Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 401 Αυστρίας, ενώ άλλες έστειλε σε Ελλάδα, Μολδαβία και Βλαχία, μαζί με τα υπόλοιπα επαναστατικά του έργα. Λίγο αργότερα ο Ρήγας συνελήφθη από την αυστριακή αστυνομία. Στους ανακριτές του είπε πως τύπωσε την εικόνα του Αλέξανδρου με σκοπό την αναμόρφωση του ελληνικού έθνους. (Καραμπερόπουλος 2006: 2,3). Πιο συγκεκριμένα, στην ανακεφαλαίωση της ανάκρισης των αυστριακών αρχών από τον αυτοκρατορικό σύμβουλο Ρέννερ διαβάζουμε πως «ομολογεί ο Ρήγας, ότι επί τω αυτώ σκοπώ (δια να φωτίση το ίδιον αυτού έθνος) εχάραξε και εξετύπωσε 1200 αντίτυπα της εικόνος της παριστανούσης Αλέξανδρον τον Μέγαν» (Καραμπελιάς 2015: 227). Η χαλκογραφία (εικόνα 76) αποτελεί δημιουργία του Φρανσουά Μίλλερ, αν και ο συγκεκριμένος εικονογραφικός τύπος απαντάται σε ποικίλες παραστάσεις στη δυτική Ευρώπη από την Αναγέννηση και μετά, συμπεριλαμβανομένης μιας σφραγίδας των αρχών του 18 αιώνα φιλοτεχνημένη από το Johann – Cristoph Dorsch (Νυρεμβέργη). ου Η προσωπογραφία του Αλέξανδρου περιβάλλεται από 4 παραστάσεις από την εκστρατεία του στην ανατολή (η μάχη στο Γρανικό, η ήττα του Δαρείου, η είσοδος του Αλέξανδρου στη Βαβυλώνα και η οικογένεια του Δαρείου στα πόδια του Αλέξανδρου) και στις γωνίες από τις προσωπογραφίες των 4 στρατηγών του, του Αντιγόνου, του Κασσάνδρου, του Πτολεμαίου και του Σέλευκου. Ο Ρήγας, έξυπνα παραθέτει και μια μικρότερη απεικόνιση «ανατολικής πέτρας» με την ίδια παράσταση, δημιουργώντας έτσι την εντύπωση στον αναγνώστη ότι η χαλκογραφία αποτελεί αντίγραφο αρχαίου αυθεντικού πετραδιού με την παράσταση του Μακεδόνα βασιλιά, επομένως είναι αυθεντική. Ακόμη, ο Ρήγας πρόσθεσε κείμενο στα ελληνικά και γαλλικά , όπου 499 περιγράφει σύντομα τη ζωή και τα κατορθώματα του Αλέξανδρου και τελειώνει με τη φράση: «Ἐξεδόθη παρά τοῦ Ρήγα Βελεστινλῆ Θετταλοῦ, χάριν τῶν Ελλήνων καί Φιλελλήνων, 1797». Στο κείμενο αυτό, προβάλλει ιδιαίτερα τις σπουδές φιλοσοφίας του Αλέξανδρου πλάι στον Αριστοτέλη, την ταυτότητά του ως «αρχηγού των Ελλήνων», την ανδρεία και την πολεμική του αρετή, καθώς και το αποτέλεσμά της, που ήταν ο «χαλασμός» της περσικής αυτοκρατορίας, σε έναν προφανή παραλληλισμό με τη σύγχρονή του Οθωμανική Αυτοκρατορία, κατά το παγιωμένο σχήμα «Πέρσες – ετών 1660-1669 ως παραγγελία του Γάλλου μονάρχη Λουδουβίκου ΙΔ΄. Μάλιστα, με τη σειρά τους, οι πίνακες του Le Brun αντιγράφτηκαν σε χαλκογραφίες με γνωστότερες αυτές του G. Audran κατά τα ου τέλη του 18 αιώνα, που φαίνεται ότι αποτέλεσαν και τα άμεσα πρότυπα των παραστάσεων του μονόφυλλου του Ρήγα. Κάποιες από τις χαλκογραφίες του Audran βρίσκονται σήμερα στο Προεδρικό Μέγαρο στην Αθήνα. Βλέπε περισσότερα σε Γκράτζιου 1982: 136-142. 499 Η παράθεση του κειμένου στα γαλλικά οφείλεται –πέρα από τη δεδομένη εμβέλεια των γαλλικών ως διεθνούς γλώσσας, γλώσσας του διαφωτισμού και των γραμμάτων – και στις διεθνείς πολιτικές συγκυρίες της εποχής: τον Ιούνιο του 1797 ο γαλλικὀς στρατός αποβιβαζόταν στην Κέρκυρα και ο Γάλλος στρατηγός Gentily προχωρούσε σε προκήρυξη εξ ονόματος του Ναπολέοντα για απελευθέρωση των Ελλήνων (Γκράτζιου 1982: 136).
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 402 ο Τούρκοι» στη λόγια παράδοση του ελληνισμού από το 15 αιώνα κι εξής. Τέλος, προσθέτει πως «Πολλαί ἀξιόλογοι πόλεις, σχεδόν καί τήν σήμερον ἀκόμη, τῶ χρεωστοῦν τήν ὕπαρξίν τους» στοιχείο που βέβαια τον προβάλλει ως κτίστη, αλλά και ως ηγεμόνα, το έργο του οποίου είχε διαχρονικά αποτελέσματα (Γκράτζιου 1982: 131 -135, Καραμπερόπουλος 2006: 6-10, Kokareva 2012: 275). Αναφορά στον Αλέξανδρο γίνεται και σε ένα άλλο έργο του Ρήγα, στην περίφημη ο Χάρτα της Ελλάδος, όπου στο 12 φύλλο της, στο πάνω περιθώριο, αναγράφει δεκαπέντε ονόματα με τίτλο «Οι ἀπό Ἑλλήνων βασιλεύσαντες ἐνδόξως», αρχίζοντας με το Μέγα Αλέξανδρο - του οποίου μάλιστα το όνομα καταγράφει με κεφαλαία τυπογραφικά στοιχεία - και φτάνοντας στην Κλεοπάτρα (Καραμπερόπουλος 1998: 46). Στο φύλλο έξι της Χάρτας σημειώνει στο Γρανικό ποταμό ο Ρήγας: «Ἐδῶ ἐνίκησεν πρῶτον ὁ Ἀλέξανδρος τόν Δαρείον», ενώ και η Πέλλα σημειώνεται ως η «Ἀλεξάνδρου πατρίς». Ο Ρήγας είχε ακόμη υπόψη του τις παραστάσεις των νομισμάτων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τα οποία και απεικονίζει στη Χάρτα του, σημειώνοντας ως «Αλέξανδρο» την παράσταση του νεαρού, αγένειου Ηρακλή και περιγράφοντας τα σύμβολά τους, ανάμεσα στα οποία και το ρόπαλο (Καραμπερόπουλος 2006: 5 -6). Άραγε να ήταν αυτή η διαπίστωση που έκανε ο Ρήγας –το ότι δηλαδή το ρόπαλο υπήρξε ένα από τα σύμβολα του Αλέξανδρου, όπως ο ίδιος θεώρησε – που τον οδήγησε στην απόφαση να το προβάλλει τόσο πολύ ως σύμβολο του επαναστατημένου ελληνισμού στη Χάρτα του; Από την άλλη πλευρά, ένας άλλος εκπρόσωπος του καλούμενου Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ο Αδαμάντιος Κοραής, επικρίνει τον Αλέξανδρο ότι υστερεί σε δημοκρατικό πνεύμα (Ασώπιος 1856: 99). Εν τέλει, η απεικόνιση του Αλέξανδρου στο μονόφυλλο του Ρήγα θα καθιερωθεί ως η αυθεντική απεικόνιση του νεοελληνικού Αλέξανδρου για το 19 αιώνα και ο προεπαναστατικά θα ενισχυθεί ακόμη περισσότερο η προβολή του ως συμβόλου αντίστασης των υπόδουλων Ελλήνων. Χαρακτηριστικά, στην προμετωπίδα της έκδοσης του Αρριανού από το Νεόφυτο Δούκα (έκδοση στη Βιέννη, βλέπε και κεφάλαιο 4.2.) το 1809, εκτός από την αντιγραφή του Αλέξανδρου του Ρήγα ως προσωπογραφίας, υπάρχει και ένα επίγραμμα του Γεωργίου Δοϊου, εμπόρου στη Βιέννη και φίλου του Νεόφυτου Δούκα: «Ὦ ξένε! τίς; πόθεν; οὗτος ἐπί χθόνα αὖθις ἀνήχθη; Ζωός δ’ ὡς φάνθη ἔκπαλαι ὤν τεθνεώς; Ἀλέξανδρος Δῖος, οὗ κλέος οὔποτ’ ἀλεῖται. Μακεδόνων δ’ αἴην πάτρα ἑήν ἔλαχεν. (Γκράτζιου 1982: 143-144, Κούκιου –Μητροπούλου 2015: 94-95). Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 403 Με το επίγραμμα αυτό διακηρύσσεται ότι ο Αλέξανδρος «του Διός» ξαναζεί και όχι μόνο γιατί εκδίδεται η βιογραφία του, όπως υποθέτει η Γκράτζιου, αλλά προφανώς διότι επαναπροβάλλεται ως σύμβολο του ελληνισμού, που ετοιμάζεται να σπάσει τα δεσμά του. Πιθανόν, ακόμη, να γίνεται μια έμμεση αναφορά σε κάποιον σύγχρονο ηγέτη, που θα αναλάμβανε, ως άλλος Αλέξανδρος, την απελευθέρωση του Γένους. Υπάρχει η εκδοχή ότι υπονοείται ο Αλέξανδρος Α΄, Τσάρος της Ρωσίας, ο οποίος είχε κηρύξει το Ρωσοτουρκικό Πόλεμο του 1805 (Κούκιου –Μητροπούλου 2015:96). Στο φιλολογικό περιοδικό Ερμής ο Λόγιος, στη Βιέννη το 1819, δίνεται η πληροφορία ότι μεταφράζεται στα ελληνικά το βιβλίο του Γερμανού Ι. Φρέσλερ με τίτλο «Αλέξανδρος ο πορθητής» με τη σημείωση ότι πρόκειται για «ἐπωφελές σύγγραμμα, ἀναγκαίον εἰς τό γένος ἡμῶν» και πως η ύλη του είναι τέτοια που μπορεί να κινητοποιήσει το φιλότιμο κάθε Έλληνα και φιλέλληνα να το αποκτήσει. Ο ίδιος ο Ναπολέων στα απομνημονεύματά του ονομάζει την Ελλάδα «βασίλειο του Αλέξανδρου» (Καραμπερόπουλος 2006:12). Και φτάνουμε στο 1821 και στο Ιάσιο κυκλοφορεί το φυλλάδιο «Άσματα και πονήματα διαφόρων», με πολλές αναφορές στον Αλέξανδρο, ο οποίος παίρνει ακόμα και τη θέση του Αρχαγγέλου Μιχαήλ ως τιμωρός των Αγαρηνών, ενώ και ο αρχηγός της επανάστασης Αλέξανδρος Υψηλάντης ταυτίζεται με τον Αλέξανδρο (Βελουδής 1989 (1977): ξβ΄). Το 1821 μαζί με τους υπόλοιπους Έλληνες επαναστάτησε και ο μακεδονικός ελληνισμός. Η ηρωική επανάσταση των Ελλήνων της Μακεδονίας θα κορυφωθεί με την επανάσταση στη Νάουσα, με την κήρυξή της στις 19 Φεβρουαρίου 1822 στο μητροπολιτικό ναό του Αγίου Δημητρίου από τον πρόκριτο της πόλης Λογοθέτη Ζαφειράκη και τους οπλαρχηγούς Τσάμη Καρατάσο και Άγγελο Γάτσο. Πριν από τα τελικά δραματικά γεγονότα αντίστασης απέναντι σε υπέρτερες δυνάμεις και απίστευτου ηρωισμού, που θα οδηγήσουν τελικά στην άλωση της Νάουσας από τους Τούρκους και στην ανελέητη σφαγή των κατοίκων της, εντύπωση προκαλεί η αναφορά των προκρίτων της πόλης στον Αλέξανδρο, σε επιστολή που στέλνουν προς τους Φαναριώτες Κωνσταντίνο Καρατζά και Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, επιτελείς του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Συγκεκριμένα, λαμβάνοντας πληροφορίες για τη συγκέντρωση στρατού 12.000 ανδρών με βαρύ πυροβολικό εναντίον τους, απευθύνουν έκκληση: «Είμεθα εις μεγάλην ανάγκην…(ωστόσο) …μη αμφιβάλλητε ότι ήρωες Μακεδόνες, απόγονοι του Αλέξανδρου, θέλομεν εξουσιάση ταχέως του τυράννου ημών» (Μιχαηλίδης 2010:56-57, Μέρτζος 2015: 42-48). Στο κρισιμότερο σημείο του αγώνα τους, με τον εχθρό να σφίγγει τον κλοιό γύρω τους, οι Ναουσαίοι επέδειξαν αγέρωχη στάση, αντλώντας ψυχικό σθένος από τη συνείδηση του ηρωϊκού παρελθόντος τους, τη συνείδηση ότι είναι απόγονοι του μεγάλου Μακεδόνα βασιλιά. Ο Αναστάσιος Παπάς πάλι, γιος του μεγάλου Μακεδόνα επαναστάτη Εμμανουήλ Παπά, σε επιστολή που στέλνει στον αδερφό του Αθανάσιο, δικαιολογεί την απόφασή του να εγκαταλείψει τις
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 404 επιχειρήσεις τους στη Βιέννη και να σπεύσει στην αγωνιζόμενη πατρίδα. Στα συγκινητικά του λόγια, ανάμεσα σε αναφορές στον Αριστόδημο, στο Μαραθώνα και στις Θερμοπύλες, υψώνεται το όραμα αλυσοδεμένης γυναικείας μορφής που τον προτρέπει: «Όρμα απάνω στον εχθρό σαν ένας Μακεδόνας, φτιάξε αργυρές ασπίδες, ξαναζωντάνεψε την αήττητη φάλαγγα» (Μέρτζος 2015: 30), αναφορές παρμένες από την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Γενικότερα, κατά την επανάσταση οι Έλληνες επαναστάτες χρησιμοποιούσαν το όνομα του Μεγάλου Αλεξάνδρου ως σύνθημα (Stoneman 2008: 309), ο Κανάρης ο μπουρλοτιέρης μάλιστα, όπως διηγήθηκε στον Τερτσέτη, νεότατος ναύτης ακόμα στην ηλικία, διάβαζε το βίο του Μεγαλέξανδρου του ψευδο-Καλλισθένη και από τα μάτια του έτρεχαν δάκρυα, ο δε Μιαούλης είχε το θεό Άρη ως Μεγαλέξανδρο στο ακρόπρωρο της ναυαρχίδας του «Άρης» , σε ξυλόγλυπτο που αποτελεί αντίγραφο του 500 Αλέξανδρου από το μονόφυλλο του Ρήγα Φερραίου: ο Αλέξανδρος αναπαρίσταται μουστακαλής, με μακριά κόμη και φέρει γοργόνειο στο θώρακα και περικεφαλαία με παράσταση δράκοντος (εικόνα 77). Η Γκράτζιου σωστά επισημαίνει πως η περίπτωση του ακρόπρωρου της ναυαρχίδας του Μιαούλη αποδεικνύει πως πολύ σύντομα ο Αλέξανδρος του Μονόφυλλου του Ρήγα είχε γίνει κάτι σαν το πρότυπο του τύπου του εξιδανικευμένου αρχαίου πολεμιστή. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε πως αυτός ο Άρης –Αλέξανδρος του ακρόπρωρου του Μιαούλη αποτελεί άλλη μία χαρακτηριστική περίπτωση του συγκρητισμού της μορφής του Αλέξανδρου, έτσι όπως αυτός τεκμηριώνεται ήδη από την αρχαιότητα και πολλές φορές συντελείται ακόμα και ασύνειδα από τον καλλιτέχνη. Επιπλέον, κάποια από τα υδραίικα, σπετσιώτικα και ψαριανά ιστιοφόρα που συμμετείχαν στις θαλάσσιες επιχειρήσεις των επαναστατών, είχαν το όνομα «Αλέξανδρος», για παράδειγμα το υδραίικο ιστιοφόρο του Δημητρίου Τσαμαδού. Ο Αλέξανδρος, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ήταν παρών και σε αυτή τη μεγάλη στιγμή του ελληνισμού αλλά και στις επόμενες: τουλάχιστον από το 1870 μέχρι και τις αρχές του 20 αιώνα, λίγο πριν τους βαλκανικούς πολέμους, στα ου ελληνικά σχολεία της Μακεδονίας διδάσκονταν οι Προφητείες του Αλεξάνδρου, όπου ο ήρωας προφήτευε τη Ρωμαιοκρατία, την έλευση του Χριστού και εν τέλει ότι οι Έλληνες θα απελευθερώσουν την περιοχή από τους Οθωμανούς. Το κείμενο αυτό φαίνεται πως γράφτηκε για πρώτη φορά το 1845 από έναν Μακεδόνα ιερομόναχο, τον Αθανάσιο . Υποτίθεται ότι αποτελούσε το περιεχόμενο ενός αρχαίου χειρόγραφου 501 500 Το μπρίκι αυτό ναυπηγήθηκε το 1816 στην Ύδρα από ξύλο πεύκης (Κούκιου –Μητροπούλου 2015:96). 501 Ωστόσο δες και άρθρο της Χριστίνας Κουλούρη στον Ιό της Κυριακής, εφημερίδα «Ελευθεροτυπία», 12.1.1977, (http://www.iospress.gr/ios1997/ios19970112a.htm), στο οποίο η συγγραφή των χρησμών αποδίδεται –αρκετά υστερόχρονα σε σχέση με την αναφερόμενή τους ου χρονολογία, 1845 – στο μακεδονομάχο Αθανάσιο Σουλιώτη –Νικολαϊδη, στις αρχές του 20 αιώνα, με Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 405 που βρέθηκε στη Βαβυλώνα, μέσα «σε χρυσό κουτί» και κατέγραφε όσα προφήτεψε ο Αλέξανδρος για τα μελλούμενα στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Μακεδονία, λίγο πριν το θάνατό του (Παπαδόπουλος 1964(2004)β: 149-150, Γκράτζιου 1982:145, Βελουδής 1989 (1977): ξα΄ και Stoneman 2008: 309). Πίσω στο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος είναι ο Επτανήσιος λόγιος και ποιητής Γεώργιος Τερτσέτης (1800-1874) αυτός που πρώτος θα ανακαλέσει τον Αλέξανδρο το 1833. Μάλιστα, ο Τερτσέτης, στα προλεγόμενα της Διήγησης Συμβάντων (1846) στην οποία καταγράφει τα απομνημονεύματα του Κολοκοτρώνη, θα εντάξει τον Αλέξανδρο στο στρατόπεδο Ελλήνων και ξένων, που υπερασπίστηκαν τις κοινές ευρωπαϊκές αξίες του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού και του χριστιανισμού έναντι των λαών της ανατολής, «Πέρσες, Αιγύπτιους, Φοίνικες, Καρχηδόνιους, Άραβες, Οθωμανούς»: «Ο Ευρυβιάδης, και ο Θεμιστοκλής, ο Αλέξανδρος της Μακεδονίας, οι Σκιπίωνες της Ρώμης….ο Κάρολος Μαρτέλος…..ο Πέτρος της Ρουσσίας….ο Ιωάννης της Αουστρίας….ο νησιώτης Μιαούλης, ο Ρουμελιώτης Μπότζαρης, ο Πελοποννήσιος Κολοκοτρώνης…είναι Ναύαρχοι και στρατηγοί μιας πατρίδος, μιας σημαίας και μιας πίστεως ακόμη, όσοι από αυτούς ευλογούνται από την ιστορία και ως στρατιώτες του Χριστού». (Διήγησις Συμβάντων της Ελληνικής Φυλής, Αθήνα, 1846, σελ. ς΄ -ζ΄). Είναι η εποχή που ο ζωγράφος Αθανάσιος Ιατρίδης (1798-1866) δημιουργεί ένα ιχνογράφημα για τη δόξα της «ελληνικής αυτοκρατορίας» που επαναπροβάλλει, μαζί με το σύμβολο του χριστιανισμού μέσα από τον αχό της ελληνικής επανάστασης, σε πρώτο πλάνο, ανάμεσα σε σπασμένους κίονες, τον Αλέξανδρο, τον Αχιλλέα, τον Πύρρο, τον Όμηρο, αλλά και τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο (Μέγα; Παλαιολόγο; εικόνα 78). Το ιχνογράφημα του Ιατρίδη σαφώς και εντάσσεται στις λεγόμενες εικόνες εθνικής σκοπιμότητας, με στόχο την αφύπνιση (όπως γίνεται με το μονόφυλλο του Ρήγα) ή την ενίσχυση της ελληνικής εθνικής συνείδησης, όπως γίνεται και με ένα ακόμη έργο της εποχής, τη χαλκογραφία του Ιώαννη Κορωναίου με τίτλο «Η εικών του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των τεσσάρων αρχιστρατήγων του» (Αθήνα, 1849, Κούκιου – Μητροπούλου 2015: 91, 106). Η συγκεκριμένη απεικόνιση, περισσότερο από κάθε άλλη, συνδέει συμβολικά τον Αλέξανδρο με τη Μεγάλη Ιδέα της απελευθέρωσης του αλύτρωτου ελληνισμού και της προσάρτησης εδαφών που βρίσκονται ακόμη υπό οθωμανική κυριαρχία. Πρότυπο του Κορωναίου, που υπήρξε και ο δημιουργός της παράστασης του Αλέξανδρου στην προμετωπίδα του βιβλίου του Πύρρου του Θετταλού βάση τα απομνημονεύματά του, στο πλαίσιο του πολέμου προπαγάνδας του Μακεδονικού Αγώνα μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων.
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 406 (1846), υπήρξε το μονόφυλλο του Ρήγα, μαζί με μια ακόμη χαλκογραφία του Χ. Χριστοδούλου (1846), από την οποία αντιγράφει τέσσερις γυναικείες μορφές. Έτσι, στην τελική σύνθεση, ο Κορωναίος εντάσσει την προσωπογραφία του Αλέξανδρου στο κέντρο, ακριβώς όπως αυτή του Ρήγα: με περικεφαλαία με ανάγλυφο δράκοντα και γοργόνειο στο στήθος. Περιμετρικά εικονίζονται αντίστοιχα οι τέσσερις στρατηγοί και οι σκηνές από την εκστρατεία του Αλέξανδρου, σε μια πλήρη αντιγραφή του μονόφυλου του Ρήγα. Ωστόσο ο Κορωναίος αφαιρεί το κείμενο του Ρήγα και προσθέτει σε έναν εξώτερο κύκλο, πάνω και κάτω από την κεντρική σύνθεση, τις αλληγορικές απεικονίσεις των σκλαβωμένων ελληνικών χωρών με τη μορφή γυναικών που υποφέρουν: Ήπειρος, Μακεδονία από πάνω, Θράκη και Κρήτη από κάτω. Μάλιστα, ανάμεσα στην Ήπειρο και τη Μακεδονία υπάρχει και ο τίτλος της χαλκογραφίας και πάνω από αυτόν απεικονίζεται γυναικεία μορφή με φροντισμένο πολύπτυχο ένδυμα μέσα σε άρμα, που το σέρνουν δύο λιοντάρια, ίσως η προσωποποίηση της πατρίδας, που στρέφει το βλέμμα της στις αλύτρωτες περιοχές. Επιπλέον, δεξιά και αριστερά της σύνθεσης ο Κορωναίος ενέταξε κρυπτογραφημένο επίγραμμα που λέει το εξής: Ο ΝΕΟΣ ΓΟΡΔΙΟΣ ΔΕΣΜΟΣ ΚΕΙΤΑΙ ΠΡΟ ΤΩΝ ΟΦΘΑΛΜΩΝ ΣΑΣ. ΕΓΩ ΤΟΝ ΠΑΛΑΙ ΕΛΥΣΑ ΔΙΩΞΑΣ ΤΟΝ ΕΧΘΡΟ ΣΑΣ. ΘΕΛΕΤΕ ΑΡΑ ΤΟΥ ΛΟΙΠΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΝΑ ΕΙΣΘΕ; ΠΡΑΞΑΤΕ ΟΣΩ ΤΑΧΙΣΤΑ ΔΙΑΝΟΕΙΣΘΕ. (Κουκίου –Μητροπούλου 2015: 97-101). Ο Αλέξανδρος, απευθυνόμενος στους Έλληνες της εποχής, τους καλεί να λύσουν το νέο Γόρδιο Δεσμό, -την απελευθέρωση και προσάρτηση των αλύτρωτων περιοχών του ελληνισμού - στηριζόμενοι στις δικές τους δυνάμεις. Επικαλείται τη δική του επιτυχία και τη δίωξη των εχθρών του ελληνισμού και τους εφιστά την προσοχή, στο ότι το διακύβευμα θα είναι η ελευθερία τους. Έτσι ο Αλέξανδρος προβάλλεται και πάλι για τον ελληνισμό ως φωτεινό παράδειγμα μίμησης και κορυφαίο σύμβολο πατριωτισμού. Είναι η εποχή που η νέα Γαλλική Επανάσταση του 1848 πυροδοτεί εξελίξεις πανευρωπαϊκά, ενώ το ελληνικό κράτος ταλανίζεται από αστάθεια, από τον παρεμβατισμό των Άγγλων και γενικότερα τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα των Μεγάλων Προστάτιδων Δυνάμεων. Αξίζει, τέλος, να επισημανθεί, πως η χαλκογραφία διαφημίστηκε αρκετά από τον τύπο της εποχής (Κουκίου –Μητροπούλου 2015: 101 -106). Ο Κωνσταντίνος Κούμας μάλιστα το 1833 επαινούσε την κόρη του Ελένη διότι έδωσε στα παιδιά της ελληνικά ονόματα - Πηνελόπη, Αλέξανδρος, Αχιλλέας… - και τόνιζε πως οι νέοι δεν πρέπει να αρκούνται στο να παίρνουν μόνο το όνομα ενός αρχαίου σημαίνοντος Έλληνα, αλλά «ὁ Ἀχιλλεύς καί ὁ Ἀλέξανδρος νά ἐννοῶσι τεχνικῶς και νά αἰσθάνονται τόν τάς πράξεις τοῦ Πηλείδου ὑμνήσαντα ποιητήν, τοῦ οποίου τήν Ιλιάδα ἐφύλαττε εἰς χρυσοῦν κιβώτιον καί τήν ἔθετεν ὑπό το προσκέφαλόν του ὁ τῆς Μακεδονίας Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 407 502 ἥρως Ἀλέξανδρος». Το 1837 οι ελληνόπαιδες διδάσκονταν πως ο Μέγας Αλέξανδρος ήταν «ἴσως ὁ μεγαλύτερος ἄνθρωπος τοῦ κόσμου. Μέ τό χαριέστατον πρόσωπόν του ἥνωσε τήν δραστηριότητα, τό προβλεπτικόν, τήν ἀνδρείαν, τήν μεγαλοψυχίαν καί τήν ἀπεριόριστον 503 φιλοδοξίαν…» . Αρχικά, βέβαια, υπήρξαν και κάποιες λιγοστές εξαιρέσεις της θετικής αποδοχής του Αλέξανδρου, όπως ο πρόεδρος της Αρχαιολογικής Εταιρείας Ιάκωβος Ρίζος Νερουλός, ο οποίος γράφει το 1846 για το Φίλιππο, νικητή των Αθηναίων και Θηβαίων στη μάχη της Χαιρώνειας ότι «ὁ Φίλιππος ἔπραξεν ἄλλο τῆς νίκης ἐκείνης ὀλεθριώτερον, ἐγέννησε τόν Ἀλέξανδρον». Λίγο αργότερα, το 1865, ο Π. Πανάς θα καταφερθεί κατά του Αλέξανδρου διότι ο τελευταίος «κατέσκαψε το σπίτι του Επαμεινώνδα στη Θήβα αλλά άφησε ανέπαφο του Πινδάρου» διότι «οἱ βασιλεῖς ἀγαπῶσι τούς κόλακας, βδελύττονται δέ τήν ἀρετήν καί τήν παρρησίαν». Ωστόσο οι 504 εξαιρέσεις αυτές δε θα ανακόψουν την τάση που ήθελε τον Αλέξανδρο να αναδεικνύεται σε βασικό σύμβολο της ελληνικής ιδεολογίας. Ο παλιός αγωνιστής του 1821 και πολιτικός Παναγιώτης Σοφιανόπουλος θα γράψει το 1848: «Ὁ Οὐρανός ἐσάλευσεν ἅπασαν τήν Εὐρώπην…για να ἀνυψώση τήν παμβασιλείαν είς τήν Πατρίδα τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου καί τοῦ Ἀριστοτέλους». Την ίδια χρονιά από τα Επτάνησα ο λόγιος Νικόλαος Τιμολέων Βούλγαρης προσφωνεί τον Όθωνα: «Μιμητής τοῦ Μεγάλου Αλεξάνδρου, / Βασιλεῦ, ὑπό σέ τούς λαούς / τῆς Ἑλλάδος συνένωσον ὅλους / ἐναντίον εἰς βαρβάρους ἐχθρούς». Ο ιστορικός Σπυρίδων Ζαμπέλιος, θεμελιωτής του τριμερούς σχήματος της ιστορικής πορείας του ελληνισμού, το 1852 καταγράφει τη μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου ως εκπλήρωση μεγαλείου για τους Έλληνες: στο «κόσμιο του Αλεξάνδρου πρόσωπο» ενσαρκώθηκε «η ελληνική μεγαλόνοια», σ’ αυτόν σμίγουν η Ανατολή με την Ελλάδα και από αυτόν εκπορεύεται η Μεγάλη Ιδέα, καθότι «Ίσως δέ καί νέος τις Ἀλέξανδρος ὁδηγήση εἰς τάς ὄχθας τοῦ Ἰνδοῦ καί τοῦ Γάγγου τῆς Ὀρθοδοξίας τά σύμβολα». Στο ίδιο πνεύμα, ο Επτανήσιος αγωνιστής της Ένωσης των Επτανήσων με την Ελλάδα Δ. Καλλίνικος πιστεύει (1861) ότι ο Ελληνισμός «ως Νέος Αλέξανδρος» θα 502 Βασιλείου 2012: 38 503 Βασιλείου 2012: 51. 504 Τέτοιες δηλώσεις εντάσσονταν μέσα σε μια στενή αθηνοκεντρική αντίληψη για το τι είναι ο ελληνισμός, αντίληψη που τον ήθελε να συνίσταται στο τρίπτυχο «Αθήνα –Δημοκρατία – Χρυσός Αιώνας του Περικλή» (και ως ένα βαθμό συμπεριλαμβάνονταν και η Σπάρτη). Έτσι, το σύμβολο της βασιλείας, ο Αλέξανδρος, απορρίπτονταν ως δήθεν μη ελληνικό, αφού δεν ταυτιζόταν με την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία και τη βαριά σκιά που αυτή έριχνε στη νεόκοπη πρωτεύουσα του νεοελληνικού κράτους. Δε χρειάζεται, νομίζω, να αναλύσει κανείς πόσο στρεβλή είναι αυτή η θεώρηση, τη στιγμή που ιστορικά ο ελληνισμός, στη σχεδόν τεσσάρων χιλιάδων χρόνων ιστορία του, περιορισμένα μόνο και σε συγκεκριμένες περιπτώσεις υιοθέτησε τη δημοκρατία ως πολίτευμα, με εξαίρεση βέβαια την αβασίλευτη δημοκρατία της σύγχρονης εποχής, την οποία και οφείλει να διαφυλάττει.
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 408 φέρει στην Ανατολή «Το Τροιζήνιον πολίτευμα». Ο φιλόλογος και αρχαιολόγος Στέφανος Κουμανούδης σε λόγο του το 1853 θα τονίσει ότι ο Αλέξανδρος είχε συνείδηση της ελληνικότητας των σχεδίων του. Ο λόγιος και πανεπιστημιακός καθηγητής Κωνσταντίνος Ασώπιος επιλέγει τον Αλέξανδρο για θέμα του πρυτανικού λόγου που εκφωνεί στις 25 Σεπτεμβρίου 1856, ως απάντηση στις αιτιάσεις του Ιακώβου Ρίζου Νερουλού. Μάλιστα το 1858 θα επανεκδώσει επαυξημένο το λόγο του, δικαιολογώντας στα προλεγόμενα την επιλογή του προσώπου του Μακεδόνα βασιλιά ως θέμα: είναι «σύμβολον ενότητος» για τον Ελληνισμό. Την ίδια χρονιά, τον Αλέξανδρο θα επικαλεστεί ως παράδειγμα για ενότητα και υπεροχή των Ελλήνων στον πρυτανικό του λόγο ο Ιωάννης Σούτσος, ενώ μια χρονιά πριν ο γυμνασιάρχης Ναυπλίου Πυκαίος, στο λόγο που εκφώνησε κατά τη θεμελίωση του κτηρίου του Γυμνασίου, αναφέρθηκε στα όσα έπραξε η Ελλάδα «διά τοῦ ἥρωός της Μεγάλου Ἀλεξάνδρου». Τέλος, μια χρονιά αργότερα, το 1859 ο Κ. Φρεαρίτης μεταφράζει από τα γερμανικά την ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου του Droysen. Πλέον η μορφή του Αλέξανδρου έχει επικρατήσει στη συνείδηση των λογίων του νεοελληνικού κράτους - οι αναφορές και οι υπαινιγμοί στο πρόσωπό του αποτελούν κοινό τόπο (Ασώπιος 1857: 57, Ι.Ε.Ε. ΙΓ΄: 459, 469-470). Αυτή η σύνδεση του Αλέξανδρου με τη Μεγάλη Ιδέα τεκμηριώνεται και από μια αναφορά ενός πνευματικού ανθρώπου της περιοχής του Πόντου, του Περικλή Τριανταφυλλίδη, ο οποίος, σε λόγο που εκφώνησε στην Τραπεζούντα στις 7 Απριλίου 1865 με αφορμή την ανάρρηση στο θρόνο της Ελλάδας του Γεωργίου Α΄, απευθυνόμενος στο Γεώργιο, ανάμεσα στα άλλα σημειώνει: «Ἐλθέ, λοιπόν, ἐκλεκτέ τοῦ ἔθνους, χριστέ Κυρίου, λαοπόθητε καί ἐθνοσῶστα βασιλεῦ, ἐλθέ ἐκ τῶν ὑπερβορείων τόπων εἰς τήν γῆν μεγάλων ἀναμνήσεων καί συμβεβηκότων, εἰς τήν πατρίδα τῆς σοφίας καί δόξης, εἰς τήν γενέτειραν τῶν θεῶν καί τῶν ἡρώων….Ἐλθέ, ἄναξ, οἱ λαοί τῆς Ἀνατολῆς σέ προσδοκῶσι. Καί καθώς ὁ μαθητής τοῦ Ἀριστοτέλους, ὁ Ἕλλην Ἀλέξανδρος, διά τῶν δέκα χιλιάδων γάμων συνεφιλίου καί συνήνωνε τά φύσει ἐχθρά καί πολέμια ἔθνη, καί διά τῶν Ἑλληνικῶν γραμμάτων ἐνεφύτευε τόν πολιτισμόν εἰς τήν ἐκβαρβαρωμένην Ἀσίαν, ὥστε διά τῶν διαδόχων αὐτοῦ ἡ Ἑλληνική παιδεία κατέστη πανταχοῦ, καί ἀνεδείκνυε κέντρον πολιτισμοῦ τάς ἀγόνους καί χέρσους τῆς Ἀσίας πεδιάδας, καί τραγωδίαι Ἑλληνικαί παρίσταντο καί εἰς αὐτάς τάς ἀγρίας τῶν Πάρθων αὐλάς, οὕτω καί Σύ, τόν θρόνον σου παρά τά προπύλαια τῆς Ἀνατολῆς στήσας, φάρον σελαγίζοντα καί δαδουχοῦντα ἀνάδειξον τήν πατρίδα, ἀφ’ ἧς νά ἀρύωνται φῶς οἱ ἐσκοτισμένοι τῆς Ἀσίας λαοί…». (από το βιβλίο του Τριανταφυλλίδη «Τα Ποντικά» σε: Λαμψίδης 2015: 87). Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 409 Στην παραπάνω αναφορά, εκτός του ότι προβάλλεται ο Αλέξανδρος ως Πανέλληνας ηγεμόνας που συντέλεσε στο μεγαλείο του ελληνισμού, μέσα από την εξάπλωση του ελληνικού πολιτισμού, με συνέπεια τον εκπολιτισμό και τη συναδέρφωση των ανατολικών λαών, διαπιστώνεται, για άλλη μια φορά, η προβολή του Μακεδόνα βασιλιά ως προτύπου βασιλέως, αυτή τη φορά για το Γεώργιο Α΄, το νέο βασιλιά της Ελλάδας. Το γενικότερο βέβαια πλαίσιο του λόγου του Τριανταφυλλίδη – που δεν γνωρίζουμε, βέβαια, αν έφτασε ποτέ και στα αφτιά του ίδιου του Γεωργίου, αν και ο Τριανταφυλλίδης αναφέρεται και σε κάποιον «αντιπρόσωπο του ελληνικού έθνους» – είναι αυτό της προβολής του Τραπεζούντιου και γενικότερα ποντιακού ελληνισμού ως αλύτρωτου, που εμπνέεται από «τους ίδιους πόθους, τα ίδια αισθήματα, τις ίδιες ελπίδες» με τον υπόλοιπο ελληνισμό. Από τις παραπάνω αναφορές, αξίζει να σταθούμε λίγο περισσότερο στο λόγο που εκφώνησε ο Ασώπιος, καθώς αποτελεί ουσιαστικά επιτομή του τρόπου πρόσληψης του Αλέξανδρου από τη λογιοσύνη της πρωτεύουσας του νεοελληνικού κράτους. Ο Ασώπιος αναφέρεται αρχικά στον «Έλληνα Αλέξανδρο» που «εγκατέσπειρε και μεταμφύτευσε εις την Ασίαν και Αφρικήν τα αγαθά της Ελλάδος», δράση που τον καθιστά πρότυπο και για τους σύγχρονούς του Έλληνες, όπως σημειώνει. Στη συνέχεια αναφέρεται διεξοδικά στις αμφισβητήσεις που δέχτηκε διαχρονικά ο Αλέξανδρος, αντιπαραθέτοντας καταρχάς σχηματικά τους θετικούς (Μέγας, ευεργέτης ανθρώπων, ολίγον κατώτερος της θείας φύσης) και αρνητικούς χαρακτηρισμούς του (λαοδάμαντας, εθνοφθόρος, ληστής, κοσμαρπάγας). Για το σχηματισμό της εικόνας για τον Αλέξανδρο προκρίνει ως πιο αξιόπιστο τον Αρριανό αντί για τον Κούρτιο ή το Σενέκα και μάλιστα επιτίθεται εναντίον του ήθους του τελευταίου. Υπερασπίζεται την ελληνικότητα του Αλέξανδρου και του Φιλίππου έναντι των αιτιάσεων του ρήτορα Δημοσθένη, τον αντιμακεδονισμό του οποίου αποδομεί πλήρως, κάνοντας και αναφορές σε άλλους αρχαίους ρήτορες και ιστορικούς, όπως ο Ισοκράτης. Στέκεται ιδιαίτερα στις αναφορές συγχρόνων του ξένων μελετητών και ιστορικών από την Ευρώπη (Γαλλία, Αγγλία, Γερμανία) για τον Αλέξανδρο, αναλύοντάς τες και φροντίζοντας να επιχειρηματολογεί με συνέπεια κατά των αρνητικών αναφορών. Μάλιστα, στο σημείο αυτό ο λόγος του Ασώπιου αποδεικνύεται ιδιαίτερα πολύτιμος ως πηγή για τις ρήσεις μεγάλων προσωπικοτήτων της πολιτικής και του πολιτισμού για τον Αλέξανδρο, όπως ο Μοντεσκιέ, ο Ναπολέων και άλλοι. Στη συνέχεια επιστρέφει στην αρχαιότητα και χαρακτηρίζει το έργο του Φιλίππου να ενώσει τους Έλληνες «ηράκλειο» και προχωρά σε ανάλυση με στόχο να αποδείξει ότι η μακεδονική βασιλεία ανέλαβε τον ελληνισμό από εκεί που τον άφησε το μοντέλο της αθηναϊκής δημοκρατίας και της πόλης – κράτους, για να τον οδηγήσει ακόμη ψηλότερα. Στο σημείο αυτό τεκμηριώνει με ιστορικές αναφορές πως το παλιό μοντέλο βρισκόταν εδώ και καιρό σε πολιτική και ηθική παρακμή, με την πτώση της ηγεμονίας Αθηναίων, Σπαρτιατών και Θηβαίων και
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 410 την ανάμειξη του περσικού παράγοντα στα ελληνικά πράγματα. Συνεχίζει με την ανάδειξη των αρετών και του σχεδίου του Αλέξανδρου, όπως της πολιτικής σύνεσης, της πολιτικής της συγχώνευσης των λαών με στόχο τη διάδοση του πολιτισμού, της ίδρυσης πόλεων και της προόδου που επήλθε στο εμπόριο και στη ναυτιλία και άλλων. Μάλιστα, αναδεικνύει ιδιαίτερα το σεβασμό που επέδειξε ο Αλέξανδρος στους ξένους θεούς των υποταγμένων λαών, σε αντίθεση με τις καταστροφές ιερών από Ξέρξη και Καμβύση σε Ελλάδα και Αίγυπτο αντίστοιχα, τις σφαγές των ιθαγενών πληθυσμών που διέπραξαν οι Ισπανοί κονκισταδόρες στην Αμερική στο όνομα του χριστιανισμού και τους θρησκευτικούς πολέμους της Ευρώπης. Επιστρέφοντας στη σημασία της δράσης του Αλέξανδρου, αντιπαραθέτει δύο φορές το έργο του με αυτό του Μεγάλου Κωνσταντίνου και χαρακτηρίζει τον Αλέξανδρο «προάγγελο και προαπόστολο του χριστιανισμού». Ένα άλλο πεδίο που αναλύει είναι αυτό της στρατηγικής μεγαλοφυίας του Αλέξανδρου, σε αντιπαράθεση με μια σειρά από στρατηγούς, αρχαίους και μεταγενέστερους. Μάλιστα επιμένει στην αντιπαράθεση με το Ναπολέοντα, καταγράφοντας τα κοινά σημεία των δύο, όπως η συμπεριφορά τους απέναντι στους στρατιώτες τους. Δεν αποκρύπτει, αλλά, αντιθέτως, καταδικάζει τις δολοφονικές ενέργειες του Αλέξανδρου κατά του Κλείτου, του Φιλώτα, του Παρμενίωνα και του Καλλισθένη, ωστόσο σπεύδει να μετριάσει και εν μέρει να δικαιολογήσει τις πράξεις αυτές, κάνοντας λόγο για «τον απότομο τρόπο του Κλείτου» ή «την ύποπτη διαγωγή του Φιλώτα» ή ακόμα και «τις σοφιστείες του Καλλισθένη». Εν τέλει, σημειώνει, πως οι αρνητικές αυτές πράξεις του Μακεδόνα βασιλιά εξαφανίζονται, αν συγκριθούν με το όλο έργο του. Επιπλέον αναφέρεται διεξοδικά στην Imitatio Alexandri των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Συν τοις άλλοις, σημειώνει εμφαντικά πως «το σημερινό ελληνικό πανεπιστήμιο το χρωστάμε στον Αλέξανδρο», καθότι τα αρχαία πρότυπα ακριβώς του πανεπιστημίου, το Μουσείο και η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας ήταν έργα όχι μόνο των Πτολεμαίων, αλλά και του Αλέξανδρου. Τονίζει ακόμα πως ο Ελληνισμός χρωστά στον Αλέξανδρο τη μακραίωνη επιβίωσή του, επειδή αυτός, με τις πόλεις, τις αποικίες, τις επιμειξίες, την ελληνική εξουσία που διέδωσε, κατέστησε τον ελληνισμό ανθεκτικό έναντι των βάρβαρων κατακτητών που ήρθαν αργότερα από την ανατολή. Καταλήγει, με προτροπές προς τους νέους: «Τούτου (του Αλέξανδρου) ἡ ἀληθής ἱστορία εἰς χεῑρας παίδων Ἑλλήνων εἶναι ὑπέρ πᾶσαν ἄλλην προτιμοτέραν» (Ασώπιος 1857:1-106). Ο λόγος του Ασώπιου εμπεριέχει όλο τον προβληματισμό των λογίων της εποχής του για τον Αλέξανδρο, όταν αμφισβητήθηκε από ορισμένους ο Μακεδόνας βασιλιάς, εξαιτίας της αναβίωσης του αρχαίου δημοκρατικού «αθηναϊκού ιδεώδους» στη νεοπαγή πρωτεύουσα του νεοελληνικού κράτους. Ο ίδιος ο Ασώπιος, στις σημειώσεις του λόγου του, συνοψίζει όλες τις κατηγορίες κατά του Αλέξανδρου και ανταπαντά πειστικά με επιχειρήματα και με πολλές αναφορές σε συγγραφείς, αρχαίους και Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 411 σύγχρονούς του. Ο Ασώπιος στόχευε στην ένταξη του Αλέξανδρου στη συλλογική συνείδηση του ελληνισμού με απώτερο σκοπό η μορφή του να εμπνεύσει τους Έλληνες και ιδιαίτερα τους νέους για την ανύψωση και πρόοδο της πατρίδας, για τη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού στην ανατολή μέσω της παιδείας, για την ετοιμότητα για μάχες και θυσίες υπέρ πατρίδος, και για τη δόξα του ελληνισμού (Ασώπιος 1957: 43-44). Από τις αναφορές αυτές συνάγεται – και πάλι – ένας συσχετισμός με το όραμα της Μεγάλης Ιδέας, που είχε αρχίσει να κυοφορείται στην ηγεσία και διανόηση του νεοελληνικού κράτους και ο Ασώπιος, ως πρύτανις του Πανεπιστημίου Αθηνών, δε θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση στην τάση αυτή. Γι’αυτό και επιλέγει να απαντήσει με καυστικό τρόπο και στην εφημερίδα «Πρωϊνός Κήρυξ», στις σημειώσεις της έκδοσης του λόγου του, καθώς η εφημερίδα αυτή, λίγες μέρες αφότου είχε εκφωνήσει το λόγο του, καταφέρθηκε εναντίον του περιεχομένου του και εναντίον του Αλέξανδρου . Σε κάθε περίπτωση ο Ασώπιος τεκμηριώνει τα θετικά της 505 προσωπικότητας και του έργου του Αλέξανδρου και επιχειρηματολογεί φιλότιμα και σε μεγάλο βαθμό πετυχημένα ακόμα και στο ζήτημα της ελληνικότητάς του, χωρίς να έχει και τις γνώσεις που έχουμε εμείς σήμερα. Αναδεικνύει τελικά τον Αλέξανδρο ως σύμβολο του ελληνισμού και παράλληλα φωτίζει - με πλείστες αναφορές στα αυθεντικά κείμενά τους - τις θέσεις για τον Αλέξανδρο πάρα πολλών μελετητών, διανοητών και ιστορικών, αρχαίων και σύγχρονων, Ελλήνων και ξένων. Από την άποψη αυτή, ο λόγος του αποτελεί πολύτιμη πηγή και για όποιον θέλει να μελετήσει την πρόσληψη του Αλέξανδρου στην Ελλάδα, στην αρχαία Ρώμη αλλά και στην Ευρώπη του διαφωτισμού και του 19 αιώνα. ου Το 1880 ο Θεσσαλονικιός στην καταγωγή λόγιος Γεώργιος Παπαγεωργίου θα εκδώσει στην Αθήνα το «Βίο του Μεγάλου Αλεξάνδρου», στον οποίο και διατυπώνει την πρόθεσή του να προβάλει τον Αλέξανδρο ως πρότυπο για τη διάπλαση των Ελληνοπαίδων της εποχής του. Τρία χρόνια αργότερα, ο λόγιος Γεώργιος Λαμπίσης εκδίδει μια δική του «Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου», στην οποία τον προβάλλει ως «αυτοκράτορα των Ελλήνων» και κοσμοκράτορα, υπερασπίζεται την ελληνικότητά του, αλλά τον επικρίνει για την αλλαγή συμπεριφοράς στην Ασία και τις εκτελέσεις των Φιλώτα, Παρμενίωνα, Κλείτου (Καψωμάνης 2004: 38, 43). Ο Γ. Σκορδέλης πάλι γράφει στον «Παρνασσό» εν έτει 1883 πως «Ό έλληνικός λαός…ἐξ ἅπαντος ἐν τῶ βάθει της καρδίας αὐτοῡ ηὔχετο, ἵνα ὁ Θεός των χριστιανών ἀναστήση νέον τινά Ἀλέξανδρον λυτρωτήν τοῡ λαοῦ του ἐκ τῆς τυραννίας τῶν ἀπίστων…», αναφερόμενος στον ελληνισμό της Τουρκοκρατίας και στην ανάγνωση της Φυλλάδας (Βελουδής 1989 (1977): 126). Έτσι, μετά και τους πανηγυρικούς Ελλήνων λογίων της εποχής, ο Αλέξανδρος εγκαθίσταται 505 Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ασώπιος τους καλεί ουσιαστικά να…μετονομάσουν την εφημερίδα τους σε…Νυχτερινό Κήρυκα, ενώ δε διστάζει να τους χαρακτηρίσει ως … συμπράκτορες του Φαλμεράϊερ! (Ασώπιος 1857: 105-106).
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 412 εντυπωσιακά στην καρδιά της Αθήνας και με τη μορφή ενός… ξενοδοχείου. Το 1889 οικοδομείται στη γωνία της οδού Αθηνάς με την πλατεία Ομονοίας το -τριώροφο αρχικά, τετραώροφο μετά το 1920 - ξενοδοχείο «Μέγας Αλέξανδρος», νεοκλασικού ρυθμού, με βάση τα σχέδια του μεγάλου Γερμανού αρχιτέκτονα Ernst Ziller (1837- 1923), με την επιγραφή του ονόματος να καταλαμβάνει μεγάλο μέρος της πρόσοψης. Εκεί υπήρχε στο εσωτερικό του και μαρμάρινη προτομή του Έλληνα στρατηλάτη . 506 Ωστόσο είναι στον αλύτρωτο ελληνισμό της Μακεδονίας που οι αναφορές στον Αλέξανδρο αποκτούν ένα ιδιαίτερο αγωνιστικό και επαναστατικό περιεχόμενο: ο Τσάμης Καρατάσος, ο μεγάλος αυτός Έλληνας οπλαρχηγός της επανάστασης του 1821 με καταγωγή από τη Μακεδονία, που έλαβε μέρος στην επανάσταση της Νάουσας και πολέμησε κι αργότερα σε διάφορα μέτωπα, το 1854 προσπάθησε να ξεσηκώσει τους Μακεδόνες –συγκεκριμένα τους κατοίκους της Χαλκιδικής - και πάλι να επαναστατήσουν εναντίον των Τούρκων, με μια προκήρυξη που περιείχε και τα παρακάτω λόγια: «Ποιάν ἂλλην ἐποχήν περιμένετε, ἀδελφοί Μακεδόνες; Θά ἀνεχθῶμεν βλέποντες τήν τιμήν μας καταπατουμένην, τήν ἰδιοκτησίαν διαρπαζομένην καί τήν ἀμώμητον ημῶν θρησκείαν έξυβριζομένην;{….} Μήπως δέν ρέει εἰς τάς φλέβας μας αἶμα Μακεδονικόν; Μήπως δέν εἲμεθα ἀπόγονοι τῶν ἐνδόξων Φιλίππων; Μήπως δέν εἲμεθα ἀπόγονοι τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου καί τοῦ αὐτοκράτορος Βασιλείου; Δεῦτε λοιπόν δράμωμεν εἰς τά ὂπλα!». Εδώ αξίζει να αναφερθεί κι ένα άλλο στοιχείο, ενδεικτικό της ιδεολογικής χρήσης της μορφής του Αλέξανδρου από τους επισήμους εκπροσώπους του νεοελληνικού κράτους, ακόμα και σε διπλωματικό επίπεδο. Κατά τις ελληνοσερβικές διαπραγματεύσεις του 1866-67, που οδήγησαν σε μυστική συνθήκη συμμαχίας το Φεβρουάριο του 1867, ο Έλληνας αντιπρόσωπος Πέτρος Ζάνος προσπάθησε να πετύχει την επικύρωση των ελληνικών διεκδικήσεων στη Μακεδονία επισημαίνοντας τα ακόλουθα: «Οὐδείς θά εὑρεθῆ ἐν Ἑλλάδι ἂνθρωπος ὅστις θά θέση τήν ύπογραφήν του εἰς μίαν συνθήκην, διά τῆς οποίας διετέμνεται ἡ Μακεδονία και ἀπαλλοτριοῦται ἡ Ελλάς τῶν ἐπί αὐτῆς προαιωνίων ἀξιώσεών της. Λησμονεῖτε…ὅτι ἡ Μακεδονία εἶναι ἡ κοιτίς τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ὅτι εἶναι ἡ κατ’ ἐξοχήν ελληνική χώρα, ὅτι τέλος πάντων η Μακεδονία εἶναι ἡ πατρίς τοῦ Ἀλεξάνδρου» (Κωφός 1982:447-448, 449). Συμπεραίνουμε, επομένως, πως η μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου είχε μεγάλη βαρύτητα και αναγνωρισιμότητα, τόσο απέναντι στους Έλληνες της Μακεδονίας, ώστε να τον επικαλείται ο Καρατάσος προκειμένου να τους ξεσηκώσει, όσο και στους ξένους διπλωμάτες, συγκεκριμένα στους Σέρβους, ως αναπόσπαστο στοιχείο του 506 Στη Θεσσαλονίκη αντίστοιχα, ξενοδοχείο με την ονομασία «Μέγας Αλέξανδρος» πρέπει να κτίστηκε στη συμβολή των οδών Εγνατίας και Μεγάλου Αλεξάνδρου στις αρχές του έτους 1921, αφού μια διαφήμιση καταχωρημένη στην εφημερίδα «Μακεδονία» στις 30.10.1921 το χαρακτηρίζει ως «το πρώτο νεόδμητο της πόλης». Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 413 ελληνισμού της περιοχής, ώστε να τον χρησιμοποιεί ως διπλωματικό επιχείρημα ο Ζάνος. Στην αμέσως επόμενη περίοδο αρχίζει στο χώρο της Μακεδονίας η βουλγαρική προπαγάνδα στο πλαίσιο του πανσλαβισμού, που προβάλλει τις βουλγαρικές αξιώσεις για κατάληψη ολόκληρης της περιοχής και κατοχύρωσής της στο μελλοντικό βουλγαρικό κράτος. Η προπαγάνδα θα ενταθεί με την ίδρυση της βουλγαρικής Εξαρχείας και θα λάβει, εν τέλει, βίαιες διαστάσεις με τις ενέργειες των Βούλγαρων Κομιτατζήδων κατά του πιστού στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης ελληνορθόδοξου -ελληνόφωνου, σλαβόφωνου και βλαχόφωνου - πληθυσμού της βόρειας και μεσαίας ζώνης της Μακεδονίας. Απέναντι στην εντεινόμενη αυτή προπαγάνδα, οι Έλληνες της Έδεσσας στη Δυτική Μακεδονία αντιδρούν με υπόμνημα της 4 Ιανουαρίου 1877, στο οποίο αποκαλύπτουν τα ψεύδη της με αναφορές στον ης Αλέξανδρο και γενικότερα στο ιστορικό παρελθόν της Μακεδονίας, το οποίο και την κατοχυρώνει στον ελληνισμό. Με το ξέσπασμα του ρωσοτουρκικού πολέμου τα πάθη 507 εντείνονται. Ανήσυχοι, οι Έλληνες της Στρωμνίτσης, δια του φιλεκπαιδευτικού συλλόγου τους, στις 12 Μαρτίου 1878, προβαίνουν σε γραπτή διαμαρτυρία, στην οποία, αφού πρώτα προβάλλουν την ελληνικότητα της πόλης και της περιοχής τους («εν τοις ιεροίς ημών ναοίς ελληνιστί ποιούμεν τας ιεροτελεστίας, εν τοις σχολείοις ημών μόνη η ελληνική γλώσσα διδάσκεται…») διατρανώνουν στη συνέχεια την αποφασιστικότητά τους να υπερασπίσουν αυτήν την ελληνικότητά τους, έχοντας ως βάση την καταγωγή τους από το Φίλιππο και τον Αλέξανδρο. 508 Μάλιστα, η μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου χρησιμοποιήθηκε και ως σύμβολο συσπείρωσης των Ελλήνων Μακεδόνων επαναστατών της επανάστασης του 1878. Στις 18 Φεβρουαρίου 1878 συγκροτήθηκε στο όρος Βουρινό Κοζάνης η «Προσωρινή 507 «Αληθώς, όπως αξιώσι οι πανσλαυισταί εις την Βουλγαρίαν προσάρτησιν της Μακεδονίας πρέπει να παρουσιάσωσι τίτλους τινάς και δικαιώματα. Τοιαύτα δε θέλει παράσχει εις αυτούς είτε η ιστορία του τόπου είτε η θέλησις των κατοίκων αυτού. Κι αν πρόκειται να εξετασθή η ιστορία του τόπου, βεβαίως η Ευρώπη, δε θέλει καταφύγει εις τας εν χρήσει βουλγαρικάς ιστορίας, οι συγγραφείς των οποίων κατόρθωσαν δι’ ολίγης μελάνης να εκσλαυίσωσι τον Πατέρα της Λογικής Αριστοτέλη και τον δορυκτήτορα της Ασίας, Αλέξανδρο, και να παραστήσωσι τους Σλαυοβούλγαρους, ως τους αρχαιότερους κατοίκους της Μακεδονίας. Ο κόσμος όλος γνωρίζει τίνα γλώσσα και τίνα πολιτισμόν διέδιδον αι Μακεδονικαί φάλαγγες κατά τας θριαμβευτικάς διά της Ασίας πορείας των…Όθεν ιστορικώς η Μακεδονία ανήκει εις τους αρχαιοτάτους αυτής κατοίκους και κυρίους τους Έλληνας…»(«Η Νεότερη και Σύγχρονη Μακεδονία», επιμέλεια Ιωάννη Κολιόπουλος, Ιωάννης Χασιώτης, εκδόσεις Παπαζήση και Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, τόμος Β΄, σελ. 362). 508 «Τέλος πάντων αισθανόμενοι ότι εις τας φλέβας ημών ρέει το αίμα του Φιλίππου και Αλεξάνδρου και εμπεποτισμένοι υπό των μεγάλων παραδόσεων της ενδόξου ημών προγονικής ιστορίας και υπό του αγήρου ελληνικού πολιτισμού, δεν θέλομεν να συνενωθώμεν μετά Σλαύων, προτιμώντες οιανδήποτε άλλην πεπολιτισμένην αρχήν…» («Η Νεότερη και Σύγχρονη Μακεδονία», επιμέλεια Ιωάννης Κολιόπουλος, Ιωάννης Χασιώτης, εκδόσεις Παπαζήση και Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, τόμος Β΄, σελ. 366).
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 414 Κυβέρνησις εν τη Μακεδονία Επαρχίας Ελιμείας» από τους Ιωάννη Γκοβεδάρο, Ιωάννη Πηχεών, Ζήση Εμμανουηλίδη, παπά Χριστόδουλο, παπά Ιωάννη, Αθανάσιο Γρηγορίου και Ιωάννη Λιάτη. Την ίδια ημέρα απέστειλαν στην ελληνική κυβέρνηση επαναστατική προκήρυξη με τίτλο «Εν ονόματι του Έθνους», στην οποία, ανάμεσα στα άλλα, σημείωσαν και τα εξής: «Η ημετέρα επαρχία, μη δυνάμενη πλέον να υποφέρη τον ακατανόμαστον δούλειον τουρκικόν ζυγόν, τας ανηκούστους βιαιοπραγίας των καταδυναστευόντων την πατρίδαν του Μεγάλου Αλεξάνδρου τυράννων…και βλέπουσα ότι….η δε Υψηλή Πύλη, υπογράψασα τους προκαταρκτικούς όρους της ειρήνης μετά της Ρωσσίας απεμπολεί το πλείστον της Μακεδονίας εις τον Πανσλαβισμόν , ήρατο ως είς άνθρωπος τα όπλα, ίνα κηρύξη ενώπιον 509 Θεού και ανθρώπων την ελευθερίαν από του δουλείου ζυγού και την μετά της μητρός Ελλάδος ένωσιν αυτής….» (Κολιόπουλος 1990: 498). Η προσωρινή επαναστατική κυβέρνηση από τη Μονή Πέτρας στις 4/16 Μαρτίου 1878 απηύθυνε προκήρυξη προς όλους τους Μακεδόνες, την οποία υπέγραψαν ο Ευάγγελος Ι. Κοροβάγκος (πρόεδρος της προσωρινής επαναστατικής κυβέρνησης), και οι Παπαθανάσης Κ. Ιεροκλής και ο Κίτρους Νικόλαος. Από την προκήρυξη παρατίθεται το παρακάτω απόσπασμα: 509 Εδώ οι επαναστάτες αναφέρονται στη Συνθήκη Ειρήνης του Αγίου Στεφάνου ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και τη Ρωσία, σύμφωνα με την οποία σχεδόν όλη η Μακεδονία (στη σημερινή Βόρεια Ελλάδα), πλην Θεσσαλονίκης, θα παραχωρούνταν στη Βουλγαρία κι έτσι θα δημιουργούνταν η λεγόμενη «Μεγάλη Βουλγαρία» με έξοδο στη Αιγαίο. Η συμφωνία αυτή εξυπηρετούσε την τότε ιδεολογία του Πανσλαβισμού και τα ρωσικά σχέδια για κάθοδο στις ζεστές θάλασσες, δηλαδή το Βόρειο Αιγαίο, μέσω του ελέγχου που θα ασκούσαν στο βουλγαρικό κράτος. Σ’ αυτήν την προοπτική αντιτίθενται οι Έλληνες της Μακεδονίας, που σαφώς ήταν περισσότεροι πληθυσμιακά στις περιοχές αυτές σε σχέση με τους Βούλγαρους και επιπλέον είχαν ισχυρά ιστορικά επιχειρήματα. Τελικά η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, που δεν ελάμβανε υπόψη τα πραγματικά μεγέθη πληθυσμών στη Μακεδονία, ακυρώθηκε από τα αποτελέσματα του Συνεδρίου του Βερολίνου, αν και αποτέλεσε τη γενεσιουργό αιτία του βουλγάρικου εθνικισμού και του μακεδονικού ζητήματος. Μακρινό απόηχο του μακεδονικού ζητήματος αποτελεί σήμερα η επιθετική προπαγάνδα του κράτους των Σκοπίων εις βάρος της Ελλάδας με το σφετερισμό της ελληνικής ιστορίας, συμβόλων και μορφών, όπως η ελληνική ονομασία «Μακεδονία» και η μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, στην προσπάθεια να διαμορφωθεί μια ψευδο -μακεδονική εθνότητα ανάμεσα σε ανθρώπους σλαβικής και πιο συγκεκριμένα βουλγαρικής καταγωγής. Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 415 «Θα μείνωμεν ημείς οι Έλληνες, οι πρώτοι αθληταί της ελευθερίας καί κατά την αρχαιότηταν καί κατά τους νεωτέρους χρόνους, έσχατοι πάντων; Όχι! Μα τους ήρωες του ’21 και τα ιερά οστά των θυσιασθέντων εν Κασσάνδρα, εν Ναούση και τοις λοιποίς μέρεσι της 510 φίλτατης ημών πατρίδος. Όχι! ….. Θέλομεν ελευθέραν και ημείς την πατρίδαν μας, θέλομεν να επανέλθωμεν και ημείς εις τους κόλπους της κοινής ημών μητρός, της Ελλάδος… Ενθυμηθείτε ότι την ωραίαν πατρίδαν μας εδόξασαν άλλοτε τα όπλα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, σήμερον δε κινδυνεύει να εξοντωθή η φυλή του μεγάλου ανδρός. Ενθυμηθείτε ότι εις τα όρη και τα λαγκάδια μας έλαμπον άλλοτε τα ίχνη των προγονικών ημών θεών….» (Παπαδόπουλος 1970: 91-93). Στο παραπάνω απόσπασμα αυτό που εντυπωσιάζει δεν είναι μόνο η αναφορά στα «όπλα του μεγάλου ανδρός», του Αλέξανδρου, αλλά και η αναφορά στα ίχνη των προγονικών θεών. Οι Έλληνες λοιπόν του 18 και του 19 αιώνα, όπως και οι ου ου πρόγονοί τους, οι βυζαντινοί Έλληνες, στις κρίσιμες στιγμές επαναστάσεων, αλλά και λεπτότατων διπλωματικών χειρισμών, στηρίχθηκαν σημειολογικά στη δυναμική του ισχυρότερου άνδρα που ανέδειξε διαχρονικά ο ελληνισμός και στις μνήμες του ακατάβλητου αγώνα και της δόξας του. Η ιδεολογική χρήση της μορφής του Αλέξανδρου, σε έξαρση κατά την περίοδο της σύγκρουσης με το βουλγαρικό εθνικισμό στην τουρκοκατούμενη Μακεδονία, τεκμηριώνεται και στο έργο του Νικόλαου Πολίτη, του πρώτου μεγάλου Έλληνα λαογράφου. Γράφοντας στο Σκόκου Ημερολόγιον το 1889 το άρθρο του Αλέξανδρος ο Μέγας κατά τας δημώδεις παραδόσεις παρατηρεί πως οι Σλάβοι διδάχθηκαν από την (ψευδο-καλλισθένεια) ιστορία του Αλέξανδρου ότι «εἰς οὐδέν θά ὠφέλουν την Μακεδονίαν ὁ θαλερός πολιτισμός καί τό ἀκμαῖον ἑλληνικόν φρόνημαν τῶν κατοίκων, ἄν μή ἔσωζον αὐτήν ἡ ἀλκή τοῦ Ἀλεξάνδρου καἰ αἱ λόγχαι τῶν Μακεδονικῶν φαλάγγων. Καί τά διδάγματα ταῦτα τελεσφόρως χρησιμοποιοῦσιν ἐν ταῖς σημεριναῖς ἐνεργείαις αὐτῶν πρός κατίσχυσιν ἐν Μακεδονία». (Πολίτης 1889: 40). Επιπλέον, στην αυγή του 20 αιώνα κι ενώ σύννεφα μαζεύονταν πάνω από τη ου Μακεδονία εξαιτίας των βουλγάρικων επιδιώξεων και της τρομοκρατικής δράσης των Βούλγαρων κομιτατζήδων έναντι ελληνικών πληθυσμών, στην Αθήνα ο «Κεντρικός Μακεδονικός Σύλλογος» του γιατρού Θεοχάρη Γερογιάννη (με καταγωγή από την Αρναία Χαλκιδικής) εξέδιδε εικονογραφημένη εφημερίδα με τίτλο «Μέγας 510 Εδώ αναφέρονται στην ελληνική επανάσταση του 1821 στη Μακεδονία, η οποία εκδηλώθηκε κυρίως στη Χαλκιδική και στην Ημαθία στην περιοχή της Νάουσας (βλέπε και παραπάνω στο κεφάλαιο 4.4.) και είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή της πόλης από τον οθωμανικό στρατό, οι δε Ναουσαίοι έπεσαν ηρωικά μαχόμενοι και Ναουσαίες γυναίκες προτίμησαν να αυτοκτονήσουν πέφτοντας στον καταρράχτη της Αραπίτσας, παρά να πέσουν στα χέρια των Τούρκων.
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 416 Αλέξανδρος», η οποία προωθούσε βεβαίως τα συμφέροντα του ελληνισμού στην πολύπαθη και ιστορική αυτή βόρεια ελληνική περιοχή (Γ.Ε.Σ. 1979: 125). Η εφημερίδα αποστελλόταν στο εξωτερικό δωρεάν «εἰς τούς διπλωμάτας, ἐξόχους πολιτικούς ἄνδρας, ἐθνολόγους, Γεωγραφικάς Ἑταιρείας, καί εἰς τά σπουδαιότατα τῶν ὀργάνων τῆς παγκοσμίου δημοσιογραφίας». Μάλιστα στο φύλλο της 15 Μαρτίου 1907 περιγράφεται η δράση του ης Μακεδονομάχου Αντώνιου Βλαχάκη, ο οποίος το Σεπτέμβρη του 1905 εισήλθε στη Μακεδονία με 48 γενναία παλικάρια «πρός ὑπεράσπισιν τοῦ καταδιωκόμενου καί κινδυνεύοντος ἑλληνισμοῦ ἐν τῆ πατρίδι τοῦ Ἀριστοτέλους καί τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου» (βλέπε εικόνα 79). Συν τοις άλλοις, το 1903 στην πρωτεύουσα της Ελλάδας ο Αθανάσιος Αργυρός, με καταγωγή τη Νιγρίτα Σερρών, ίδρυσε το εθνικό Μακεδονικό σωματείο «Μέγας Αλέξανδρος», το οποίο δραστηριοποιήθηκε έντονα προς την κατεύθυνση της ευαισθητοποίησης της αθηναϊκής κοινής γνώμης, με τη διοργάνωση συλλαλητηρίων υπέρ των Ελλήνων της Μακεδονίας (Βακαλοπουλος 1990:492). Επιπλέον, ο «Μέγας Αλέξανδρος» δραστηριοποιήθηκε καί προς το εξωτερικό για προβολή των αιτημάτων και των δικαίων του ελληνισμού στη Μακεδονία και στις άλλες αλύτρωτες ελληνικές περιοχές, όπως αποδεικνύεται από δύο ευχαριστήριες επιστολές που απέστειλε ο τότε πρόεδρος του σωματείου Χαρίδης Πούλιος στο διευθυντή των μουσείων της Γαλλίας Θ. Ωμόλ και στο Γάλλο βουλευτή Διον.Κοσσέν, για τις αγορεύσεις που έκαναν υπέρ του ελληνισμού κατά το έτος 1906. Είναι η 511 εποχή που ο δημοτικιστής λόγιος Χαράλαμπος Αντρεάδης εκδίδει το πόνημά του «Ο Μεγ’ Αλέξαντρος» (Αθήνα, 1904), με σκοπό ακριβώς η μορφή του Αλέξανδρου να εμπνεύσει τόλμη στους Έλληνες για τον αγώνα τους κατά των Βουλγάρων στη Μακεδονία, καθώς αυτός «ήρθε…να χαρίσει τη λευτεριά στ’ αδέρφια μας» (των αρχαίων ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας). Τον ίδιο ακριβώς σκοπό επιχειρεί και ο Περικλής Γιαννόπουλος στο έργο του «Έκκλησις προς το Πανελλήνιον Κοινόν», (Αθήνα, 1907), στο οποίο προβάλλει τον Αλέξανδρο ως κοσμοκράτορα και «εγκέφαλο του ελληνισμού» (Καψωμάνης 2004: 49-51). Ακόμα και το πατριωτικό Μακεδονικό Κομιτάτο, που ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1904 με σκοπό την προετοιμασία του Μακεδονικού Αγώνα κατά των Βουλγάρων, οι οποίοι δυναμικά πλέον διεκδικούσαν την οθωμανοκρατούμενη Μακεδονία, στη σφραγίδα του είχε ως έμβλημα το Μέγα Αλέξανδρο πλάι στον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Βασίλειο Β΄, μια ακραιφνώς πατριωτική σημειολογικά αναπαράσταση για τη Μακεδονία των Ελλήνων (εικόνα 80). Στην ίδια τη Μακεδονία, ο μακεδονομάχος Παπα –Δράκος στο χωριό Σλήμνιστα έλεγε στους χωρικούς πως «Αυτός ο Μέγας Αλέξανδρος, παιδιά μου, αυτός ο βασιλεύς των πατέρων σας, έγινεν όργανον του Θεού, διότι 511 Εφημερίδα Εμπρός, 20.12.1906. Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 417 512 εις όλον τον κόσμον που εκυρίευσε διέδωκε την ωραίαν ελληνικήν γλώσσαν μας». Η αξία του Αλέξανδρου και του Φιλίππου ως εθνικών συμβόλων των Ελλήνων στις περιοχές της Μακεδονίας που απελευθέρωσε ο ελληνικός στρατός κατά τον Α΄ και Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο (1912-1913) αποδεικνύεται και από την αλλαγή του λογότυπου της ιστορικής εφημερίδας της Θεσσαλονίκης, της «Μακεδονίας» , η οποία ιδρύθηκε το 1911. Λίγους μήνες μετά την απελευθέρωση της πόλης κατά την νικηφόρα προέλαση του ελληνικού στρατού (26.10.1912) και συγκεκριμένα στο φύλλο της Πέμπτης, 3.1.1913, η εφημερίδα τύπωσε για πρώτη φορά δίπλα στον τίτλο της τις προτομές του Αλέξανδρου και του Φιλίππου, έτσι όπως αυτές διασώζονται στα περίφημα χρυσά μετάλλια από την Ταρσό (βλέπε κεφάλαιο 2.4.), μία μορφή λογότυπου που έμελλε να διατηρήσει για πολλά χρόνια (εικόνα 81). Παράλληλα, η αθηναϊκή εφημερίδα «Σκριπ» σε πρωτοσέλιδο άρθρο στο φύλλο της 4 Φεβρουαρίου 1913 κάνει αναφορά στον Αλέξανδρο και στον ης Κωνσταντίνο για να θεμελιώσει τα ελληνικά δίκαια σε Μακεδονία και Θράκη αντίστοιχα. Χαρακτηριστική για τη μορφή του Αλέξανδρου και του Φιλίππου στην εθνική συνείδηση των Ελλήνων Μακεδόνων είναι και η αναφορά πρωτοσέλιδου άρθρου στην καβαλιώτικη καθημερινή εφημερίδα «Νεολόγος της Μακεδονίας» (έτος ίδρυσης 1913), στις 3 Οκτωβρίου του 1913, γραμμένου από το διευθυντή της εφημερίδας Γ.Δ. Κατσιγόνη, περίπου τρεις μήνες μόλις μετά την απελευθέρωση της πόλης από τον ελληνικό στρατό κατά το Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο: με αφορμή την έλευση του βασιλιά Κωνσταντίνου στην πόλη, σημειώνεται: «Εκεί κάτω ὀλίγον πλησιέστερον τοῦ χρυσοφόρου Παγγαίου αἱ σκιαί τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου καί Φιλίππου πλανωμέναι οἱ ἄνωθεν τῶν ἀνακτόρων τῶν ἀρχαίων Φιλίππων 513 θά ἀναμένουν τήν διέλευσιν τοῦ ἀνδρείου Βασιλέως μας όπως χαιρετήσουν, πρό ἡμών, τόν ἀντάξιον Διάδοχον τῶν ἐν τῆ ἀναγεννηθήση Μεγάλη Ἑλλάδι μας». Ήταν η εποχή που η προπαγάνδα των φιλοβασιλικών διατυμπάνιζε για το νέο βασιλιά της Ελλάδας: «Ο Κωνσταντίνος δε μοιάζει ούτε μιμείται το Φίλιππο και τον Αλέξανδρο. Είναι ο ίδιος ο Μέγας Αλέξανδρος που αναστήθηκε!» (Τσιρκινίδης 2006: 131). Και πάλι στην εφημερίδα «Νεολόγος της 512 Σταματίου Ράπτη \"Iστορία του Μακεδονικού Αγώνος\", Αθήνα 1911, σ. 168 σε άρθρο της Χριστίνας Κουλούρη στον Ιό της Κυριακής, εφημερίδα «Ελευθεροτυπία», 12.1.1977, http://www.iospress.gr/ios1997/ios19970112a.htm Στο ίδιο άρθρο υπάρχουν αναφορές και για το πώς ο Αλέξανδρος χρησιμοποιήθηκε από τον «ελληνομακεδονικό σύλλογο της Αθήνας» για την προσέγγιση και προσεταιρισμό των σλαβόφωνων χωρικών, που κατοικούσαν σε ορισμένες περιοχές της ευρύτερης Μακεδονίας, με επίκληση στο ένδοξο –κοινό με την υπόλοιπη Ελλάδα –παρελθόν της βασιλείας του Μακεδόνα βασιλιά. 513 Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση της περιοχής, τα ερείπια της βασιλικής Β΄ στους Φιλίππους ταυτίζονταν με το «παλάτι του Αλέξανδρου», βλέπε αναλυτικά επόμενο κεφάλαιο 4.5.
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 418 514 ης Μακεδονίας», στο πρωτοσέλιδο της 8 Οκτωβρίου 1913 δημοσιεύτηκε ποίημα του Δεκανέα της Γ΄ Μεραρχίας Ευάγγελου Πανά με τίτλο Εἰς τούς πεσόντας ἀδερφούς μας, αφιερωμένο στους πεσόντες των Βαλκανικών Πολέμων: …………………………..... «Ὄχι δέν ἐπεθάνατε μεγάθυμα λεοντάρια τοῦ Λεωνίδου ἀπόγονοι τοῦ Μπότσαρη βλαστάρια …………………………….. Θά μένουν ἀλησμόνητα τά κατορθώματά σας με γράμματα ὁλόχρυσα ἐγράφη τ’ ὄνομά σας. Σεῖς φέρατε τῆς λευτεριᾶς το μυρωμένο ἀέρι στήν χώρα τ’ Ἀλεξάνδρου μας στά εὔμορφά του μέρη». Πατριωτικού χαρακτήρα είναι και η αναφορά στον Αλέξανδρο του στρατιωτικού εμβατηρίου για τη Μακεδονία, το οποίο βασίζεται σε παραδοσιακό μακεδονίτικο σκοπό και αποτελεί το σύγχρονο ύμνο της Μακεδονίας: «Μακεδονία ξακουστή, του Αλεξάνδρου η χώρα, που έδιωξες το βάρβαρο κι ελεύθερη είσαι τώρα! Είσαι και θα’ σαι ελληνική, Ελλήνων το καμάρι και μεις θα σ’ αντικρίζουμε ελεύθερη και πάλι…..» Ακόμη, αξίζει να αναφερθεί πως ο πρώτος αθλητικός σύλλογος των Ελλήνων της Καβάλας 515 με την ονομασία «Φίλιπποι» και έτος ίδρυσης το 1906 - όταν η Καβάλα τελούσε ακόμα υπό οθωμανική κυριαρχία - σύμφωνα με τον κανονισμό του, είχε ως έμβλημα και ως παράσταση της κυκλικής σφραγίδας του την προτομή του Μεγάλου 514 Ευχαριστώ από καρδιάς τον ακάματο Καβαλιώτη ερευνητή και ευπατρίδη κ. Νικόλαο Ρουδομέτωφ για την άδεια που μου παραχώρησε να μελετήσω τα σπάνια αυτά φύλλα των ιστορικών εφημερίδων της Καβάλας στο Ιστορικό και Λογοτεχνικό Αρχείο Καβάλας (Ι.Λ.Α.Κ.). 515 Η σύγχρονη πόλη της Καβάλας απέκτησε αυτήν την ονομασία κατά το 15 με 16 αιώνα, περίπου ο ο 100 χρόνια αφότου περιήλθε υπό τον έλεγχο των Οθωμανών. Κατά την αρχαιότητα ονομαζόταν Νεάπολις και ήταν αποικία της αρχαίας Θάσου, με τη συμμετοχή αποίκων από την Πάρο, ιδρυμένη γύρω στο 630 π.Χ., γεγονός που την καθιστά την αρχαιότερη σύγχρονη πόλη της Βόρειας Ελλάδας, με εξαίρεση τον οικισμό του Λιμένα Θάσου. Κατά τη βυζαντινή περίοδο υπήρξε μια μικρή πόλη - ισχυρό οχυρό που εξασφάλιζε την επικοινωνία ανάμεσα στην Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη η Χριστούπολις, ου ονομασία που έλαβε κατά το πρώτο μισό του 8 αιώνα μ.Χ. Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 419 Αλεξάνδρου (Στεφανίδου 2007: 222, Βουζανίδου 2013: 48). Ο Μέγας Αλέξανδρος, περιέργως, παριστάνεται εδώ γενειοφόρος, ίσως ως ένας μακρινός απόηχος του γενειοφόρου «βυζαντινού» Αλέξανδρου, ίσως εξαιτίας συμφυρμού με τη μορφή του Φιλίππου, του ανθρώπου που είχε δώσει το όνομά του στη γειτονική της Καβάλας αρχαία πόλη, τα ερείπια της οποίας επίσης συσχέτιζαν με τον Αλέξανδρο, όπως θα δούμε στη συνέχεια (εικόνα 82). Στην ίδια πόλη, τουλάχιστον από το έτος 1926, υπήρχε και γυμναστικός σύλλογος με την ονομασία «Μέγας Αλέξανδρος», με συμμετοχές στους κολυμβητικούς, λεμβοδρομικούς και πυγμαχικούς αγώνες της πόλης (εφημερίδα «Κήρυξ, 10. 8. 1926, Βουζανίδου 2013: 117, 122). Νωρίτερα, κατά το έτος 1913 μαρτυρείται από ρεπορτάζ της εφημερίδας «Μακεδονία» η ύπαρξη του συλλόγου «Μέγας Αλέξανδρος» στην πόλη των Γιαννιτσών, η οποία και είχε απελευθερωθεί κατά τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο (1912). Σύμφωνα με ρεπορτάζ της εφημερίδας της 4 Αυγούστου ης 1913, ο σύλλογος πρωτοστάτησε σε εκδηλώσεις αφιερωμένες στη νίκη του ελληνικού στρατού στο μακεδονικό μέτωπο. Δέκα χρόνια αργότερα, γύρω στις αρχές του 1923, ομώνυμος μορφωτικός και γυμναστικός σύλλογος νέων είχε ιδρυθεί και στην πόλη της Έδεσσας, όπως μας πληροφορεί ένα ρεπορτάζ της εφημερίδας «Μακεδονία» της Θεσσαλονίκης (5.4.1923) και κατά το έτος 1929 μαρτυρείται η ύπαρξη ενός «μουσικοφιλολογικού συλλόγου» με την ονομασία «Μέγας Αλέξανδρος» και στη μητρόπολη της Μακεδονίας, τη Θεσσαλονίκη . Γενικότερα, από ρεπορτάζ της 516 εφημερίδας Μακεδονίας συνάγεται ότι, κατά τα τέλη της δεκαετίας 1920 με αρχές της δεκαετίας 1930, υπήρχαν και δραστηριοποιούνταν γυμναστικοί σύλλογοι με την ονομασία «Μέγας Αλέξανδρος» και σε άλλες πόλεις της Μακεδονίας, όπως η Βέροια και η Φλώρινα . Το 1922 πιστοποιείται και η ύπαρξη θεάτρου στη Θεσσαλονίκη με την 517 ονομασία «Μέγας Αλέξανδρος», από αντίστοιχο ρεπορτάζ της «Μακεδονίας» (15.8.1922). Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922), το 1928, μετά δηλαδή από πολλά χρόνια, κάνει και πάλι την εμφάνισή του ένα βιβλίο για τον Αλέξανδρο: πρόκειται για το έργο του Μιλτιάδη Σπυρομίλιου «Ο Μέγας Αλέξανδρος στις Ινδίες», στο οποίο εκφράζεται όλος ο γνωστός και από πολλούς άλλους Έλληνες συγγραφείς θαυμασμός για τον «Ελληνα βασιλιά» και το έργο του, την ενοποίηση δηλαδή των Ελλήνων και τη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού. Δύο χρόνια αργότερα εκδίδεται και η μονογραφία της φιλολόγου Αρσινόης Παπαδοπούλου, «Ο δημιουργός του Ελληνικού Έθνους» (Αθήνα), στην οποία ο Αλέξανδρος, εκτός από σύμβολο ενότητας, αγώνων και οικουμενικότητας του ελληνισμού –με στόχο την ένωση της ανθρωπότητας, - προβάλλεται και ως ο άνθρωπος που έστρωσε το χαλί για την έλευση του 516 Εφημερίδα «Μακεδονία», 25.7.1929. 517 Εφημερίδα «Μακεδονία», 27.6.1929, 24.8.1931.
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 420 χριστιανισμού, ιδέες που επαναλαμβάνει τόσο ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Δημήτριος Πετρακάκος 14 χρόνια αργότερα, στο βιβλίο του «Ο Μέγας Αλέξανδρος» (Αθήνα, 1944), όσο και ο στρατιωτικός Φώτιος Αλεβίζος («Η Ελλάς τότε και τώρα. Μέγας Αλέξανδρος – Νεοέλληνες εν τη αιωνία προθέσει του Θεού», Αθήνα, 1950), με την παράλληλη προβολή του Αλέξανδρου ως «Εθνάρχη και βασιλιά των Ελλήνων». Ο Αναστάσιος Στρατηγόπουλος κάνει επίσης παραπλήσια αναφορά στον Αλέξανδρο ως εκτελεστή του θεϊκού σχεδίου, υπερασπιστή του ελληνισμού, αλλά και παράγοντα συγχώνευσής του με τους ανατολικούς λαούς, -αίτιο φθοράς του Μακεδόνα κατά το Στρατηγόπουλο. Συν τοις άλλοις, ως σύμβολο των αγώνων, της δόξας, της ενότητας και της διάδοσης του ελληνισμού πρόβαλαν τον Αλέξανδρο στα έργα τους ο Πελλαίος στην καταγωγή συγγραφέας και πολιτικός Σωτήρης Γκοτζαμάνης (1940), ο Δυτικομακεδόνας συγγραφέας Παντελής Ιωαννίδης (Θεσσαλονίκη, 1949) και κυρίως 518 ο δικηγόρος Γεώργιος Ρουμάνης. Ο τελευταίος, στο έργο του «Μέγας Αλέξανδρος» (Αθήνα, 1958), σε μια περίοδο εθνικών εντάσεων, καθώς είχε αρχίσει ο αγώνας των Ελληνοκυπρίων κατά των Εγγλέζων και είχε συντελεστεί η καταστροφή του κωνσταντινουπολίτικου ελληνισμού από το βαθύ τουρκικό κράτος με το πογκρόμ των Σεπτεμβριανών του 1955, ανακαλεί τον Αλέξανδρο προς υπεράσπιση του ελληνισμού, φτάνοντας στο σημείο να προτείνει καθιέρωση της λατρείας του (!), προκειμένου οι Έλληνες να αναπτύξουν πνεύμα επιθετικότητας για τα δίκαιά τους (Καψωμάνης 2004: 68-72, 74, 79-81, 139-141). Είχε προηγηθεί κατά τους χρόνους της τριπλής κατοχής της Ελλάδας από τις δυνάμεις του Άξονα το ποίημα του Κώστα Τριανταφύλλου Ζη ο βασιλιάς Αλέξανδρος! («Τα τραγούδια των σκλαβωμένων», Πάτρα, 1944), στο οποίο ο ποιητής εμπλέκει αριστοτεχνικά το μύθο της Γοργόνας στις συνθήκες κατοχής της Ελλάδας: η Γοργόνα παραφυλάει στο θαλάσσιο πέρασμα μεταξύ Ιθάκης και Ζακύνθου και θέτει το αιώνιο ερώτημά της στα πλοία των νηοπομπών των κατοχικών δυνάμεων, με καταστροφικά αποτελέσματα γι’ αυτά. Μόνο από τα ελληνικά υποβρύχια παίρνει στην ελληνική γλώσσα, αυτήν που και η ίδια μιλάει, τη σωστή απάντηση και ο Αλέξανδρος γίνεται σύμβολο αντίστασης και αγώνα για τους σκλαβωμένους Έλληνες: «….Κι αλίμονο αν κι αυτοί δεν ξαίρουν ν΄ απαντήσουν, Απόκριση ή κι ευχή σε ξένη γλώσσα δώσουν, Τη γλώσσα την ελληνική σα δε γροικήσουν, Σαν τα καράβια τους, κι αυτοί δε θα γλυτώσουν. 518 Ο Ιωαννίδης τον προβάλλει παράλληλα ως κοσμοκράτορα και εντολοδόχο του θεού (Καψωμάνης 2004: 80). Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 421 Μα λεν πως μόνο τα υποβρύχιά μας γυρίζουν ατρόμητα σ’ αυτά τα μέρη τα αγριεμένα. ΄Ετσι είναι. Αυτά μπορούν μονάχα ν΄ απαντήσουν, να ρθούν μπροστά της άφοβα κι αρματωμένα. - ΄Ε, σείς, ζη ο βασιλιάς Αλέξαντρος; Τι ξαίρτε; - Ά, ναι ζη ο βασιλιάς Αλέξαντρος, κυρά μου! Τον πόλεμο βαστάει. Δε σβήνεται στους αιώνες! Για σένα φέρνω μήνυμα. ΄Ελα πιο κοντά μου. Παραμερίζει αυτή και συλλογιέται : -Να τους πιστέψω σε ότι λέν στο ρώτημά μου ;… Μα βλέπει ευτύς φωτιές στο πέλαγο, συντρίμια. -΄Ω ! ναι, ζη ο βασιλιάς Αλέξαντρος, παιδιά μου !» 519 Ο πανεπιστημιακός Ευάγγελος Σδράκας εξέδωσε το 1953 το βιβλίο του με τίτλο «Μέγας Αλέξανδρος –Το θαύμα των αιώνων», στο οποίο τον εξυμνεί για τις αρετές του και τον προβάλλει κυρίως ως εμπνευστή του σχεδίου για τη συναδέλφωση των λαών και τη δημιουργία ενός παγκόσμιου κράτους (Καψωμάνης 2004: 92-95). Ο Βασίλειος Καλαϊτζάκης, συγγραφέας του σχετικού με τον Αλέξανδρο λήμματος της «Θρησκευτικής και Ηθικής Εγκυκλοπαίδειας» (Αθήνα, 1953), προβάλλει το Μακεδόνα βασιλιά ως το σύμβολο της υπεροχής του ελληνισμού, που οδήγησε τους Έλληνες τόσο στη δημιουργία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, όσο και στην Ελληνική Επανάσταση του 1821. Ο καθηγητής ιστορίας Απόστολος Δασκαλάκης το 1963 πρόβαλε επίσης τον Αλέξανδρο ως απόστολο του ελληνικού πολιτισμού στην ανατολή. Ο Δημήτριος Κανατσούλης σε άρθρο του στο περιοδικό Μακεδονικά, το 1967, διερεύνησε τη σχέση του Αλέξανδρου με τον Αριστοτέλη, καθώς επίσης και τον τρόπο με τον οποίο ο Μακεδόνας βασιλιάς δημιούργησε τις κατάλληλες συνθήκες για την έλευση και διάδοση του χριστιανισμού, εμμένοντας κυρίως στη σημασία της διάδοσης της ελληνικής γλώσσας και της αξιοποίησής της ως του καταλληλότερου μέσου για την έκφραση και την εμπέδωση του περιεχομένου της χριστιανικής διδασκαλίας. Για το 520 519 http://safem.gr/index.php/eggrafa/logotexenia (28.12.2015). 520 Παράλληλα ο Κανατσούλης τονίζει τη σημασία της δημιουργίας οικουμενικού κράτους και την απρόσκοπτη επικοινωνία των λαών ως εξίσου βασική προϋπόθεση διάδοσης του χριστιανισμού, μια και
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 422 Θεόδωρο Σαράντη («Μέγας Αλέξανδρος –από την ιστορία στο θρύλο», 1970), πέρα από τις στρατιωτικές αρετές του, ο Αλέξανδρος ξεχώρισε στην εποχή του ακριβώς για το όραμα της συγχώνευσης των λαών και της δημιουργίας μιας πανανθρώπινης κοινωνίας με βάση τον ελληνικό πολιτισμό, ενώ με το Γιώργο Κιτσόπουλο («Αλέξανδρος ο Μἐγας», 1986) επανέρχεται το μοτίβο του Αλέξανδρου –φιλόσοφου σε συνδυασμό με τα σχέδιά του για τη συνένωση των λαών. Τέλος, ο Κυριάκος Βελόπουλος στο έργο του «Αλέξανδρος ο Μέγιστος των Ελλήνων» (Θεσσαλονίκη, 1998) τον προβάλλει ως στήριγμα του ελληνισμού, ενάρετο ηγέτη, κοσμοκράτορα και εμπνευστή του σχεδίου για παγκόσμια ειρήνη (Κανατσούλης 1967: 27-28, Καψωμάνης 2004: 97 -98, 106-107, 110-111, 241, Demandt 2009: 454) . 521 επέτρεψε το συγκρητισμό των θρησκειών και την αποδοχή από τον ελληνισμό ξένων θρησκευτικών ρευμάτων, ένα από τα οποία ήταν εν τέλει και ο χριστιανισμός. Επισημαίνει, επίσης, πόσο κοντά στη χριστιανική θεώρηση της ισότητας όλων έναντι του θεού ήταν ο κοσμοπολιτισμός του Αλέξανδρου, η έλλειψη διάκρισης μεταξύ Ελλήνων και Ασιατών (Περσών). Στο ίδιο άρθρο, χαρακτηρίζει τον Αλέξανδρο ως τη μεγαλύτερη δύναμη του κόσμου και διερευνά το περιεχόμενο της διδασκαλίας του Αριστοτέλη στο νεαρό Αλέξανδρο, τις επιδράσεις του σε αυτόν, αλλά και τις αντιθέσεις τους (Κανατσούλης 1967: 1-30). Βέβαια οι αναφορές στον Αλέξανδρο ως δημιουργό όλων των συνθηκών που οδήγησαν στην έλευση του χριστιανισμού είναι πολλές ακόμη στο έργο Ελλήνων και ξένων συγγραφέων. Ενδεικτικά σημειώνουμε ακόμη ένα άρθρο του Δ. Κανατσούλη, «Το πολιτιστικόν έργον του Μ. Αλεξάνδρου», στο βιβλίο «Μέγας Αλέξανδρος: αφιέρωμα στα 2300 χρόνια από το θάνατό του» της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1980, όπως επίσης και το σχολικό εγχειρίδιο αρχαίας ιστορίας της Γ΄ δημοτικού, της Βασιλικής Λυμπεροπούλου κατά την περίοδο της δικτατορίας (Καψωμάνης 2004: 156, 212). 521 Για περισσότερες και πιο αναλυτικές αναφορές σε κάθε συγγραφέα καθώς και για άλλους συγγραφείς βλέπε Καψωμάνη 2004. Η συμπερίληψη των παραπάνω συγγραφέων από το έργο του Καψωμάνη εδώ είναι ενδεικτική και στοχεύει στο να συλλάβει ο αναγνώστης τη διαχρονική προβολή ου ου του Αλέξανδρου, μέσα από συγκεκριμένες θεωρήσεις του στην Ελλάδα του 19 και του 20 αιώνα. Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 423 4.5. Λαϊκή παράδοση και θέατρο σκιών Στη λαϊκή παράδοση των Ελλήνων ο Αλέξανδρος κατέχει κυρίαρχη θέση: ο πρώην Πατριάρχης Αντιοχείας Αθανάσιος σημειώνει χαρακτηριστικά, το 1701: «Ἐπαινοῦσιν οἱ Ἕλληνες τόν Μακεδόνα Ἀλέξανδρον…διά τάς ὑπέρ ἄνθρωπον δηλονότι ἐκείνου ἀνδραγαθίας καί κατορθώματα» (Δημαράς 1989: 130). Ο Πολίτης πάλι σημειώνει εμφαντικά πως «τό ὄνομα τοῦ Ἀλεξάνδρου ζῆ ἀνεπίληστον ἐν πάση γωνία τῆς ἑλληνικής γῆς, καί ὁ ἐσχατος ἀγρότης ἐπαναλαμβάνει θαυμάσια ἀκούσματα περί τῶν μυθωδῶν κατορθωμάτων καί περιπετειῶν τοῦ μεγάλου βασιλέως ἐν χώραις ἀπωτάταις» (Πολίτης 1889: 37-38). Ο Γερμανός βυζαντινολόγος και ελληνιστής Karl Dieterich σημειώνει το 1904: «Ένας από τους κύριους λόγους που επικαλούνται οι Έλληνες, για να διατρανώσουν ότι η Μακεδονία είναι δική τους, είναι ότι στην πανάρχαια αυτή ελληνική γη η μνήμη του Μεγάλου Αλεξάνδρου είναι ακόμη ζωντανή. Σε κάθε περίπτωση είναι σωστό και διαπιστωμένο, το ότι ο ιδρυτής της ελληνικής κοσμοκρατορίας και πρόγονος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έχει διατηρηθεί στη συνείδηση του ελληνικού λαού ως κορυφαία μορφή του παρελθόντος του» (Dieterich 1904) . 522 Ο Άγγλος περιηγητής Άμποτ, επισκεπτόμενος τη Μακεδονία το 1902 σημειώνει πως τόσο οι Τούρκοι, όσο και οι Έλληνες, ακόμη και οι φτωχότεροι χωρικοί, είναι γεμάτοι από την ιστορία του Αλέξανδρου, αν και συχνά σε αυτήν ο Αλέξανδρος συγχέεται με το Σκεντέρπεη. Τονίζει ακόμη ο Άμποτ πως το όνομα του Αλέξανδρου θεωρείται ότι έχει μια μυστηριώδη δύναμη πάνω στα πνεύματα του κακού και πως γενικότερα θυμίζει πολλά στους Μακεδόνες (Abbott 1903: 294-95) Ποικίλα είναι τα παραδείγματα από τη λαϊκή παράδοση του 15 ως και του 20 ου ου αιώνα που αποδεικνύουν τις παραπάνω επισημάνσεις. Στους Φιλίππους της Ανατολικής Μακεδονίας, την πόλη που ίδρυσε ο ίδιος ο Φίλιππος δίνοντάς της το όνομά του, κοντά στη σύγχρονη πόλη της Καβάλας, υπάρχει το πελώριο, ύψους 4 μέτρων, επιτύμβιο μνημείο του Ρωμαίου αξιωματούχου G. Vibious Quartus (εικόνα 83) . Όμως, τόσο ο Ιταλός ουμανιστής Κυριάκος ο Αγκωνίτης, ανάμεσα στα 1422- 523 524 522 Ας μη μας διαφεύγει το ότι η επισήμανση αυτή γίνεται κατά το έτος έναρξης του Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908), της ένοπλης αντιπαράθεσης Ελλήνων και Βουλγάρων σε ορισμένες περιοχές, κυρίως της σημερινής δυτικής και κεντρικής Μακεδονίας, για την οριστική επικράτηση του ενός ή του άλλου. 523 Οι Τούρκοι ονόμαζαν το μνημείο Ντικιλί Τας, δηλαδή «Όρθια Πέτρα» και από αυτό το τοπωνύμιο πήρε την ονομασία του και ο παρακείμενος διάσημος πλέον νεολιθικός οικισμός, που ανασκάπτεται ακόμα και σήμερα από κοινή ελληνογαλλική αρχαιολογική αποστολή και στον οποίο, σύμφωνα με την έρευνα, υπήρξε η αρχαιότερη παραγωγή κρασιού στην Ευρώπη, γύρω στο 4300 π.Χ. 524 Η περιγραφή του Κυριάκου του Αγκωνίτη έχει ως εξής: ad Philippos ingens in via spectaculum videtur unico de lapido monumentum, quod hodie Alexandri Bucephali praesepium incertum vulgus appellat (Spyridakis 1973: 192).
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 424 1436, όσο και ο Ιταλός περιηγητής Angiolello στα 1470, αλλά και ο Belon, ανάμεσα στα 1546-1549 και αργότερα ο Έλληνας λαογράφος Πολίτης, στα τέλη του 19 αιώνα, ου αναφέρουν πως για τους κατοίκους της περιοχής το μνημείο αυτό ήταν ο «στάβλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου» ή το «παχνί του Βουκεφάλα». Μάλιστα ο Belon αναφέρει πως για αιώνες οι χωρικοί έξυναν τις άκρες του. Γιατί; Για να δώσουν τη μαρμαρένια σκόνη, διαλυμένη σε νερό, να την πιουν οι γυναίκες και να κάνουν παιδιά γερά σαν τον Αλέξανδρο (Πολίτης 1904: 62, Μέρτζος 1947: 203, Spyridakis 1973: 192, Βακαλόπουλος 2008: 213). Πρόκειται για χαρακτηριστική περίπτωση επιβεβαιωμένης μακραίωνης ελληνικής παράδοσης, ενώ αξίζει να σημειωθεί πως τα σημάδια από το ξύσιμο της επιφάνειας του μνημείου είναι ιδιαιτέρως εμφανή ακόμα και σήμερα. Άλλωστε, ακόμη και σήμερα οι κάτοικοι του Δοξάτου δείχνουν τον γειτονικό του μνημείου λόφο της ακρόπολης των Φιλίππων και λένε πως εκεί ο Αλέξανδρος πότιζε το άλογό του . 525 Η περίπτωση του «παχνιού του Βουκεφάλα» δεν είναι η μοναδική. Κάστρα, πύργοι, βουνά ολάκερα στη λαϊκή παράδοση των Ελλήνων της Μακεδονίας σχετίστηκαν με τον Αλέξανδρο: το 1715 ο Κωνσταντίνος Διοικητής, Έλληνας απεσταλμένος του ηγεμόνα της Βλαχίας, κατά την πορεία του στο Παγγαίο Όρος επικεφαλής ομάδας πολεμιστών, που ακολουθούσε τον τουρκικό στρατό, βρέθηκε σε ένα χωριό και σε ένα κάστρο, που οι ντόπιοι ονόμαζαν «χωριό και κάστρο του Αλέξανδρου» (εικόνα 84). Πρόκειται για το Παλαιοχώρι και το βυζαντινό Βρανόκαστρο Παγγαίου (Λυκουρίνος 1993: 47, Μεντίζης 2006: 34). Αργότερα, ο Άγγλος περιηγητής Abbott, το 1902, αναφέρει πως η «πύλη των Φιλίππων», δηλαδή τα επιβλητικά ερείπια της λεγόμενης βασιλικής Β΄, που μόνα τότε υψώνονταν στο χώρο που αργότερα θα αποκαλυφθεί ολόκληρη πόλη, ονομάζεται «Το παλάτι του Μεγάλου Αλεξάνδρου» . Η μαρτυρία αυτή του 526 Άγγλου περιηγητή σχετικά με την ντόπια παράδοση επιβεβαιώνεται εντυπωσιακά από μια καρτ – ποστάλ που έστειλε ένας Γάλλος στρατιώτης, ο οποίος βρέθηκε στην περιοχή το Νοέμβριο του 1917, μέσα στη δίνη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου: Le Palace d’ Alexandre, επιγράφεται η κάρτα αυτή (εικόνα 85) . Τους Φιλίππους ως «το καστέλλι 527 του κυροῦ τοῦ Μ. Ἀλεξάνδρου» αναφέρει το 1632 και ο Κύπριος ηγούμενος της γειτονικής Μονής Εικοσιφοινίσσης, σε επιστολή που στέλνει στον Ηerzog Carlo 525 Μαρτυρία της οικογένειας του Αμπατζόγλου Ιωάννη, τον οποίο και ευχαριστώ για την πληροφορία. 526 Abbott 1903: 293 527 Η τοπική παράδοση της βασιλικής Β΄ των Φιλίππων, ως του παλατιού του Αλέξανδρου, θα πρέπει μάλλον να συσχετιστεί με τις αναφορές της Φυλλάδας: πράγματι, στη Φυλλάδα (36-37, 50, Βελουδής 1989 (1977): 19, 25) αναφέρεται ότι ο Αλέξανδρος όρισε να συναχθούν «Μακεδονῖται, Πελαγονῖται, Ἑλλαδῖται» στους Φιλίππους, όπου επισήμως έγινε η στέψη του ως βασιλιά της Μακεδονίας, καθώς και το πρώτο συμβούλιο με τους άρχοντες, η προπαρασκευή του στρατού και η σύναξη «των φουσάτων του» για την εκστρατεία. Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 425 Emmanuele της Σαβοΐας. Στην ευρύτερη περιοχή των Φιλίππων, ΒΔ της αρχαίας πόλης, ήταν το πεδίο της ιστορικής Μάχης των Φιλίππων, που έγινε το 42 π.Χ., ανάμεσα στους δημοκρατικούς Βρούτο και Κάσσιο και τους συνεχιστές της πολιτικής του Ιουλίου Καίσαρα, Οκταβιανό Αύγουστο και Αντώνιο. Ένας από τους γηλόφους που οχυρώθηκαν τότε από τους δημοκρατικούς αποτυπώθηκε πολλούς αιώνες αργότερα στη λαϊκή μνήμη ως «Η Τούμπα του Μεγάλου Αλεξάνδρου» . Σήμερα, περίπου 360 528 μέτρα Ν-ΝΑ της τούμπας, βρίσκονται οι εγκαταστάσεις σύγχρονου πηλοθεραπευτήριου και υδροθεραπευτήριου, στη θέση ακριβώς που υπήρχε μεταβυζαντινό λουτρό και που στις μέρες μας, λόγω της γειτνίασης με την τούμπα, αναφέρεται επίσης ως «λουτρά του Μεγάλου Αλεξάνδρου». Πάνω από την πόλη της Καβάλας, στο ύψωμα «Χωράφα», υψωνόταν άλλοτε ένας εντυπωσιακός πύργος του βυζαντινού μακρού τείχους της Χριστούπολης, έργο των αρχών του 14 αιώνα. Ο πύργος αυτός, σύμφωνα με τη λαϊκή ου καβαλιώτικη παράδοση, που έφτανε σίγουρα ως και τη δεκαετία του 1960, ήταν «του Αλέξανδρου» (μαρτυρία Καβαλιώτη ποιητή Χρήστου Τσελεπή). Σύμφωνα με τους σημερινούς κατοίκους της Προσοτσάνης Δράμας στην κορυφογραμμή του Μενοικίου όρους μπορεί να δει κανείς το πρόσωπο του Αλέξανδρου . Το μεσαιωνικό κάστρο του 529 Σιδηροκάστρου βορείως των Σερρών είναι το «κάστρο του Φιλίππου» , ενώ κάστρο 530 του Αλέξανδρου υπάρχει και στο χωριό Ορφάνι της περιοχής της Καβάλας και παλάτι του Αλέξανδρου στο Σούνιο της Αττικής (η λαϊκή παράδοση των Ελλήνων της Τουρκοκρατίας ταύτιζε το ναό του Ποσειδώνα με αυτό). Απέναντι από το χωριό Ολυμπιάδα Χαλκιδικής υπάρχει το νησί Καυκανάς, όπου, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, ο Φίλιππος έκρυβε το γιο του για ασφάλεια. Στο Στρατώνι Χαλκιδικής η τοπική παράδοση τοποθετούσε το σχολείο του Αλέξανδρου, ενώ, σύμφωνα με παράδοση από τη Νάουσα, το σχολείο αυτό ήταν στην κοντινή τοποθεσία Πλακενία. Από την Κορυφή, κοντά στο χωριό Σαρακηνή Πέλλας ο Αλέξανδρος έκοψε τα κοντάρια για τις σημαίες του στρατού του. Δυο μεγάλοι βράχοι στην περιοχή της Νιγρίτας Σερρών είναι «αι πέτραις του Μεγάλου Αλεξάνδρου», που υποτίθεται ότι αυτός πέταξε εκεί. Παρόμοιο τοπωνύμιο υπάρχει και στην Αλιστράτη (Spyridakis 1973: 189-191, Βελουδής 1989 (1977): οε΄, Βακαλόπουλος 1982: 386). Πάνω από το χωριό Σταυρός της 528 Ευχαριστώ την αρχαιολόγο κ. Μαρία –Νικολαϊδου –Πατέρα, τέως προϊστάμενη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Καβάλας, για την υπόδειξή της. 529 Μαρτυρία Αμπατζόγλου Ιωάννη. 530 Για το Δεμίρ Ισάρ, όπως ήταν γνωστό το Σιδηρόκαστρο κατά την εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας, αναφέρει μια παράδοση και ο Πολίτης: σύμφωνα με αυτήν, σε ένα σημείο της βραχώδους ακρόπολης υπάρχουν δυο πλάκες που ήταν «οι πλύστρες για τις βασιλοπούλες», τις κόρες του Φιλίππου και εκεί κοντά υπήρχε ένα πιθάρι, «ο θησαυρός του Φιλίππου», γιατί το κάστρο ήταν δικό του (Πολίτης 1904: 62). Την παράδοση αυτή επιβεβαιώνει, ως περιηγητής, ο συγγραφέας Νίκος Πεντζίκης περίπου 60 χρόνια αργότερα (Πεντζίκης 1995 (1967): 37).
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 426 ανατολικής Χαλκιδικής υψώνεται «το βουνό του Αλέξανδρου» (Abbott 1903: 293-94) και κοντά στο σπήλαιο των Πετραλώνων υπάρχει ένα πλάτωμα γνωστό ως «η τράπεζα του Μεγαλέξανδρου» (Πεντζίκης 1995 (1967): 31). Στη Χαλκιδική, πάλι, στη θέση Σεράϊ του Αγά, βρίσκονται κάποιοι κίονες που ταυτίζονται στη λαϊκή παράδοση με το νομισματοκοπείο του Αλέξανδρου. Βουνό του Αλέξανδρου ονομάζουν οι Καστοριανοί ένα βουνό της περιοχής τους, όπως κατέγραψε και ο Μουτσόπουλος και 531 532 επιβεβαιώνει ο Νίκος Πεντζίκης , ενώ ακόμα και τα Πιέρια Όρη, ως το 1715, ονομάζονταν «βουνά του Αλεξάνδρου». Ο βυζαντινός πύργος του χωριού Άγιος Βασίλειος, ΒΑ της λίμνης του Λαγκαδά στην Κεντρική Μακεδονία, χτίστηκε από τον Αλέξανδρο ως προίκα για την κόρη του όταν την πάντρεψε εδώ, σύμφωνα με την τοπική παράδοση (Σπυριδάκης 1953: 388, Βακαλόπουλος 1982: 386). Οι τοπικοί θρύλοι του χωριού Άσσηρος Θεσσαλονίκης συνδέουν την ύπαρξή του με την κυριαρχία του Αλέξανδρου (Stoneman 2008: 307), ενώ στην περιοχή του Δήμου Δοξάτου Δράμας σύγχρονη πινακίδα δείχνει το δρόμο για την τοποθεσία «Πηγές Μεγάλου Αλεξάνδρου» . Στα ιαματικά λουτρά της λίμνης Βόλβης στην κεντρική Μακεδονία 533 υπάρχει κτίσμα που αναφέρεται ως «ο λουτήρας του Αλέξανδρου» και μια ακόμα 534 τοπική παράδοση εκεί αναφέρεται στους γάμους του Αλέξανδρου με την κόρη του Δαρείου (Πεντζίκης 1995 (1967): 30). Μια δεξαμενή ρωμαϊκού νερόμυλου, που επισκευάστηκε σε μεταγενέστερα χρόνια, στη θέση της ρωμαϊκής αποικίας της Πέλλας, αμέσως ανατολικά του σύγχρονου οικισμού της Νέας Πέλλας, ήταν, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, «τα λουτρά του Μ. Αλεξάνδρου». Μάλιστα βρέθηκαν εκεί κατά τις 531 «…στο λαιμό της χερσονήσου διακρίνεται η πόλη της Καστοριάς και στο βάθος το βουνό που οι Καστοριανοί ονομάζουν Μἐγα Αλέξανδρο, εξαιτίας της μορφολογίας των ασβεστολιθικών βράχων της κορυφής, που μοιάζουν, από μακριά, με πρόσωπο μαρμαρωμένου γίγαντα» (Αικατερινίδης 1996:11). 532 Πεντζίκης 1995 (1967): 9. Πρόκειται για περιηγητικό κείμενο του Πεντζίκη στη Βόρεια Ελλάδα, που γράφτηκε προκειμένου να συμπεριληφθεί σε έναν αγγλικό ταξιδιωτικό οδηγό για τη χώρα μας το 1967, ωστόσο δεν εκδόθηκε τελικά τότε, παρά μόνο μετά το θάνατο του θεσσαλονικιού λογοτέχνη. 533 Βέβαια η περίπτωση τοπωνυμίων με αναφορά στον Αλέξανδρο δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο: στο σημερινό Ιράν για παράδειγμα υπάρχει μια μεγάλη αμμώδης έκταση που φέρει την ονομασία Η έρημος του Αλέξανδρου, η «Ριγκ –ι –Ισκεντερί» (Birt: 312). Επίσης στην κοιλάδα του ποταμού Σαουάτ στο Πακιστάν τα ερείπια ενός κάστρου στους γύρω λόφους είναι «ο τόπος, όπου ο Αλέξανδρος παντρεύτηκε την Ρωξάνη», ενώ ένα παράξενο κτίσμα κοντά στο ποτάμι είναι «ο τάφος του Βουκεφάλα» (Αλεξάνδρου 1996: 59. Βλέπε και κεφάλαιο 5: «Ο Μέγας Αλέξανδρος στις παραδόσεις άλλων ιστορικών λαών»). 534 Είναι χαρακτηριστικό ότι μια διαφημιστική καταχώριση στην εφημερίδα «Μακεδονία» στις 25.5.1931 για τα λουτρά της περιοχής της Βόλβης («λουτρά Απολλωνιάδας» -Εγρή Μπουτζάκ με την παλιά τούρκικη ονομασία, κοντά στη σημερινή Νέα Μάδυτο) αποδεικνύει πως η παράδοση αυτή ήταν ζωντανή, καθότι στα λουτρά αυτά «ἐλούετο ὁ Μέγας Ἀλέξανδρος φοιτῶν εἰς τήν πλησίον Ἀκαδημίαν τοῦ Ἀριστοτέλους». Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 427 ανασκαφές 4500 αρχαία νομίσματα, καθώς και νεοελληνικά, που αποδεικνύουν το πανάρχαιο έθιμο της ρίψης νομισμάτων στην πηγή ως μέσου επίκλησης του θείου ή και τάματος για εκπλήρωση κάποιας επιθυμίας (Α.-Π. Χρυσοστόμου 2011: 283), πιθανόν επίκληση του ίδιου του Αλέξανδρου. Στο χωριό Καλλιθέα Δράμας, σύμφωνα με μαρτυρία κατοίκου το 1964, υπήρχε μια πέτρα, πάνω στην οποία έμεινε το αποτύπωμα από το πέταλο του αλόγου του Αλέξανδρου, όταν πέρασε από κει (Αικατερινίδης 2013: 1552). Κοντά στο χωριό Μεσολούρι Γρεβενών δείχνουν τον πετρωμένο Βουκεφάλα, που πέθανε εκεί και πέτρωσε επί τόπου. Επίσης, στο Δοτσικό Γρεβενών δείχνουν τα ίχνη από τα πέταλα του Βουκεφάλα πάνω στο βράχο και στον ποταμό Βενετικό, κοντά στο Ελευθεροχώρι Γρεβενών, δείχνουν ένα βαθούλωμα στη γη, που άνοιξε όταν εκεί πήδησε ο Βουκεφάλας. Αντίστοιχα, τα ίχνη από τα πέταλα του Βουκεφάλα δείχνουν και στα χωριά Μανδήλι και Σφελινό του νομού Σερρών. Παρόμοια παράδοση υπάρχει και στο Δραγοβίτσι της Καλαμπάκας στη Θεσσαλία, όπου μάλιστα τα ίχνη του Βουκεφάλα σχετίζονται και με το όραμα ενός όμορφου καβαλάρη που περνά από κει τις νύχτες, τον οποίο κάποιοι τον ταυτίζουν με τον Άγιο Γεώργιο, άλλοι όμως με τον Αλέξανδρο. Σε άλλες τοπικές παραδόσεις η πατημασιά που αποτυπώθηκε στο βράχο είναι ανθρώπινη και είναι του ίδιου του Αλέξανδρου, όπως λένε στην Κορμίστα Σερρών και στην Καλλιπεύκη του Ολύμπου . Μια παλιά βρύση στο Ροδολείβος Σερρών, στη θέση 535 «Γουρνίκια», είναι κατά παράδοση το σημείο που ξεκουραζόταν ο Αλέξανδρος καθ’οδόν για το δάσκαλό του τον Αριστοτέλη, στα Στάγειρα (Σπυριδάκης 1953: 388-389, Spyridakis 1973: 191-192, Αικατερινίδης 1996: 11, 13-14). Τέλος, η ελληνική τηλεόραση το 1978 κατέγραψε σε ντοκιμαντέρ μαρτυρίες κατοίκων της Μακεδονίας, που έκαναν λόγο για διάφορες παλιότερες ή και ζωντανές ακόμη παραδόσεις. Έτσι, σύμφωνα με αυτές τις καταγραφές, στη Μίεζα, στη Σχολή του Αριστοτέλη, οι γέροντες έλεγαν παλιότερα πως ήταν «το σπήλαιο του Μεγάλου Αλεξάνδρου». Στο χωριό Παλιά Πέλλα ο Αλέξανδρος είχε το βασίλειό του και η βρύση του χωριού κατονομάστηκε ως «η βρύση του Μεγάλου Αλεξάνδρου». Όσο για την Έδεσσα με τους καταρράχτες της, εκεί ήταν τα θερινά λουτρά του Αλέξανδρου. Στην περιοχή της Αριδαίας, εξω από το 536 535 Ο Αικατερινίδης επισημαίνει πως η απόδοση ενός αποτυπώματος στο βράχο σε ένα μυθικό πρόσωπο αποτελεί μια παράδοση μαρτυρημένη ήδη από την αρχαιότητα: ο Ηρόδοτος αναφέρει το «ίχνος του Ηρακλή» πλάι στην όχθη του Τύρη ποταμού στη Σκυθία και παρόμοια νεοελληνική παράδοση σώζεται και στην Κεφαλονιά. Άλλες τέτοιες παραδόσεις συσχετίζουν αχνάρια σε βράχους με το μεσαιωνικό ήρωα του ελληνισμού, το Διγενή Ακρίτη. Σε αυτήν την ευρύτερη παράδοση «αποτυπωμάτων ηρώων» θα πρέπει να εντάξουμε και τον Αλέξανδρο (Αικατερινίδης 2013: 1553). 536 http://www.hprt-archives.gr/V3/public/main/page-assetview.aspx?tid=69322&autostart=0 (26.5.2015). Οπωσδήποτε ενδιαφέρουσα είναι και μια άλλη καταγραφή του ντοκιμαντέρ, σύμφωνα με την οποία στο κάλυμμα της κεφαλής της γυναικείας αρχοντικής παραδοσιακής φορεσιάς της Νάουσας
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 428 χωριό Άλωρο, σε απόσταση περίπου 1000 μέτρων, διασώζονται τα ερείπια μιας γέφυρας που η τοπική παράδοση, ακόμη και σήμερα, ονοματίζει ως «γέφυρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου». Η ονοματοδοσία περιοχών και τοπωνυμίων με τον Αλέξανδρο, όσο απλοϊκή κι αν φαίνεται σήμερα, έχει τη σημασία της για τους αγράμματους χωρικούς, τους φορείς της νεοελληνικής παράδοσης των παλιότερων εποχών. Όπως εύστοχα παρατήρησε ο Βελουδής, «δείχνει την προσπάθειά τους να συνδεθούν με τον κόσμο που τους περιβάλλει, την προσπάθειά τους δηλαδή να βεβαιώσουν και να ενδυναμώσουν την ιστορικοκοινωνική τους συνείδηση» (Βελουδής 1989 (1977): πδ΄). Και ποια άραγε πιο αντιπροσωπευτική μορφή για την ιστορική συνείδηση του Νεοέλληνα από το Μακεδόνα βασιλιά, που εμπεριέχει καί τον Αχιλλέα καί τον Αριστοτέλη; Παραδόσεις ονοματοδοσίας περιοχής από τον Αλέξανδρο ή τοπωνύμια που συνδέονται με τη δράση του δεν υπάρχουν μόνο στη Μακεδονία. Η λόγια παράδοση στο έργο του Γεωργίου Κονταρή Ιστορίαι παλαιαί της περιφήμου πόλεως Αθήνης (1675) διασώζει αναφορά, σύμφωνα με την οποία, όταν ο Αλέξανδρος κατέκτησε τα Μέγαρα και την περιοχή τους τα μετονόμασε σε Αλεξανδρούπολη. Επίσης στην Αθήνα έχτισε κτήρια για να εξωραϊσει την πόλη και στο Μεσσήνη –Χισάρ της Ανατολικής Θράκης υπήρχε «κάστρο του Αλέξανδρου». Αντίστοιχα, σύμφωνα με το μητροπολίτη Ρόδου Παϊσιο, ο Αλέξανδρος, κατά το πέρασμά του από την περιοχή του Σινά, άνοιξε ένα πηγάδι για να πίνουν οι κάτοικοι του άνυδρου αυτού τόπου. Ακόμα, στη Μικρά Ασία, στην κωμόπολη Μπίγα (ελληνική ονομασία Πηγαί) στις όχθες του Γρανικού Ποταμού, όταν ακόμα ζούσαν εκεί Έλληνες, πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή, έδειχναν στην τοποθεσία Άκκιοπρου πάνω σε βράχο αποτύπωμα πετάλου αλόγου, που ήταν από το άλογο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (Αλέξανδρος μπεγιρίντζι) - κάτι που ανέφεραν και οι Τούρκοι της περιοχής (Βελουδής 1989 (1977): οε΄, Μηνάογλου 2013: 79-80, 145). Τέλος, ο Αλέξανδρος αναφέρεται και σε μια παράδοση ανθρωπο -χτισίματος γεφυριού, αυτού του Φαναριού από την Ανδριτσαίνη της Ολυμπίας: αφού οι μάστορες έκτισαν μια κόρη μέσα του, το γεφύρι είναι τόσο γερό «που και τώρα ακόμα κρατάει να περάσουν από πάνου του όλα του Μεγαλέξανδρου τ’ ασκέρια» (Πολίτης 1904: 317). Γενικότερα, οτιδήποτε είχε άρωμα αρχαιότητας στην παράδοση της Μακεδονίας αναγόταν από τους χωρικούς «στα χρόνια του Φιλίππου και του Αλέξανδρου –και του Ηρακλή», όπως χαρακτηριστικά άκουγε ο περιηγητής Abbot να του λένε (Abbot 1903: 293). Το όνομα του Αλέξανδρου σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιούνταν ως μαγικό ξόρκι για να διώξει κάποιο κακό. Στην περιοχή της Λιακκοβικιάς Παγγαίου, στην Ανατολική Μακεδονία, ο ανεμοστρόβιλος ονομαζόταν ανεμοσπλάδα, και στη διάρκειά είναι κεντημένο το μακεδονικό αστέρι μέσα σε κύκλο, όπως ακριβώς στις ασπίδες και στα δισκάρια - κοσμήματα των αρχαίων Μακεδόνων, αλλά και στο μετάλλιο του θώρακα του Αγίου Δημητρίου, στο ψηφιδωτό της βασιλικής του αγίου στη Θεσσαλονίκη (βλέπε υποσημείωση 373). Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 429 του ο κόσμος συνήθιζε να μουρμουρίζει τον παρακάτω περίεργο εξορκισμό: «Ζει, ζει και βασιλεύει ο Μέγας Αλέξανδρος» (Abbot 1903: 269). Παρόμοιος εξορκισμός αναφέρεται και στο χωριό Βυθός Κοζάνης, στη Δυτική Μακεδονία (Καμηλάκη 2001: 10). Στην Καστοριά πάλι, όταν γινόταν ανεμοστρόβιλος, έκαναν λόγο για τις «ανεμικές», τις υπηρέτριες του Αλέξανδρου, τις οποίες και ξόρκιζαν με την κατάλληλη επωδή. Αλλού στα μακεδονικά βουνά, όταν μαινόταν η καταιγίδα συνήθιζε ο λαός να λέει: «περνάει ο Μεγ’ Αλέξανδρος με τη Φάλαγγα». Όταν πάλι οι γυναίκες της Μακεδονίας έβλεπαν να πέφτει βαριά ο καιρός, σκορπούσαν στις όχθες των λιμνών και των ποταμών αλάτι και ζάχαρη φωνάζοντας: «Ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος». Ακόμα και στους Αργυράδες της Κέρκυρας, όταν έβλεπαν ανεμοστρόβιλο έλεγαν: «Κυρά διαβαίνει, κακό δεν κάνει / να χαρεί τον Αδερφό της τον Αλέξανδρο / κακό να μην μας κάνει». Ανάλογο ξόρκι υπήρχε και στην Κεφαλονιά (Σπυριδάκης 1953: 409, Παπαδόπουλος 1964 (2004)β: 155). Στη Σάμο επικαλούνταν το όνομά του για να κατευνάσουν καταιγίδες (Stoneman 20012 A: ix). Σε άλλες περιπτώσεις, το όνομά του ως ξόρκι χρησιμοποιούνταν για να εμφυσήσει σε κάποιον αγάπη και έρωτα, για να θεραπευτεί κάποιος από τσίμπημα αράχνης ή ξηροδερμία , να απαλλαγεί από τα ποντίκια και την αλεπού, να καρποφορήσουν τα 537 δέντρα και άλλα και μάλιστα η χρήση αυτή μαρτυρείται σε μια ευρεία γεωγραφική ζώνη, στη Μακεδονία, στη Θράκη (Σαράντα Εκκλησιές Αν. Θράκης), στην Κρήτη (Αξός Ρεθύμνου), στο Μεσολόγγι και στην Κύπρο - στην τελευταία ο Αλέξανδρος φαίνεται πως μοιράζεται τις ίδιες ιδιότητες με τον Άγιο Μάμα. Σε κατάδεσμο από το νησί της Αφροδίτης, για το διώξιμο της αλεπούς, γίνεται αναφορά στον Αλέξανδρο ως χριστιανό βασιλιά που πάει για προσκύνημα στα Ιεροσόλυμα (Σπυριδάκης 1953: 415-416, Βελουδής 1989 (1977): πα΄-πβ΄, Stoneman 2008: 307). Η επίκληση του ονόματος του Αλέξανδρου σ’ αυτές τις περιπτώσεις δείχνει πως ο Αλέξανδρος είχε καθιερωθεί στη λαϊκή συνείδηση σαν ένας αλεξίκακος άγιος, ικανός να διώξει κάθε κακό. Πλουσιότατο σε παραδόσεις για τον Αλέξανδρο είναι και το νησί της Ζακύνθου. Στην ακτογραμμή του νησιού δύο βράχοι ονομάζονται ως σήμερα Αλέξανδρος και Ρωξάνη (εικόνα 86). Στο χωριό Βολίμες, στη βόρεια Ζάκυνθο, υπήρχε μια παράδοση για το θάνατο του Αλέξανδρου από τις αδερφές του, με το νερό του θανάτου. Πρόκειται για αντιστροφή του μοτίβου του αθάνατου νερού, αλλά και για μακρινό απόηχο της αρχαίας αφήγησης σχετικά με το ενδεχόμενο δηλητηρίασης του Αλέξανδρου ή εναλλακτικά για αναφορά που συσχετίζεται με την παράδοση της Φυλλάδας, σύμφωνα με την οποία ο Αλέξανδρος πράγματι στο τέλος δηλητηριάζεται. Δύο παραδόσεις από το Τραγάκι και τον Άγιο Λάζαρο Ζακύνθου έχουν ηθικό δίδαγμα, καθότι στοχεύουν να δείξουν πως η έπαρση και η ύβρις του Αλέξανδρου (να πηδήξει 537 Για παράδειγμα από τους πρόσφυγες των Σαράντα Εκκλησιών της Ανατολικής Θράκης λεγόταν η εξής επωδή για θεραπεία της ξηροδερμίας: Ο Αλέξανδρος ο βασιλές να σε χτυπήσ’ πε το τοπούζ’ν του και α γιν’ς κορνιαχτός (Σπυριδάκης 1953: 416).
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 430 από το όρος Σκοπός και να συλλάβει τον ήλιο για να γίνει ο ίδιος βασιλιάς του ουρανού, -παράδοση που απηχεί τη διήγηση της ανάληψης του Αλέξανδρου στον ουρανό από το Μυθιστόρημα και προβάλλει το μοτίβο του Αλέξανδρου –Ήλιου -, να αντιστρέψει το όρος Σκοπός και άλλα) είχε ως αποτέλεσμα την τιμωρία του από το θεό, που τον θανάτωσε με κεραυνό. Άλλες δύο παραδόσεις από το χωριό Τραγάκι Ζακύνθου παρουσιάζουν τον Αλέξανδρο ως γιο του ήλιου , με τη μάνα του να μην 538 μπορεί να αποτρέψει τη μοίρα του, δηλαδή την αρπαγή του από τον πατέρα του με την ενηλικίωσή του. Σε μια μάλιστα από τις δύο αυτές παραδόσεις εμπλέκεται και το μοτίβο του αθάνατου νερού, που πρέπει να πιει ο Αλέξανδρος για να αποφύγει τη μοίρα του, στοιχείο που παρουσιάζεται και σε μια τρίτη παράδοση από την ίδια περιοχή, στην οποία μάλιστα εμφανίζεται και «Άγγελος Κυρίου» να αναγγέλλει στη μάνα του Αλέξανδρου, μια άτεκνη μέχρι τότε βασίλισσα, ότι θα συλλάβει και θα γεννήσει αρσενικό τέκνο! Επίσης, σύμφωνα με μια τέταρτη παράδοση από το Τραγάκι, μια μάγισσα έδωσε στην έγκυο μάνα να πιει το «νερό τση δύναμης» με αποτέλεσμα όταν μεγάλωσε ο Αλέξανδρος να γίνει γιγαντόκορμος με υπεράνθρωπη δύναμη. Σήκωνε ψηλά με το πιρούνι ένα βόδι, με τα χέρια ένα βαρέλι κρασί, έχτισε ένα βουνό σωρεύοντας πέτρα πάνω στην πέτρα, νίκησε σε αγώνα όλους μαζί τους 100 ξαδέρφους του. Ένας ήταν ο φόβος: να μην πέσει ποτέ, γιατί τότε δε θα μπορούσε να ξανασηκωθεί και θα πέθαινε, πράγμα το οποίο έγινε τελικά με προδοσία του επιστήθιου φίλου του. Σε άλλες παραδόσεις, πάλι από τη Ζάκυνθο, ο Αλέξανδρος ζητά το χέρι μιας νεράϊδας, που τον μαγεύει ή της κόρης μιας μάγισσας, που προκαλεί το θάνατό του με το βοτάνι ή το νερό του θανάτου. Τέλος, μια ακόμα παράδοση από το ίδιο μέρος αναφέρει πως ο ήλιος, επειδή το ανάστημα του Αλέξανδρου εμπόδιζε τις ακτίνες του να φτάσουν στη γη, προέτρεψε μια νεράϊδα του βυθού να τον πάρει για άντρα της. Ο Αλέξανδρος όμως κάποια στιγμή πέθανε και ο βράχος που φαίνεται στο Αργάσι είναι η κεφαλή του. (Σπυριδάκης 1953: 389, 402-404, 407, Βελουδής 1989 (1977): ρα΄ -ρδ΄, Αικατερινίδης 1996:14-15). Οι τελευταίες αυτές «αλεξάνδρειες» παραδόσεις συσχετίζονται με τις γνωστές δημώδεις παραδόσεις για τους γίγαντες, ή τους αρχαίους Έλληνες –γίγαντες (Σπυριδάκης 1953: 414) και φανερώνουν έτσι τη διείσδυση του αλεξάνδρειου μύθου στη λαϊκή συνείδηση και την ένταξη του μύθου του στα αρχαιοελληνικά θέματα από το λαό . 539 538 Ο Βελουδής επισημαίνει την πατρότητα του Αλέξανδρου από τον Ήλιο, κάνοντας την εξής ενδιαφέρουσα εξίσωση: Πατέρας = Νεκτεναβώ =Άμμων =Ήλιος (Βελουδής 1989 (1977): δ΄), μια εξίσωση που επιβεβαιώνει την ερμηνεία που δίνω για τον παραλληλισμό Αλέξανδρου –Απόλλωνα –Χριστού, με αφορμή την παράσταση της ανάληψης του Αλέξανδρου στο Βυζάντιο (βλέπε κεφάλαιο 3.5.2) και επαναφέρει επίσης το αρχαιότατο μοτίβο του Αλέξανδρου –Ήλιου στη νεοελληνική παράδοση. 539 Για παράδειγμα, η υπ’ αριθμό 91 καταγεγραμμένη παράδοση του Πολίτη από τη Θεσσαλία και αλλού: «Οι παλαιοί Έλληνες ήσαν ψηλοί σαν τις ψηλότερες λεύκες, και όταν έπεφταν χάμω πέθαιναν, Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 431 Ένα άλλο νησί με πλούσια παράδοση για τον Αλέξανδρο είναι το νησί της Κρήτης. Από το Κατσιδώνι της Σητείας και το Καστέλλι Φουρνής προέρχονται δύο παραδόσεις για τον Αλέξανδρο με «τράγινον αυτί» (αυτί τράγου) στην κεφαλή του, μυστικό το οποίο ο δούλος του (σύμφωνα με την παράδοση της Σητείας) το είπε σε μικρό καλάμι σε έρημο τόπο. Από εκεί όμως πέρασαν βοσκοί, και από τις καλαμιές έφτιαξαν φλογέρες, τις οποίες, όταν τις έπαιζαν, ακουγόταν πως «Αλέξανδρος ο βασιλιάς έχει τραϊνό αυτί στην κορφή στην κεφαλή», με αποτέλεσμα το μυστικό της δυσμορφίας του βασιλιά να αποκαλυφθεί. Αντίστοιχη παράδοση αναφέρει και ο Ιωάννης Κονδυλάκης από το Βιάννο της Κρήτης και παρόμοια υπάρχει και στη Μυτιλήνη και στην Τραπεζούντα του Πόντου, μόνο που στις δύο τελευταίες περιπτώσεις τα αυτιά γίνονται κέρατα –στοιχείο πλησιέστερο στην αρχαία εικονογραφία του – και το μυστικό τελικά το «φωνάζει» ο κουρέας του Αλέξανδρου σε μια τρύπα από την οποία έβγαινε νερό. Σύντομα όμως φύτρωσε εκεί κοντά μια καλαμιά, η καλαμιά έγινε και πάλι φλογέρα και το μυστικό του Αλέξανδρου φανερώθηκε. Οι ρίζες της ιδιόμορφης αυτής παράδοσης πρέπει να αναζητηθούν στον αρχαίο μύθο του βασιλιά Μίδα της Φρυγίας, το πρόσωπο του οποίου αντικαθιστά ο Αλέξανδρος, ενδεχομένως και με την επίδραση της γνωστής εικονογραφίας του Μακεδόνα βασιλιά ως κερασφόρου. Υπάρχει μια ένδειξη για το πόσο παλιά μπορεί να είναι αυτή η παράδοση: ένας Πέρσης συγγραφέας, ο Νιζάμι, έγραψε κατά τα τέλη του 13 με αρχές 14 αιώνα ένα έπος για τον ου ου Αλέξανδρο, το Σικαντάρμα –ε μπαχρί, δηλαδή «Το έπος του Αλέξανδρου κατά θάλασσα» (για την περσική παράδοση του Αλέξανδρου βλέπε κεφάλαιο 5.6). Στο έργο αυτό ο Νιζάμι δίνει μια δική του εξήγηση για το επίθετο Δουλ Καρνέϊν που χρησιμοποιεί για τον Αλέξανδρο, δηλαδή «Δικέρατος»: λέει ότι το «παρατσούκλι» αυτό του Αλέξανδρου οφείλεται στο ότι είχε μεγάλα και προεξέχοντα αυτιά και επαναλαμβάνει τον αρχαίο μύθο του Μίδα, μόνο που στη θέση του βάζει τον Αλέξανδρο: πως δηλαδή ο κουρέας του είπε το μυστικό του σε μια πηγή, πως οι καλαμιές της πηγής με το φύσημα του αέρα άρχισαν να το ψυθιρίζουν τριγύρω, μέχρι που έγινε γνωστό στον κόσμο και πως ο Αλέξανδρος, φιλοσοφώντας το πάθημά του, κατάλαβε πως τίποτα δε μένει κρυφό στη ζωή. Ο Νιζάμι αναφέρει πως για το ποίημά του χρησιμοποίησε πολλές και διάφορες πηγές, παλαιοπερσικές, ελληνικές και εβραϊκές. Είναι λοιπόν πολύ πιθανό η παράδοση της Κρήτης με τα μεγάλα αυτιά να πηγαίνει πολύ πίσω σε μια κοινή πηγή με το έργο του Νιζάμι, που στην προκειμένη περίπτωση δεν μπορεί παρά να είναι ελληνική. Επομένως θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί πως η συγκεκριμένη παράδοση έχει βυζαντινές καταβολές. Μια παράδοση από τους Λάκκους Κυδωνίας Κρήτης αναφέρει την κάθοδο του Αλέξανδρου στο βυθό της θάλασσας μέσα σε ένα γυάλινο κιβώτιο – μοτίβο παρμένο βέβαια από τη Φυλλάδα - προκειμένου να βρει το αθάνατο νερό. γιατί δεν μπορούσαν να σηκωθούν. Γι’ αυτό ο μεγαλύτερος όρκος των ήταν: Να πέσω α’ δε λέου αλήθεια!» (Πολίτης 1904:43).
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 432 Αντίστοιχη παράδοση για την αθανασία του Αλέξανδρου, χάρη στο αθάνατο νερό, υπάρχει από την περιοχή της Γόρτυνας. Η συνέχεια της παράδοσης συνδυάζει και το μοτίβο της Γοργόνας, της αθάνατης αδερφής του Αλέξανδρου. Στο Ρέθυμνο επίσης μαρτυρείται παράδοση για την αναζήτηση του αθάνατου νερού από τον Αλέξανδρο και την αδερφή του, τη Γοργόνα - Αρκούδα (για τη Γοργόνα βλέπε παρακάτω). Άλλη παράδοση, πάλι από τους Λάκκους Κυδωνίας (περιοχή Χανίων), αναφέρεται στην επάνοδο του Αλέξανδρου και των συντρόφων του από τον Κάτω Κόσμο ή τους Τόπους του Σκότους χάρη σε ένα τέχνασμα: ίππευσαν φοράδες που θήλαζαν, αφήνοντας τα μικρά τους πίσω. Παρόμοια παράδοση υπάρχει και στο Βασιλίτσι της Πυλίας Πελοποννήσου. Οι παραδόσεις αυτές είναι σε άμεση συνάφεια με τη Φυλλάδα του Αλέξανδρου (παραλλαγή ζ, βλέπε Stoneman 1993(1991): 174, 176-177), αποδεικνύοντας για άλλη μια φορά την ευρύτατη διάδοση του Μυθιστορήματος (Πάλλης 1935/1968: 26, Σπυριδάκης 1953: 392, 394-396, 400-401, 404 -405, Βελουδής 1989 (1977): ρδ΄, Provatakis 2004: 222). Σε μια άλλη προφορική παράδοση από την Κρήτη υπάρχει συμφυρμός της ιστορίας της Ιουδήθ και του Ολοφέρνη με αυτή του Αλέξανδρου. Έτσι, η Ιουδήθ γίνεται η κόρη του βασιλιά (Αλέξανδρου), την οποία αποκτά ο Ολοφέρνης, όμως αυτή τον ξεγελά και του κόβει το κεφάλι (Dieterich 1904). Τέλος, ένα άλλο κρητικό γνωμικό δίστιχο αναφέρει: Ο βασιλιάς Αλέξανδρος απού’ χε το παλάτι όπου ‘φτανε η χέραν του εκρέμα το καλάθι (Σπυριδάκης 1953: 417-418). Στις παραδόσεις της Ηπείρου διαπιστώνουμε παρόμοια στοιχεία με αυτά της Κρήτης κι άλλων ελληνικών περιοχών. Αξίζει να αναφέρουμε, για παράδειγμα, την κάθοδο του Αλέξανδρου στον Κάτω Κόσμο, από τον οποίο κατόρθωσε να επιστρέψει χάρη στο μητρικό ένστικτο της αράπικης φοράδας του, της οποίας το πουλαράκι είχε αφήσει πίσω επίτηδες. Σε μια άλλη παράδοση από τα Κουρεντοχώρια της Ηπείρου συνδυάζεται η δυσμορφία του Αλέξανδρου με αυτιά όνου και σκύλου με το μοτίβο του αθάνατου νερού, το οποίο αναζητά ο Αλέξανδρος ως φάρμακο για το σωματικό του ελάττωμα. Την παράδοση αυτή, την καταγράφει αναλυτικά ο Dieterich: στο βασιλιά με το σκυλίσιο και γαϊδουρινό αυτί μια μάγισσα προφητεύει πως θα ζήσει αιώνια, αν βρει το ποτάμι με το αθάνατο νερό, γεμίσει με αυτό τα βαρέλια του και πιει από αυτό την τεσσαρακοστή πρώτη μέρα αφού επιστρέψει πίσω στην πατρίδα. Μόνο που το ποτάμι αυτό βρίσκεται στις εσχατιές του κόσμου και ο Αλέξανδρος με τους στρατιώτες του το βρίσκει μετά από τρία χρόνια περιπλάνησης. Στην επιστροφή, όμως, δέχονται επίθεση από ένα σμήνος από τεράστιες νυχτερίδες με στόματα και σουβλερά νύχια ενός πήχυ, Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 433 οι οποίες κατασφάζουν τους στρατιώτες του και τρυπούν τα βαρέλια με το αθάνατο νερό. Έτσι, τελικά ο Μέγας Αλέξανδρος αργότερα πεθαίνει, αφού δεν κέρδισε την αθανασία. Σε κάποια πάλι παραμύθια αναφέρεται πως η μητέρα του Αλέξανδρου ήταν μια άτεκνη βασίλισσα που τη λέγανε Ρωξάνη, πως ο Αλέξανδρος από μικρός ασχολείτο με τα όπλα και πως άρχισε τα κατορθώματά του σε ηλικία 12 χρονών και πως πέθανε όταν έγινε 33 χρονών. Τέλος, από τα χωριά των Αθαμανικών Ορέων (Τζουμέρκα), προέρχεται παραλλαγή του δημοτικού τραγουδιού της Φόνισσας Μάνας με τον Αλέξανδρο στο ρόλο του ανδρός της, που τρώει ανίδεος τα μαγειρεμένα από αυτήν μέλη του παιδιού του: Αλέξανδρος ο βασιλιάς πάει να κυνηγήσει / κι ο Κωνσταντίνος ο μικρός πηγαίνει στο σχολείο (Dieterich 1904, Σπυριδάκης 1953:400, 402, 417, Βελουδής 1989 (1977): ρα΄-ρδ΄,Παπαθανάση –Μουσιοπούλου 1984:120-122). Είναι φανερή από τα παραπάνω στοιχεία των παραδόσεων η επίδραση του Μυθιστορήματος έστω παραλλαγμένη: οι τόποι του σκότους στην παράδοση της Ηπείρου γίνονται «ο Κάτω Κόσμος», το τέχνασμα με τη φοράδα παραμένει το ίδιο, οι φτερωτές γυναίκες με τα σουβλερά νύχια που επιτέθηκαν στο στρατό του Αλέξανδρου κατά το ταξίδι του στο δυτικό Ωκεανό γίνονται τεράστιες νυχτερίδες. Σαφής βέβαια είναι και ο συμφυρμός με την ιστορία του Μίδα. Αρκετές παραδόσεις του Αλέξανδρου υπάρχουν και στη Θράκη, για ορισμένες από τις οποίες ήδη έχει γίνει λόγος. Στην Κομοτηνή, αν κάποιος τρόμαζε, έλεγαν την επωδή: «Μέσα στη μέση της θάλασσας τ’ Αλέξανδρου το άλογο χλιμίντρισε». Από τα Άβδηρα προέρχεται μια παράδοση για την κάθοδο του Αλέξανδρου στον Κάτω Κόσμο σε συνδυασμό με το τέχνασμα των φοράδων, παράδοση επηρεασμένη από την αντίστοιχη διήγηση του Μυθιστορήματος. Από την Ξάνθη μια άλλη παράδοση εμπεριέχει το μοτίβο της γεροντοκτονίας, και αυτό από τη Φυλλάδα ή το Μυθιστόρημα του Αλέξανδρου, μια και - σύμφωνα με την αρχαία διήγηση του Ψευδο-Καλλισθένη - ο Αλέξανδρος σκότωσε το Νεκτεναβώ γκρεμίζοντάς τον από ύψωμα, χωρίς να ξέρει ότι είναι ο πατέρας του. Σύμφωνα με τοπικές παραδόσεις του Τυχερού και της Κορνοφωλιάς Έβρου, ο Αλέξανδρος με το στρατό του πέρασε από εκεί. Ίχνη από τα πέταλα του Βουκεφάλα δείχνει ο λαός σε βράχο πάνω σε ένα ύψωμα, στο δρόμο από την Ξάνθη στο μοναστήρι της Παναγιάς Παρθένου και στα Κιμμέρια (Spyridakis 1973: 189, 191-192, Αικατερινίδης 1996:14). Από τη Μεσημβρία, πάλι, (στη σημερινή Βουλγαρία) προέρχεται μια παραλλαγή του άσματος του Διγενή – προσκεκλημένου σε γάμο, στην οποία ο Αλέξανδρος εμφανίζεται ως ο πατέρας του γαμπρού: Αλέξανδρος ο βασιλές κάνει χαρά τον γιο ντου όλο τον κόσμο τον καλνά κι όλο το ψυχολόγι, τον Διανή δεν τον καλνά, ποχ’ την κακιά την γνώμη.
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 434 Ο Πολίτης παρατήρησε πως οι αρχικοί στίχοι ενός άλλου δημοτικού τραγουδιού των Ελλήνων από τη Σωζόπολη της Θράκης (πάλι στη σημερινή Βουλγαρία) θα πρέπει να αποτελούσαν την αρχή ενός ανεξάρτητου άσματος βασισμένου στο Μυθιστόρημα του Αλέξανδρου: Αλέξανδρος ο βασιλές ο πολυχρονεμένος, που μέτρησε ντη θάλασσα στο μάκρος και το φάρδος κι ούλα τα ψάρια του γιαλού κι ούλα τα σαφριδάκια. Αναφορικά με τις παραλλαγές δημοτικών τραγουδιών που εμφανίζεται ο Αλέξανδρος αξίζουν να αναφερθούν ακόμα δύο από τη Χίο, μία παραλλαγή του μικρού Βλαχόπουλου και μία των ανδρειωμένων και του Χάροντα, που περιέχει αναφορά στο σιδερένιο παλάτι ως προπύργιο κατά του θανάτου, μοτίβο πιθανόν παρμένο από το έπος του Διγενή: Ο Κωνσταντής τσ’ Αλέξανδρος τσ’ ο Αλεξανδρεωμένος Σίδερο πύργο χτίσανε να μη τους εύρ’ ο Χάρος (Σπυριδάκης 1953: 416-418, Βελουδής 1989 (1977): ρδ΄). Υπάρχουν και άλλα παραδείγματα δημοτικών τραγουδιών, που έχουν ως ήρωα τον Αλέξανδρο. Σε ένα από αυτά, από την Κρήτη, συγχέεται με τον Ερρίκο της Φλάνδρας , σε άλλα πάλι από την Κρήτη, ενώνει τη Μεσόγειο με τη Μαύρη Θάλασσα 540 (Βιάννος Κρήτης) ή τη Μεσόγειο με την Ερυθρά θάλασσα, πολλούς αιώνες πριν ανοιχτεί η διώρυγα του Σουέζ (Σπυριδάκης 1953:398, 416, Βελουδής 1989 (1977): οθ΄-π΄). Σε 541 ένα άλλο δημοτικό τραγούδι από τη δυτική Κρήτη προβάλλεται το μοτίβο του Αλέξανδρου δρακοκτόνου (του «Αλεξινιού»), ο οποίος, σαν ένας άλλος Άγιος 540 «Αλέξανδρος ο βασιλιάς οπού ‘ ρθε ‘ π ’ τη Φιλάντρα / κ’ ήτονε ωραιότατος από κανέναν άντρα» (Σπυριδάκης 1953:416). 541 Η εκπληκτική αυτή αναφορά ίσως να μην είναι άσχετη με την ιστορική παράδοση, σύμφωνα με την οποία ο Αλέξανδρος, μέσα στα μελλοντικά –και τελικά απραγματοποίητα –σχέδιά του, είχε συμπεριλάβει και τον περίπλου της Αραβίας σε αναζήτηση εξόδου στη Μεσόγειο Θάλασσα (Ι.Ε.Ε. 1973: 210). Αν η υπόθεση αυτή του συσχετισμού ισχύει, μαρτυρά σαφώς μια βαθύτατη λαϊκή επιβίωση της «αλεξάνδρειας» ιστορικής παράδοσης στη μεταβυζαντινή Κρήτη ή έστω μια ισχυρή αναβίωσή της στη χαραυγή της απελευθέρωσης και ένωσής της με την Ελλάδα. Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 435 Γεώργιος, σκοτώνει το δικέφαλο δράκο, μοτίβο που τον φέρνει κοντά στις παραδόσεις του Διγενή: «Αλεξινιός το σκότωσε το φίδι στο λιβάδι, μ’ απήτις και το σκότωσε δεν τ’ άφηκε να φύγη, μ’ ἐκατσε κ’ εξεμετράν το κ’ εσπιθαμολογά το. Κ’ είχε διπλές τσοι κεφαλές και την θωριάν μεγάλη, κ’ είχε κι ορά κι απανορά». Το όνομά του απαντά και σε παραλλαγή του τραγουδιού του Θεοφύλακτου από την Κύπρο: «Ο βασιλέας Αλέξανδρος Αλεξανδροπολίτης / έκαμε μίαν γεορτήν μικρήν και μίαν γεορτήν μεάλην». Τέλος, τον συναντάμε και στην παραλλαγή της Λιογέννητης: «Αλέξανδρος ο βασιλιάς γιάλωμα δ’ αρματώσει» (Σπυριδάκης 1953: 417-418, 1962: 22, Βελουδής 1989 (1977): πζ΄, ργ΄) . 542 Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως τουλάχιστον σε μια περίπτωση υπήρχε ένα τραγούδι για τον Αλέξανδρο το οποίο συνοδευόταν από χορό: Γύρω στο 1776 στην Κωνσταντινούπολη, η Madam Chenier, ελληνικής καταγωγής, αναφέρει σε μια επιστολή της πως είδε ένα είδος πυρρίχιου χορού, έναν χασάπικο –αρναούτικο χορό, που χόρευαν –ένοπλα –τα μέλη της συντεχνίας των χασάπηδων, που στην πλειοψηφία τους κατάγονταν από τη Μακεδονία. Το χορό αυτό τον χόρευαν στην πλατεία του Ιππόδρομου της Πόλης γύρω στους 200 με 300 χορευτές, τοποθετημένοι ο ένας δίπλα στον άλλο και κρατώντας το ζωνάρι του διπλανού τους, στοιχείο που θυμίζει βέβαια το γνωστό ζωναράδικο. Δύο επικεφαλής ξεχώριζαν, κρατώντας μακριά μαχαίρια, ο ένας μάλιστα, που η Chenier αναγνώρισε ως τον Αλέξανδρο, διακρινόταν για τον πλούτο της ενδυμασίας του, καθώς και για το σκούφο του με μεγάλη φούντα, εν είδη λοφίου. Υπήρχαν ακόμη δεκαπέντε οπλισμένοι χορευτές αποκομμένοι από το πλήθος των υπολοίπων. Σύμφωνα πάντα με την περιγραφή της Chenier, το σύνολο των χορευτών εκτελούσε προσχεδιασμένες χορευτικές κινήσεις, σχεδόν σαν τελετουργικό, με τον πρωτοχορευτή Αλέξανδρο να επιβεβαιώνει το ρόλο του βασιλιά. Όταν μάλιστα εμφανιζόταν η δεύτερη μεγάλη ομάδα χορευτών, που ταυτίζεται με το στρατό του 542 Ο Βελουδής (1989 (1977): πζ΄) λανθασμένα παραπέμπει στη μελέτη του Π. Τριανταφυλλίδη «Οι φυγάδες» (Αθήνα, 1870, σελ. 38) για να τεκμηριώσει την αναφορά του σε μια παράδοση, σύμφωνα με την οποία ο Αλέξανδρος παρουσιάζεται ως δρακοκτόνος και στον Πόντο. Όμως η εν λόγω παράδοση κάνει λόγο για Αλέξιο, όχι για Αλέξανδρο, με παραπομπή μάλλον σε κάποιον από τους Κομνηνούς – αυτοκράτορες της Τραπεζούντας.
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 436 Δαρείου, ο ρυθμός της μουσικής άλλαζε, γινόταν πιο κοφτός, η πρώτη ομάδα άρχιζε να κάνει κυκλικό χορό, ως σημάδι πολέμου και στη συνέχεια όλοι μαζί μιμούνταν με ρυθμικές κινήσεις τη μάχη του Αλέξανδρου κατά του Δαρείου – ή τη μάχη του Γρανικού. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί πως η όλη σύνδεση του εντυπωσιακού αυτού χορού με τον Αλέξανδρο αποτελεί ρομαντική επινόηση της Ελληνογαλλίδας αυτόπτου μάρτυρος, αν η ίδια δεν ανέφερε ρητά πως παράλληλα τραγουδούσαν ένα τραγούδι που άρχιζε με το στίχο: «Πού ιν ο Αλέξανδρος ο Μακεδονίς, που όρισεν τιν οικουμένιν όλην…». Πρόκειται ακριβώς για τη μακραίωνη επιβίωση του χορού των μακελλάρηδων (κρεοπωλών) του βυζαντινού ιππόδρομου (σύμφωνα τουλάχιστον με τις αναφορές των Σάθα και Μαρκάκη). Μια άλλη αυτόπτης μάρτυρας, η V. Cottas, αναφέρει έναν παρόμοιο χορό στη Μακεδονία, με τον οποίο τραγουδιόταν επίσης ένα παρόμοιο τραγούδι, που άρχιζε ακριβώς με τον ίδιο στίχο και συνεχιζόταν με μια επίκληση στον Αλέξανδρο: «Ανδραγαθίαν εκ Θεού και νίκην /φέρε μας ποταπήν εδώ στην χώραν» (Guys: 201-208, Μαρκάκης 1960:258, Βελουδής 1989 (1977): π΄-πα΄, Stoneman 2011: 308). Επομένως, επιβεβαιώνεται και στην ίδια τη Μακεδονία η αναφορά της Chenier. Τέλος, υπάρχει ένα ακόμα δημοτικό τραγούδι από τη Θράκη, που διασώθηκε ως τις μέρες μας καί σε μορφή χορού, ζωναράδικου, με τίτλο «Ο βασιλιάς Αλέξανδρος». Το τραγούδι αυτό έχει ως κύριο θέμα την άλωση της πόλης και το θαύμα των μισοτηγανισμένων ψαριών: ο Αλέξανδρος και -πιθανόν - ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, ως οι δύο κύριες μορφές του αρχαίου και μεσαιωνικού ελληνισμού στη συνείδηση του λαού, εμφανίζονται να τρώνε και να πίνουν όταν τους αναγγέλεται από το θεό η είδηση της πτώσης της πόλης. Το τραγούδι καταγράφτηκε από τη Δόμνα Σαμίου το 1977 στο χωριό Καρωτή του Έβρου: «Aλέξαντρος, μπρ' αμάν αμάν, Aλέξαντρος κι ο βασιλιάς - Aλέξης αντρειωμένος – κι ο μικρο-Kωσταντίνος Mαζ' έτρουγαν, μαζί έπιναν, μαζί χαροκοπιούνταν…..» 543 Επομένως, διαπιστώνεται ότι οι προφορικές παραδόσεις, παραμύθια και θρύλοι για τον Αλέξανδρο αγκαλιάζουν ολόκληρο το νεοελληνικό κόσμο των αιώνων της τουρκοκρατίας ως και σήμερα. Για παράδειγμα, ο Κακριδής αναφέρει μια παράδοση του 16 αιώνα, σύμφωνα με την οποία «Και ο Φίλιππος ο Έλληνος εβασίλευσεν την ου 543 Ολόκληρο το τραγούδι ως καταγραφή της Δόμνας Σαμίου από την εκπομπή «Μουσικό Οδοιπορικό» στη διεύθυνση: https://www.youtube.com/watch?v=c52utflbch0 (17.10.2014). Στον ίδιο ιστότοπο εμφανίζονται και άλλες καταγραφές του τραγουδιού. Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 437 Μακεδονίαν με τους Φιλίππους και με την Φιλιππόπολιν. Του Φιλίππου του βασιλέως εγεννήθη τέκνον άρρεν…Και επονόμασαν το όνομα του παιδίου….Αλέξανδρον ρωμαϊκά…» (ρωμαϊκά ή ρωμαίικα σημαίνει στο Βυζάντιο και την εποχή της τουρκοκρατίας ελληνικά, Κακριδής 1989: 27). Πηγαίνοντας πίσω στο 1481, ο Δανιήλ, μητροπολίτης Εφέσου, αναφέρει μια παράδοση της περιοχής, με βάση την οποία ο Αλέξανδρος άνοιξε τη διώρυγα του Σουέζ, όπως είδαμε παραπάνω και με το κρητικό τραγούδι, αιώνες 544 πριν επιτευχθεί η διάνοιξη αυτή (Βελουδής 1989 (1977): οζ΄) . Από τον Πόντο πάλι, μια καταγεγραμμένη παράδοση από την Αργυρούπολη αναφέρει τα εξής: ο Μέγας Αλέξανδρος, σαν έφτασε στα βάθη της Ινδίας, βρήκε στο δρόμο του μια μεγάλη πέτρα που έφερε σκαλιστή επιγραφή: «Στάσου –μην προχωρής παραπέρα». Ρώτησε τους γεροντότερους του τόπου να του πουν ποιος έβαλε την πέτρα με την επιγραφή, αλλά αυτοί δεν ήξεραν, παρά μόνο ότι ήταν στην ίδια θέση από παλιά. Ο Μέγας Αλέξανδρος θέλησε να σεβαστεί τον οιωνό, αλλά συνάμα και να προχωρήσει. Γι’ αυτό διέταξε να κουβαλούν την πέτρα σ’ ένα άρμα του που πήγαινε πάντα μπροστά απ τον στρατό. Κι έτσι προχώρησε, δίχως να προσπεράσει την πέτρα (Σπυριδάκης 1953: 398-399). Επομένως, γίνεται αντιληπτό πως πολλές από αυτές τις παραδόσεις είτε ξεπηδούν ουσιαστικά μέσα από το Μυθιστόρημα / φυλλάδα του Αλέξανδρου, που άσκησε και σε αυτές καταλυτική επιρροή, είτε εντάσσονται στον ευρύτερο μυθολογικό κύκλο για τον Αλέξανδρο, ο οποίος συνδυάζει ξεθωριασμένα ιστορικά στοιχεία με το στοιχείο του υπερφυσικού και του μαγικού. Η κατάδυσή του στο βυθό της θάλασσας για παράδειγμα, αναφέρεται ότι έγινε στα ανοιχτά της Σαντορίνης ενώ από την περιοχή της Πύλου στην Πελοπόννησο, όπως ήδη αναφέρθηκε, προέρχεται άλλη μία παράδοση για την κάθοδο του Αλέξανδρου στον Κάτω Κόσμο. Η επίδραση του επεισοδίου της κατάδυσης του Αλέξανδρου στη θάλασσα είναι τέτοια, που αποτυπώνεται και στο δημοτικό τραγούδι: «Ο βασιλιάς Αλέξανδρος, πολλά χρόνια να ζήση, /που μέτρησε τη θάλασσα στο μάκρος και στο πλάτος» (Αικατερινίδης 1996:17, Βελουδής 1989 (1977): ργ΄-ρδ΄, ση΄). Ενδεικτικά, αναφέρουμε ακόμα από το χωριό Αλιστράτη Σερρών μια ιστορία του Αλέξανδρου και του «Δάρη», δηλαδή του Δαρείου, η οποία ουσιαστικά συνδυάζει στοιχεία του Μυθιστορήματος με τοπικά χαρακτηριστικά της περιοχής από τους Φιλίππους ως την Καβάλα, στην Ανατολική Μακεδονία. Σύμφωνα με την αφήγηση της 544 Ίσως τελικά όλες αυτές οι αναφορές με τα έργα του Αλέξανδρου να μην είναι τίποτα άλλο παρά παραδοσιακές λαϊκές εκδοχές των έργων που πραγματοποίησε ή που ήθελε να πραγματοποιήσει, αυτών που μας παραδίδουν οι ιστορικοί του, όπως η αποκατάσταση των διωρύγων της Βαβυλωνίας, η αποχέτευση της λίμνης της Κωπαΐδας στη Βοιωτία, το άνοιγμα του ισθμού στην Τέω κ.α. (Droysen/Αποστολίδης 1993:Β.654).
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 438 παράδοσης αυτής, ο Αλέξανδρος παντρεύτηκε την κόρη του Δάρη, που παρουσιάζεται ως βασιλιάς ενός γειτονικού των Φιλίππων βασιλείου. Ο Δάρης έδωσε στον Αλέξανδρο και το «Βουδοκέφαλο», το άλογό του, το οποίο ξεκινούσε από τους Φιλίππους και ζευγάρωνε στην Καβάλα, γι’ αυτό και η πόλη πήρε αυτό το όνομα. Η παράδοση αυτή τελειώνει με την επισήμανση ότι μετά το θάνατο του Αλέξανδρου «…οι αδερφές του πέσανε στον Ουρδανοπόταμο (Ιορδάνη ποταμό) και βγαίνουν μια φορά το χρόνο και ρωτούν: -Ζάει ο βασιλιάς Αλέξανδρος; Κι άμα πεις όχι, θυμώνουν. Πρέπει να πεις:-Ζάει και βασιλεύει στη Δράμα» (Σπυριδάκης 1953: 387). Ενδιαφέρον ακόμα στοιχείο της παραπάνω αφήγησης αποτελεί η εξήγηση της ονοματοδοσίας της πόλης της Καβάλας από το Βουκεφάλα, ο οποίος πήγαινε εκεί από το «παχνί» του στους γειτονικούς Φιλίππους και «καβαλίκευε φοράδες» (Βελουδής 1989 (1977): οδ΄). Μια άλλη, πολύ γλαφυρή καταγεγραμμένη αφήγηση γερόντων της Κεντρικής Μακεδονίας αναφέρεται στη γέννηση του Αλέξανδρου. (Μήττα 2008), κάτι που αποτελεί θέμα και άλλων παραδόσεων από τη Μακεδονία, από την περιοχή της Κοζάνης και από το χωρίο Άλωνα της Φλώρινας. Στις παραδόσεις αυτές ο Αλέξανδρος αναφέρεται ως γιος του Νεκτεναβώ και της Ολυμπιάδας, στοιχείο που φανερώνει βέβαια την καταλυτική επιρροή της Φυλλάδας. Άλλες παραδόσεις από τη Μακεδονία αναφέρονται στη μητέρα του Ολυμπιάδα και στο δάσκαλό του Αριστοτέλη (Ολυμπιάδα και Στρατώνι Χαλκιδικής), στο αθάνατο νερό, ( Έδεσσα, Δυτική Μακεδονία), στο θάνατό του από δηλητήριο κατά τη διάρκεια ενός δείπνου (χωρίο Λουτράκι στη Β.Δ. Μακεδονία, Spyridakis 1973: 189-190). Επίσης, το περίφημο έθιμο των κουδουνοφόρων Αράπηδων της Νικήσιανης Παγγαίου, στην Ανατολική Μακεδονία, απηχεί, σύμφωνα με μια ερμηνεία, την παράδοση της Φυλλάδας για τη νίκη του Αλέξανδρου κατά του Πώρου, σύμφωνα με την οποία αυτή επετεύχθη με το στρατήγημα του Αλέξανδρου να κρεμάσει κουδούνια στα άλογα των στρατιωτών του και να τρομάξει έτσι τους ελέφαντες του Ινδού βασιλιά. Η διαφορά είναι πως, σύμφωνα με την τοπική παράδοση της Νικήσιανης, ο Αλέξανδρος μεταμφίεσε τους στρατιώτες του σε άγρια ζώα και τους κρέμασε μεγάλα κουδούνια με το ίδιο αποτέλεσμα. Αργότερα ο Αλέξανδρος χρησιμοποίησε αυτούς τους κουδουνοφόρους Αράπηδες ως φύλακες των ορυχείων χρυσού του Παγγαίου . Ανάλογη παράδοση υπάρχει και για τους υψηλόσωμους 545 545 Υπάρχει βέβαια και μια ερμηνεία μάλλον εγγύτερη στην πραγματικότητα, σύμφωνα με την οποία το έθιμο των κουδουνοφόρων Αράπηδων της Νικήσιανης Παγγαίου, που τελείται κάθε χρόνο ανήμερα των Φώτων , έχει τις ρίζες του στη διονυσιακή λατρεία, που ήταν πολύ διαδεδομένη στην περιοχή. Άλλωστε το Παγγαίο ήταν το ιερό βουνό του Διονύσου και πιθανότατα στις κορυφές του υπήρχε και το μαντείο του θεού. Τα στοιχεία του εθίμου, που μας επιτρέπουν να το συσχετίσουμε με την πανάρχαια διονυσιακή λατρεία, είναι η μεταμφίεση των ανδρών με προβιές ζώων και με κάλυμμα κεφαλής από μαύρο τραγίσιο δέρμα, αλλά και το στοιχείο της ανάστασης του νεκρού αρχηγού της μιας ομάδας, μετά τη θανατηφόρα μονομαχία του με τον αντίπαλο αρχηγό, πάντα στο πλαίσιο της θεατρικότητας του εθίμου, που συμβολίζει την ανανέωση της ζωής και της φύσης. Για το συσχετισμό με Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 439 μασκαρεμένους του καρναβαλιού του Σοχού Θεσσαλονίκης, οι οποίοι συμβολίζουν απογόνους των ανδρών του Αλέξανδρου με τις Αμαζόνες (Αικατερινίδης 1996:22-23, Οδοιπορικό στην παράδοση -περιοδικό Λυκείου Νικήσιανης Ιούνιος 1996: σελ. 28-29). Για την πόλη της Καβάλας ο Γάλλος Β. Belon πάλι, που την επισκέφτηκε ανάμεσα στα 1546-1549 (πιθανότατα το 1547), καταγράφει μια τοπική παράδοση, σύμφωνα με την οποία κατά την αρχαιότητα η πόλη κτίστηκε αρχικά από το Μέγα Αλέξανδρο με την ονομασία Βουκέφαλα ή μετονομάστηκε έτσι από αυτόν προς τιμήν βέβαια του αλόγου του (Λυκουρίνος 1993: 46, Στεφανίδου 2007: 32), παράδοση που, βέβαια, δεν είναι αληθής, ωστόσο δείχνει πόσο έντονα επιβίωνε η μορφή του Αλέξανδρου στη μνήμη των Ελλήνων κατοίκων της περιοχής, παρόλο που ήδη τότε εκεί υπήρχε τουρκοκρατία. Άλλωστε, ακόμα και ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή, επισκεπτόμενος την Καβάλα το 1667, αναφέρει: «Μετά το Φίλικο (δηλαδή το Φίλιππο Β΄) ο Ισκεντέρ (δηλαδή ο Αλέξανδρος) ανατράφηκε σ’ αυτήν την πόλη (την Καβάλα) μαζί με το γιο του Κάβαλς. Ισχυρίζονται διάφοροι πως ο Ισκεντέρ ήταν κι αυτός γιος του Φίλικου και ονομαζότανε Αλεξάντρ. Όπως και να ‘ναι, υπήρξε ο μεγαλύτερος βασιλιάς του ντουνιά. Στα τριάντα χρόνια της βασιλείας του κατάφερε να υποτάξει τις επτακόσιες πιο μεγάλες πόλεις του κατοικημένου κόσμου…και αφού πέρασε τον παγωμένο ωκεανό, έχτισε το μεγάλο τείχος. Ο Ισκεντέρ πέθανε στην Καβάλα και τον θάψανε σ’ ένα νησί, που κανένας μέχρι σήμερα δεν ξέρει ακριβώς πού βρίσκεται» (Χειλαδάκης 1991: 64-65, Καραγιαννακίδης-Λυκουρίνος 2009: 75). Την ίδια εποχή, το 1668, πέρασε από την Καβάλα και ο Γάλλος Καπουτσίνος R. de Dreux, ο οποίος έγραψε ότι η Cavallos, όπως αποκαλεί την Καβάλα, χτίστηκε από τον Αλέξανδρο, αντικρίζοντας μάλιστα από την πόλη το Άγιο Όρος θυμίζει την ιστορία του αρχαίου γλύπτη, που πρότεινε στο βασιλιά τη λάξευση του Άθωνα σε άγαλμά του (Λυκουρίνος 1993: 46). Φυσικά οι πληροφορίες αυτές είναι αναληθείς, ωστόσο όσα κατέγραφαν οι περιηγητές δεν ήταν αποκυήματα της φαντασίας τους, αλλά πληροφορίες που έπαιρναν από τους ντόπιους, πληροφορίες που αποδεικνύουν, για άλλη μια φορά, πως η παράδοση του Αλέξανδρου κρατήθηκε ζωντανή ακόμα και μέσα στους πιο σκοτεινούς αιώνες της τουρκοκρατίας. Ένα ανάλογο μύθευμα αναφέρει και ο Εβλιγιά Τσελεμπή, αναφορικά με το άνοιγμα του πορθμού του Ευρίπου, πάλι από τον Αλέξανδρο. Ο ίδιος αυτός Τούρκος περιηγητής, στο όγδοο βιβλίο του, στο οποίο περιγράφει το ταξίδι του στην Ελλάδα, αναφέρει ακόμα τον Αλέξανδρο, το «Γιουνάν Ισκεντέρ, το βασιλιά με τα δύο κέρατα» σε συνάρτηση με την ίδρυση της Κουμουρτζίνας / Κομοτηνής και του φρουρίου Μεσινέ Χισάρ, σε συνάρτηση με το φρούριο της Δράμας –θερινή κατοικία για τον Αλέξανδρο -, τη διονυσιακή λατρεία δες και το βιβλίο Ανατολική Μακεδονία –Θράκη: λαογραφικό Οδοιπορικό, έκδοση Περιφέρειας Α.Μακεδονίας –Θράκης, σελ 66.Στιγμιότυπα από το ίδιο το έθιμο μπορεί να δει κανείς στη διεύθυνση: http://www.youtube.com/watch?v=a_twl5oG2nE (προσπέλαση 8.9.2013).
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 440 με το φρούριο της Λιβαδειάς και τα μνημεία της Αθήνας, ενώ αλλού συνδέει ορισμένους τόπους με το Φίλιππο (Χειλαδάκης 1991: 44, 58, 71, 74, 103, 150, 155). Προφανώς αυτές οι αναφορές αποτελούν κομμάτι των τοπικών παραδόσεων, τις οποίες, αλλοιωμένες, μετέφεραν στον Τσελεμπή είτε οι ντόπιοι χριστιανοί Έλληνες, είτε –το πιθανότερο –οι εξισλαμισμένοι Έλληνες που ήταν πλέον Τούρκοι Οθωμανοί, με τους οποίους σαφώς και είχε περισσότερες επαφές. Η δεύτερη περίπτωση δικαιολογεί και το απίθανο και εντελώς ανιστόρητο υπόβαθρο των ιστοριών για τον Αλέξανδρο, μια και με τον εξισλαμισμό οι κάτοικοι μιας περιοχής μοιραία απομακρύνονταν από τη μακραίωνη αρχαιοελληνική παράδοση και μνήμη. Όπως και να έχει, η σύνδεση του Αλέξανδρου με την ονοματοδοσία της Καβάλας επιβίωσε ως παράδοση και στους νεότερους χρόνους: ο Σταύρος Ρωμανιάς σημειώνει στο βιβλίο του Η Καβάλα άλλοτε και τώρα (1949), αφού πρώτα παραθέτει τις επικρατέστερες, ιστορικές ερμηνείες για την προέλευση του ονόματος της πόλης: «Νονός της πόλης ήταν λέει ο Μέγας Αλέξανδρος. Την ημέρα που δάμασε το Βουκεφάλα, λόγω του ότι αναγκαστικά τον έτρεχε προς την ανατολή για να μην βλέπει τη σκιά του και τρομάζει, έφτασε μέχρι τα μέρη μας μέχρι να τον ξεκουράσει και να τον υποτάξει. Ε! Όταν επιτέλους ξεκαβαλίκεψε είπε ο μέγας στρατηλάτης: «Ω! τι ωραία Καβάλα!». Και έτσι το μέρος ονομάστηκε Καβάλα.» 546 Μια ωραία προφορική παράδοση για τον Αλέξανδρο παραθέτουν και οι Άγγλοι αρχιτέκτονες και ζωγράφοι J. Stuart και N. Revett, οι οποίοι κατά το έτος 1753 επισκέφτηκαν τη Θεσσαλονίκη και περιέγραψαν και σχεδίασαν τις λεγόμενες «Μαγεμένες», τα αγάλματα που κοσμούσαν τους πεσσούς στη στοά της αγοράς της πόλης του 2 αιώνα μ.Χ. και μεταφέρθηκαν το 1864 στο Μουσείο του Λούβρου. ου Σύμφωνα με την παράδοση αυτή, ο Μέγας Αλέξανδρος κάλεσε στη Θεσσαλονίκη το βασιλιά της Θράκης μαζί με την οικογένειά του και εκεί ερωτεύτηκε την κόρη του και κατάφερε να την αποπλανήσει. Όταν το έμαθε αυτό ο Θράκας βασιλιάς, αποφάσισε να τον εκδικηθεί και έδωσε εντολή σε έναν μάγο να το πράξει. Αυτός βρήκε το πέρασμα που χρησιμοποιούσε ο Αλέξανδρος για να συναντήσει τη Θρακιώτισσα πριγκίπισσα (δηλαδή τη στοά της αγοράς) και άσκησε μαγεία ώστε όποιος περάσει από εκεί να απολιθωθεί. Ο Αριστοτέλης όμως, ανακάλυψε τον κίνδυνο κι έπεισε τον Αλέξανδρο να μην πάει το βράδυ εκείνο να συναντήσει τη βασιλοπούλα. Αυτή, μη γνωρίζοντας τίποτα, πήγε και απολιθώθηκε, όπως μετά από αυτήν και η μητέρα της, καθώς τέλος και ο ίδιος ο Θράκας βασιλιάς. (Μέρτζος 1947: 194). Έτσι αναγνωρίζονταν οι μορφές του συνόλου των «Μαγεμένων» στη λαϊκή παράδοση των Θεσσαλονικέων του 18 αιώνα. ου 546 Ο γράφων θυμάται πολύ καλά στα παιδικά του χρόνια, στις αρχές της δεκαετίας του ’80, να γίνεται αναφορά σε αυτήν την παράδοση ακόμη και στο δημοτικό σχολείο από τους δασκάλους του, με την επισήμανση πάντα του αναληθούς της χαρακτήρα. Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 441 Μένοντας στη Μακεδονία, αξίζει να αναφέρουμε και μια άλλη, διαδεδομένη παράδοση που πηγάζει από τη Φυλλάδα, αυτήν της συνεύρεσης της Ολυμπιάδας με το Νεκτεναβώ. Ο Νίκος Πεντζίκης για παράδειγμα, αναφέρεται σε μια τέτοια λαϊκή παράδοση που υπήρχε στην περιοχή του Σιδηροκάστρου νομού Σερρών, όπου μια θυελλώδη νύχτα με αστραπόβροντα συναντήθηκε η Ολυμπιάδα με το Νεκτεναβώ, που είχε πάρει μορφή φιδιού. Δίνοντας δικές του προεκτάσεις στις παραδόσεις αυτές, ο Πεντζίκης κάνει λόγο για τη συνάντηση Φιλίππου και Ολυμπιάδας στα Καβείρια της Σαμοθράκης, για το νεοπλατωνισμό και την ψυχή που εμφανίζεται ως φίδι, για το ότι ο Φίλιππος και ο Νεκτεναβώ αποτελούσαν τις δύο υποστάσεις μιας μορφής και γι’ αυτό δεν υπήρξε απάτη και δόλος στην ερωτική συνεύρεση Ολυμπιάδος –Νεκτεναβώ (Πεντζίκης 1995 (1967): 37, 52). Μάλιστα ο Θεσσαλονικιός λογοτέχνης και ζωγράφος φιλοτέχνησε κι έναν πίνακα εμπνεόμενος από τις αναφορές αυτές (εικόνα 87). Από την Αράχωβα πάλι προέρχεται ένα παραμύθι για τον Αλέξανδρο, το οποίο ουσιαστικά συνδυάζει τρία διαφορετικά επεισόδια από τη Φυλλάδα. Σύμφωνα με αυτό, ο Αλέξανδρος πηγαίνει στο νησί των Μακάρων, το οποίο από μακριά του φαινόταν σαν μια οχυρή πόλη με δυνατά τείχη. Εκεί, ένα κορίτσι του λέει από μέσα πως βρίσκεται ενώπιον του παραδείσου, στον οποίο κανείς ζωντανός δεν μπορεί να εισέλθει, αλλά μόνο ένας νεκρός, που θα κριθεί άξιος από το Θεό. Στη συνέχεια του προμηθεύει ένα μέσο για να δει τουλάχιστον κάποιους νεκρούς και ο Αλέξανδρος καταφέρνει να δει τον αλυσοδεμένο βασιλιά των Περσών, αυτόν που είχε εν ζωή νικήσει, μέσα σε μια σπηλιά, που ήταν ο τόπος των καταδικασμένων (Dieterich 1904). Ουσιαστικά εδώ έχουμε τρία επεισόδια από το Μυθιστόρημα σε μία διήγηση, το νησί των Μακάρων, την πόλη του Ήλιου και την επίσκεψη στο σπήλαιο των νεκρών (εις Άδου κάθοδος). Εκτός από τον ίδιο τον Αλέξανδρο, κι άλλα πλάσματα από την παράδοση του Μυθιστορήματος εμφανίζονται, ξεκομμένα από το αρχικό τους πλαίσιο, σε καταγεγραμμένες παραδόσεις. Ο Πολίτης (1904: 250-251) καταγράφει δύο τέτοιες παραδόσεις, μία από τη Βιζύη της Θράκης και μία από τη Λακωνία, για τους περίφημους Σκυλοκέφαλους. Πολύ γνωστός είναι και ο θρύλος για τις αδερφές του Αλέξανδρου που κατέγραψε ο Πολίτης στη Φελλόη Καλαβρύτων της Πελοποννήσου, οι οποίες πίνουν το αθάνατο νερό και γίνονται νεράιδες και ζουν στη φύση, δημιουργούν ανεμοστρόβιλους και απαγάγουν κορίτσια, αλλά εξευμενίζονται αν κάποιος φωνάξει: «Ζει Αλέξανδρος ο βασιλιάς, ζει και βασιλεύει»!. Σύμφωνα με μια άλλη παράδοση που κατέγραψε ο Πολίτης στη Μακεδονία, ο Αλέξανδρος είχε ως αγαπητικιά μια νεράιδα γι’ αυτό και οι νεράιδες όλες τον έβλεπαν με συμπάθεια. Κι αν κάποιος πέσει σε ανεμοστρόβιλο που ξεσηκώνουν αυτές, αρκεί να φωνάξει τρεις φορές «Μέλι κι γάλα! Καπ’ απ’ ιδώ πέρασι η βασιλιάς η Αλέξανδρους. Ζει και βασιλεύγει!» και ο ανεμοστρόβιλος αμέσως σταματά (Πολίτης 1889: 38, Πολίτης 1904: 285-286). Περιπτώσεις επικλήσεων των
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 442 αδερφών του Αλέξανδρου καταγράφτηκαν στην Κέρκυρα (Stoneman 2012 B: ix). Παραδόσεις με τις νεράιδες –αδερφές του Αλέξανδρου, που συμπλέκονται και με το μοτίβο του αθάνατου νερού, καταγράφηκαν και στη Γορτυνία της Πελοποννήσου (σύμφωνα με την οποία ο Αλέξανδρος για να πάρει το αθάνατο νερό περνά μέσα από Συμπληγάδες Πέτρες), στην Κέρκυρα , στη Δυτική Μακεδονία , στην Καστοριά (όπου 547 548 ονομάζονται και Μελιτένιες), στην Κεφαλονιά, όπου πάλι αναφέρεται παράδοση, με βάση την οποία η πρώτη των Νεράιδων ήταν αδερφή του Μεγαλέξανδρου γι’ αυτό και ο εξορκισμός τους έχει ως εξής: «στην ψυχή του Βασιλέως Αλεξάνδρου, κακό μην μου κάνετε»! (Σπυριδάκης 1953: 408-409, Πολίτης 1878: 10). Παρόμοιο εξορκισμό αναφέρει ο Πολίτης γενικά για τον ανεμοστρόβιλο (ανεμοζάλη) στην ορεινή Ελλάδα, ο οποίος προκαλείται από τη βασίλισσα των Νεράιδων Κυρά Κάλω και την ακολουθία της (Πολίτης 1889: 38). Σε ένα άλλο παραμύθι, που αναφέρει ο Πολίτης με τίτλο Ο Γυιός της Γρηάς, η Γοργόνα εμφανίζεται ως θυγατέρα του Αλέξανδρου, μοτίβο παρμένο από τη Φυλλάδα (Πολίτης 1878: 11-12). Τόσο ο Κονδυλάκης το 1887 όσο και ο Πολίτης (1889, 1904) καταγράφουν στην Κρήτη και αλλού την προφορική παράδοση του Αλέξανδρου και του αθάνατου νερού με τη Γοργόνα, η οποία, όπως διαπιστώθηκε, έχει τις ρίζες της στην παραλλαγή β΄ του Μυθιστορήματος (βλέπε κεφάλαιο 2.9.). Σύμφωνα με αυτήν, ο Αλέξανδρος ρωτάει τους μάγους πώς μπορεί να γίνει αθάνατος και αυτοί του φανερώνουν τη σπηλιά με το αθάνατο νερό, που το φυλάει δράκος. Αυτός πηγαίνει εκεί καβάλα στον Βουκεφάλα που φτερά δεν είχε και σαν πουλί πέταγε, σκοτώνει το δράκο παίρνει το αθάνατο νερό σε μπουκάλι, όμως όταν γυρίζει στο παλάτι, η αδερφή του, χωρίς να ξέρει τι είναι, το χύνει σε μια αγριοκρεμμυδιά, που από τότε κάνει κρεμμύδια που δεν ξεραίνονται ποτέ. Τότε ο Αλέξανδρος την καταριέται να γίνει μισός άνθρωπος και μισό ψάρι, η γνωστή θαλάσσια γοργόνα των ελληνικών θρύλων, που γυρίζει τα πέλαγα και ρωτά αν ζει ο αδερφός της. Αλίμονο σε αυτούς που θα δώσουν τη λάθος απάντηση! Η πεντάμορφη Γοργόνα ρίχνει τα ξανθά μαλλιά της στη θάλασσα και δημιουργεί μεγάλη θαλασσοταραχή βυθίζοντας το πλοίο αύτανδρο. Αν όμως ο καπετάνιος ξέρει και απαντήσει «Ζει και βασιλεύει», τότε καλόκαρδα η Γοργόνα γλυκά τραγούδια τους τραγουδά και απ’ αυτήν μαθαίνουνε οι ναύτες τους νέους σκοπούς (Πολίτης 1889: 38, 547 Σύμφωνα με μια παράδοση της Κέρκυρας οι αδελφές του Αλέξανδρου, όταν ήπιαν το αθάνατο νερό, έγιναν στρίγγλες, μία στον αέρα, μία στη θάλασσα και μία κάτω από τη γη και από τότε παρουσιάζονται στους ανθρώπους με λευκή στολή και όποιος τις δει πρέπει να πει: «Κυρά διαβαίνει, στην ψυχή του Αλέξανδρου κακό να μη μας κάμει». Άλλη παράδοση συνδέει τις νεράιδες –αδερφές του Αλέξανδρου με τους ανεμοστρόβιλους (Σπυριδάκης 1953: 408 -409). 548 Σύμφωνα με αυτήν την παράδοση, οι ανεμοστρόβιλοι που δημιουργούν οι νεράιδες σταματούν αν κάποιος φωνάξει «Ζει ακόμα ο Μέγας Αλέξανδρος, το άτι του και το σπαθί του» (Σπυριδάκης 1953: 409) Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 443 549 Πολίτης 1904: 552) . Παρόμοια διήγηση καταγράφτηκε και στη Μακεδονία (Καμηλάκη 2001: 11), τεκμηριώνοντας έτσι τον άθλο της δρακοκτονίας σε δύο διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές για την ελληνική παράδοση. Στις παραδόσεις αυτές συμπλέκονται διαφορετικά μοτίβα, αυτά του Αλέξανδρου δρακοκτόνου, του αθάνατου νερού και της Γοργόνας. Βέβαια, η πανελλήνια παράδοση της Γοργόνας, αδερφής του Αλέξανδρου, καταγράφτηκε σε διάφορες παραλλαγές κι αλλού, όπως για παράδειγμα στη Χίο, στην Παραμυθία Ηπείρου (στην οποία το αθάνατο νερό κομίζουν στον Αλέξανδρο δυο πουλιά) και στη Βιζύη, στην Αδριανούπολη και στην Τυρολόη (Τσορλού) της Ανατολικής Θράκης, όπου όμως η αδερφή (ή η κόρη) του Αλέξανδρου μεταμορφώνεται σε φώκια (Σπυριδάκης 1953: 406-407). Στη Βιζύη της Θράκης αντίστοιχα, η Φώκια είναι «η μάνα τ’ Αλέξανδρου», που κατοικεί στον αφαλό της θάλασσας, «εκεί που το νερό γυρίζει γύρω γύρω και γίνεται μια τρύπα στη μέση», έχει τη μορφή της Γοργόνας και παραφυλάει στον πάτο της θάλασσας να περάσει ένα καράβι και να ρωτήσει αν «ο Αλέξανδρος ο βασιλές ζει και βασιλεύει» (Πολίτης 1904: 554). Από τα παραμύθια με θέμα τον Αλέξανδρο, ένα, που καταγράφτηκε ήδη το 19 ο αιώνα, προέρχεται από την περιοχή του Παρνασσού και αποτελεί ένα συνδυασμό πατριωτικής διήγησης και προφορικής σύνοψης της Φυλλάδας του Αλέξανδρου. Ο Αλέξανδρος απελευθέρωσε τη χώρα «που κατοικούσαν οι πρόγονοί μας» από έναν εισβολέα βασιλιά και στη συνέχεια στράφηκε σε μακρινά ταξίδια στην ανατολή, στα πρότυπα των επεισοδίων της Φυλλάδας. Τρία ακόμα παραμύθια, ένα από τη Ζάκυνθο, ένα από τη Σαμψούντα του Πόντου και ένα από τη Σπάρτη, ανήκουν ουσιαστικά στον κύκλο των μαγικών αφηγήσεων με κεντρικό ήρωα τον Αλέξανδρο και με μια απόμακρη και ισχνή χρήση περιορισμένων μοτίβων της Φυλλάδας. Στο παραμύθι από τη Ζάκυνθο έχουμε το μοτίβο του Αλέξανδρου –ανίκητου γίγαντα που πεθαίνει αν σωριαστεί στο έδαφος. Στη Σαμψούντα μπλέκεται και πάλι το μοτίβο του αθάνατου νερού με την αδερφή του Αλέξανδρου, που μεταμορφώνεται στο τέλος σε φώκια. Τέλος, στο παραμύθι από τη Σπάρτη στο μύθο του Αλέξανδρου παρεισφρύει η ωραία Ελένη (προφανώς εξαιτίας της σύγχυσης του Αλέξανδρου με τον Αλέξανδρο –Πάρη της Τροίας) αλλά και πολλά μαγικά στοιχεία (Σπυριδάκης 1953: 399, 418, Βελουδής 1989 (1977): ξθ΄-ογ΄). Φαίνεται πως η εξοικείωση του λαού με τον Αλέξανδρο ήταν τέτοια, που, σε πολλές περιπτώσεις παραλλαγών παραδόσεων, μύθων και τραγουδιών, το όνομα του Αλέξανδρου να παίρνει τη θέση του κανονικού πρωταγωνιστή της ιστορίας. Έτσι, για 549 Σύμφωνα με μια παραλλαγή αυτής της παράδοσης από το Ρέθυμνο Κρήτης, η αδερφή του Αλέξανδρου πρώτα πίνει λίγο από το αθάνατο νερό και χύνει το υπόλοιπο. Έτσι γίνεται η αθάνατη Γοργόνα, που ονομάζεται Αρκούδα και βγαίνει κάθε χρόνο στην επιφάνεια της θάλασσας στις 2 Φεβρουαρίου (Σπυριδάκης 1953: 404-405).
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 444 παράδειγμα, σε παραλλαγές του τραγουδιού «Του Κριματισμένου» ο «βασιλιάς Αλέξανδρος» παίρνει τη θέση του Περίανδρου και εμφανίζεται ως νεκρόφιλος: «Σήμερα ψάλλουν εκκλησιές, ψάλλουν τα μοναστήρια, ψάλλει και η Αγια –Σοφιά με δεκαοχτώ καμπάνες. Κι ο βασιλιάς Αλέξαντρος βαριά αποκοιμήθη…» (Ιωάννου (1962)2006: 49). Σύμφωνα με μια ερμηνεία του Δ. Πετρόπουλου (στον Ιωάννου (1962)2006: 48-49), η ταύτιση του Αλέξανδρου με τον «κριματισμένο» οφείλεται μάλλον στο συμφυρμό του έρωτα του προτύπου του, του Αχιλλέα, για τη νεκρή Αμαζόνα Πενθεσίλεια, με τον παραδιδόμενο από την αρχαία γραπτή παράδοση δικό του έρωτα με τη βασίλισσα των Αμαζόνων Θαλήστρια. Επομένως, το όνομά του είχε γίνει αναπόσπαστο στοιχείο των αρχαίων και μεσαιωνικών παραδόσεων του ελληνισμού, ώστε να επιτρέπονται τέτοιου είδους συγχύσεις, που βέβαια καμία σχέση δεν έχουν με τον καθαυτό μύθο του Αλέξανδρου (Βελουδής 1989 (1977): π΄). Χαρακτηριστική ως προς αυτό είναι και μια προφορική παράδοση από την Αθήνα, σύμφωνα με την οποία ο Αλέξανδρος συγχέεται με το μύθο του Κέκροπα και του Εριχθόνιου: προσκαλεί στο παλάτι του ένα γέρο με την κόρη του και αφού τους στρώνει ακριβό τραπέζι, τους ζητά να ανοίξουν ένα κιβώτιο και όταν ο γέροντας το πράττει, ένα πουλί πετάει από μέσα (Dieterich 1904) . 550 Άλλωστε, το όνομα του Αλέξανδρου απαντάται σχετικά συχνά ως επιλογή στα ανδρωνύμια της Μακεδονίας κατά την περίοδο 1750 -1900, σύμφωνα με τη μελέτη της Βασιλείου Σωτηρίας. Με βάση τις καταγραφές της μελέτης, το όνομα «Αλέξανδρος» και οι παραλλαγές του, (Αλεξανδρής, Αλέξιος, Αλέκος κ.α.) απαντάται 221 φορές - μακράν το πλέον δημοφιλές αρχαιοπρεπές όνομα και το μόνο με αξιοσημείωτη παρουσία και στις πηγές του 16 και 17 αιώνα (π.χ. σε Θεσσαλονίκη και στην περιοχή ου ου του Αλιάκμονα). Καταγράφονται ακόμα στη μελέτη της Βασιλείου συγκεκριμένες περιπτώσεις ονοματοδοσίας με το «Αλέξανδρος», από το Μοναστήρι (σημερινό Μπίτολα Σκοπίων), τη Θεσσαλονίκη, τη Νάουσα, τη Βλάστη Σερρών, το Κλειδί Ημαθίας, το Ζαγκλιβέρι Θεσσαλονίκης, τη Ρἐσνα και αλλού. Μάλιστα αρκετοί ήταν οι 550 Σύμφωνα με το μύθο, όταν γεννήθηκε ο Εριχθόνιος, η Αθηνά τον πήρε και τον έκλεισε μέσα σε ένα κιβώτιο μαζί με δύο φίδια και έδωσε το κιβώτιο στις κόρες του Κέκροπα προς φύλαξη, με την αυστηρή εντολή να μην το ανοίξουν. Αυτές, όμως, παράκουσαν την εντολή, άνοιξαν το κιβώτιο και στη θέα του περιεχομένου του τρελάθηκαν και έπεσαν από τα τείχη, ίσως επειδή τις τρέλανε και η Αθηνά. Μια κουρούνα τότε πέταξε από το βράχο της Ακρόπολης και ειδοποίησε την Αθηνά για τα καθέκαστα. Βλέπε περισσότερα στον τρίτο τόμο, «Οι Ήρωες», της πεντάτομης «Ελληνικής Μυθολογίας» σε γενική επιμέλεια Ιωάννη Κακριδή (Εκδοτική Αθηνών, 1986, σελ. 20-23). Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 445 «Αλέξανδροι» μεταξύ των Μακεδονομάχων. Η ύπαρξη του Αγίου Αλέξανδρου (που ήταν ένας από τους 40 μάρτυρες του 250 μ.Χ., αλλά όχι μόνο) σαφώς υποβοήθησε στο να καταστεί το όνομα ακόμα πιο δημοφιλές, πέρα από την αρχαία αίγλη του. Αξίζει ακόμα να αναφερθεί πως ο Αλέξανδρος αναφέρεται ως άγιος και στο νησί της Κύπρου, στο έργο του Νεόφυτου Ραδηνού Περί Ἡρώων, Στρατηγῶν, Φιλοσόφων, Ἁγίων καί ἄλλων ὀνομαστῶν ἀνθρώπων, ὁποῦ ἐβγήκασιν ἀπό τό νησί τῆς Κύπρου (Βασιλείου 2012: 29, 50-51, 56, 69, 72-73, 84). Αναφορικά με τη δημοφιλία του ονόματός του, αξίζει τέλος να αναφερθεί ένα στοιχείο από το οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο της Καβάλας του 1478, στο οποίο γίνεται και η καταγραφή ενός Iskender veled-i Abdullah, δηλαδή «Αλέξανδρος ο γιος του Δούλου του Θεού», δηλαδή «ο γιος του προσήλυτου στο Ισλάμ» (Lowry 2008: 229). Πρόκειται το πιθανότερο για πρώην ελληνορθόδοξο, ο οποίος εξισλαμίστηκε διατηρώντας, όμως, την ισλαμική εκδοχή του ονόματός του «Αλέξανδρος». Η μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου ήταν εν τέλει τόσο οικεία στη συνείδηση του Νεοέλληνα, που εισχώρησε και στο λαϊκό θέατρο σκιών, στο γνωστό Καραγκιόζη. Εκεί, σε ένα διάσημο έργο που είναι γνωστό κυρίως με τον τίτλο «Ο Μέγας Αλέξανδρος και το καταραμένο φίδι», ο Αλέξανδρος εμφανίζεται πάνοπλος και ντυμένος σαν αρχαίος ήρωας, με περικεφαλαία, αλλά ταυτόχρονα «εκχριστιανισμένος», με σταυρό στο δόρυ του. Αναλαμβάνει να σκοτώσει το φίδι –δράκο που φυλάει την πηγή και 551 δεν αφήνει τους ανθρώπους να πιουν νερό και να ποτίσουν, παρά μόνο αν του προσφέρουν κάθε χρόνο μια κοπέλα για θυσία. Βοηθό σ’ αυτόν τον άθλο έχει τον Καραγκιόζη (εικόνα 88). Ο Μέγας Αλέξανδρος πρωτοεμφανίστηκε στο θέατρο σκιών τη δεκαετία του 1880 από τον καραγκιοζοπαίχτη Λιάκο Πρεβεζιάνο, για να πάρει τη σκυτάλη στη συνέχεια ο γνωστός Μίμαρος και μέσω αυτού η παράσταση να καθιερωθεί στο πανελλήνιο. Για παράδειγμα, στις αρχές του 20 αιώνα, ο Κρητικός ου καραγκιοζοπαίχτης Μάρκος Ξάνθος έπαιζε μια παραλλαγή της παράστασης στην Αθήνα με τίτλο «Τα επτά θηρία και ο Καραγκιόζης», στην οποία η μοναχοκόρη του Πασά, που λέγεται Σερίνα ή Σερίνη, είναι ερωτευμένη με τον «γκιαούρη» που ονομάζεται Αλέξανδρος ο Μακεδών. Γι’ αυτό και ο ίδιος, κατά τη διάρκεια της μάχης με τα θηρία τραγουδάει: Βοήθα Χριστέ και Παναγιά / κι εσύ Άγια Ειρήνη / για να σκοτώσω τα θεριά / να πάρω τη Σερίνη (Ιωάννου 1979/1995: 9-10). . Σε μια άλλη παραλλαγή η 552 ου 551 Είναι χαρακτηριστικό της λαϊκής τέχνης του 19 αιώνα οι απεικονίσεις αρχαίων πάνοπλων πολεμιστών, που καλούνταν από το λαό «Μακεδόνες», βλ. Πολίτη 1878: 3. 552 Η εφημερίδα «Σκριπ» της Αθήνας πάλι, την ίδια εποχή, (φύλλα των 7.7.1901 και 26.5.1902) καυτηριάζει μια αλλοπρόσαλη εκδοχή αυτής της παράστασης, που παιζόταν στον Καραγκιόζη της Δεξαμενής, σύμφωνα με το σενάριο της οποίας, ο Μέγας Αλέξανδρος, οργισμένος για την απόρριψή του ως γαμπρού από τον πασά για την κόρη του, την προτρέπει να τυφλώσει τον πατέρα της, πράγμα το οποίο αυτή και κάνει, για να παραφρονήσει στη συνέχεια και να πεθάνει αποσβολωμένη! Έτσι αποσβολωμένο έμενε και το κοινό αυτής της παράστασης -κηδείας, σημειώνει δεικτικά η «Σκριπ»,
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 446 Σειρήνα εμφανίζεται ως μια όμορφη κοπέλα μπροστά από τη σπηλιά του δράκου – όφεως και θέτει τρία αινίγματα στον Αλέξανδρο, προκειμένου να του επιτρέψει να περάσει (Stoneman 2011: 199) . Από τον ελλαδικό χώρο η παράσταση Ο Μέγας 553 Αλέξανδρος και το καταραμένο φίδι πέρασε και στο θέατρο σκιών της Κύπρου: ο γνωστός καραγκιοζοπαίκτης Χριστόδουλος Πάφιος (1904-1987) έπαιξε αναρίθμητες φορές τη συγκεκριμενη παράσταση, δημιουργώντας μάλιστα μια περισσότερο «ιστορική» φιγούρα για το Μεγαλέξανδρο (εικόνα 89). Υπάρχουν διαφορετικές απόψεις ως προς τον τρόπο της μετάβασης του Αλέξανδρου στο θέατρο σκιών: σύμφωνα με την πρώτη, ο Αλέξανδρος πέρασε απευθείας μέσω της Φυλλάδας, η οποία μέχρι και τις αρχές του 20 αιώνα ου εξακολουθούσε να είναι δημοφιλές ανάγνωσμα (Βελουδής 1989 (1977): πε΄). Υπέρ αυτής της άποψης συνηγορεί ίσως και η μετάβαση στο θέατρο σκιών ενός άλλου ήρωα της Φυλλάδας, που σε ένα τουλάχιστον επεισόδιό της παρουσιάζεται ως το alter ego του Αλέξανδρου: πρόκειται για το στρατηγό του, τον Αντίοχο, ο οποίος παρουσιάζεται ως κεντρικός ήρωας σε παραστάσεις του Καραγκιόζη με παραπλήσιο θέμα με αυτό του Αλέξανδρου, μια από αυτές μάλιστα έχει τον τίτλο «Ο Αντίοχος και το λιοντάρι» (Βελουδής 1989 (1977): πδ΄ -πς΄). Η δεύτερη άποψη για το πέρασμα του Αλέξανδρου στον Καραγκιόζη υποστηρίζει πως αυτή έγινε μέσω της λαϊκής παράδοσης, είτε απευθείας από τα δημοτικά τραγούδια, στα οποία είχε ήδη καθιερωθεί ο Αλέξανδρος ως δρακοκτόνος (Βελουδής 1989 (1977): πζ΄) είτε από τα δημοτικά τραγούδια και τη χριστιανική παράδοση με το ίδιο θέμα της δρακοκτονίας, αλλά με ήρωα βέβαια τον Άγιο Γεώργιο. Στην περίπτωση αυτή, είναι πιθανό να θεωρήθηκε σκόπιμη η αντικατάσταση του Αγίου Γεωργίου στο πανί από την κοσμική μορφή του Αλέξανδρου (Тресорукова 2010: 196, Βελουδής 1989 (1977): πζ΄), ο οποίος, όμως, κράτησε τη χριστιανική μορφή του άγιου. Η συγγραφέας Εύα Βλάμη περιγράφει μια παράσταση του Μεγαλέξανδρου και του καταραμένου όφεως, που είδε μικρή, γύρω στο 1920: «…Δεν αργούσε, ωστόσο, να βροντοκοπήσει στη σκηνή η σιδερένια αρματωσιά του Μακεδόνα. Πάνω από την περικεφαλαία του ανέμιζε περήφανη η φούντα του. Καταμεσίς στο μεταξύ του οποίου ήταν μια βραδιά –εξίσου απογοητευμένος – και ο συγγραφέας Ανδρέας Καρκαβίτσας. Ακόμα χειρότερα, στην αναφορά της 7.7.1901 περιγράφεται πως η κόρη του πασά, η Ασπασία, μόνη της τυφλώνει τον πατέρα της και στη συνέχεια την σκοτώνει για τη βάρβαρη πράξη της ο ίδιος ο Μέγας Αλέξανδρος! Στο τέλος πέφτει νεκρός κι αυτός και ο τυφλός πατέρας. 553 Το μοτίβο αυτό με τα αινίγματα θυμίζει το πρωτονεοελληνικό ποίημα Αλέξανδρος και η Σεμίραμις της Συρίας, με τα αινίγματα που του έθεσε η βασιλοπούλα. Πιθανόν κοινή πηγή της δοκιμασίας των αινιγμάτων να αποτελούν οι ερωταποκρίσεις σε μορφή αινιγμάτων μεταξύ Αλέξανδρου –Βραχμάνων, όπως καταγράφονται στην παράδοση του Μυθιστορήματος και του Βίου των Βραχμάνων. Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 447 σιδεροπουκάμισό του ήταν ζωγραφισμένη η Ιερουσαλήμ με το ναό του Σολομώντος…κι είχε στα γόνατά του δύο ψαρόκορμες γοργόνες, που ρωτούσαν τους διαβάτες αν ο βασιλιάς Αλέξανδρος ζει ακόμα…Το θεριό βγαίνει μουγκρίζοντας και τυλίγει τον Μεγαλέξανδρο κουβάρι…Κάποια στιγμή ανοίγει το κατακόκκινο στόμα του να τον καταπιεί και πολλά παιδιά βάζουν τα ξεφωνητά και το κλάμα…Ο Μεγαλέξανδρος…. Σήκωνε το κοντάρι του και καθώς το φίδι ετοιμαζόταν να ξαναχυθεί, του ‘φερνε τη φονική κονταριά μέσα στο στόμα του βροντοφωνάζοντας: ”Δια την Πίστη και την Πατρίδα”» (Αικατερινίδης 1996: 38). Στο σημείο αυτό αξίζει να επισημανθεί πως και η βασική παραδοσιακή γυναικεία φορεσιά της Μακεδονίας, αυτή που φοριέται ως σήμερα απ’ όλους τους χορευτικούς συλλόγους της Ελλάδας, σχετίζεται κατά παράδοση με τον Αλέξανδρο. Πρόκειται για τη νυφική ενδυμασία που κατά την εποχή της τουρκοκρατίας συνηθιζόταν σε 50 χωριά της περιοχής του τότε Ρουμλουκίου, που είναι η περιοχή της Αλεξάνδρειας Ημαθίας, ανάμεσα στις πόλεις Βέροια και Θεσσαλονίκη. Η περιοχή ονομαζόταν έτσι, δηλαδή η χώρα των Ρωμιών, ακριβώς επειδή είχε διατηρήσει αμιγή τον ελληνικό πληθυσμό της. Το σημαντικότερο χωριό εκεί ήταν ο Γιδάς (ή Γηδάς), που ήταν η προηγούμενη ονομασία της σημερινής Αλεξάνδρειας, γι’ αυτό και η ονομασία της στολής έμεινε ως «του Γιδά». Κύριο γνώρισμα της στολής είναι ένας ιδιότυπος κεφαλόδεσμος, που μοιάζει με περικεφαλαία (εικόνα 90). Σύμφωνα με την παράδοση, ο Αλέξανδρος έδωσε περικεφαλαίες στις γυναίκες της περιοχής για να τις ανταμείψει για τη γενναιότητά τους, που του συμπαραστάθηκαν στο πεδίο της μάχης και από τότε παρέμεινε ως στοιχείο της φορεσιάς τους. Είναι χαρακτηριστικό πως κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα οι γυναίκες δεν απαρνήθηκαν τον ιδιότυπο αυτό κεφαλόδεσμο, παρά τις πιέσεις των Βούλγαρων κομιτατζήδων. Παρόμοια παράδοση υπάρχει και στα Φάρσαλα από τους Καραγκούνηδες και στους Σοφάδες Καρδίτσας (Πολίτης 1904: 11, 554 Σπυριδάκης 1953: 398, Πεντζίκης 1995 (1967): 19, Κεφαλάς 1982:433, Αικατερινίδης 1996:20-21). Αντίστοιχα, ένας Άγγλος περιηγητής στην Ελλάδα, κατά τα τέλη του 18 αιώνα, ου ανέφερε πως οι Γαλαξιδιώτισσες συνήθιζαν να φέρουν πάνω τους νομίσματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου ως φυλακτά (Κουκουλές 1955: 265), φέρνοντας στο νου τις αναφορές του Ιωάννη του Χρυσοστόμου για τους κατοίκους της Αντιόχειας του 4 ου αιώνα μ.Χ.. Αυτό το έθιμο μαρτυρείται ότι συνεχίστηκε ως τις αρχές του 20 αιώνα. ου 554 «Τουν παλιό κιρό, είχε μία φουρά η βασιλιάς Αλέξαντρους πόλεμου ικεί κατ’ τα Φέρσαλα. Οι Θισσαλοί που ήντασαν μαζί του …ιδείλιασαν κ’ έφ’γαν. Τότις οι γυναίκες τουν που φέρναν νιρό’ς του στρατό, καθώς είδαν τους άντρις να φεύγουν, άρπαξαν τάρματά τουν, σταθ’καν, πουλέμ’σαν κ’ ινίκησαν. Η Αλέξαντρους λοιπό για να τιμήση την παλλκαριά τουν κι για να ντρουπιάσ’ τους άντρες έβγαλε διαταή να φουρέσουν τα μαντήλια τουν γυνικών οι άντρις και τουν αντρών τοις περικεφαλαίις οι γ’ ναίκις. Κι απού τον κιρό ικείνου φουρούν οι Καραγκούνηδες μαύρα μαντήλια ‘ς του κιφάλι κι οι γ’ναίκις τουν φουρούν πιρικιφαλαίις». (Πολίτης 1904:11).
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 448 Ακόμα και σήμερα το όνομα του Αλέξανδρου αναφέρεται σε θρησκευτικές επωδές μαζί με τα ονόματα άλλων αγίων και οσίων της ελληνορθόδοξης εκκλησίας (Σπυριδάκης 1953: 415). Ο Μαρκάκης σημειώνει πως στην εποχή του (μέσα 20 αιώνα), κατά τη ου διάρκεια των αποκριών, πολλοί συνήθιζαν να μεταμφιέζονται σε Μεγαλέξανδρους, προκειμένου να δίνουν το ηρωικό στοιχείο στο έθιμο (Μαρκάκης 1960: 258). Τέλος, αξίζει να αναφερθεί και μια αρκετά διαδεδομένη παράδοση (;) στις μέρες μας, σύμφωνα με την οποία το περίφημο ιπποφαές πήρε αυτήν ακριβώς την ονομασία διότι, τρώγοντάς το, θεραπεύονταν τα τραυματισμένα και άρρωστα άλογα του στρατού του Αλέξανδρου. Επομένως, ο μύθος του Αλέξανδρου είναι πανίσχυρος και πολυδιάστατος στον ελληνισμό και η διαχρονία του φτάνει ως τη σύγχρονη εποχή, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Ο Χάρτης 3 στο τέλος του βιβλίου συγκεντρώνει όλες τις προαναφερόμενες νεοελληνικές παραδόσεις του Αλέξανδρου, που έχουν ένα σαφή γεωγραφικό προσδιορισμό. Philosophia Ancilla/ Academica V
Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 449 4.6.Νεότερη και σύγχρονη λογοτεχνία, μουσική και τέχνη 4.6.1. Λογοτεχνία Είδαμε σε προηγούμενα κεφάλαια (2.1., 3.1., 3.4.) το πώς η μορφή του Αλέξανδρου πέρασε και στο χώρο της αρχαίας, αλλά και της μεσαιωνικής ελληνικής λογοτεχνίας με το Μυθιστόρημα και όχι μόνο. Έτσι και στη νεότερη εποχή: πέρα από την παράδοση του Μυθιστορήματος και της Φυλλάδας, ο Αλέξανδρος εμφανίζεται στο χώρο της νεοελληνικής λογοτεχνίας τόσο ως βασικό θέμα ενός λογοτεχνήματος, όσο και σε σποραδικές αναφορές άλλων λογοτεχνημάτων (βλέπε και κεφάλαια 4.2., 4.4., 4.5. για κάποιες ακόμη σποραδικές αναφορές καθώς και για δημοτικά τραγούδια, παραμύθια και παραδόσεις). Έτσι, εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα πρωτονεοελληνικό ποίημα γραμμένο για το Μέγα Αλέξανδρο, εμπνευσμένο από τη Φυλλάδα με τίτλο Διήγησις Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμις βασίλισσας Συρίας. Υπάρχει ένα χειρόγραφο αυτού του στιχουργήματος, ο κώδικας 17/68 της Μητρόπολης Τρίκκης και Σταγών (Μητσάκης (1968) 2001:14). Δύο ακόμη διαφορετικές εκδοχές του ποιήματος σώζονται σε δύο χειρόγραφα του 17 αιώνα, στον κώδικα 197 της Μονής Βαρλαάμ Μετεώρων και στον ου κώδικα 2122 της Μονής Σινά. Οι διασκευές αυτές πρέπει να γράφηκαν στις αρχές του 15 αιώνα και να προέρχονται από παραλλαγές που ακολουθούν ένα πρότυπο, η ου σύνταξη του οποίου μπορεί να τοποθετηθεί ανάμεσα στο 13 και στον 15 αιώνα. Το ο ο ποίημα στους 1411 ιαμβικούς ανομοιοκατάληκτους στίχους του (χειρόγραφο Μονής Σινά) διηγείται τη συνάντηση του Αλέξανδρου με τη Σεμίραμη, αφού πρώτα αυτός ηττήθηκε από το Δαρείο κι έφυγε κρυφά για να σωθεί, ένα μοτίβο πραγματικά σπάνιο και αταίριαστο για το προφίλ του νικητή Αλέξανδρου. Στις περιπλανήσεις του φτάνει κάποτε στη Συρία, εκεί όπου η βασίλισσα του τόπου, για να αποφύγει το γάμο, βάζει στους υποψήφιους γαμπρούς να απαντήσουν σε δύσκολα αινίγματα, με αποτέλεσμα πολλοί να χάνουν τελικά τη ζωή τους. Ο Αλέξανδρος κατορθώνει να απαντήσει στα αινίγματα, νυμφεύεται τη Σεμίραμη και ως βασιλιάς της Συρίας πλέον συγκεντρώνει στρατό και αντιμετωπίζει νικηφόρα αυτή τη φορά το Δαρείο πίσω στη Μακεδονία. Εκεί καλεί και τη Σεμίραμη και ζουν πολλά χρόνια ευτυχισμένα ως το θάνατο της βασιλοπούλας. Εκτός από τις επιρροές του Μυθιστορήματος, που εστιάζονται κυρίως στο πρόσωπο της Σεμίραμης, έντονο είναι και το στοιχείο του παραμυθιού, με τις δοκιμασίες - αινίγματα για το χέρι της βασιλοπούλας και άλλα μοτίβα (Δημητρηλόπουλος 1999). Στο τέλος υπάρχει έντονο και το μοτίβο της ματαιότητας και της υπόμνησης θανάτου, στοιχείο που ο Muller συσχετίζει με την παράσταση του Σισώη στον τάφο του Αλέξανδρου στο εικονογραφικό πρόγραμμα του καθολικού της Μονής
Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 450 Βαρλαάμ (Muller 2007: 383, βλέπε κεφάλαιο 4.3.). Ακολουθεί μικρό απόσπασμα από τη διασκευή των Μετεώρων: Ἂκουσον τόν Ἀλέξανδρον τό πῶς τήν συντυχαίνει, μετά πολλῆς φρονήσεως ἐκείνην συντυχαίνει: «Κυρία μου Σεμίραμης, τοῦ κόσμου ἐξηρημένη, Συριανῶν βασίλισσα, τῆς νύκτας ἡ σελήνη καί τῆς αὐγῆς ἀνατολή, τῆς δύσης ἡ εσπέρα, τῶν παλικαρίων τό καύχημα, τῶν βασιλέων δόξα. ἂς γιγνώσκη η βασιλεία σου καί ὁ τολμηρός ο λόγος, ἐάν οὐκ εἶχες φρόνησιν, κυρία, καί τό κάλλος, ρηγάδων παιδιά οὐκ ἢρχονταν ποτέ νά σέ ἰδοῦσιν, νά ἀνατρανίζουν, νά σέ θεωροῦν, κεφάλαι νά κόπτης. Ἀμ’ εἶσαι ωραία, φρόνιμη, ἒχεις τήν αὐθεντίαν, Διά τοῦτο , εἲ τις σέ ἰδεῖ, μόνον ν’ ἀνατρανίση, χάνει τόν νοῦν του παρευθύς, χάνει καί τήν ζωήν του. (στ. 297-309, Δημητρουλόπουλος 1999: 218). Γύρω στο 1669 -1677, ο Ρεθυμνιώτης Μπουνιαλής Μαρίνος Τζάνε συνθέτει τον Κρητικό Πόλεμο σε 11.000 ομοικατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους, στον οποίο εξιστορεί τα γεγονότα του Βενετοτουρκικού πολέμου μεταξύ 1645-1669 και το πάρσιμο της Κρήτης. Τη στιγμή που ο σουλτάνος ειδοποιείται για την πτώση των τριών κάστρων του νησιού ξεσπά: «Κράζομαι μόνος βασιλιός τοῦ κόσμου καί κρατοῦμαι /….Ὄσα ’ρισεν Ἀλέξανδρος, ἐγῶ ’χω κερδεμένα» . Με τους στίχους αυτούς ο ποιητής κάνει 555 σύγκριση του σουλτάνου με τον Αλέξανδρο στο μοτίβο του κοσμοκατακτητή και κοσμοκράτορα. Το 1683 ανέβηκε στη Ζάκυνθο η ιστορική τραγωδία «Ζήνων», άγνωστου Κρητικού συγγραφέα, στην οποία συγκρίνεται με τον Αλέξανδρο και τον Ηρακλή ο Βενετσιάνος άρχοντας και υπερασπιστής της Κρήτης από τους Τούρκους Ιερώνυμος Κορνάρος . 556 555 S. Alexiou and M. Aposkiti, Ὁ Κρητικὸς Πόλεμος (1645-1669), Ἀθήνα: Στιγμή, 1995, πρωτότυπο κείμενο σε http://stephanus.tlg.uci.edu, (10.10.2015). 556 S. Alexiou and M. Aposkiti, ΖΗΝΩΝ κρητοεπτανησιακὴ τραγωδία (17ου αἰώνα), Ἀθήνα: Στιγμή, 1991, πρωτότυπο κείμενο από http://stephanus.tlg.uci.edu (4.10.2015). Philosophia Ancilla/ Academica V
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 462
- 463
- 464
- 465
- 466
- 467
- 468
- 469
- 470
- 471
- 472
- 473
- 474
- 475
- 476
- 477
- 478
- 479
- 480
- 481
- 482
- 483
- 484
- 485
- 486
- 487
- 488
- 489
- 490
- 491
- 492
- 493
- 494
- 495
- 496
- 497
- 498
- 499
- 500
- 501
- 502
- 503
- 504
- 505
- 506
- 507
- 508
- 509
- 510
- 511
- 512
- 513
- 514
- 515
- 516
- 517
- 518
- 519
- 520
- 521
- 522
- 523
- 524
- 525
- 526
- 527
- 528
- 529
- 530
- 531
- 532
- 533
- 534
- 535
- 536
- 537
- 538
- 539
- 540
- 541
- 542
- 543
- 544
- 545
- 546
- 547
- 548
- 549
- 550
- 551
- 552
- 553
- 554
- 555
- 556
- 557
- 558
- 559
- 560
- 561
- 562
- 563
- 564
- 565
- 566
- 567
- 568
- 569
- 570
- 571
- 572
- 573
- 574
- 575
- 576
- 577
- 578
- 579
- 580
- 581
- 582
- 583
- 584
- 585
- 586
- 587
- 588
- 589
- 590
- 591
- 592
- 593
- 594
- 595
- 596
- 597
- 598
- 599
- 600
- 601
- 602
- 603
- 604
- 605
- 606
- 607
- 608
- 609
- 610
- 611
- 612
- 613
- 614
- 615
- 616
- 617
- 618
- 619
- 620
- 621
- 622
- 623
- 624
- 625
- 626
- 627
- 628
- 629
- 630
- 631
- 632
- 633
- 634
- 635
- 636
- 637
- 638
- 639
- 640
- 641
- 642
- 643
- 644
- 645
- 646
- 647
- 648
- 649
- 650
- 651
- 652
- 653
- 654
- 655
- 656
- 657
- 658
- 659
- 660
- 661
- 662
- 663
- 664
- 665
- 666
- 667
- 668
- 669
- 670
- 671
- 672
- 673
- 674
- 675
- 676
- 677
- 678
- 679
- 680
- 681
- 682
- 683
- 684
- 685
- 686
- 687
- 688
- 689
- 690
- 691
- 692
- 693
- 694
- 695
- 696
- 697
- 698
- 699
- 700
- 701
- 702
- 703
- 704
- 705
- 706
- 707
- 708
- 709
- 710
- 711
- 712
- 713
- 714
- 715
- 716
- 717
- 718
- 719
- 720
- 721
- 722
- 723
- 724
- 725
- 726
- 727
- 728
- 729
- 730
- 731
- 732
- 733
- 734
- 735
- 736
- 737
- 738
- 739
- 740
- 741
- 742
- 743
- 744
- 745
- 746
- 747
- 748
- 749
- 750
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 500
- 501 - 550
- 551 - 600
- 601 - 650
- 651 - 700
- 701 - 750
Pages:
