенде кун котерЫ п калды. Айбарша мен Наталия судан енд1 ш ы кпак болды. С о кезде, бу- ларга бетгеген ею са л т керш е Kerri. — Самаркан! — дед1 карай калган Айбарш а, — касындагысы эйел. KiM екен ол? Кыздар атыздын жагасына жетпей ею салт жа- кындап та ул герд 1. Наталнянын «Ох!» деген урейл! даусына Айбарш а ж алт караса, кесюш элем-тапы- рык боп, кездер1 шарасынан шыгып барады. — Не болды саган?! — дед1 Айбарша, ею шекесш алакандарымен кысып, кулайтын адам дай денесГ тец- селе бастаган Наталияны куш актай ап. — Мать! — 1 деген сезд1 айтуга Наталнянын куа- ты эрец ж етп. — Чья?.. Твоя?..2 — Д-д-д-а!..3 СЕГ13/НШ1 ТАРАУ Ж ОГАЛУ Наталнянын uieuieci— Аграфиня Осиповнанын кы- зын Сырбай звеносынан тауы п ал у тарихы кыскаш а былай едк тур ган мекеншен ж ауды н текшшмен бо- сып шыккан ол, жолшыбай талай топка косылып, талай топтан айрылып отырып, нелер ауыртпалык- тарды бастан кеплру аркылы, 1941 жы лдыц кузшде Капал каласына кеп токырады. Калалык совет оны сол каладагы он ж ы лды к ка зак мектебше кутунп кып орналастырды. Мшезг жа- тык, аккещ л, балаж ан, мейр1мдн icnep Аграфиняны ж аксы керген кепш ш к «Груша апай» этап Kerri. 1 Ана! * К'мнщ? Сенщ бе? • Иэ... .519
Мектептщ директорына, муралУмдерше, балаларына, немесе баскаша кызметтес адамдарына мунда калай келуш Груша апай экп мелей калса, эрдэй|'м кенеа- нщ аянын кызы Наталия мен улы Александрта экеп TipeiiriH ед1 де, оларды кайда, не халде екенш Спл- мейтшдшн айтып, арыл-тепл жылап алатын ед|, ойында — оларды e iu i дайтып керем деген сеш'м жок Сондай сеш маздкте журген Груша апайга мек тептщ оны сыйлайтын директоры 6ip куш хайран ка- ларлык ж аналык керсегп. Мектепке кунде келетш газеттерд1 директор ка- растырып отырса, «Социалист^ Кззакстан» газетГ нщ 6ip санында, iiuici екшнп бетл'н орта белшен т е мени жагьш тугас алып «Оганшыл кыз» дегеи кер- кем очерк басылыпты. Газеттщ кызгылыкты матери- алдарына шукшыя карайтын директор, т ш керкем, мазмуны бай очерки' кадагалай окып керсе, iuiiHeH кезд|‘ суыра тартарлыктай 6ip мэл'шет шыга келедП.. Очерктщ баяндауынша, К,ызылорда облысынын ... ауданындагы «Кектотай» атгы колхозында, ici улп- iii танаптык, агроном бар, аты-жеш — Наталия Оста повна Полещук. Груша апайдьщ да фамилиясы Полещук екешн бшетш директордын кулагы, очеркте ушыраскан аг роном кыздык фамнлиясына елендей кап, аржагын ерекше кумартып окып керсе, IciH ул гш деп сипат- тап отырран агроном кыз, кайдан келу тарихын ба- яндаура Караганда, осы шсшщ жогалткан кызыяа уксайды. Очеркте кыздык кшпрек келемд! фотокарточкасы да басылган екен. Оньщ да: кез, макдай, мурын, бет, иек 6im ii Груша anafiFa уксайды!.. «Апырау, осы кыз coniici болмаса ип едП» деп KyaiiFaH директор, Аграфиняга туралап айтса, куа- ныштан журен жарылып кегердей керш, газеттеп мал1метпен оны кулыгы араласкан еппен таныстыр- ыак болды. Мектептщ iuiKi тазальшьт сактау жешнде Агра- финя Осиповнамен ж ш се й л е ст туратын ол, газет- Teri очерки окып, ондагы мэл1метке ойын токырат- 520
каннан кейгн, мектепт1 такертен тазалап боп пэтер уйш е кеткен Аграфиняны 6ipeyw ж1берш шакыртгы. Булай шакыру, кейб!р жумыстьщ ойдагыдай орын- далмауына байланысты болатындыктан, шакырушы келгенде жуннен шргеи жштен байпак токып отыр- ган Груша апай «элде нем жетпед! екся?» дегендей мазасызданып каллы. Ж оралган балалары ecine тускен ол, дэл сол сэт- те аса квюла'зденш, Украинанын элде не мунды энш акырындау зарлы дауыспен айтып жылаура таяу отыр ед1. Шакырушы келгенде, бул халшен ол серги калды; ейткеш, директор езш сыйлайтьгадыктан, бул д а оны аса сыйлап ю н ен шашау шыгармаура тырысатын; егер, зэуГсайтан шашау шыра калса, оны директор керш ескертсе, жерге юргендей уялатын, кермесе - - керсетпей тузеуге жанталасатын. Директордыч шакыруын ес-л'генде, жумысымда б:.рдеме жетпей калган болу керек деи ойлаган Гру ша апай мектспке асырып ж етп де, кабинетке кымсы- нынкырап гардй Директор оны аса жадыраккы кескшмен карсы ал- ды. Буйтер дел кугпеген Аграфиня Осиповна, онык: — Хал1К13 калай?— деген сурауына не жауап кайырарын бшмей, бетше жаутандап карай бердь - - Жакындарыкыздан хат-хабар ж ок п а ? — дед! директор. — Ж о к ,— дед! Аграфиня Осиповна басын шай- кап, директордыч бул сурауды неге бергенше тусш - бей. «Кызыныздан хат-хабар ж ок па?» деген сез аузы- на келе 6epin, директор токтай калды. вйткеш , му- ны айтса Груша апайдын жылай бастайтыны мэл1'м. Eiwi не айтуды ойланган директордыч ecine мы- на кулык туст1: жасы алпыстарды алкымдаганмен Груша апайдыч кез жанары эл1 жыты екенш ол 61'ле- T1H, сондыктан элде не сездерге оны алдандырып отырып, абайсыздау 6ip кезенде, Наталия Полещук- Tiii газетте жарияланган суретщ алдына тастай берд|'. Директордан дэл каз|'рпдей кылыкты бутан деш н ушыратпаган Аграфиня Осиповна неге буйтш отыр- 521
FaHHHa туа'нбей, сурауларына жалтактай жауап бе- pin отырганда, алдында жаткан газеттеп фотопортрет- ке кез1 1'леге Kerri. Oyeni андаусыздау карай калган оныд кезш, жы- лы ушырай калган портрет езше шыжымдай тартып, аздан кейщ кадала калды. Кадалган сайын онын ке- 3i етшрлене, кени тусп'; ещ б!р сурланып, 6ip курец- деш'п кубыла тустг «Кайтер екен» деген оймен дирек тор ун-туназ отырганда, кубылган сез)'мше ис бо ла алмастык халге жеткен Груша апай шекео'н ею алаканымен кыса устай алды да, ышкынган да- уыспен «ah!» дедт.. — С|'зге не болды? — деген cypayFa Груша апай- дын жаска булыга эрец берген жауабы: — MeHin кызым!.. Очеркте сипагталгая кыздын ез кызы екенш портрет)'нен де, очеркп'н сездершен де анык керген Аграфиня, бигеншше шимайлап хат жазып ед1, «Кентогай» колхозынын баскармасына кеп тускен хат, коктем епспнц кызу науканында журген Ната- лияга тапсырылмай жатып калды да, сапырылган 6ip кагаздардын, арасына тусш жогалды. Кызынын жауап хаты кенпккен Аграфиня Оси повна, одан spi тезбейтшш айтып, мектеп директоры- нан барып келуге руксат сурады. Руксат бере отыра, «кайтып келем» деген уэдесш ала отыра, директор Аграфиня Осиповнаны, ансап керген кызынан орала- ды деп ойлаган жок- Алмалыкка кеп кызынын женш сураган Аграфи ня Осиповнага Нзталиямсн кедш косылгандыгыи бi- летш 61'реулер, со 6ip сэтге калага элдекалай келе калган Самарканды нускады. «Кентогай» колхозы нын eric даласына со кезде жолы да тусе калган жэ- не болашак кайыненесш, жогалып табылган кызына ерт!п апармауды ыцгайсыз керген Самаркан, маиш- насына М1‘нг1зд| де e3i алый женелдт «Кентогайдан» олар салт атка мшд1, ейтпегенде, епстж даланы ермекшппн ауындай сызгылап аккан арыктардан машинамен жете алмайтын ед1. Кызынын да, улыньщ да осында екенш енд1 айкын биген Аграфиня Осиповнаныц сездерше Самаркан 522
жолшыбай кулак, салса, куанышы тасы ган онын жы- лап-сыктар Typi кершбейдк С е з элпетш де дшге сене- — Кудайра ш ую р,— дейд! Самарканра, — ахи- ретте болмаса, бул дуниеде керуден кудер узш кой- ран балаларымды аман ж олыктырсам кез1мнен жас- та шырармаймын. Жолыкканнан кейш йе ю тейтж дж тамырын ба- сып керсе, кызын кызметшде калдыррысы келед1 де, улын Капалра алып кайтура ойлайды. Eki уэ д е аш н 6ipiH Аграфиня О сиповна булжыт- пай орындады. А ттан тусе берген оны кергенде, та- нырэн Наталия eciHeH айрылрандай сез1ммен, ылай сура cypiHe-кабына кеп «мама!» лап бассалганда: — Бекер жылайсык, кы зым,— дед1 ол, ез кезжен жас шырармастан, тек кана бауырына катты кысып, — аман керюкен сок ж ылаудын iteperi жок. CaFbiHFaH шешесш кайта-кайта «мама» лап ку- шактап, куанышты кезшен мелд!р ж асты д тамшыла- рын кайта-кайта домалаткан кызынан Аграфиня Осиповна улыныд жайьш сурап ед1, алдымен оган Айбаршаны таныстырран Наталия, Александрдык KiMHia кольшда жэне кандай халде екенш кыскаша айтып бердк Дэметкенд! ani кврмегеимен, кызынын айтуынан сырттай ж аксы керген Аграфиня Осипов на, «не деген ж аксы адам едП» сезш коса, «шешек уш1м саган рахмет!» деп Айбаршанын колын алды. Осы алрысты кепеде жолыкканда Дэметкенге де айтып ед1, тосак эйелдщ ki' m екенш Айбаршанын ба- яндауынан бьяген Дэметкен ытырына д а койган жок, жалпылдай д а койран жок. Баланыд элпетше кара- са — шешесш умытып капты, алгаш керш шакыр- ранда, Д эметкеннщ кед квйлегшщ етегш е оралып бармай койды. Баланын сэбил1к е ск е р л т ертенше ояна бастады ма, немене, шакырран шещесше ертенше де бара коймай^ тартыншактаранмен, кешепдей жатыркап карамай, кумарландыра тусейш дегендей жымыяды. «Б у калай болады енд1?» деген ой Д э м е тк е н тн басына, кеше Аграфиня Осиповнанын к!м екенш бш- генде-ак шрген. Сол оймен тун! бойы толканган Д э- 523
меткен, тан бипне гана калрыганда, «егер менщ ер- юме салса, мен баланы колымнан елмей шыгармай- мын» деген кортындыга табанын нык баскдн. Сон дыктан, Аграфинямен танертен жуздескенде, ол, ке- шепдей бейгам кескшмен емес, салкын кескшмен ка рал, бойына дарытпау максатымен сыргактана бас- Аграфиня Осиповна бул кепеде терт-бес кун бол- ранда, Даметкен сырраксуын жумсартудьщ орнына нырайта т усп . Онын неге буйтуш бул кепеделлер ал- гашкы куш -ак ангарды. Сондыктан, басы Сырбай- дан бастап, бул кепедегi адамдар: — Мунын не? Illeiueci табылмаса 6ip capi. Туган lueiueci кеп отыр. «Иесше керек болса, консы екпеле- мейдЬ дептк Баланы жаксы KepeTiHiiiai 6i.aeMi3. Bi- рак, туган шешеа сенен д с артык жаксы кермей ме? Баласын алмай кете ме, ол? Колдан бермесек жол- дан алмай ма? Соггасса да жецбей ме ceni? Ендеше, болмаска бусанатын нен бар? — деп жыйылып ед|, Даметкен бермеймш деген сезшен танбады. Енд1 не 1стеуд1 акылдаскан ара халык Аграфиня Осиповнаны осында кызметке алып калмак болып ед1, ол да: — Кызмет орным жаксы. Оралып келем деп уэ- де кьгп кайттым, кала алмаймын, — деп кенбедк Туган шешенщ баланы алып кетпей кеш'л/ квн- нпмейтшше, тэрбиеин шешеш'н ризалыкпен бермейтг- н|'не K03i еркш жеткен аралык журт ешп тэшл кол- данбак боп, А графиняга оцашалап темендепдей акыл айтты: — Бала а з д ш , кай жолмен алсадыз да ci3re Ki- нэ жок. Сондыктан, Дэметкенге енд1 жальшбаныз. Онын бермеуше кенгеи адам болып кете барын.ыз : а, Алмалыктагы аудандык халык сотьша арыз берипз. Соттыц ук!м! С1зд1н пайдацызра ш еш ш етш сезаз. Одан ксйж d are ешкшшц екпес'1 жок. егср тзрбке- iiii шешес! бермеймш десе, у т ш орындаушы занмея опереди Бул акылды Аграфиня Осиповна б:рден кабылдай койран жок. ©лт-Дрш-ендей болтан туган улын ал май кету ауыр болранмен, тумаган балага соншалык
жаны уз ш п дыйрысы келмеген Д эм еткен нщ дылыгына spi суйсшдд spi аяды. Дегенмен, баласын сот аркылы ал уга Аграфиня ризаласты. Оны бул ой Fa кещйрген acipece Айбарш а. — Шеше м е н ш ,— дед! ол А граф и н яга, — к.ый- майтыны, шын ж адсы к е р е т ш рас. BipaK, баланы ту- ран шешесше бермеуге болмайды. Ризалыкпеи беру- ге квщйре алмадыд. Е н д т ж ол — 6opiMi3re ортак со ветик зан. Зан не десе сол болады да дояды. 3anFa шешем де кенедл. О нд а ci3 д е араш аланы п д алась». Жаксы керетш баласынан айры лу шешеме ауыр бо- латыны рас. Оны ж уб ату мшдетш мен алайын. Аграфиня Алм алы дда ж ур ш к е тп . Басы нда бала сын жабыса cypaFaH Аграфиняныд, ады рда калдыру- га кенджкен адам боп аттануы, Д эм еткен ге аса ку- д п т коршдд «Менщ дапымды тауып, баланы урлап экеткел! ж ур ме!» деген кауып KipAi онын кеш'лше. Осы кудж кешлше уялаган ол, езге туп л Айбар- шага да сенбей, баланы куш -туш кезшен таса дыл- майтын халге rycT i. Тунде ол ете с а д уйдтады. Сейтш ж ургенде, отаи Алмалыдтагы аудандыд халыд сотынан шадыру дагаз кеп далды. Айбарша мен Наталиянын планы, егер ш ады ру дараз келсе Дометкенд) шошытпай айтпау ед1 де, Алмалыдда баска б|'рдемен1 сы лтау дып баламен е р т т апарып, сол арада сотда шакырта дою едд егер сот ушмд! Аг- рафинянын пайдасына шешсе, ук!мд! орындаушыны жумсап, баланы туган memeciiiiH колына устата дою ед|. Bipaic, олар дапыда сорылды. Ш ады ру дагазды аделуип', ж е«ш ады лдау ж эне Д эметкенге екпеа' бар- лау 6ipcy едь О л келсе, кепеде ас nicipyMen шутыл- скснаН ^,эметкенн‘н‘ КасынДа баладаи баска жан ж од — Я, жедеше, аман ба? — деп ол кепеге есерле- ищю'реп шрд1 де, аздаган амандыд свздерден кейш, Дэметкенд]' м удату мадсатымен: — М ынау, eipeynin баласын неге бермей далдыд? — деп сурады. Кыйсык су р а уга тузу ж ауап берген Дэметкенге 525
— Байрус-ау, долыднан бермесеи жолыднан ала- ды foh ол! — дедь Дэметкён оран, Аграфиняныд кендшкен жайын ай- тып едк — Босда сенед1 екенсщ рой, rofliipi! — дед! анау, — дапынды тапкан ол. — Калай? — деген сураура: — С от ардылы алмад болтаны рой, м/не, шады- ру дараз! — деп алдына тастай бердй — Не дейд|? — деп нанар-нанбасын бшмеген Дэ- ыеткенге, сауаты бар хабаршы, шадыру даразды одып берд1. Ызамен дордыныш сапырылудан айнала далран Дэмстксншд басы тез далпына кслдй Баланы бер- меуге бек1нудсн таймаган ол, керiney дарсыласудан панда жорын удгы да, езгаше тэс|'л долданып, кешке жумыстан дайгдан Лйбаршара шадыру даразды сал- мадты кескшмен одытты. «Мунысы неЫ?» деп Айбар- ша бшмеген болды да: — Енд! дайтем1з? — дед1 шешесш сынамад боп. — Кайтелпз. Барамыз да, — дед1 Дэметкен. — Сот ушм дылса дайтем1з? — Кенекпз де,— дед! Дэметкен. Ол сезге ccnin калкан Айбарша, шешесш сотка апарып одайсыздык тукызбау мадсатымен: — А п а,— дед? жалбарынран дауыспен, — сотсыз ризалассад кайтед:' одан да? — Кэйдам?— дед1 Дэметкен мулэй|'мс1'п, — Апа, свит,— дед|' Айбарша шешесш кушадтай, бетше беп'и тадап, — тату-тэгп айрылаймд Кей/н де Kepicerin Kiciii. Кызы да, вз! де риза болсын. Кызы б!зге былай да дос адам гой, баланы еркщмен бер- сед meineci де дос боп кетед1. Колыд дур емес, дыз да, жалрыз да болсам долыдда мен бармын! Дэметкен квнбеген сыядтанып аз отырды да, Ай барша: — Апатай, апажан!.. сейт ендП.. — деп дыйыла жалбарынран сод: — Жарайды! — дед!. Куанган Айбарша шешеЫшд eKi бет!нен алма-ке- аек суйш-суйш алды. 526
Бул хабарды еспген де, Наталияны й куануы нда да шек болтан ж ок. М эселе сот аркы лы uieiuw efli дегенге, ihIcih TyFaH шешесшен кем кутпеген Д эметкенд1 аяп, езгелсрдсн йитей кеб!рек кыйналып ж урген сол ед\\. «Соттаспа, бала еш кайда кетпейдк CeniMfli колда. Тура 6epciH. Ж ур е келе еппен иерм1з» деген сезш е шешес'ш кендыре алмаган е д ь Енд1 Д эметксн конд1 деген сои, ол д а куш актап суйш кеп ал гы с айтты. Бул мэселеге са кта у кезбен каранан ж алгы з FaHa Сырбай. О л Д эметкенш н тым кур т кул ай калуына жэне кеп уа кы т баланы кыймай реш ш те журш , ен- д\\ 6eprici кеп ж айраидай калуы на сен бедь Сондары мандаты не екенше жэне кез1 ж етпедь Ертешне езгеден ерте оянган Сы рбай Дэметкенд'1 кепе иш'нен д е, даладан д а 1здеп таба алмады. Оны- мен 6ipre бала д а жок!.. «Кашып кеткен болар ма?» деген кауып туды онын ойына. Дэулетгщ сур жоррасы сол манайда болушы едь 1здсспрсе ол да жок. — «Соны мгаген де каш кан, — деп беш гп ол ойын, — 6ipaK кайда?..» Сур жорра кешжпей табылды: макайлас разъезде- ri 6ipeyain корасында тсрлшш ерттеул! калпында ка- лып койыпты. Yfl иес! оны танертец керш , атты та- ныпты да, ki'm м ш т кслгенш б м е алмай хайран болты. Сур жорра разъезден табылран сон, Дэметкеншн баланы алып поезра мшуше eniKiM кудштенген жок. Сол туш', сол разъезд аркылы ерсш -карсы лы элде- неше состав еткен, онын 6eceyi поссажирлык, солар- дын кайсысымен кай жакка кеткенi мэл1маз. «Кайда?» деген сураура, тек Сы рбай рана 6ip жо- рамал айтты. — Беттмен кантыратын ж удэ жынды дейм!сщ, — ДеД1 ол, арине, ол 6ipeyni кездеп Kerri. — KiM? — деген сураура: — Сарымсактын Алтынгул деген ж алгы з апасы бар-да, — дед1 ол, — сонын Адамбек дейтш окыран жэлрыз баласы бар-да, Сары мсак Tipi кезде де, ел- ген сон д а нагашы керш келш ж уретш . Б ул соран KeTTi. 527
Айбаршанын айтуынша, землемерлж кызмет атка- ратын А дам бск Ж аксылыков каз1р Бетпактын шелш зертгеп журген экспедицияда. Дэметкеннщ oFaii ка лан кету!, калай жету1 кепшипкп ойга калдыррая- мен, Адамбекке хат жазып 61'лмек болды, хаттык жа- уабы кашан келуш ешюм дэлдеп айта алмаган сон, мунда кызметке далрысы келмеген Аграфиня Осипов на Капалдагы мекенше кайтты. BipaK, ол кенб!реу- лердщ куткешндей жылап-сыктап кеткен жок.. Кв- ш л айткысы кслген кейб]реулерге оньщ берген жа- уабы : — Б!ржола жоралды дел жорыран ксзде де влген жоклын-да. Tipi жоралган балара iiecine кынжыла- йын. Т убш де 6ip табылар!.. ТОГЫЗЫНШЫ ТАРАУ БАЛАУСА БАСЫНДА Б уг ж К,ызылорда ж ерЫ д ыстыры ез тМмен сей- ледй. Тулабойында шеюмдей булт жок, кеплд!р жа- куттай бон молд1регсн аспанньщ бш пне шырып алгав кун, тадры самалы элдекашан тынып калган Сырдария елкес|'не, оттай ыстык леб(н себелед! де турды. Жа- лындай леп жаларанда ж ердщ 6eTi кайнап кеткен сы- яктанып, ушы-кыйырсыз кед даланы толкынды сатым жауып к е п -i. Жайшылыкта кезге булдырап арен ке- ршетш элдекайдары тем ip ж ол сташшяларынын водо- качкалары, элдекайдары колхоздыд кыстактары, элде кайдары шоктала ескен торайлар, элдекайдары кум- тебелер сэрым толкынында суда ж узген кемелер мен кайыктардай калкыл, жакындап калды... Со 6ip ксзде, тедерегш кн.пмен шодран Kicire, дуние жузш топан басып бара жаткандай эсер пайда боларлык еди. Осы ыстыкта, мавдайларынан Tepi сорралап, кесюн- flepi кара-куред тарткан ею салтты, кед елкегп тутаса ж апдад жасыл епиш д тыд даламеи астаскан шет1н жагалап келе жатты; 6ipeyi — Байжан, 6ipeyi — Са- маркан. Д ем тартданда жалын ж уткандай болатын Сырда- 528
рия елкесшщ м ундай ы сты ктар ы ны н тал а й ы н керш , о т дагдыланып а.чган Би й ж ан н ы н э л 1 дарды лана алмай журген 6 ip рана н э р е с а б а р еп\\, ол — Сы рдари я бойынын, маса-сонасы мен к ур т -к у м ы р ск а , ба ка-ш ая - ны... деген сыякты ш акп алы ж э н д ж т е р ь Арвдлык казактя р д а « п о л е т и мыны С ы р д а , 6 ip i кырда» деген м акал бар. С о л м а к ал д ы ай таты н туран кершжкарттарынан Байж ан «мык п э л е — не ол?» дел сураганда: «к урт-кум ы рска, б а к а-ш ая н сы якты ш ак- млы жэнджтер, ол ар ды к ен кеп ж ер ! С ы р д ы к бойы» деп жауап 6epeTiH, Сыр бойын аралай келе, к а р т т а р д ы к сол сездер1 Байжанта рас сы яктанды . У ш аты н , н ем есе ж ерд е ж ор- галайтын заттарды к ол не «зоология» ю табы н ан окы- маран, не кулагы ecTin, квз1 керм еген н еш е тур лш ер ш ушыратгы. Мысалы, А ркан ы н ж ерш д е сы йы рды н ж а у ы «ша- нышкак» дейтш н нел ж бейнел) ш ы бы н. Б 1р шаныш- кактын. ызынын е еп г ен сыйыр, куй р ы гы н к е те pin ал а, су бар жерге ж ан таласы п к аш са, е з ге сы йы рлардын бэР* б°ска урейленш, бет-бет1мен ды р кы р ай ж енелш , жанын коярга ж ер т а б а алм ай ды . С ы р бойы нда «ша- нышкак» та бар екен, оны н атын «сай гел» дейд! екен. Б'Рак, Сырда, сы йы рды н сай гел д ен э л д екай д а мык- жаУы болады екен, онын аты « а лакул !к» . О л — Ушатый ала канатты коны з. С ы й ы рл ар д ы н урымында, егеР «сайгел», мы салы , каскы р бол са, а д а к у л ж — арыстан. Алакул iK келгенш битген сы йы р бытырай кашканда есшен айры ларлы к д эреж еге ж етедк.. Сол, клшкан бойында, ол алды нда ор т у р са кулайды , саз -Рса батады, от т у р са туседН.. Б у л «пэледен» каш - *анда да олардын б ассаур а кы лар ж ср1 су . Суы ж ок еРде алакУл*ктен каш к ан сыйыр, егер куты ла алма- Оолдырып бары п жырылады; с у кездессе, денссш йсыратын терен'не жетпей ж аны ж ай таппайды... Алакул!ктщ осы ндай пэле екенш б ш етш каза кта К Катты каррыстын 6ipeyi: «ой, а л а к у л ж келпр!». Ул казактын д уш панга рана айтатын каррысы... Ш)л- Де айларында, Сы рды ц бойында ал а к у л ж каптап ке- СД|- Сыйыр малы ол кезде, бул м анай да ус та у га бол- 3 4 -с. mv. 529
А ркада да маса мен сона кеп. BipaK, Сыр бойынын маса мен соиасынык калындытымен салыстыртанаэ, Арканык маса, сонасы min есе алмайды. Ею жак жа- тасыиа камысты келдер жарыса б|'ткен Сырдарияда, май мен сентябрь арасындагы масанын калындыты булттай болады. Kcft6ip тымык кундер! алыстан кара- уытып ушып келе жаткан б|'рдемен/, кешш келе жат кан булт болар деп ойласак, ызын каккан, масаныц тобы бол шырады. Bip масанын ызыны э л ш болтан- мен, миллиондатан масалар косылып эн салса, кешш келе жаткан масанын булты, ауып келе жаткан жа тый куш’рентш ж1бередт Арканын масасынан сем!здеу, жуандау, денес! де, тумсыты да узындау, канаты да жалпактау жэне кы- яктылау, тус| суртылттау келетш Сыр бойынын масасы калай шатуын бейнелеп айтканда, Арканын масасы- нын шакканы — бургешкшдей болса, Сырдын масасы- нын шакканы — бушш'кшдей. Жалпы маса атаулынын тумсьнында не пэле барын юм бшеш, устап ап кер- гендс езш п калатын онын жуп-ж умсак тумсыты, дене те кадалтанда б1зден етюр той. 'Гуйенщ калындыты сантиметрден артык кара кайыс TepiciHe кадалтанда, етке шанмшкан 61'здей сунпп журе бермей ме!?. Сыр бойындагы масанын тумсыты Tiirri сумдык. Егер ка- дала калса, ол тумсык малдын Tepici тупл, адамнын усп'ндеп' элденеше кабат кшмнен де етш кетед1!.. втю р л М б1здей, ащылыты удай масанын денене тумсыты 6ip кадалса, отан хайуан шыдар ма ед1, кайтер ед!, ал, егер миллионы кадалса ше?!.. Сыр бойынын масасы осындай болса, «сонасы кан- дай?» д ец 1‘з : Арканын сонасы Сырдыц сонасынын ка- сында бурютп'н касындаты каршытадай-ак. Арканын сонасы жай тана кадалып шакса, Сырдын сонасы кадалтан жершщ TepiciH ойып алады жэне шаккан * e p i куп боп icin кетедЕ.. О лар д а Сыр бойында мын-мын!.. Bip тажабы — сыйыр атаулы маклук, мэселен со- иадан коркпайды, олар денесже мындап жабылса да мынк отпей оттай бередь Олардан жэне «бвгелек» аталатын инелжтщ 6ip туршен жаны шина коркатын жылкы жануар Fana. А лагул ж пен сайгел жылкыта 530
тимейд! де, ж ылкы олардан коркпайды д а . А л, туйе, и;ыбын-1ш'ркейд!Н денесш е канш асы кадалы п ж атса да, аяктарымен, басы мен кэры.чып оттай береде Аркада кара шыбыннык д ен е т жыбырлатып маза- лауы гана болм аса, жанды ауыртып шакканын ешк'|М острен емсс. Жылкыньш, ж ас кыйына ж апырлап ко- нып, содан лэззэт табаты н уе а к ипркейлерде Арканык, казагы uiaFy Tyri.n мазалауга турагы н м аклук деп та- нымайды. А л, Сыр бойын алсаи, кар а шыбын мен uiip- кейдщ шагуы, дснеш масадан кем ашытпайды. Казактыц укымында, тышканнын. улкеш — шошка, мысыктык ул геш — ж олбарыс, и г п д у л кеш — арыстан. Сол сыякты, Сы рды д бойында кара шыбыннык да «жолбарыеы» мен «арыстаны» бар: басы ж алпак, те- 6eci жасыл, бексес! ж уан, сыйрактары т у к п келген, сонадан туркы кы скалау болнанмсн, депес! ж уан бул шыбынды сыр ел1 «туйе шыбын» дейдк Рылымда «шпанская муха» аталатын, кектем кезш де айгыр, бука, кошкар сыякты енд'фпш малдардын, куатын мо- лайгу уш'ш куартып уккен унтагын ш ш зетш бул шы- бып сонадан кем шакпайды... Ушатый шаккыштар осындай болса, жерде жорга- лайгындардыц не турл1 na.neci жок, Сырдын._бойында!.. Кыраттау жерде кеп ушырасатын каракурттар, дэл Сырдын ез жаеасында жок. BipaK, айыркуйрык. ша- яндар, нплде кезшде Сырдыд жарасында ку.мырскадай вреде Бушлер ше?.. Ж эне кандай бушлер, олар?— Ж ас баланыд ж ум ган жудырырындай бушлер! ©здерпнн тулабойы ту к п келедё.. Капысын тауып таякпен баса койсан, аузынан к ар а Ke6iri буркы рап кетедё сонык 6opi — денеге ти се влп’рш Ж1беретш у. Ж ыландар ш е?.. Неше турл:'лер1 ж ок олардын, Сырдыд бойында. Bapi де шаккыш, шакса — вл rip- riiu. взгелерш коя турранда, «окжылан» аталатын 6Ь реулер! бар, узындыры 6ip-aK кездей, жуандыгы сау- сактан арен калкыдкы. Осы окжылан жанталасар же- pi келсе, каш канда да, куганда д а донсалактын кур- сауындай шлш ап зымырайды. Ешталай шакта аспан- га шаншыла атса, уш-терт метр бш кке кетерш едё Тур- рын елдщ урымында, аспанга аткан окжылан тебеннен кеп шаншыла туссе, вн-бойынды октай т е с т шыга
кследк Сондыктан окжылан керсе олар кяшады... Кашпаганда кайтсш: жш-жнишке калпымен ол, тас- патаны сырткы кабыршыгымен жутып ж1бередП.. Кулагы еспгенде буран нанбаран Байжан кбз!меи Kepin иланды: таспака жуткан окжылан кып-кыска боп калады екен де, бака Kipren »epi резннкадай созылып, доп-домалак боп гскен сыяктапып кетед1екен. Тещзде- ri хайуанаттардыд пр ш ш п туралы окыган ютабында, Байжан, тешздщ тереншде хаулиод дейтш жырткыш юшкене балык болатынын, ол езжен элденеше рет зор балыкты жутып, резннкадай созылран калпымен урген куыктай домаланып калашнын кездеспрген ед|‘ де, кез!мен кермеген сон ианбайтын ед!. Сонын растырына Байжан таспака жуткан окжыланды квргенде илан- Сыр бойында зарл1 маклуктар, жогарыда аталран дар емес. Олардыд толып жаткан турлер! бар. Адам не нэрсеге кенджпейдь Сыр бойына алгаш келген кезде аяк астынан ша- FaTbiu пэле кутш, жатса-турса урей болатын Байжан, журе келе уйренш алып, кез келген жерге жата бере- TiH, кез келген жерге отыра беретш. Сонда, 6ip ража- бы — жерде жорралайтьш шаккыштардыд ешкайсысы, ешуакытта залал 1'стеген емес. Сонда, сол шаккыштар OFan жоламайды емес: талай рет, куйрырын кайкайтып денесжде жорралап журген шаяидарды ол кагып та rycipfli. Талай рет, койнынэ Kipin жылан д а уйктады. Bip рет кигел! жаткан е ттн ен жылан uiMFbtn зэресш алрандыктан, 6ip рет басынан шешкен кепкасында буй! жатканын квргенджтен, жатканда шешкен кшмдерш ол алраш а'лкт, карап кид1 де, кейш OFaH да ет| елш ескермейтш халге жетт!. Сырдын «мын пэлесшн» жер белндеплерше «aFa- йын» боп алган Байжан, ушатын «юлелерди!,» адамды шагатындарына, acipece маса мен сонанын. шаруына тезе алмай-ак койды... Сол тезбеуш ол, бупн де ктеп , Самаркан екеу! салт келе жатканда, устше жабылран маса мен сона нын шаруынанжанын коярра жер таба алмай, жын- поТ/а аяамдаи YCTi-басын жулма.'мумен азаптанды. ьулаи арпалысуына оны айыптаура да болмайтын еда. 532
Одетте 6i3 малды адам нан аза п ка ш ы дамды деп есеп- тей&пз гой. С о л кезбен К араганда, Б ай ж анн ы н астын- дагы эдетте салм акты , ш аб ан д а у аты м а са, сонанын шагуына ш ы дамай. аяктары мсн, куйры гы мен, басымен денесш кагынып, секендеп ж еш лденш кетп'. Атгын, ор- гуы, каргуы басы н кейде кекш ендетш , кейде тукырып алас уруы сон ш алы к мазасы з д э р сж еге ж е тп , егер устшде отырган Kici абайлап, такы м ы н катты кысып отырмаеа, т1згш д! ж ы йнак у ста м аса уш ы п кетер едк Маса, сонанын ш агуына хайуан екеш аттын д а бере- Keci сошиа кеткенде, адам калай шы дасы н!.. BipaK, Б ай ж анн ы н байкауы нш а, мойы ндаган 1ске, адамнын ш ы дамдылыгы хайуаинан элд екай д а артык сыякты. Мы салы , осы келе ж аткан са п ар д а, era ат пен Байжаннан, Самаркан маса, сонанын шагуына элде кайда тез1МцП.. Tipi адам болган ды ктан, м аса, сона нын шагуы на ол д а 6ipa3 тыйышсызданып, ж ыкгыл- дын жапыракды бутагынан буып алган корганышы- мен денесш какпалаганмен, дэл cKi ат пен Байж андай берекес1 каш арлы к дэреж еге ж еткен ж ок. Сондыктан ол, ара-тура Бай ж анга калж ы ц д а айтып койып: — Сен, инженер жолдас, берекенден айрылдын гой, — десе: — Айрылмаска амал канша, шыдатар тур! жок! — деп ж ауап берд! Байжан. — Е, кайтер дейсш, — дед! Сам аркан оиан, кула на т у с т , — Сы р бойынын Kyfieyi екеш щ и б!лш, маса, соналар ж ездеам ен ойнап келе жатыр да. Калж ындасуга шамасы келмегсн Байжан, колын- дагы жапырак коргауышымен денесш кагына туст1... Булар быйылгы жылдын епш н аралап келе жатыр од). Будан бурын д а элденеше р ет ар ал ап, егш нщ жаксы беталысына квцш тойган Самаркан: — Коктемнен кейш керуге колын тиген жок, екеу- мг'з аралап келей ж ,— деп Байж анды epTin шыккан. Сондагы ойы — жаксы erinni корсетш мактануда; ейт- кеш, ол епнш н осылай шыгуына райзонын, онын на- чальнип — езш щ ортактыгы мол деп тусшедк Алмалыктан тан бш не аттанган олар, туске дейш быйылгы eriHiiin кеп танабын ар ал ап т у ст к Сам ар кан - 533
нын багалауы бойынша, танап атаулынын шырым жа- рынан 6api 6ip емес, олардыц imbue нашары да, орта- сы да бар; 6ipaK, жаксысы мен ортасын араластыра есептегенде, быйыл аудан келемшде орта мелшермси гектарынан 25 центнерден алынура тшстг. вткен жыл- дармен салыстырганда, Самарканныц ойьшша бул жаксы шыгым. Жаллы мелшерже коHiлi тола тура, нашар шик- кан еп'ндердщ неге нашар болуын айта кеп, Самар- кан Сырбайды серпе мактап кояды. — Мына керш келе жаткан еп'ндердщ шннде гек- тарына отыз-кырык центнерден берет!пдер1 бар, — дей- Д1 ол Байжанга, — езгеа'мен салыстырганда, бул ете жогары шырым. Соны саран орта шырым деп келе жаткан себеб|‘м — Сыр-екецтц танабын квргенджтеи. Ол, енд1, гажап!.. Мундай калыц шыккан Kypiurri мен ешрде керген емен. Сыр-екеннщ ез тшмен айтканда, « m -аузымыз таска», стер осы бет1мен ecipin аман жыйнап ала алсак, буюл ауданымыз бон мактануы- мызга экел колывды!.. Сырбайдыц танабын солай мактаран Самаркан, та ры да 6ip мактанышын 03ipre iiume буп'п, Байжанга айткысы келмейд), онысы — бес гектарлык Сырбайдыц танабы eKi're белшед:', 6ipi — минералдык евдеу кол- данылран жары, 6ipi — Сырбайдын кара тожрибес1мен ecipuiin жаткан жары, бндеу колданылран жактьт шырымы, екжнл жактыц шырымынан элдскайда ка- лык. Сырбайдыц ез айтуынша, ол калыциын туам! до eKimiii жактан еш есе мол болуга тл/стх. вплслгси жерд|'ц erim калыц шырурз себenuii лен, Саыартш Наталиины санайды да, ол ойын Байжанга ат устшде зйтып мактанудан repi, ег/ши' квреетш журш мактап- ганын колайлы керед). Еп'н арзларан олар, кун нетерши келе жаткан кез- де, алдагы жылдыц еп'ншс арнап трактормсн тын айырып журген Айбаршага кездсстк Кеулесше жешлз жалрыз рана майка киген, бутына шангынын шалба- рын кнген, жаланаш аягынын басына санда-л игсн, тулымы узын шашын Te6eciHc Tyflin, кызгылт косынка- мен байлап алган, Tepici ыстык куншн шарпуынан ку- ренденш алган Айбарша, ею жолаушыра бурынрысы- 534
наи сунгактанган д а, толFaн д а, сулулан рап да сыяк- танып Kerri. _ Рашык болсак кшалымыз,— деп калжыцдады Самаркан, А й бар ш ага,— кы зы ксак тары кшалымыз — «еулусын.!.. Д ен ен д е сулу!.. К ел бе тш д е суду!..» деген- ге кшалымыз ба, .Teri?.. Тулра, тур ж мактаганра, кай керкем эйел масат- танбайды дейс!з?.. Эйтпесе, эйел бол а ма ол?!. М актаганра !штей ш окты ктана тур а, сыртына сез- д!рмеген Айбарш а: — Я, не бон каппын сулуланы п?!— деп бшяз бул- так эзшге ж у г !р т п де, соз аягын Наталияра бурып,— оны кергешвде не д ер п ш еспм ей м ш -ау, касында боп! — деп куланы п койды. — BipaK, — дед! Айбарш а, 6eriHe жаеылран куйесш мазактагысы келген Самарканра, — еш'нде болсын, жезде, сенin сулуы н д а шомылып ш ы ккандай тап-таза тура коймас, оны да балшыкка баттасты ры п журген жержде кездеспрерсщ! Айбаршанык эзш араластыра баяндауы бойынша, Наталия уйкыдан баска уакытынын. квбш кур'ни епл- гси танаптыц, scipece, Сырбай танабынын. сазын ке- шумен втю зедк вткен туш Айбарш а кайнатасыньщ танабына барып кайткан екен, Наталияны сонда ж ол ыгы ст ыры пты . — К аз ак тинн каз!р ол судай сапырады, — деп мактап койды Айбарша, Наталияны, — аткеммен ею арасыиа т!лмаш керек емес каз!р. Сырбайдын cohfm кездел халдерж айта кеп: — К азакш а кггапты еркш окыйтын дэреж егс ж е гп , аткем, — деп койды Айбарш а, — уак-туйек кггапша- ларды койып, партия тарихын карасты ратын болды ол. — «Партия тарихын?!» — деп танданы сты Сам ар кан мен Байжан. Я, партия тарихын!.. Бастаганы на айга ж акын болды. Эуел1 6ip рет макан окытып алды да, содан кеин! сжнстеп eai окыйтын болды. Ю таптыц тусш бе- ген ж ерж карындашпен сызып коюды уйрендн — Тусж е ме, сонда? Саяси терминдердж б!разын, эрине, тус1нбейд1. Ьурын окы маган Kici кайдан yFa койсын. А л, ш таптык 535
мазмунын жаксы укады. Барканда керераздер, сез1'я «Ленин мен Сталинн!ц юм екенш жана бите бастадым кой!.. Бурынкы кун!м каранкы кун екен кой, жарыкты енд1 кана коре бастадым» деуден бастайды. TyciiireH жерш ез тш мен айтып та бере алады. — Осы шалды коммунист кып алмасавдар не кыд- сын! — дед/ Байжан кулш. — Болука жакын, — дед! Айбарша. — бцделген жерд1Н шыкымы молдыкын керш, кылымга ден койып алкан 63i. BipaK, ырым-жырымды сын де колдайды. Энеукуш «Атке, Ленин бабамыз бен кесем1'м1з Сталин жолдастык жолына тусше бастадыныз, ei«i партияка К1'рмейс1з бе?» деп тамырын басып керсем: «Юрмегенде кайда барармьш дейа'н, Айым, кесемдерд/'н жолынан баска жолдыц кереп не макан, сэуле жарыкты осы жолмен журген соч кана Kepin отыркан жокпыз ба» деп мойындап калады да, «61'рак, элг/ 6ip жалкыз бар кой, соны кайтем? Оны унатпайды кой олар?» деп бе- геледй — «Жалкыз» дегеш тэцр! кой? — деп сурады Бай жан мен Самаркан косарлана, кулген дауыспен. — Эрине, — дед1 Айбарша да кулш,— «тек сол жалкыздан айырмаса екен» дейд|‘ аткем. «взгеснпк бэрiне де кенер ем» денди — «Айырмайды» деп неге айтпайсын окан? — дед1 Байжан. — ©TipiK айтука бола ма? — дед1‘ Айбарша. — Айту керск,— дед! Самаркан, — залалсыз eTi- piKTeH нес|'не кашасын. Ол шалды, енд/, кудайына.ч еле-елгенше айыра алмайсын. Айрылмаса мейл/. Пар тияка шын ыкласпен к/'рем десс алу керск. Айбаршаныц бугш аса кек1лд/ журуше себеп — Дэулеттен кеше хат келген екен. Хзтында ол Айбар- шаны ек/' жет/'ст/пмен кутгыктапты: 6ipi — жуырда Ленин ордеш'н алкан, eKimuici — майорлык дэрежеге кешкен. Ж/берген карточкасына караса, бурынкы кырбык мурты карауытып капты. — Енд1‘ бул ж/пгп уйленд/ру керек екен! — деп койды Байжан, Самарканка карап кезш кысып койып. — «Куйеу келсе, кыз эз/‘р» дегендей, тек сокыс 6iT-
ciH де. А рж агы кыйын дуние ем ес кой, — дед1 Са- маркан. — Меш мазактай ты н кундер'щ екен рой,— деп Айбарша эзш ге утты рм аган болды. — О сы калпынмен тускен к а р т о ч к а м и Ж!берсейш! оран!— дед! Байж ан Айбарш ага. — >Ki6epce Heci бар екен. М э, кере рой, ж е зд е .к у- мартсац,— деп Айбарш а шалбарыныц калтасындары кшешкесш суы рды д а , пшнен фотокарточкасын алып бердк дэл осы калпы екен. Трактордыц касында туре- геп турып TycinTi, тек, бет'шде, к аз!р п дей Kyfleci рана жок... Бояулы ф ото екен, кы згы лттау кы п Tycipin, Айбаршакыц онсыз да куренденген сулу кескшш, жа- ца шыгып келе ж атк ан куннin, сэулес! ш алгандай кып гул жайнатып Ж1берйш. — О танды осындай калындыры ба р Kici коррама- ранда Kim коррайды?! — дед! фотодары с у л у тулра мен керкем кескшге су й сш т кеткен Байж ан, — осындай калывдыктын, баскан жер'ш ж аура бастырура калай кыяды ол!.. Горькийд:,н, «К,ыз бен е л ш » атты поэмасы туралы ж олдас Сталин niKip ай ткан да, — м ахаббат улы ic, ол адам ды ерлж ке ш акырады, д е т ч Foft. К.ал- жыным ем ес, шыиым, керерсшдер: бул фотоны алран- Ра дейшг! ерЛ1п‘не ол Ленин орденiH ал са, алраннан ке- ftinri ep.iiri уш ш Ленин ордешне Алтын Ж улды зды ко са алады!.. — Эрине, суйтед!, — дед1 Самаркан, — со Ж уддыз- Дын. 6ipeyiH осы кыз да алып койып журмес!н. — Калай? — дед1 Байжан тусшбей. — «Ецбек Epi» атарына не болгандарра д а Ленин орден) мен Алты н Ж улды з бермей ме? — Я, я, — дедГ Байжан. — Ендеше, бул кыз, eric уакытындары жер жырту планын ж уз жыйырма процент орындады . Солай ма, Айбарша? А й та берсейшП— дед1 А й барш а мактаранга ын,- райсызданран адамдай. — З ал ок айы ру планыи д а ж узден асырып журС1Ц Fofi дейм1'н, cipa? — А уданны ц кеш еп газетжде, 03ipri бары сы ж уз он процент д еп ж азран, — дед1 Б ай ж ан. 537
— Кердщ бе? — дед1 Самаркан, — планды осылай орындай берсе, бул едбск epi болмаганда юм болады? — Ал, кун кызып барады, жолдастар, — дедй Ай- барша, езш одан opi мактауды унатпагандай, — атта- рыц бугелектей бастады, мешн атым, бугелсктей коя- тын жылкы емес. «Кел демек бар, кет дсмек жок» дсп- Ti. Дегенмен, аттанасындар гой деймш, ендк — «Кет» дегешн де болар ол, — дед! Самаркан ку- лш, — жумысына бегет болмай жвнелей!к. Айбаршамен хоштасып женелген олар, маса, сона- ныц азабын тарта отыра, Сырбай звеносына туе ауып бара жаткан кезде жетт!. Олардын кез!не eriH басы- нан ешюм шалына коймады. «Шалшы туе, дем альт жаткан болар» деп жорыды жолаушылар. Ж ап-жасыл боп бшктегт калган eriHre олар жакын- даган кезде, калын eriHHiK арасынан элдек!м турегел- д!, уст!нде жалбагайын басына киген Keria,iip плащ. — Наталия! — дед! Самаркан, кек слюда плащы- нан таный кеДп. — Барайык, — дед! Байжан, атынып басын солай карай икемдеп. Наталия журген калын eriimiH бержагына шытыр- ман шенгел ескенекен. Сонын арасымен, жолаушылар келе ж атканда, Самарканнын астындагы тарпаддау а т элденеден уркш жалт 6epin, ер-токымы бос келе жаткан аттын уст!нен Самаркан аударыла кулап кал- ды. Урке женелген атты Байжан т!зг!н!нен устап ул- ripfli. Кулаганмен, еш жер1 ауырмаган Самаркан |'ле тура кеп манына караса, шенгел арасында бетш буркегея элде KiM уйктап жатыр екен. Самаркан таный Kerri — бул Сырбай. Онын Kypim арасынан жака гана шык- кандыгы, шалбарыныц балагы Ti3eciiie дей!н туршген жаланаш аягынык баттасып элй кеппеген сазынан кв- рпп'п тур. Шалдын уйкысы ете катты сыякты, ейтке!П — денесшш жаланаш жер!не жапырлай конып шагып жаткан маса, соналарды елерл!к турй жок, туяк еерп- псстсн корылдай беред|'. Еп'н ж акка караса, кулаган е.амарканды танып па, танымай ма, Наталия 6epi бет- теп келед1 екен. Самарканнын турегелген!н керген сон токтаи калды.
Сырбайдын уйкысын бузыдсы келмеген Самаркан, онын атын ж етекке ап 6epi к ар ай келс ж аткан Бай- жанра колмен ымдап, «токта, 6epi келме!» дегсн б е л п бердь Токтай кал ган Байж ан «kim ол?» деп дауыстап ед1, «дауыстама!» дегендей С а м ар к ан алаканы мен ау- зын жапты. Б ай ж а н га ж акы ндап ба р га н С ам аркан : — Сыр-екен, — дед1 акырын дауы спен, — тыныгып жаткан гой, оятып алмайык. — М аса талап жаты р гой,— дед1 Бай ж ан,— оя- тайык, кепесш е бары п уйктасын. — Козгамайык. Аяк жагына менщ плашымды ж а ба салаймк. Самаркан сырттан киген плашын шешш аяк ж агы на жапканын Сы рбай бкпген ж ок. Ею салт е зш е кар ай беттегенде, eriH арасында кал - шыйып турган Наталия отыра кап , боны бш'к ж асы л епнш ц сабагы нан Kepin6eft KeTTi. — Онысы neci? — дед! Байж ан. — Уялган болу керек, — дедг С ам ар кан . — Неге? — Кейде бьюстгалтер1 мен трусиынын сыртынан слюда плашын ж амыла сап ж ум ыс 1стейтш болушы ед!, осындай ыстык кунде буг!н д е сейткен болу керек те, денесш жасырмайтын плашпен керш уге уялу ке рек. Плаш ты масадан коргану уш ш гана киген болар, одан масаныц тумсыгы етпейдк — О нда сен бары п кайт, — д ед 1 Бай ж ан, — мен со- нау кепеге бурылайын. — К айда б а р с ак та 6ipre барайы к, — деп Самар- кан сыпайысып едй — Ж ок, енд! барып кайтсайшы! — деп Байжан бол- мады. Сол кезде шекгел арасынан Сырбай да турегелдь — Эне, Сы р-екен турегелдй — дедт Б ай ж а н ,— мен сол Kicire барайын. Байжан Сырбайга карай женеле бердь Аз кшрген С ам аркан Н аталия буккан ж ак к а карай беттегенде. Наталия турегелд1 де, eriHHin аргы ж агасы на карай ж енелт, Самаркан оралып барганша жагада жаткан халатын жамылып та улпрд}. 539-
— Б ул не тыгылымбак? — деп калжындады, жа- кындап кеп атынан тускен Самаркан. — Капыда келетшдерн{Д|‘ кайдан 61'лем, — дед! На талия, — ыстык кунде жумыстын жардайына карай KHinin ж уре беред! де 6i3 сыякты колхозшы. Наталиянык ак-саргылт ryci, кызмегп кун кезшде аткаргалы курекденш кеткен. Самарканга ол бужолы бурынилсынан да курен nepiiwi. — Картты бекер ояттыидар! — деп oKiHfli Наталия, Байжанда ере. 6epi беттеп кележаткан Сырбайга ка- pan. — Ж ана рана калрып едь Тун бойы кез шыры- мыи алмаган да болу керек. — Неге? — Бул звено епнш еюшш рет кеше отактаган, атыздардык бэрiне тунде кайтадан су толтырып кой- масак, епн шелдеп калады деп, ryui бойы звено адам- дарына жумыс {степ'п шыккан да, кун кетермге олар- ды дамылдатып, езг eriii басында калып койган. Содаа калрыганы элгшде рана... — Карт сеш'цозынкыраранынды унага ма.жокпа? — деп еурады Самаркан. — Неменеден? — дед1 Наталия туешбей. — CeHin минералды к ендеу колданган гектарла- рындары шырымнын, колданбаран гектардан артык шырып турганьш?! — Сез емес ол, — дед! Наталия, колын а'лтеп,— MOHiKi деген епн жок. Бул арадагы бес гектардын 6opi картик!. Егер Сыр-еке кутпей, езге 6ipey кутсе, мине ралдык ендеу туп'л не сепсек де дол булай шыкпас едк Меш'н бакылауымда, осы арадагы бес гектар жер- де ecin турган осы епн сабактарында, Сыр-екешк ко ли тнмеген, Tepi тамбаган 6ipeyi жок. Ен тэрбиеш адам да баласын булай баптап кутс алмас. Не деген гажап едбекип адам бул!.. Кай уакытта тыныгып, кай уакыт- та уйктайтынын 61'лмей-ак койдым!.. Кай мезплде кер- сем де жумыс басында!.. Жене жумыстын теппн кан- дай тамаша бмедП.. Кеше, курштщ туб!‘мен араласа ескен арам шептерд! отаганда, Kypiiu сабагынын 6ipe- yiHe де дак туа'рмей, орагына арамзаны Fana umipyiae кайран калдык!.. Тулабойы KipniHiH тугшдей бон б!т- кен шенгелдерд! жаланаш колымен уыстап ап жулFan- 540
да, алаканына HeFbin кадалмауы гаж ап!.. Арам шеп- тердж xaFM 6 ip турлер! — «шпон», «курмек». Кашан дэн салганша, шиен мен кур м ект'т сабагы н к у р ш т н сабагынан айыру кыйын гой, мысалы, мен ез!м оны айыра алмаймын. А л, Сыр-еке олар мен K ypim ii ж ака бас тартып келе жаткан кезЫен бастап, ecin болганга дей'ш кай мезплде болса да, койдан eiuKiHi айырып алгандай жазбай таныйды екен!.. Э детте, арам uiem i p.Ki-а к рст отайды гой, 6 ip i — сг'ш судан жокарылап бас тарткан кезде, 6 ip i — erin басына дэн салган кез- де. Сыр-еке кун сайын отайды дссе де бар. Эр тупта дамылсыз бакылап, арам швп сезьлсе-ак жулып, есуше жол бермсйдг Нанбасан, аралап кар а, осы арадагы бес гектар епншн, im inen 6 ip тал арам швп таба алмай- СЫЦ1... — Планам, — дсд1 Самаркан, — жер ендеуге ден койды ма вз)? - - Оган кешп болды. Кен генi сол, y rm u i боп алды Сыр-еке вз танабын гана смес, осы манайдагы езг« танаптардын, да епндерга аралап, куту женшде акыл- дарын 6epin журедк Сонда жерд! ендсу туралы yrirreft журстш болды ол. Одан api сейлесуге Сырбай жэне атын жетектеп онымен катар аяндаган Байжан кен калды. — Ж удэ анкаларыцньщ кепкенш кескшдер1н,нен ке- piii турмын, — дед|‘ Сырбай, — erin квруге келд1ндер гой, жудэ, мунда? BipaK, oyeai сусындаи, аукаттакып алиддар, епнд1 аралауга кун енкеШщбреп, кызуы кай- тыцкыраган кезде шыгармыз. — Болсын, — дест1 жолаушылар. — MeniK 6ip курбы адамым айтушы ед1, — дед1 Сырбай, — «стке тоймай сусыным канбайды» деп, ез пасым жудэ етке уйренген Kici eMceniii, 6ipaK тоймай сусыным да канган емес. Ж астар кул'ш едг. — Ж удо рас, — дед; Сырбай, — оны айтып турга- ным. мынадаи кун кайнаган кезде ет шыдамайды да мал соймаимыз. Сорпа-суатсыз ж удэ тагы да отьша алмаймыз. К ы з ы м .-д е д ! ол Наталияга жымыя каоап кой ы п.-кам аудагы койдан конактарга сой ы сты кэк^ 541
— Ж аксы, ата! — дед|' Наталия туш е кап, жымы- йып. — Атай кермещз! — дед) Байжаи, Сырбайдык «ка- маудаты кой» дегон сезш рас K«pin, - B3i«i3 айткан- дай, осы ыстыкта мал сойыля ма? — Курауыз жаткызуга болмайды.— дед1 Сырбай кулана Tycin, — экел, кызым! Жслкелершен басып жу- pin сем|'здер1_н уста! Шалдыц C93iiie енд! рана туешгендей болтан Са- маркан, Сырбай Наталияра «мэ» дсп карына iarea шелепн бергенде: — Мен де барып устасайын, койларды, — дед1На- талияра. — Ыктыярыц. Элi де туешбей тан боп турган Байжанра: — «Кой» деп турраным балык, балам, — дед1 Сыр бай,— дайрадан арып келш турады олар, арыкпен. Сорпа-суанга кандай жаксы, ел жеуге жещл! Баскан палаура салсан да, куырып жесен де кандай тотл ол!.. Тыран деген 6ip балык бар, тулабойында жудэ кеспе- ге кара ж ок — шылкырэн май!.. Kypiui арасына сол кэп келедк.. Узындыры женд|' б1лектей сазандар дааз келмейдк Жане балыктын ж удэ сем!'рген кез!\" гой бул. — Аулаггыру керек екен де езш, — дед! енд! Faiia туешген Байжан. — Атызра келген балыктын бэрш устай берсен жер- кекке сыяр емес, — лед'1 Сырбай, — жэне OFaH жудэ уакыт кайда, жумыстан жудэ dn6ipyre кол тимейд/. Багып отырран неп'зп балырын да, малый да кур/ш болран сон, соны жудэ жаксы вс/руге тырысасыц да. —■ Сонда да, — дед| Сырбай, аз Kiaipin, — жумыс басындагыларра азык болсын деп, епн атыздарынын орта кезше шункыр казып, iuiine буран камыстан ка- за1 жасап койып ем, сонын inline камалган балыкты сузш ап, кслш-кегшлктер, Сала-шагалар азык кылады. Наташара экел дсп турган койым солар. — Мен де барьт ауласайын, — дед! Байжан. — Аулайтын ештенс жок, онда,— дед'1 Наталия,— ‘ Камау. 542
казага камалган балыкты шелекпен рана ш п аламыз. Жане каза сазка батып жаланаяк баратын жерде. 0йтш баруды кыйынсынган, ж эне расында да тан- дайы катып швлдеуден влголi турран, apt м аса, сона- дан мазасы кетксн Байжан Наталияра: — Meni артык кергешн, рой, казага баруды тым кыйындатыи Ж1берген1к, екеу'ш,-ак бары вдар онда, — доп калжынра ж уп р гп де, «жур» деп кол кал aFan оларга ерм ей калып койды. Ет\\пн шеш'ш, шалбарынын, баларын т1зес!нс дейш турш, Наталияка ергсн Самаркан кыркаланган атыз- лм бойлай, белуардан суда всксн жасыл курни сабак- тарыпьш арасына жвнсле бергенде, сол ар ада KijupiH- к'феп туркан Сырбай: — Алтын кыз. — дед1 Байжанра, — бейшаранынба- ш ты жансын тек; т!л, квзден аман болсын, 6i3Aiii колхозка ырыс болралы тур бул бала!.. • • Тчсып аламыз ба, кспеге ж уре берем1з бс? — дон сурады Сырбай Байжаннан. Ж уре берсй'ж, — дед'1 Байж ан, — олар сейлесш колон, лоыкпай. Kfiiore бсттей бсро, Сырбай Наталняны тэты ЛламгсршЫк дегсн, жудэ ар-уяттан, намыстан шыг.тлы гой, — дед1 ол, — ар-уяты ж удэ жокары кыз!.. Жас OKt-Min дсп, ж удэ ыржац-кылжан дегенд1 б^лмей- jii. Moiii жудэ экссшдей сыйлайды. 0 з елiнiн рурпы со- лаи ма, плдо, «KiMiiiii жерп1 жерлесен, сонын жырын Ж1.1|иарсыц» дсгсн скен, сол айткандай, б!зл1н елдщ урлИно карай ма, улкеши сыйлап, ж удэ бст-моншары \\*«1лн| турган 6ip ,';ыз!.. • Одсп, уят дсген эр елдщ де рурпында бар ур- д”’ к,,и- аксакал, — дед! Байжан. — BipaK соны колда- иуынын баска болуы мумкш. — Наташада ешб'ф баскалык жок. Мысалы, «Улы уи!Тык' жок* легсндей, элп Сам аркан дсген ж\\- in , гол наташ ага жампавданкырап жур Foft... — Солар калай боп жур, вздерП? — деп сурады Байжан, олардыц жайына канык бола тур а, соз pcTi KCJMII калган сон, Сырбайдын элпет!и байкагы сы кеч. — К.алаи боп жургенш жудэ кайдан бьпейш, — де- 543
ii Сырбай, — «Калай журс1ндер?» деп сурайтын кур- бысы емесп1н олардын. Кас-кабактарынан, журк-ту- рыстарынан жай шамалауым, «тубшде уйлесеандер- ау» деп жорыймын. — О зге бул женде т й каткан жок па, ешкайсысы? — Ж ок, каткан жок- Наташага т1л катуpa, e3i пе нен кызымдай кымсынган сон, бул женде жайын су- раута мен де ж удэ кымсынам. Самарканта ез1м т« каттым. Ол жудэ былай болды. Наташа eKi-уш кол- хоздын еп'н жайын баскарып журген агроном болта- нымен, кунш'ц кебш осы метни танабымда етюзедь Байкаймын, Самаркан да осында жудэ кел1цк|'рей бе- редь 0 3 iM бозбалашылык курып керген Ktci болмата- ныммен, жастардьщ арасындагы жай-жапсарды ептеп шамалаймын Foft, еш жастыц ыкласы 6ip-6ipiHe тусе бастаган сыякты. Самаркан деген баланы 6ip кезде унатпай да журд1м, онын ce6e6i езще жудэ аян. Бн- кен жараны бштелеп Keperi не?.. — Рас. — «Ат кюшескенше, адам свйлескенше» депп'. Юм- н]ц манызы кандай екендМ юте сыналмай ма, жудэ? — Эрине. — 1стес бола келе, Самаркан деген баланы унат пай да журген жокпын. в.з icme жудэ мыгым, тынгы- лыкты, укыпты, талпынгыш бала кершедь — Рас, юкер Ж1'пт ол. ~ Сонымен, сол Самаркан осында жудэ келмдо- рей бердк Ж ене эдеш ундеап койгандай, Наташа кел- ген кезде тап бола калады. «Кызга кырык уйден тыю салып» устаитын, ccki ауыл жок. Ж эне Наташа ауыл- да емес шэрде ескен кыз, шэр халкы кызды жудэ «Рк'н устанды гои. Ауыл кызыныц да кайсысын ereriaeH ус- и , ! , \" ТЬфМЫ3.' каз,Р ? ° FaH жулэ жагдай бар ма, жу- з мнЫ * Г \" ТЬШ ул *да’ кыз да енбекте, далада... Кв- па дай K0PCTiH анау Айым журген жок ( '1 г л » К! ар.Ла тракторшы боп!? кыздык 6opi сол нH|iцii ннееммееннреггер,РкереКк усдеанйщ?н.ы. сап бермесе, тыямын деге- кяЧЙГгГР^С,’„ Сыр'еке,~ дед' Байжан. — Бшак Сыр-еке, пГааууыыллядаа ккмыРз,пдСыа\"каоЛлЫдаЖн ЗшСыТаграрРу0гЙа- кБоурркыантгыын зcаeм6eа6нiд-а-
болашак жубайын кыз бен жтт ездер! тандамай, туыскандары зорлап косатын eai Fofi. Тандаганы на по сыла алмаган кыз бен ж М тке cyfticin тураты н ж уба- йылык eMip, эрине, болмайды. Е ю ж агы нын д а сешм- ci3j.iri осыдан барып туады. К,аз1р ше? K.a3ip жастар 6ip-6ipiu cyftin косылады, сондыктан олар 6ip-6ipiHc адал болады. А дал кещлден коркуды к к аж еН канша? — Ж удэ рас. Сонымен, кауырт жумыстын ксзь На таша мУнда кыдырып келмейд'1, icne келедь келсе-ак балаган т у р ш т ап, Kypiurr'm шалшык суынан шыкпай, судык, KypiiiiTiH элденелерш есептейд! д е ж ур еде Са- маркан да ж удэ сонымен 6ipre болады. Сонын 6apiH бакылап журд1.м де, ж удэ 6ip рет1 кеп кал ган оцаша жерде, «балам, осы сен не ойда ж урсщ ?» дел Самар- канды кыстап отырып расын айткыздым. Н аташ ада Keiyii бары рас екен. «О да кет эр! емес» д ейд ь «6ipan э.'н уэдесш берген жок» дейдк Онысына нландым да, «шырагым» дед1м езше, «юмд1 кал асавд ар д а вз дерни жудэ epiK тигеи заман» дед1м, «б'цзак жалгыз гяаа айтар сез!м бар» дед\\м, «жудэ айтыдыз» дсди «Лйтсам, жел аударган канбактай, су аударган дец- бсктсй, мьша сурапыл согасты н салдарынан, Украина- иыц мына 6ip жудырыктай кызы осында келе канты» Дс.Ч1м. «Аталарымыз айткан екен» дед1М, «6ip кун лам татка ига, кырык кун сэлем деп» дед1.м, «бул бала бизге дэмдес болды гой. Аулымыздын ж удэ б!р ада- мыидай боп кетп, онда да, б1зде д е ал а кедш ж ок,; туыскаи сыякты боп алдык» дед1м. «Бурынгылар «ата- ластин аты озганша, ауылдастьщ таны озсын» деген скоп, ауылдас, дэмдес боп алган сок, бул баланын, туз- ;iori iciiwe де, уйдеп' 1сшде де абройлы болганын ж ак- (м,! кнрем» дсд1м. «Сонымен, кыскасын айтканда, са- 1:ш жУЛз антарым, — дед1м С ам аркан га, — кен1лдер1ц |.чо,;|лса мен карсы емеспш, 6ipaK , олай болмай, жай /Kit тш лж п сн эурелеймш десен, улы свзде уятты к ж ок, uiktiii ар-намысын аякка басам десен, кунбурын сс- корнп кояиын, онын намысын ж октаушы, тубш д е мен болам осы ж удэ е с в д е болсын!» дедгм... — Ол не дед1? —- «Болсын Сыр-еке» деп уэде 6epin кол алысты. Ш а р кенесшщ осы тусында кепеге кеп калды . EriH 35- с . мумно. 515
■ басына быйыл рана салынран бул KcneiiiH iuii де, Сыр- байдын баска кепелершдей жыйнакы екен. Мунын да кабыррасында Ленин мен Сталиншн nopiperrepi, май дан елкесшщ картасы жэне CipHeuie плакаттар iav.ii ТУР- .. Кепедеп адамдар уйкыда екен. Кепсге куапрлек KipreH адамдардьщ даусымен езгссшен бурын Дарина оянып Kerin, басын катере туретел;и де: — Kici келд1, турындар! — дсп касыпдагыларын туртюлей бастады. Урпектен баскалары бастарын кетерде Урпек м оянып, былшыктанып канталаран кезш сыгырайта 6ip ашты да, эр! карап жатып, басын буркешп уйкыра — О здер де жата бершздер! — дсд1 Байжап езге- лерш е,— (Нзге бегеттернцз жок. Уйкыга маужырарандыкгары кескшдершен айкын керше тура, сыйлы конактьщ кезшше сулап жатпайтын дардыларына багып, эйелдер кыйсайран жок, ересек- теу eKi бала Урпекке таяна жата Kerri. — Ж удэ шаршаран ед!, булар, — дед! Сырбай,— e riiw отактар алдында суын арызып, одан кейш язе- ден саз кешш отактап, одан кей|'н егшге кайта су же 6epin... жудэ калжырап, элгшде рана дем алуга жа тып еде.. — Обал жасагаи е к е н т рой, онда, — дед1 Байжаи. — Bi3 де уйден ерте аттанып ек, сусындап ап, 6apiMi3 де уйктасак кайтед1? Сырбай: — Оны керерм!'з, эуе-ii сусындап алайык, — дед' Де> — келш, атала бар ма cfli? — деп сурады Дарикадан. — Бар, — дед:' Дарика. — Ендеше, экел! Кепеш'н он кабыррасында, шекпенмен буркеген ку- б*нщ тебес! мен nicneri кылтыйып тур еде Карулы де- не;|i Дарика сол кубпй жорары суырса, шукырра кой- Fan жщгшкелеу кубinш 6HiKTiri адамнын ксудесше ке- лед1 екен. Суырып алкан к уб ™ Дарика nicin-nicin же Оерш, аузын ецкейтш аталаны аякка куйып еде ке- шрилген кара-бурыл аталанын ашкылтым nci KeneHiK imiH тугел алып, мурынды жыбырлатып Ж|'бердё 546
|у»ын, уст.ткан . . о т Байжан Ш Ч М » ,.ыл аталанык салкындыгы муздай екен. Онысына ка намай, аккасы кепкен Байжан аякты басына катере еалганда, мандайынаи тер бурк ете тусть - Тагы! — деп Сырбай Байжаннын кантарган ая- гына куйылран аталаны кайта усынып едк Не деген тэгп сдк— дед! Байжан, кымызра бсрпсЫ. Катты жутам деп тырылып калдым. 0 зщ13 алынмз, эуел'|!.. Мен тыныстап ап содан кейш... Мол аталаны уйдег'ьпер 6ip-6ip аяктан ciMipin шык- кашна, Самаркан мен Наталия оралмады. - Келш, сен керш келий! — деп Сырбай тыска Мактагулд! жумсап едк - Кер'шбейдь — деп юрд1 ол. - Атала жудэ жаксы екен, — дед! Сырбай. екшнй аякты тастап алганнан ксйш. — Сусынды да кандырды жудэ, уйкыны да ашты. Сен калайсын, Байжан? Меи дс солаймын, Сыр-еке, элгшде маужыра- Ги4Илеи см. снд‘1 сергтдтм. Ендсшс...— деп Сырбай аз квдрдт де. — элплер '•••■пак экслстш ед'|, кеипкл foh, келш,— дедт Дарика- 1а. атала с.уеын болранмен тамак, емес кой. Ыстык- <1.11 жудэ жайы келмес, конактык. Сырттары танды- jiijiuij гутат та, 6ip эдем! узбен даярла, ыстыкта iiuy- жv o жаксы болады жэне мына Байжан соны жак сы кнретш. .'(.<ipiiK.ii. огаи ере Мактагул узбенге керекл дуниеш кушактай тыска шыгып кетп. Жастауын Естайдып эйел1 деп калдым рой. Таныдык. VjiKcnjicyi Масакбайдыц эйел! емес пе? Куше куйш тотыккан екен. Iотыкканы не ксрек. пайдалы тете жургсн сон. Ьасыида былкылданкырап жумысты ауырсынып ед(, ка чр жудэ KHii.nrin кетл. «Он колы ойнараннын, ой- ллкгай аузы оинаиды» дспл. Аманшылык болса, бы- mj.1 жсл! жудэ одынан турралы тур, ол келшнщ казтр- дш оз1нде уш жузге жакын енбеккут бар. Егшд! жый- 547
нап алганшя бес-алты жузге жетшсе, асыры алшысынан турмай ма онын? — Эрине. Каншадан аламыз деп жооалаясыэда. ецбеккунге? — Б13ДЩзвенонын адамдары енкемжебески*»« алар деп жур гой, Естай. — Сонда элri эйслдщ cxi жарым тоннадаи аспд алганы ма? — AMi Байжаи есептеп. — Алсын, — дед|' Сырбай. — «Колы ойнаранвын аузы ойнайды», енбекп рахатын керсм деп аткармаи ма. Kici. ., Булар солай кенескеиде, уйде калган ек! эйел, сагада жаткам ссюлеу каптарды жамауга KipicKeHе^- — Бул не каптар? — деп сурады Байжан Сыроаи- дан. . — Аманшылык болса епн ормаймыз ба, ертен. а тыкка кап ксрск емес пе? Жана кап сатып эларлкк- тай уакыт боп жатыр ма, каз!р? Есю-ускылардызз!р- лепп жатыр ем де... Самаркан мен Наталияиын кеипкксн ce6e6 i балык- ка FaHa байланысты болтан жок. Жарты айга жакы» бул apaFa келмсген Самарканнын квзш, атыздарда жап-жасыл балауса боп, боны бшктеп, басына дэнтар- тып калган кур|'штер босатпады. Наталия айткандай, топтала ескен Kypiui сабак- тарыныц кайсысын алып карасак да, кезгс шнер 6i? арам шеп жок, тек, сабактары жуандан, жапыракта- ры жалбырап, бойлары бшктеп, дэн тарткаи бастары шашактанып тап-таза боп турган курйитщ ездер1 ра на ap6 ip туп_сабактардын купмд! тек кергенднш ез- дер! айтып тур: узынды-кыскалы сабак жок, толыктык жатыпан да. турык жагынан да 6 api б1'ркелю. Eiu6ip сабактын тулабойынан саргайган 6 ip жапырак та®а алмайсын. Эрб|'р сабактыц xypi, шунгш жерде оттап катар ccMipreii койлардай api толык, эр! семis!.. Атыздары сулар кандай тап-таза, меп-мвлд1р!.. Са лак ку-плетж атыздардагы квплд1р балдырлар мунда жок. Орб.р атыздары сулар, таза ыдыска куйгандай ооп мвлдфсп тур. 0 p6 ip атыз 6 ip-6 ip айна сыякты: ен- 548
кейт капасан денендь бепцд! ен таза айнар'а караган- дай айкын кереещ!.. Бшкте не Kepiнее, сонын 6 api ай- наныц бетшде: аспан да, аспанда оралган булт та, ушып етксн кус та, кыядэры кун де!.. Эр атызда шок- талып калыц ескен Kypim сабактарынын сура ез бей- Heci де тусш, жердщ астына карай да калык егш ecin жаткам сыяктайып тур. Бул танапта неше атыз болса, йшнде сонша кун бар сыякты, эр атыз ез алдына жеке 6 ip кун менппктент турран сыякты!.. Самаркан осылардыц эркайсысына токтамай, кор мен, жэне кез1’мен тана емес, колымен де устап кер- мей ете алмады, керсе хайраи калмай жэне ете ал- мады. Dip ражабы. атыздарда камалран усак балыктар кеп екен. Соларды сужыландар аулайды екен. Самар кан уншп турып, жылаинын балык аулауына да хай- ран калды... Лтыздардык кулары ашылатын жерлерде уйipiлin жаткан сужыландардьщ да топтары кездесть Самар кан олардан коркып, бурылып етсе, Наталия кымсын- бай устершен аттай бередП.. Осы KepinicTepre токырай отырып, олар казара кел- се, шыгар аузы жабылган казаныи 1‘шшде камалран балык тунып тур екен, солардын арасында узындыгы кезге жакын ею-уш сазан да жур. — Кап!— деп екшд| Наталия, оларга карап ту рып, — шелектщ аузын байлай коятын ештене алмага- нымыз-ай!.. — Ол неге керек, — дед! Самаркан, — балыктар кашар деп турсын ба, шелектен? — Эрине, кашады. 9 cipece — сазан. Шелек тугьл казадан да атып шырып кететш ед1 олар, нерып атпай жур екен!.. Олар сейтш турранда, усталар Ke3 i келгенш бичген- дей, 6niKTiri метрден артык казанык басынан б!р са зан аспанра шырылдай кеп атты!.. Капыда шошып кет- кен Самаркан жасканам деп, артындары атызга кулап тустй Iiueri ката кулген Наталия, сура KHiMiMeH мал- шынран оны кетерт алды. Самарканга малшынран кшмдерш шешш ап, ську- ра тура келдь Ол соны 1‘стегеннсн кейш: 549
— Енд1 мынадай кызык болсын, — дед1 Наталия, — сенщ кейлепннщ жендер|‘ мен жарасын буайык та, анау кашпаган сазанды еокан салайык. Эйтпесе, олар- дан да айрыламыз. Бул свзд1н калжын, я рас екенш бышеген Самар кан, «6api6 ip жуылатын болды» деп кейлегше балык салуга квндь Квйлекке салам деп жургенде, олар eni сазаннын б!ршен такы да айрылды. Колдарынзн сусып Tycin кет- кен сазан атыздары суда оларра влмей устатсын ба! Bip сазан жэне б1рталай баска турл1 балыктар са- лынган кейлегнпк етегш буре байлап, Самаркан арка- лап алды. Аркасында Tipi балыктардык тулауына де- Heci ттркенгенмен, аркаламаймын деуге Наталиядан уялды. EriH арасынан шырып, балыктарды жайгастырып ап квтерген олар кепеге беттегенде, Самаркан бурынры вндерше басты, ол — косылура Наталиянык ризашы- лырын алу... Бул мэселенщ туйшш кегеде Сырбай шештК На талия далара балык куырура кеткенде, Сырбай, Бай- жан, Самаркан yiueyi кепенщ 6 ip бурышында кецесш калган едк Сонда, Наталиямен Самарканнын косы- луы туралы KenecTi калжынмен Байжан бастап, неп- зiндс шеннлген мэселенщ орындалу мезгмн туралы сез болранда: — Шаруанын кауырт кезшде кыз уЗатып, келш ту- cipreHfli жудэ кашан eciTin ед1'кдер? — дед! Сырбай. — EriHfli орайык, жыйнап капка салайык, уюметке бере- ciMiafli етейж, енбеккунге тиетш улеа'н таратайык. Со- дан кейш, тойын жудэ ©3iM жасаймын. вйткеж, кыз мешкН.. ©TipiK пе, осы? — Рас, — леек Байжан мен Самаркан косынан. оныншы ТАРАУ ЭР Д Э Н - Б 1 Р ОК Калын шецгелдщ арасында ирелевдеген сокпакжол ■ П'й<ч.йн желд!ргсн Сырбайдын кулагына, атылган мыл- тык тэр!здепген элде не дыбыс элсш-элсш шарт-шурт ете калады. Дыбыс есплген сайын, аспанда карауыт- 550
кап 6 ip шогыр.чар, дауыл айдаган булттай боп жога- рылай-темсндей, аударыла-тендерiле жуйткндг Карауыткан шорырлярдык не ексн!н Сырбай кыя- дан танып келедк Олар — караторгайлар. Караторгай дегендер Сыр бойында егшшк, acipece курштщ жуты. 0p6ip шогырланран тобында элденешс мьщдап бастары косылатын олар, erep Tipi турран eric- ке кеп конса сабакгарын кыркып отап кетед1 де, епн- нщ бауына конса, бастарын кыркып жеп кетед1. «Эр кемелге 6ip зауал» дегендей, караторгайлар- дыц Сыр бойындары жауы кыррыйлар, торрайлардыд ericriK елксден шыкпайтынын бЫп алган олар бута- лардын арасында жасырынып жатады да, булттай кв- iuin кеп егшге кона берген кезшде таи 6 epin умтыла- Ды. Урке кашкан торкайлардын. 6ipeyiH рана устаумен кыррый канагаттанбай, жеткеннщ не топшысын, не желкесш кыйып Tycipe бередк Сыр бойында кыррый тукымдас 6ip кустын атын кепгул дес^дк Онын денес1 кыргыйдан жуандау, кана ты мен куйрьшы opi кыскалау, opi жалпактау. Бул да TopFaft курыш, 6ipaK, кетшул атауылдан торрай ал- тан6ipfle-6ipeyiH ешюм корген емес. Туррын елдщ аиыз кылуынша, кейгул мен кыррый тан, атарда «бупн эр- кайсымыз жузден торгай 1лем1з» деп серттесетш Kepi- аеД>- Ымырт жабыла олар 6ip-6ipiHe есеп бергенде, Кыррый ен кемшде жузден токсан торызын 1лген боп 1шырдтын кершед! де, кепгулде 6ipey де болмайтын ке- Р>нед . Сонда кыррый oFan: ~ Мунык калай? — десе: — Жетуш жетем-ак, — дейтш KepincKi кетшул, — бфак, дэл uiepre келгендс куйрырым кулн1 ж1берстп Де, эл1'мкетш калады. Ертен кулд1рмеймш де, серйм- Д' орындаймын. Жерплжй адамдардын айтуынша, квйгулдер тор- танларды ]'ле алмаганмен, урк'|туге шебер-ак. oipaK, кыррыйлар мен кейгулдер аз да, торрайлар кеп. Мына жердей тобын ypKiTin куып журсе, эне жердей тобы eriHre конып жатады. Сыр бойындары eriHHiK кустан жауы жалрыз тор- тайлар Рана емес. Саны олардан элдекайда аз болган- мен. каз' уйрек дегендер еп'нге кона калса, элдекайда 551
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 462
- 463
- 464
- 465
- 466
- 467
- 468
- 469
- 470
- 471
- 472
- 473
- 474
- 475
- 476
- 477
- 478
- 479
- 480
- 481
- 482
- 483
- 484
- 485
- 486
- 487
- 488
- 489
- 490
- 491
- 492
- 493
- 494
- 495
- 496
- 497
- 498
- 499
- 500
- 501
- 502
- 503
- 504
- 505
- 506
- 507
- 508
- 509
- 510
- 511
- 512
- 513
- 514
- 515
- 516
- 517
- 518
- 519
- 520
- 521
- 522
- 523
- 524
- 525
- 526
- 527
- 528
- 529
- 530
- 531
- 532
- 533
- 534
- 535
- 536
- 537
- 538
- 539
- 540
- 541
- 542
- 543
- 544
- 545
- 546
- 547
- 548
- 549
- 550
- 551
- 552
- 553
- 554
- 555
- 556
- 557
- 558
- 559
- 560
- 561
- 562
- 563
- 564
- 565
- 566
- 567
- 568
- 569
- 570
- 571
- 572
- 573
- 574
- 575
- 576
- 577
- 578
- 579
- 580
- 581
- 582
- 583
- 584
- 585
- 586
- 587
- 588
- 589
- 590
- 591
- 592
- 593
- 594
- 595
- 596
- 597
- 598
- 599
- 600
- 601
- 602
- 603
- 604
- 605
- 606
- 607
- 608
- 609
- 610
- 611
- 612
- 613
- 614
- 615
- 616
- 617
- 618
- 619
- 620
- 621
- 622
- 623
- 624
- 625
- 626
- 627
- 628
- 629
- 630
- 631
- 632
- 633
- 634
- 635
- 636
- 637
- 638
- 639
- 640
- 641
- 642
- 643
- 644
- 645
- 646
- 647
- 648
- 649
- 650
- 651
- 652
- 653
- 654
- 655
- 656
- 657
- 658
- 659
- 660
- 661
- 662
- 663
- 664
- 665
- 666
- 667
- 668
- 669
- 670
- 671
- 672
- 673
- 674
- 675
- 676
- 677
- 678
- 679
- 680
- 681
- 682
- 683
- 684
- 685
- 686
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 500
- 501 - 550
- 551 - 600
- 601 - 650
- 651 - 686
Pages:
