O Megas Alexandros tou Ellinismou_Dimitrios Kougioumtzoglou

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 501 στους Φιλίππους, -σύμφωνα πάντα με το κείμενο της Φυλλάδας – καθώς και την προετοιμασία της εκστρατείας. Τέλος, ο Νίκος Κολέσης το 2014 εξέδωσε το έργο Megas Alexandros – Golden Hero / Μέγας Αλέξανδρος ο Χρυσός Ήρωας, έργο προορισμένο για θέατρο και όπερα, που εξιστορεί τη ζωή του Αλέξανδρου. Μοτίβα του Αλέξανδρου, που προβάλλονται στο 619 πολυπρόσωπο αυτό έργο του Κολέση, είναι αυτά του Αλέξανδρου ως βασιλιά και πρωταγωνιστή των Ελλήνων, του κοσμοκράτορα Αλέξανδρου, του κτίστη, του Αλέξανδρου ως παράγοντα διάδοσης του ελληνικού πολιτισμού, ενώ στο τέλος εμφανίζεται και η αδερφή του η Γοργόνα. Στον ελληνικό κινηματογράφο πάλι, ο Αλέξανδρος αποτέλεσε το θέμα μιας σχολικού χαρακτήρα ταινίας του Νέστορα Μάτσα με τίτλο Αλέξανδρος ο Μέγας – ανάμεσα στην ιστορία και το θρύλο (1977) και τον καμβά, ως αλληγορία, μίας ταινίας του Θεόδωρου Αγγγελόπουλου με τίτλο Μεγαλέξανδρος (1980), που τοποθετείται χρονικά στο 1900 και αφηγείται τη ζωή ενός ομώνυμου δραπέτη - επαναστάτη (Γουδέλης 1990: 39, http://www.theoangelopoulos.com/megalexandros_gr.htm). Η ταινία του Αγγελόπουλου, γυρισμένη κυρίως στο χωριό Δοτσικό Γρεβενών, εμπεριέχει όλα τα διαχρονικά μοτίβα του Αλέξανδρου των Ελλήνων. Ξεκινά με την αφήγηση μιας παράδοσης από έναν άνδρα, πιθανόν από την Ήπειρο, σύμφωνα με την οποία κάποτε ένας ξένος βασιλιάς εισέβαλε στην Ελλάδα με σκοπό να την κατακτήσει. Ο Αλέξανδρος τότε, που καταγόταν από τους Σελλούς, τους ανδρειωμένους και αρματωμένους προπάτορες των Ελλήνων, χάλασε τον ξένο βασιλιά και απελευθέρωσε τον τόπο. Στη συνέχεια προχώρησε στα βάθη της Ασίας, νικώντας και απελευθερώνοντας λαούς από τον ξένο αυτό δυνάστη, ώσπου ένα απόγευμα, στη δύση ενός ήλιου, μελαγχόλησε κι άφησε τους συντρόφους του, για να βρει μόνος του την άκρη του κόσμου. Δε γνωρίζω αν η συγκεκριμένη αφήγηση είναι όντως γνήσια λαϊκή, όπως φαίνεται να είναι ή παρουσιάζεται έτσι έντεχνα από τον Αγγελόπουλο. Το σίγουρο είναι πως στη λιτή αυτή αφήγηση – μονόλογο μπροστά στην κάμερα, με την οποία ξεκινά η ταινία, ο Αγγελόπουλος πετυχαίνει να αποδώσει όλα τα βασικά μοτίβα του Έλληνα ήρωα: υπερασπιστή του ελληνισμού, νικητή –θριαμβευτή, κοσμοκράτορα, εξερευνητή του κόσμου. Ακόμη πιο εντυπωσιακά στο περιεχόμενό τους είναι τα λαϊκά τραγούδια που εμπεριέχονται στην ταινία σε μουσική Χριστόδουλου Χάλαρη, τραγούδι του Χρύσανθου και στίχους Γιάννη Κακουλίδη (βλέπε κεφ. 4.6.3). Η μορφή του Μεγαλέξανδρου –επαναστάτη παρουσιάζεται αγέρωχη, εμβληματική, βουβή: ο ήρωας –δραπέτης, αμέσως μετά την απόδραση, σε μια τελετουργία στο 619 Αποσπάσματα του κειμένου στη διεύθυνση: http://nikoskolesis.blogspot.gr/2014/03/blog- post.html (ανάκτηση 23.8.2016).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 502 ξέφωτο ενός δάσους, ενδύεται τον Αλέξανδρο: φορά την περικεφαλαία, ζώνεται τα άρματα, καβαλάει το άτι. Εισέρχεται θριαμβευτής με τους συντρόφους του στο ορεινό χωριό, η υποβλητική του παρουσία γεμίζει τα πλάνα, στέκεται ασυμβίβαστος απέναντι στην κυβέρνηση, τους τσιφλικάδες και τους ξένους τοκογλύφους, έναντι των οποίων ξεκινά πόλεμο, με σκοπό το δίκαιο του λαού. Η επιστολή που στέλνει στους καταπιεστές είναι μία από τις ελάχιστες φορές που ακούμε τη φωνή του, απόηχο θα έλεγε κανείς της επιστολής του Αλέξανδρου στο Δαρείο από την αφήγηση του Αρριανού (Β.13.4), αλλά και των αντίστοιχων επιστολών του Αλέξανδρου από το Μυθιστόρημα. Όταν η κυβέρνηση συνθηκολογεί, ο Μεγαλέξανδρος - επαναστάτης θριαμβεύει και ποζάρει ως ένας άλλος δρακοκτόνος με φόντο ένα τεράστιο πίνακα με επιζωγραφισμένο ένα δράκο. Ωστόσο η σκληρή και άκαμπτη στάση, που διατηρεί ο κεντρικός ήρωας ως το τέλος, δε θα αργήσει να φέρει την καταστροφή, που κορυφώνεται τελετουργικά με την ιεροφαγία του από το πλήθος των χωρικών. Ο ήρωας σε ανύποπτο χρόνο ομολογεί, δικαιολογώντας την ακραία στάση του, που θα φέρει στο φως και όλες του τις αδυναμίες: «Ξύπνησα μ’ ένα μαρμάρινο κεφάλι στα χέρια, που μου βαραίνει τους αγκώνες και δεν ξέρω τι να το κάνω», στίχοι ελαφρώς διασκευασμένοι από το Μυθιστόρημα του Γιώργου Σεφέρη. Ένα μαρμάρινο κεφάλι λοιπόν ο Μεγαλέξανδρος, σύμβολο της απολιθωμένης αρχαίας αντρειοσύνης, αυτό είναι που απομένει και στο τέλος, από τον κεντρικό ήρωα, το συνονόματο Αλέξανδρο, που τον ενδύθηκε. Εμβληματική είναι η μορφή του Αλέξανδρου και στο χώρο του αθλητισμού, κυρίως σε αθλητικούς συλλόγους της Μακεδονίας. Είδαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο (4.4) πως ο Αλέξανδρος αποτέλεσε το έβλημα των πρώτων ελληνικών αθλητικών συλλόγων στην τουρκοκρατούμενη ακόμη Μακεδονία ή αμέσως μετά την απελευθέρωση στις αρχές του 20 αιώνα, σε πόλεις όπως η Καβάλα, τα Γιαννιτσά, η ου Βέροια, η Φλώρινα. Σήμερα στο χώρο της Μακεδονίας δραστηριοποιούνται πολλοί αθλητικοί σύλλογοι με την ονομασία «Μέγας Αλέξανδρος» και με ανάλογο έμβλημα, με κυρίαρχο το έμβλημα του κερασφόρου Αλέξανδρου μέσα σε μετάλλιο. Για παράδειγμα, στο ποδόσφαιρο αγωνίζονται σύλλογοι όπως ο Μέγας Αλέξανδρος Πέλλας (έτος ίδρυσης το 1917), με εμβλημα την κερασφόρο προτομή του, όπως και ο Μέγας Αλέξανδρος Φλώρινας, τμήμα του Αθλητικού Μορφωτικού Πολιτιστικού Συλλόγου Φλώρινας με έτος ίδρυσης το 1923 από τοπικούς παράγοντες. Ακόμη, στη Θεσσαλονίκη και στην ευρὐτερη περιοχή της, από το 1923 δραστηριοποιείται το αρχαιότερο ερασιτεχνικό αθλητικό σωματείο της πόλης με το όνομα και την κερασφόρο προτομή του Αλέξανδρου, από το 1950 ο Μέγας Αλέξανδρος Γέφυρας, ο Μέγας Αλέξανδρος Καλοχωρίου από το 1959, ο Μέγας Αλέξανδρος Μελισσοχωρίου, Νέας Απολλωνίας, Βραχιάς, Νυμφόπετρας και άλλων χωριών. Άλλωστε, ήδη από το 1924 η Ένωση Ποδοσφαιρικών Σωματείων Μακεδονίας στο νομό Θεσσαλονίκης έχει Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 503 ως έμβλημά της την προτομή του Αλέξανδρου. Αντίστοιχα ομώνυμοι ποδοσφαιρικοί σύλλογοι υπάρχουν και στην περιοχή του Κιλκίς (Κιλκίς, Πολύκαστρο, Γυναικόκαστρο, Βαφειοχώρι με ίδρυση το 1972), Ημαθίας («Μέγας Αλέξανδρος» Τρικάλων Ημαθίας από το 1965, εικόνα 107) Κοζάνης (στη Λευκοπηγή από το 1960 με σύμβολο προτομή του Αλέξανδρου από το χρυσό μετάλλιο της Ταρσού), Σερρών (στη Νέα Ζίχνη από το 1974), Δράμας (Άγιος Αθανάσιος), Καβάλας (στους Αντιφιλίππους από το 1980 και στο Ορφάνι από το 1974), Καστοριάς (Καλλιθέα) και αλλού. Αντίστοιχα στο χώρο της καλαθοσφαίρισης αγωνίζονται οι «Μεγαλέξανδροι» Γιαννιτσών, Κολυνδρού Πιερίας, Μαρίνας Ημαθίας, Αξιούπολης Κιλκίς, Λεπτοκαρυάς Θεσσαλονίκης και άλλοι. Επομένως, διαπιστώνεται πως η ονομασία «Μέγας Αλέξανδρος» αποτελεί μια από τις δημοφιλέστερες για αθλητικά σωματεία στο χώρο της Μακεδονίας, συνοδευόμενη πάντα από την προτομή του στο έμβλημα των συλλόγων. Μια μορφή του διαμετρήματος του Αλέξανδρου δεν θα ήταν δυνατό να λείπει από την εικονογραφία των ελληνικών χαρτονομισμάτων και νομισμάτων. Το 1885 η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος τυπώνει χαρτονομίσματα μίας και δύο δραχμών με την κεφαλή του Αλέξανδρου, μόνη ή μαζί με την κεφαλή της θεάς Αθηνάς (εικόνα 108). Το 1921 προκύπτει νέα έκδοση της ίδιας τράπεζας με χαρτονόμισμα 50 δραχμών, στην πρόσθια όψη με παράσταση από τη «σαρκοφάγο του Μ. Αλεξάνδρου» - ο έφιππος Αλέξανδρος να μάχεται τους Πέρσες στη μάχη της Ισσού - και στην πίσω όψη μετάλλιο με κεφαλή Μ. Αλεξάνδρου ως κεντρικό διακοσμητικό μοτίβο (εικόνα 109). Το 1923 ο Αλέξανδρος με τη λεοντή, αντίγραφο από το μετάλλιο της Ταρσού, επανέρχεται ως κεντρικό μοτίβο της έκδοσης των 5 δραχμών. Ακολουθεί η Τράπεζα της Ελλάδος τον Οκτώβρη του 1941, που τυπώνει τραπεζογραμμάτια των χιλίων δραχμών με την κεφαλή του διαδηματοφόρου Αλέξανδρου στην πρόσθια όψη, παρμένη ως μοτίβο από το χρυσό μετάλλιο της Ταρσού (εικόνα 110). Τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς είχε τυπωθεί και αξίας δύο δραχμών χαρτονόμισμα με μοτίβο πρόσθιας όψης τη μορφή του κερασφόρου Αλέξανδρου, αντίγραφο από τα νομίσματα του Λυσιμάχου. Μεταπολεμικά η μορφή του Αλέξανδρου επιστρέφει στα χρήματα των Ελλήνων: το 1956 η Τράπεζα της Ελλάδος κυκλοφόρησε χαρτονόμισμα των χιλίων δραχμών, με απεικόνιση του Μεγάλου Αλεξάνδρου από το ψηφιδωτό της Πομπηίας στην εμπρόσθια όψη και με τον Αλέξανδρο με λεοντή, από ένα από τα μετάλλια της Ταρσού, μαζί με μικρογραφία με τη σκηνή του κυνηγιού από τη σαρκοφάγο του Μ. Αλεξάνδρου στην οπίσθια (εικόνα 111, Ταρασουλέας 1997: 52,63,68, 81, 90, 114, 169, 171, 174, 176, 180). Μετάλλια με την προτομή του κερασφόρου Αλέξανδρου, ως βραβεία των «αλεξάνδρειων» αθλητικών αγώνων των σχολών των ενόπλων δυνάμεων της Ελλάδας, κόπηκαν και επί δικτατορίας (εικόνα 112). Το 1990 κυκλοφόρησε και νόμισμα 100 δραχμών με την προτομή του κερασφόρου Μεγάλου Αλεξάνδρου στην οπίσθια όψη σε μια πιο ελεύθερη απόδοση και τον Ήλιο της Βεργίνας στην πρόσθια (εικόνα 113).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 504 Αν τώρα προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε την εμφάνιση του Αλέξανδρου στην έκδοση ελληνικών χαρτονομισμάτων και νομισμάτων παρατηρούμε το εξής: ο Αλέξανδρος πρωτοεμφανίζεται το 1885, όταν η απειλή της Βουλγαρικής Εξαρχίας και το όραμα της «Μεγάλης Βουλγαρίας» αρχίζει και πιέζει δραματικά τον ελληνισμό της Μακεδονίας. Σαφέστατα και η επιλογή του Αλέξανδρου στο ελληνικό χαρτονόμισμα είναι πολλαπλών μηνυμάτων και βέβαια στην κατεύθυνση της προάσπισης του μακεδονικού ελληνισμού. Στη συνέχεια, ο Αλέξανδρος επανέρχεται το 1921 και το 1922, δηλαδή κοντά στο δραματικό τέλος της Μικρασιατικής Εκστρατείας με τη Μικρασιατική Καταστροφή, ως ένα πανίσχυρο σύμβολο, για να τονώσει αρχικά το φρόνημα των Ελλήνων στη δίνη της μικρασιατικής εκστρατείας, αλλά και για να συσπειρώσει τον ελληνισμό, στηρίζοντας το κλονισμένο ηθικό του μετά την ήττα, τη σφαγή των Μικρασιατών Ελλήνων, το δράμα της προσφυγιάς και την πολιτική ανωμαλία στη ζωή της χώρας. Το 1941 είναι η πρώτη χρονιά της κατοχής της χώρας από τη ναζιστική Γερμανία και τους συμμάχους της, τους φασίστες Ιταλούς και Βουλγάρους. Και πάλι ο Αλέξανδρος επιλέγεται για τις εγχρήματες συναλλαγές του λαού, ως ένα διαχρονικό σύμβολο στήριξης του ελληνισμού στις δύσκολες στιγμές. Τέλος, η επιλογή του 1990 στο ευρείας κυκλοφορίας νόμισμα των 100 δραχμών, σε συνδυασμό με τον Ήλιο της Βεργίνας, δεν είναι άσχετη με το «νέο – παλιό» εθνικό ζήτημα της αντιπαράθεσης με το κράτος των Σκοπίων, εξαιτίας της κλοπής της ελληνικής ιστορίας, των συμβόλων της αλλά και των επιθετικών εδαφικών επιδιώξεων εις βάρος της Ελλάδας. Ο Αλέξανδρος έχει τη θέση του και στα ελληνικά γραμματόσημα που εξέδωσαν τα ΕΛΤΑ, πότε ως Δίκερως (1963), πότε απεικονιζόμενος στις μικρογραφίες του Μυθιστορήματος του Ινστιτούτου της Βενετίας, άλλοτε σε παραστάσεις από τα αλεξάνδρεια νομίσματα (1959), το ψηφιδωτό της Πομπηίας (1992), τη λεγόμενη σαρκοφάγο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (γραμματόσημο του 1937), μικρογραφίες δυτικών και ανατολικών χειρογράφων, πίνακες της δύσης, το κοπτικό υφαντό (βλέπε κεφάλαιο 5.1.) και άλλα αντικείμενα (σειρά: «το εκπολιτιστικό έργο του Μεγάλου Αλεξάνδρου» , 1977). Τέλος, απεικονίζεται σε σύνθεση με τη Γοργόνα (Δρακόπουλος/ Παπαρηγόπουλος 2009: 246, Stoneman 2011: 309, δικτυότοπος Συνδέσμου «Αλέξανδρος Φιλίππου Έλλην Μακεδών» βλέπε και εικόνα 114). Ως Δίκερως, ο Αλέξανδρος εμφανίζεται ως σήμα κατατεθέν διαφόρων ελληνικών οργανισμών, συλλόγων και ιδρυμάτων, σε δημόσιες κρήνες πόλεων και χωριών ως διακοσμητικό στοιχείο ( βλέπε εικόνες 115 -116), καθώς και σε σύγχρονα προϊόντα της ελληνικής τουριστικής βιομηχανίας (κοσμήματα, αγαλματίδια, μπλουζάκια, καρτ – ποστάλ μπρελόκ, και άλλα, εικόνα 117), ακόμα τέλος και ως επωνυμία ελληνικής μάρκας μπίρας (εικόνα 118). Αξίζει ακόμη να τονιστεί πως η μορφή του, είτε ως δίκερου σε προφίλ είτε ως προτομή που αντιγράφει γνωστές αρχαίες προτομές του, Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 505 εξακολουθεί, ως ανάγλυφο, να στολίζει τις εξωτερικές όψεις πολλών σπιτιών και αυλών στην Ελλάδα. Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ανάγλυφη προτομή του Αλέξανδρου, ως κεντρικό στοιχείο διακόσμησης αετώματος από νεοκλασικό σπίτι της Σύμης, αντίγραφο της κεφαλής από το Μουσείο Ακροπόλεως στην Αθήνα (εικόνα 119). Αξίζει να αναφερθεί μία ακόμα διάσταση από τις σύγχρονες μεταφορές του Αλέξανδρου στην τέχνη και στη λαϊκή κουλτούρα των Ελλήνων, από τις πολυάριθμες των τελευταίων δεκαετιών: πρόκειται για τη μεταφορά του Αλέξανδρου σε κόμικς. Μία χαρακτηριστική περίπτωση είναι από τη σειρά «Κλασσικά Εικονογραφημένα» για παιδιά, σε κείμενο της Σοφίας Παπαδάκη και εικονογράφηση του Βασίλη Ζήση, μια έκδοση που συνδυάζει πετυχημένα τον ιστορικό Αλέξανδρο με το μύθο του αθάνατου νερού και της Γοργόνας (βλέπε εικόνα 120). Επίσης, η ιστορία του Αλέξανδρου, από τη γέννησή του ως την εκστρατεία του στην Ασία, μεταφέρθηκε με χιουμοριστική διάθεση σε κόμικς και από τον Παναγιώτη Γκιόκα σε αυτοτελή έκδοση (εκδόσεις Πελεκάνος, 2008). Ωστόσο κι άλλοι γελοιογράφοι, όπως ο Κυρ, έχουν κατά καιρούς αξιοποιήσει τον Αλέξανδρο για να καυτηριάσουν θέματα της τρέχουσας επικαιρότητας. Ακόμη, ο ιστορικός σκιτσογράφος Χρήστος Γιαννόπουλος απεικόνισε τον Αλέξανδρο με κερασφόρο κράνος, όπως και το Βουκεφάλα –στοιχείο που αποτελεί επίδραση από το Μυθιστόρημα -, σε εικονογραφημένο παιδικό έργο του για τους μύθους του κόσμου. Στο ίδιο αυτό έργο κάνει εκτενή αναφορά στο μύθο της Γοργόνας, της αδερφής του Αλέξανδρου, με την εξιστόρηση της αναζήτησης του αθάνατου νερού από την Κύνα και τη μεταμόρφωσή της τελικά σε Γοργόνα (Γιαννόπουλος 2011). Αντίστοιχα, στο έργο του «Μέγας Αλέξανδρος Θρύλος και Ιστορία» ο Γιαννόπουλος συμπεριλαμβάνει και αναφορές στο Μυθιστόρημα, στη μακεδονική φάλαγγα, χρυσωμένη από το ηλιακό φως που πέφτει πάνω στις χρυσές πανοπλίες των ανδρών, στο επεισόδιο της κατάδυσης του Αλέξανδρου στη θάλασσα, συνοδευόμενο από μια εντυπωσιακή απεικόνισή του μέσα στον καταδυτικό κώδωνα, καθώς και στις Αμαζόνες και τη βασίλισσά τους Θαλήστρι. Ο Αλέξανδρος απεικονίζεται ακόμη ως κερασφόρος Φαραώ αλλά και ως Ηρακλής με κράνος –λεοντή (Γιαννόπουλος 2015). Οι καλλιτεχνικές αυτές απεικονίσεις του Γιαννόπουλου αποδεικνύουν πως τα μυθικά μοτίβα του Μυθιστορήματος εξακολουθούν και εμπνέουν σύγχρονους Έλληνες δημιουργούς. Μένοντας στο χώρο των εκδόσεων, αξίζει να αναφερθεί και η δουλειά του Γρηγόρη Ζώρζου, ο οποίος δημιούργησε σειρά εκπαιδευτικών βιβλίων στην αγγλική με ασκήσεις, σταυρόλεξα, σκραμπλ κ.λπ. γύρω από την ιστορία του Αλέξανδρου και της Μακεδονίας. Στις 13 Ιουνίου του 1977 η ελληνική πολιτεία διοργάνωσε επέτειο για τα 2300 χρόνια από το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (Βελουδής 1989 (1977): ρθ΄). Το 1995 η Νομαρχία Θεσσαλονίκης προχώρησε στην έκδοση ενός διπλού άλμπουμ του Γιώργου Μελίκη με καταγραφές ελληνικών παραδόσεων για τον Αλέξανδρο με τίτλο Ζει ο

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 506 βασιλιάς Αλέξανδρος; Αφηγήσεις, τραγούδια, σκοποί, νανουρίσματα, γητειές (Μήττα 2008). Το 1997, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων της Θεσσαλονίκης ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, παρουσιάστηκαν τρεις μεγάλες εκθέσεις σχετικές με τον Αλέξανδρο, «Ο Μέγας Αλέξανδρος στην Ευρωπαϊκή Τέχνη», «Ο Αλέξανδρος και η Ανατολή» καθώς και μια έκθεση βιβλίων απ’ όλο τον κόσμο για το Μακεδόνα στρατηλάτη. Τα έργα που εκτέθηκαν στις εκθέσεις αυτές προέρχονταν από διάφορα μουσεία και βιβλιοθήκες της Ελλάδας και του εξωτερικού. Ας σημειωθεί ότι ο δήμος Θεσσαλονίκης, από το 2006, έχει επισήμως ως έμβλημα και σημαία τον κερασφόρο Αλέξανδρο, ως σύμβολο ένωσης πολιτισμών, σε φόντο που παραπέμπει στο λευκό πύργο, το βυζαντινό παρελθόν της πόλης και στο μπλε της θάλασσας . 620 Οι σύγχρονοι Έλληνες εξακολουθούν να αναζητούν το Μεγαλέξανδρο με κάθε ευκαιρία, όπως η Σιμόνη Ζαφειροπούλου, η οποία, ούτε λίγο ούτε πολύ, ακολούθησε τα χνάρια του σε όλη τη διαδρομή από την Πέλλα ως την Πενταποταμία της Ινδίας και από κει ως τον τελευταίο σταθμό της ζωής του, στη Βαβυλώνα, σε ένα σύγχρονο οδοιπορικό γνώσης στην ανατολή με χαρακτήρα προσκυνήματος στους τόπους που δοξάστηκαν από το πέρασμα του μεγάλου Μακεδόνα. Καρπός αυτού του ταξιδιού υπήρξε το έργο της, «Στα Βήματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου 2300 χρόνια μετά». Είχαν προηγηθεί, σκαπανείς ενός αντίστοιχου ταξιδιού στα πεδία των μαχών του Αλέξανδρου και στους τόπους απ’ όπου πέρασε, ο στρατιωτικός Θεόδωρος Σαράντης, συγγραφέας του βιβλίου «Ο Μέγας Αλέξανδρος: από την ιστορία ως το Θρύλο» (Αθήνα, 1970) και ο Γεώργιος Κιτσόπουλος, συγγραφέας του τρίτομου έργου «Αλέξανδρος ο Μέγας» (Θεσσαλονίκη, 1981-1986), ο Νέστορας Μάτσας, με καρπό την ταινία που προαναφέραμε και η Σοφία Λίβα στα τέλη της δεκαετίας του ’70, η οποία επίσης κατέγραψε τις εμπειρίες της στο βιβλίο Στα βήματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου» (Καψωμάνης 2004: 97, 106, 187, 195). Το όνομά του έχει δοθεί σε εκατοντάδες συλλόγους, οργανισμούς, επιχειρήσεις, κτήρια της σύγχρονης Ελλάδας, με χαρακτηριστικές περιπτώσεις το διεθνές αεροδρόμιο της Καβάλας «Μέγας Αλέξανδρος», το «Αλεξάνδρειο Μέλαθρο» αθλητικό κέντρο Θεσσαλονίκης, τον πολυχώρο πολιτισμού «Μέγας Αλέξανδρος» στην Έδεσσα, παλιό μουσουλμανικό τέμενος και ιδιοκτησία του Φιλοπρόοδου Συλλόγου της πόλης «Μέγας Αλέξανδρος», το διεθνή μαραθώνιο «Μέγας Αλέξανδρος» (με αφετηρία και τέλος τους ανδριάντες του Μεγάλου 620 Η σημαία υπήρξε δημιουργία της αρχιτέκτονος Έφης Σειρά και ο κερασφόρος Αλέξανδρος αποτελεί αντίγραφο των νομισμάτων του Λυσιμάχου. Υπήρξε βέβαια και η πρόταση να αποτελέσει κεντρική φιγούρα της σημαίας η Γοργόνα, μυθική αδερφή του Αλέξανδρου: http://www.greek- language.gr/greekLang/modern_greek/tools/corpora/makedonia/content.html?t=1,1142&h=728&l=25 647#pinpoint Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 507 621 Αλεξάνδρου σε Πέλλα και Θεσσαλονίκη αντίστοιχα) , το Διεθνές Ίδρυμα Μεγάλου Αλεξάνδρου, με έδρα τη Νέα Υόρκη και την Κατερίνη Πιερίας, ιδρυμένο το 1992 από τις Παμμακεδονικές Οργανώσεις όλου του κόσμου και με τη συμβολή της ελληνικής πολιτείας, τον εν Αθήναις σύλλογο «Αλέξανδρος Φιλίππου Έλλην Μακεδών». Μια μικρή σταχυολόγηση από καταγραφές διαφόρων ανθρώπων στον ελληνικό τύπο –και όχι μόνο - αποδεικνύει πως ο Αλέξανδρος εξακολουθεί να αποτελεί σημείο αναφοράς για τους σύγχρονους Έλληνες, πολλοί από τους οποίους τον έχουν μέσα στην καρδιά τους. Ο θεατρικός συγγραφέας Παύλος Μάτεσις, σε συνέντευξή του το 1997 στα ερείπια των Φιλίππων, εξέφρασε το θαυμασμό του για τον Αλέξανδρο, χαρακτηρίζοντάς τον ως «τη μεγαλύτερη ηγετική φυσιογνωμία στον αρχαίο ελληνικό κόσμο», προσθέτοντας πως με την εκρηκτική προσωπικότητά του μόνο ο Αλκιβιάδης μπορούσε να συγκριθεί . Ο γηραιός αμπελουργός μπάρμπα Κώστας Κούσουλας, 622 σύμβουλος της εταιρείας «Τσάνταλη», επιχειρώντας να εκθειάσει το κρασί, είχε δηλώσει το 2003 πως ο Μέγας Αλέξανδρος ήταν φανατικός λάτρης του μακεδονικού κρασιού, το οποίο τον συντρόφευε στις νικηφόρες εκστρατείες, στις μάχες και στα οράματά του, καθότι ο ίδιος το θεωρούσε ελιξήριο πολεμικής αντοχής και δύναμης. Μάλιστα, σύμφωνα με τον μπάρμπα Κώστα, φρόντιζε και οι στρατιώτες του να πίνουν πριν από τις μάχες τον «κυκεώνα», που περιείχε - ανάμεσα στα άλλα - και κόκκινο ζεστό κρασί. Το 2004 ο καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας Δημητράκος Δημήτριος 623 σημείωνε πως «Ο Μέγας Αλέξανδρος υπερέχει ως πηγή έμπνευσης και συλλογικής ταύτισης σε σύγκριση με τον δημοκράτη ηγέτη που ήταν ο Περικλής, τον μεγάλο δραματουργό που ήταν ο Ευριπίδης ή τον «σοφότερο Ελληνα» που ήταν ο Σωκράτης». Ωστόσο δε δίστασε να χαρακτηρίσει την επικέντρωση της εθνικής υπερηφάνειας στον Αλέξανδρο προβληματική. Είναι η χρονιά που ο Αλέξανδρος εμφανίστηκε θριαμβευτικά, αν και 624 μάλλον προβληματικά , ως δίκερως και με λεοντή, στο χρονοδιάδρομο του 625 621 http://www.greek- language.gr/greekLang/modern_greek/tools/corpora/nea/content.html?t=2,3754&h=1714&l=98859#pi npoint (7.5.2015). 622 Κείμενο –συνέντευξη στον Κοσμά Χαρπαντίδη, Περιοδικό Υπόστεγο, τεύχος 8 -9, Καβάλα, Φθινόπωρο 1997, σελ. 210. 623 http://www.kathimerini.gr/690529/opinion/epikairothta/arxeio-monimes-sthles/gia-thn- ampelo-kai-ta-aga8a-ths (προσπέλαση 10.5.2015) 624 http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=162940&wordsinarticle=%ce%9c%ce%ad%ce%b3% ce%b1%cf%82%3b%ce%91%ce%bb%ce%ad%ce%be%ce%b1%ce%bd%ce%b4%cf%81%ce%bf%cf%82 (διαδικτυακό αρχείο εφημερίδας «Το Βήμα, προσπέλαση στις 10.5.2015) 625 Ο Αλέξανδρος εμφανίζεται έφιππος και θριαμβευτής, υψώνοντας το χέρι σε χειρονομία χαιρετισμού, ωστόσο παράλληλα φαίνεται κυριολεκτικά «πνιγμένος» μέσα σε ένα δάσος από σάρισες που προεξέχουν απειλητικά, μια εικόνα μάλλον αταίριαστη με τα σύμβολα ελληνικού πολιτισμού, τα

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 508 ελληνικού πολιτισμού από τα μινωικά στα βυζαντινά χρόνια, στο πλαίσιο της πρωτοποριακής τελετής έναρξης της Ολυμπιάδας στην Αθήνα (13/8) από το Δημήτρη Παπαϊωάννου. Είναι η ίδια χρονιά που ο πρώην Πρόεδρος της Δημοκρατίας Χρήστος Σαρτζετάκης, ως κεντρικός ομιλητής στην ετήσια εκδήλωση τιμής και μνήμης της Νομαρχίας Θεσσαλονίκης για τον Αλέξανδρο (27/7), πρόβαλε τον Αλέξανδρο ως πρωτεργάτη της πανελλήνιας ιδέας και υπερασπιστή των Ελλήνων, εκπολιτιστή της οικουμένης, κτίστη και απόστολο του χριστιανισμού. Ο φωτογράφος Στέλιος Σκοπελίτης ανέφερε πως μία από τις αρετές του είναι αυτή «της αποφασιστικότητας του Αλέξανδρου μπροστά στο Γόρδιο Δεσμό» . Η ελληνική 626 κατασκευαστική εταιρεία «Μηχανική» κατασκεύασε στη Μόσχα στην περιοχή Χίμκι ουρανοξύστη με την ονομασία «Μέγας Αλέξανδρος». «Αλέξανδρος» ονομάζεται και η σήραγγα της Εθνικής Οδού στο ύψος της Κατερίνης με κατεύθυνση τη Θεσσαλονίκη («Φίλιππος» η αντίστοιχη προς Αθήνα). Σε συμβολικό επίπεδο, τα δύο αυτά παραδείγματα, έστω και ασύνειδα από τους εμπνευστές της ονομασίας των έργων, εντάσσονται στο διαχρονικό μοτίβο του Αλέξανδρου Κτίστη. Για τον καθηγητή της Φιλοσοφίας της Τέχνης στο Παρίσι και συγγραφέα Δημοσθένη Δαββέτα, ο Μέγας Αλέξανδρος είναι ο Έλληνας ήρωάς του, «τόσο Έλληνας και τόσο μοντέρνος». Για 627 τον καθηγητή καρδιολογίας Γιώργο Ντάγγα ο Αλέξανδρος αποτελεί την «υπέροχη εκδοχή του Έλληνα», καθότι, στη σύντομη ζωή του, όχι μόνο κατάφερε να προσφέρει τόσα πολλά στον ελληνικό πολιτισμό, αλλά και κατάδειξε τη σημασία του δυναμισμού μιας ενωμένης Ελλάδας. Για τη συγγραφέα Μαρία Σκιαδαρέση ο Αλέξανδρος υπήρξε 628 ένας «σταρ της ιστορίας», ένας από αυτούς που κίνησαν τον τροχό της ιστορίας αλλά και διαχειρίστηκαν με εντυπωσιακό τρόπο την εικόνα τους, ώστε από νωρίς να μυθοποιηθούν . Για το συγγραφέα ενός βιβλίου μνήμης του Αλέξανδρου, τον 629 Κωνσταντίνο Παχή, η πιο μεγάλη και ένδοξη νικηφόρα εκστρατεία που έκανε ο Αλέξανδρος, ήταν ακριβώς αυτή μέσα στην ανθρώπινη ιστορία, την οποία και αγάλματα κλασικού ιδεώδους και τις επακόλουθες Ταναγραίες, που με τόση μαεστρία κατά τ’ άλλα ζωντάνεψε ο Παπαϊωάννου. Μια πιο ήπια απεικόνιση του Αλέξανδρου, δίχως σάρισες να χαρακώνουν το περιβάλλον, ενδεχομένως να ήταν πιο ενδεδειγμένη επιλογή για τη συνολική αισθητική του χρονοδιαδρόμου. 626 http://www.greek- language.gr/greekLang/modern_greek/tools/corpora/nea/content.html?t=2,2137&h=1806&l=59177#pi npoint (8.5.2015). 627 http://www.kathimerini.gr/79163/article/epikairothta/ereynes/dhmos8enhs-davvetas Συνέντευξη του συγγραφέα στην εφημερίδα «Καθημερινή», 22.12.2013. 628 Εφημερίδα «Καθημερινή», 31.1.2010, http://www.kathimerini.gr/78026/article/epikairothta/ereynes/giwrgos-ntaggas 629 Συνέντευξη της συγγραφέως στην εφημερίδα «Εθνος της Κυριακής», 28.9.2014. Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 509 εκπόρθησε (Παχής 2011: 16). Την καθυστέρηση στην τοποθέτηση του έφιππου ανδριάντα του Αλέξανδρου στην Αθήνα επισημαίνει σε επιστολή του στην «Καθημερινή» ο Φρίξος Δήμου - ένας ανδριάντας που είναι έργο του γλύπτη Γιώργου Παππά (στις 7.11.2011). Με αφορμή τις εξαγγελίες του πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα περί εγκατάλειψης των βουλευτικών αυτοκινήτων από τους βουλευτές και την απροθυμία πολλών εξ αυτών να το πράξουν, ο χειρούργος Δημήτριος Γεωργαντάς θυμάται το Μέγα Αλέξανδρο και τη δύναμη του παραδείγματος, σε επιστολή που δημοσιεύεται στην εφημερίδα «Καθημερινή»: «Ας θυμηθούν ότι ο Μέγας Αλέξανδρος στην έρημο, που όλοι διψούσαν, έχυσε το λίγο νερό που του έφεραν οι υπασπιστές του, συμπαρατασσόμενος στην ταλαιπωρία του στρατεύματός του. Και προφανώς έτσι τους οδήγησε σε περηφανείς νίκες και γράψιμο λαμπρών σελίδων δόξης» . 630 Για το Χρήστο Γιανναρά ο Αλέξανδρος υπήρξε «καταλύτης για την παγκοσμιοποίηση του ελληνισμού» και κοσμοκράτορας, που, ωστόσο, φρόντισε πρώτα να απελευθερώσει την ελληνική Μικρά Ασία και να αποκαταστήσει τη δημοκρατία στις εκεί ελληνικές πόλεις (Γιανναράς 2014: 15). Σύμφωνα με το Μιλτιάδη Χατζόπουλο ο Αλέξανδρος υπήρξε αθάνατος για τη λαϊκή ψυχή, θεός ανίκητος, αποθεωμένος στην ιστορική συνείδηση των Ελλήνων ως ο μεγαλύτερος Έλληνας όλων των εποχών, μια και καθόρισε την ελληνική, αλλά και την παγκόσμια ιστορία, όσο κανείς άλλος (Χατζόπουλος 2014: 19-20). Για τους έγκριτους φιλολόγους Ήρκο και Στάντη Αποστολίδη, όλη η καταγεγραμμένη παράδοση του ιστορικού και μυθικού Αλέξανδρου φανερώνει μια μορφή «άλλων διαστάσεων» και όχι κοινό θνητό, έξω από κάθε μέτρο και πρόβλεψη (Η. –Σ. Αποστολίδης 2015: 38). Τέλος, το χειμώνα του 2015 ο Αλέξανδρος αποτέλεσε και εκπαιδευτικό πρόγραμμα τοπικής ιστορίας για μαθητές δημοτικών σχολείων, με φορέα υλοποίησης το Δήμο Βέροιας, στο Χώρο Τεχνών Βεροίας με τίτλο «Ο Μέγας Αλέξανδρος ενώνει πολιτισμούς». Στόχος του προγράμματος είναι να ενημερωθούν οι μικροί μαθητές για τη ζωή, την εκπαίδευση και τους στόχους του Μακεδόνα βασιλιά μέσα από την εκστρατεία, να αντιληφθούν τη θέση του Αλέξανδρου στην ιστορία, καθώς και την έννοια της διαπολιτισμικότητας μέσα από το εκπολιτιστικό του έργο . 631 Επιπρόσθετα, ο Αλέξανδρος επανήλθε στον πολιτικό λόγο του σύγχρονου ελληνισμού: το 1964 ο Γεώργιος Παπανδρέου, αναφερόμενος στα γεγονότα της Κύπρου έκανε λόγο για επανάληψη της εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου (Βελουδής 1989 (1977): ρη΄). Κατά τη διάρκεια ειδικής τελετής στο Λευκό Οίκο για τον εορτασμό της επετείου της 25 Μαρτίου 2009, ο Αρχιεπίσκοπος Αμερικής Δημήτριος αντιπαρέβαλε ης 630 http://www.kathimerini.gr/810191/opinion/epikairothta/politikh/grammata-anagnwstwn (προσπέλαση 10.5.2015). 631 http://2dim-veroias.ima.sch.gr/?p=986 (3.12.2015).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 510 το νεοεκλεγέντα πρόεδρο των Η.Π.Α. Μπαράκ Ομπάμα με το Μ. Αλέξανδρο: «Είμαστε βέβαιοι κ. πρόεδρε, ότι εσείς, ακολουθώντας το λαμπρό παράδειγμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, θα μπορέσετε να κόψετε το Γόρδιο Δεσμό αυτών των ανεπίλυτων προβλημάτων» (του σύγχρονου ελληνισμού, εννοώντας τα προβλήματα του Οικουμενικού Πατριαρχείου, του Κυπριακού και του ζητήματος με τα Σκόπια) . Η 632 αναφορά αυτή δεν μπορεί παρά να ενταχθεί στη μακραίωνη παράδοση της σύγκρισης και της μίμησης ηγετών με τον Αλέξανδρο και ειδικότερα στην παράδοση της αντιπαραβολής ξένων ηγετών με το Μακεδόνα βασιλιά από Έλληνες (βλέπε κεφάλαια 2.7., 2.8., 3.3., 4.2., 4.4.). Ο σύγχρονος πολιτικός Άδωνις Γεωργιάδης χρησιμοποίησε επίσης τον Αλέξανδρο, προκειμένου να τονίσει το ανέφικτο ενός εγχειρήματος . 633 Ακόμα κι ένας ξένος ηγέτης αναφέρθηκε στον Αλέξανδρο, συνδυάζοντάς τον με το σύγχρονο ελληνισμό. Συγκεκριμένα, ο πρόεδρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας Βλαντιμίρ Πούτιν, μιλώντας στο «Ρωσικό Φόρουμ» ενώπιον ξένων δημοσιογράφων, αναφερόμενος στην οικονομική κρίση της Ελλάδας δήλωσε: «Στην εποχή του, για να λύσει αυτά τα οικονομικά προβλήματα ο Αλέξανδρος ο Μακεδόνας πήγε και κατέκτησε την Περσία. Τώρα η Ελλάδα δεν είναι σε θεση να κατακτήσει κανέναν, αλλά πέρα από αυτό δεν έχει τη δυνατότητα να υποτιμήσει το εθνικό της νόμισμα γιατί δεν έχει δικό της εθνικό νόμισμα…» . 634 Τέλος, με αφορμή τη διοργάνωση του πρώτου διεθνούς συνεδρίου με τίτλο «Ο Μέγας Αλέξανδρος, η Ελλάδα και ο Κόσμος – Το αποτύπωμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ιστορία», που διοργάνωσε τον Ιούνιο του 2016 στη Θεσσαλονίκη ο Σύνδεσμος «Αλέξανδρος Φιλίππου Έλλην Μακεδών», ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος έστειλε ευχετήρια επιστολή στους διοργανωτές του συνεδρίου, στην οποία, ανάμεσα στα άλλα, σημείωσε για τον Αλέξανδρο και τα εξής: «Προσωποποίησις τόσον τῆς γενναιότητος, ὅσον καί τῆς μεγαλοψυχίας, συγκακουχούμενος μετά τῶν στρατιωτῶν καί εὐεργετῶν πάντας, κατέστη λίαν ἀγαπητός εἴς τε τό στράτευμα καί εἰς τούς ὑπό τήν διοίκησιν αὐτοῦ λαούς, οἵτινες, λόγω τῆς φιλελευθέρας αὐτοῦ πολιτικῆς, δέν ἠσθάνοντο ὡς ὑποτελεῖς. Ὅθεν, ὁ Μέγας οὖτος Μακεδών ἀπετέλεσε πρότυπον κυβερνήτου, παρά τοῦ ὁποίου πλεῖστα ὅσα διδάγματα δύνανται νά ἀρυσθῶσιν οἱ ἰθύνοντες 632 http://www.naftemporiki.gr/audio/436532/dialogos-arxiepiskopou-dimitriou-proedrou- ompama-gia-ton-m-aleksandro(4.3.2015), http://www.tovima.gr/politics/article/?aid=261105&wordsinarticle=%ce%9c%ce%ad%ce%b3%ce%b1%c f%82%3b%ce%91%ce%bb%ce%ad%ce%be%ce%b1%ce%bd%ce%b4%cf%81%ce%bf%cf%82 (8.5.2015). 633 «Ο Μέγας Αλέξανδρος να έρθει από τη Βαβυλώνα, (ο ΕΝΦΙΑ- φόρος ακίνητης περιουσίας -) δε θα καταργηθεί…» δήλωση Άδωνι Γεωργιάδη στις 28.4.2015, http://www.protothema.gr/politics/article/471473/adonis-georgiadis-o-tsipras-mou-fanike- polu-fovismenos-/. 634 Βίντεο της δήλωσης στη διεύθυνση http://www.makeleio.gr/?p=156670 (προσπέλαση 20.2.2015). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 511 τά σύγχρονα κράτη. Δυνάμεθα δέ νά εἴπωμεν ὅτι ἡ ὑπό τοῦ Ἀλεξάνδρου διοικητική συνένωσις τῆς τότε οἰκουμένης προωδοποίησε τήν ἔλευσιν τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ διά τῆς διευκολύνσεως τῶν μετακινήσεων ἀτόμων ἅμα δέ καί διακινήσεως τῶν ἰδεῶν, διά τῆς ἐξαπλώσεως τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης καί σκέψεως καί τῆς δημιουργίας οἰκουμενικῆς τινος συνειδήσεως καί συναδελφώσεως τῶν διαφόρων ἐθνοτήτων, καί ἐν τέλει διά τῆς δημιουργίας ἑνός πολιτισμοῦ βαθέως ἐρριζωμένου εἰς τόν ἑλληνισμόν καί διαδεδομένου ἀνά τήν ὑφήλιον, ὅστις ὠνομάσθη ἑλληνιστικός, ἀπετέλεσε δέ θεμελιῶδες στοιχεῖον εἰς τήν διαμόρφωσιν τοῦ συγχρόνου εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ». Από το περιεχόμενο της επιστολής του γίνεται αντιληπτό πως ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος προβάλλει τον Αλέξανδρο ως πρότυπο ενάρετου ηγεμόνα που σεβάστηκε τους ξένους λαούς και συντέλεσε με το έργο του στην εξάπλωση του ελληνισμού, στη δημιουργία ενός οικουμενικού πολιτισμού και –εν τέλει – στη διάδοση του χριστιανισμού. Μάλιστα, ο Βαρθολομαίος, συντάσσοντας την επιστολή αυτή εν έτει 2016, σημειώνει χαρακτηριστικά πως και οι σύγχρονοι ηγέτες έχουν πολλά διδάγματα να αντλήσουν από τον Αλέξανδρο, όπως επίσης και πως ο σύγχρονος ευρωπαϊκός πολιτισμός οφείλει πολλά στο δικό του έργο.

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 512 4.9. Συμπεράσματα Ήδη από τον 15 αιώνα υπάρχουν οι πιο πρώιμες αναφορές στον Αλέξανδρο του ο νεότερου ελληνισμού (τα τελευταία βυζαντινά χειρόγραφα της Διήγησης του Αλέξανδρου, το έργο του Κωνσταντίνου Λάσκαρη «Περί Αλεξάνδρου», οι αναφορές του Κυριάκου του Αγκωνίτη και του Angiolello στους Φιλίππους και του Δανιήλ, Μητροπολίτη της Εφέσου για τις λαϊκές παραδόσεις του Αλέξανδρου). Στους επόμενους αιώνες, οι αναφορές αυτές πληθαίνουν και διασπείρονται γεωγραφικά σε όλες τις περιοχές του ευρύτερου ελληνισμού και προέρχονται τόσο από τη λαϊκή όσο και από τη λόγια παράδοση. Αργότερα, κατά τα τέλη του 19 αιώνα, συνεισέφερε και η ου επιστήμη της λαογραφίας στη διερεύνηση της παρουσίας του Αλέξανδρου στη νεοελληνική παράδοση, κυρίως μέσα από το έργο του Νικολάου Πολίτη. Σημαντική παρατήρηση είναι το ότι ο Αλέξανδρος στη λόγια και λαϊκή παράδοση του νεότερου ελληνισμού δεν αποτελεί δημιούργημα του νεοελληνικού διαφωτισμού, αλλά υπήρχε ως ένα από τα σταθερά στοιχεία που κληροδότησε η βυζαντινή παράδοση στον ελληνισμό της Τουρκοκρατίας και αυτό αποδεικνύεται από τις αναφορές των λογίων και εκκλησιαστικών πατέρων, από τις αναφορές των ξένων περιηγητών για τις παραδόσεις των Ελλήνων στα μέρη που επισκέπτονταν και από την παρουσία του Αλέξανδρου στην εκκλησιαστική τέχνη των Ελλήνων της εποχής της τουρκοκρατίας. Ένα χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα, από τα πολλά που καταγράφονται (βλέπε κεφάλαια 4.1. -4.5.) είναι και η αναφορά στον Αλέξανδρο και στο Φίλιππο στο εγκώμιο ανώνυμου κληρικού προς τιμήν του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη, κατά το 1666- 1669, μια αναφορά που γίνεται μέσω του μοτίβου της αντιπαραβολής προκειμένου να εξυψωθεί ο Μυροβλήτης, κάτι που έρχεται ως συνέχεια αντίστοιχων αναφορών από το Βυζάντιο (βλέπε κεφάλαια 4.2, 3.4.). Πιο συγκεκριμένα, στοιχείο συνέχειας από το βυζαντινό στον τουρκοκρατούμενο ελληνισμό αποτελεί η απεικόνιση του οράματος του Δανιήλ στις μεταβυζαντινές τοιχογραφίες, καθώς, όπως διαπιστώσαμε από τις αναφορές του Ιωάννη του Χρυσοστόμου, του Κοσμά του Ινδικοπλεύστη, του Ιωάννη Ζωναρά και του Θεοδώρητου (κεφάλαιο 3.2, 3.4), το όραμα του Δανιήλ με τον ιδιαίτερο συμβολισμό του Αλέξανδρου αποτελούσε κοινό τόπο στη βυζαντινή λόγια παράδοση, που απεικονίστηκε καλλιτεχνικά στις μεταβυζαντινές τοιχογραφίες της Ελλάδας. Οπωσδήποτε, η πλούσια βυζαντινή παράδοση περιελάμβανε κι άλλες αναφορές στους αρχαίους βιβλικούς βασιλιάδες, που γίνονταν προκειμένου να εξυψωθεί ο εκάστοτε αυτοκράτορας, όπως έκανε στο εγκώμιό του για το Μιχαήλ Παλαιολόγο ο Γρηγόριος ο Κύπριος, αναφερόμενος στους Δαρείους, Κύρους, Αλέξανδρους και Αύγουστους (βλέπε κεφάλαιο 4.3). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 513 Ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο συνέχειας από το Βυζάντιο στον ελληνισμό της Τουρκοκρατίας είναι η προβολή του Αλέξανδρου, μέσα από την καθιερωμένη σύγκριση και μίμηση, ως προτύπου ενός ηγέτη, ενός στρατηγού και πολεμάρχου, όπως γίνεται για το Μερκούριο Μπούα, το Μιχαήλ Γενναίο, τους Έλληνες ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας, τον Αλέξανδρο Υψηλάντη. Αντίστοιχη αντιπαραβολή γίνεται και για το Βενετσιάνο υπερασπιστή της Κρήτης Ιερώνυμο Κορνάρο. Οπωσδήποτε, η αντιπαραβολή αυτή φανερώνει την ευρύτερη ιδεολογική σημασία που είχε η μορφή του Αλέξανδρου για τον υπόδουλο ελληνισμό. Αργότερα, κατά την εποχή της σύστασης του πρώτου νεοελληνικού κράτους, με τον Αλέξανδρο θα αντιπαραβληθεί ο βασιλιάς Όθωνας και το ίδιο θα γίνει αργότερα με το βασιλιά Γεώργιο Α.΄ Κατά την εποχή της εθνικής εξόρμησης για την υλοποίηση του οράματος της Μεγάλης Ιδέας, με τον Αλέξανδρο θα παρομοιαστεί και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος. Μιμητής του Αλέξανδρου θα γίνει ακόμη και ο ζωγράφος Θεόφιλος. Έτσι, κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας αλλά και του πρώτου αιώνα του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, το μοτίβο του Αλέξανδρου ως προστάτη του ελληνισμού παίρνει εμβληματικές διαστάσεις, καθώς συνεχείς υπήρξαν οι αναφορές Ελλήνων λογίων, ιστορικών και άλλων επιστημόνων, αλλά και ανθρώπων έξω από το χώρο των γραμμάτων, στον Αλέξανδρο, ως Έλληνα βασιλιά και πρωταγωνιστή του ελληνικού λαού, ενώ παράλληλα γίνονταν και οι απαραίτητες επισημάνσεις στην ελληνικότητα της Μακεδονίας. Τέτοιες αναφορές έκαναν για παράδειγμα ο Σταυρινός Βεστιάρης (γύρω στο 1600), ο Αντώνιος Στρατηγός, ο Ιωάννης Πρίγκος, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος (17 αιωνας), ο Ρήγας Φεραίος, ο Γεώργιος Δόιος, ο Δημήτριος ος Γοβδελάς, ο Διονύσιος Πύρρος, ο Κωνσταντίνος Φρεαρίτης, ο Παναγιώτης Σοφιανόπουλος, ο Κωνσταντίνος Ασώπιος, ο Μαργαρίτης Δημίτσας, ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος, ο Παπαρρηγόπουλος, ο Νικόλαος Πολίτης και άλλοι (βλέπε αναλυτικά κεφάλαια 4.2, 4.4). Είναι σαφές πως οι αναφορές αυτές πολλαπλασιάζονται από τα μέσα του 18 αιώνα και εξής, ενώ από τα μέσα του 19 αιώνα περίπου αρχίζουν να ου ου συνδέονται ολοένα και πιο έντονα με τη Μεγάλη Ιδέα, αρχικά με την απελευθέρωση της Μακεδονίας. Είναι μάλιστα χαρακτηριστική η προβολή του Αλέξανδρου ως συμβόλου του ελληνισμού, ως μέσου αφύπνισης αρχικά και ενίσχυσης στη συνέχεια της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων καί στην τέχνη: το μονόφυλλο του Ρήγα (1797) καθιερώνει ακριβώς αυτόν τον εικονογραφικό τύπο του Αλέξανδρου, τον οποίο συναντάμε, μέσα στο ίδιο πατριωτικό πλαίσιο, στην έκδοση του Αρριανού του Νεόφυτου Δούκα (1809), στο ακρόπρωρο της ναυαρχίδας «Άρης» του Μιαούλη (1816), στη χαλκογραφία του Ιωάννη Κορωναίου (1849), συνδεδεμένο πια με το όραμα της Μεγάλης Ιδέας. Τόσο οι παραπάνω απεικονίσεις, όσο και αυτές των Αθανάσιου Ιατρίδη και του κεντήματος

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 514 Χατζάκου (1902) εντάσσονται στην κατηγορία των εικόνων εθνικής σκοπιμότητας με το ίδιο ιδεολογικό περιεχόμενο. Παράλληλα, και η λαϊκή παράδοση καταγράφει τον Αλέξανδρο ως Έλληνα ου βασιλιά και υπερασπιστή του ελληνισμού, σύμφωνα με την παράδοση του 16 αιώνα που αναφέρει ο Κακριδής, αλλά και το παραμύθι του 19 αιώνα από τον Παρνασσό. ου Επίκληση στο όνομά του με πατριωτική διάσταση γινόταν και κατά τη διάρκεια ενός χορού προς τιμήν του στην Κωνσταντινούπολη και στην περιοχή της Μακεδονίας κατά την Τουρκοκρατία, στοιχείο που τεκμηριώνει την πλατειά λαϊκή απήχηση της μορφής του και τη χρήση του διαχρονικού μοτίβου του Αλέξανδρου ως υπερασπιστή των Ελλήνων. (βλέπε κεφάλαιο 4.5). Επιπλέον, η ενσωμάτωση του Αλέξανδρου στις μεταβυζαντινές τοιχογραφίες, όχι μόνο με την παράσταση της «μνήμης θανάτου» του Σισώη, αλλά και στη βιβλικών καταβολών παράσταση των τεσσάρων αρχαίων βασιλιάδων ως «βασιλιά Ελλήνων», καθώς και ως έφιππου βασιλιά πάνω στον κερασφόρο Βουκεφάλα του ψευδο- καλλισθένειου μύθου, φανερώνει πως κατά τους δύσκολους αιώνες της Τουρκοκρατίας, αιώνες κλονισμού του εθνικού φρονήματος, η μορφή του Αλέξανδρου αποτέλεσε, έστω και ασυνείδητα, ένα σύμβολο υπόμνησης του ένδοξου αρχαιοελληνικού παρελθόντος, επομένως και ενίσχυσης του δοκιμαζόμενου τουρκοκρατούμενου ελληνισμού, μέσα στους κατεξοχήν χώρους ενίσχυσης και διατήρησης του φρονήματός του, δηλαδή στις ελληνορθόδοξες εκκλησίες και μοναστήρια (βλέπε αναλυτικά κεφάλαιο 4.3). Οπωσδήποτε, η συμπερίληψη του Αλέξανδρου στο έργο ελληνορθόδοξων πατέρων της εκκλησίας της εποχής της τουρκοκρατίας, όπως ο Νεκτάριος Τέρπος, ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Νικόδημος ο Αγιορείτης, ενισχύει την παραπάνω πρόταση. Ένα ακόμη μοτίβο που, σε συμβολικό επίπεδο, ξεκινά στο Βυζάντιο (με τις αναφορές του Μυθιστορήματος και τις παραστάσεις της Ανάληψης, βλέπε περισσότερα και στα κεφ. 3.6, 6) και συνεχίζει στο νεότερο και σύγχρονο ελληνισμό είναι αυτό της προβολής του Αλέξανδρου ως προδρόμου του χριστιανισμού, ως του ανθρώπου που, με το έργο του, προλείανε το έδαφος για τη διάδοση του ευαγγελίου. Μια πλειάδα Ελλήνων συγγραφέων και ανθρώπων του πνεύματος του 19 και 20 αιώνα, από το ου ου Διονύσιο Πύρρο (1846), τον Κωνσταντίνο Ασώπιο (1856), τον Παπαρηγόπουλο, την Αρσινόη Παπαδοπούλου (1930), το Δημήτριο Πετρακάκο (1944), το Φώτιο Αλεβίζο (1950), το Δημήτριο Κανατσούλη (1967), το Χρήστο Ζαλοκώστα (1971), το Χρήστο Σαρτζετάκη (2004) και άλλους, ως τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο εν έτει 2016, προβάλλουν ακριβώς το παραπάνω πρότυπο (βλέπε κεφ. 4.2, 4.8). Η με τον έναν ή τον άλλο τρόπο παρουσία του Αλέξανδρου στην κορυφαία στιγμή του έθνους, στην επανάσταση του 1821, έχει κι αυτή τη σημασία της. Αποδεικνύει κι αυτή πως, πέρα από τη σταθερή παρουσία του Αλέξανδρου στην πορεία του Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 515 ελληνισμού, η επαναφορά του, ιδιαίτερα σε καιρούς κρίσης αλλά και αγώνα, υπήρξε επίσης ένα φαινόμενο διαχρονικό για τους Έλληνες, όπως καταφαίνεται από όσα προαναφέρθηκαν: από την επίκληση του Ακαρνάνα Λυκίσκου στα τέλη του 3 αιώνα ου π.Χ. έναντι των «σύννεφων από τη Δύση», από την προβολή του σε πανελλήνιο μέσο συσπείρωσης πάλι στον αγώνα κατά των Ρωμαίων που επιχείρησε ο βασιλιάς του Πόντου Μιθριδάτης τον 1 αιώνα π.Χ., από την επαναφορά του ως νικητήριου ο συμβόλου κατά των Περσών στο πρόσωπο του «σταυροφόρου» αυτοκράτορα Ηρακλείου ως νέου Αλεξάνδρου, την εκ νέου επίκλησή του για αντίσταση και αγώνα στα δύσκολα υστεροβυζαντινά χρόνια της οθωμανικής επέλασης, στην εποποιία του 1821, στις επαναστάσεις στη Μακεδονία, στη βαλκανική εξόρμηση του 1912 -13 (π.χ. ποίηση Κ. Παλαμά) και από τη σύγχρονη αλεξανδρομανία με αφορμή την ανασκαφή του μοναδικού ταφικού περιβόλου και τάφου -ηρώου της Αμφίπολης, εν καιρώ οικονομικής και πολιτικής κρίσης. Στην ίδια τη Μακεδονία, η δημιουργία διαφόρων μορφωτικών και γυμναστικών συλλόγων με την ονομασία «Μέγας Αλέξανδρος» σε διάφορες πόλεις (Θεσσαλονίκη, Καβάλα, Βέροια, Έδεσσα, Φλώρινα, Γιαννιτσά και αλλού) μετά την απελευθέρωσή τους από τον ελληνικό στρατό, αποτελεί τεκμήριο της λαϊκής αποδοχής του Έλληνα βασιλιά και της αξιοποίησής του ως μέσου επανασύνδεσης με τον ευρύτερο ελληνισμό στο πλαίσιο του νεοελληνικού κράτους. Πατριωτική χρήση της μορφής του Αλέξανδρου σημειώθηκε κι αργότερα, κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία και στο πλαίσιο πάντα της Μεγάλης Ιδέας, αλλά και μετά την Καταστροφή, ως μέσου ενότητας και ενίσχυσης του πληγωμένου ελληνισμού (π.χ. το έργο της Παπαδοπούλου Αρσινόης). Επίσης, ο Αλέξανδρος επανήλθε πατριωτικά τη δεκαετία του 1950 με τις εθνικές εντάσεις των Σεπτεμβριανών και του Κυπριακού (π.χ. οι αναφορές του Γ. Ρουμάνη) αλλά και στην αμέσως επόμενη, με τις διακηρύξεις του Γ. Παπανδρέου για την αναγκαιότητα μιας νέας εκστρατείας στην ανατολή. Τέλος, ο Θεοφάνης Μαλκίδης εν έτει 2012 θα τονίσει την αναγκαιότητα της προβολής του αρχαίου βασιλιά ως μέσου ανάτασης του ελληνισμού, στις συνθήκες οικονομικής και πνευματικής κρίσης που βιώνει. Ακόμα περισσότερο, η Φυλλάδα και η Ριμάδα του Αλέξανδρου του Μακεδόνος, με την πανελλήνια διάδοσή τους και τις συνεχείς επανεκδόσεις τους, συνεχίζουν τη μακραίωνη παράδοση του Μυθιστορήματος του ψευδο-Καλλισθένη και καθιερώνουν τον Αλέξανδρο ως τον πιο αγαπητό ήρωα των Ελλήνων καί κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας. Πράγματι, στη Φυλλάδα ο Αλέξανδρος ο Μακεδών προβάλλεται ως ένα πρόσωπο οικείο και αγαπητό στο λαό, ένα πρόσωπο «δικό τους» και σε συγκεκριμένα σημεία προβάλλεται ο ελληνικός χαρακτήρας του. Έτσι η Φυλλάδα, όπως παλιότερα το βυζαντινό Μυθιστόρημα, λειτούργησε ως ένα μέσο διατήρησης της αρχαίας ονομασίας και ταυτότητας του ελληνισμού στους Έλληνες της εποχής της τουρκοκρατίας, ως ένα μέσο ακριβώς επανοικείωσης των Ρωμιών με την αρχαία τους ονομασία, με σύμβολο

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 516 ακριβώς το Μακεδόνα βασιλιά. Γι’ αυτὀ, άλλωστε, στη Φυλλάδα υπάρχουν και όλες αυτές οι αναφορές στον Όμηρο και στον Τρωικό Πόλεμο, στο φιλόσοφο Διογένη και στους 12 Αθηναίους ρήτορες, στη δόξα της αρχαίας Αθήνας και στη λατρεία του Απόλλωνα, στον ήρωα –βασιλιά Ηρακλή, «βασιλιά των Ελλήνων στη Μακεδονία». Πέρα από αυτή τη λειτουργία του, το Μυθιστόρημα του Αλέξανδρου είχε ως στόχο να τέρψει και να ψυχαγωγήσει, να διδάξει και να νουθετήσει, γι’ αυτό και ο Αλέξανδρος παρουσιάζεται ως το πρότυπο του χρηστού, ενάρετου και δίκαιου ηγεμόνα, του υποταγμένου στη θεϊκή βούληση. Ο συγκρητισμός του μυθιστορήματος επιτρέπει τη διείσδυση σ’ αυτό θεολογικών παραδόσεων και προσώπων της Παλαιάς Διαθήκης, της αρχαιοελληνικής μυθολογίας και της μεσαιωνικής ιστορίας και παράδοσης, όπως για παράδειγμα ο λαός των Κουμάνων, επιδρομέων του Βυζαντίου. Όλα αυτά, μαζί με πολλά άλλα πρόσωπα και παραφθαρμένα ονόματα εμπλέκονται αξεδιάλυτα σε μια παραμυθένια διήγηση με το απαραίτητο στοιχείο της υπερβολής, που γοήτευσε από άκρη σε άκρη τον τότε γνωστό κόσμο. Ουσιαστικά ο Αλέξανδρος μετατράπηκε σε ένα κοινό πολιτιστικό κτήμα των λαών της οικουμένης, ξεπερνώντας την ελληνική ταυτότητά του. Οι επιδράσεις του Μυθιστορήματος /Φυλλάδας υπήρξαν σημαντικότατες στη διαμόρφωση της λαϊκής παράδοσης για τον Αλέξανδρο, παράδοση η οποία εμπεριέχει τοπωνύμια, ξόρκια, τραγούδια, παραμύθια, χορούς, προφορικές αφηγήσεις και όχι μόνο: ο μύθος του Αλέξανδρου στη νεοελληνική παράδοση γέννησε ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα παιδιά της, το μύθο της αθάνατης Γοργόνας, σύμβολο της ναυτοσύνης των Ελλήνων, στοιχειό της θάλασσας που απαιτείται να το ημερώσεις δίνοντας τη σωστή απάντηση: «ζει και βασιλεύει!» Ίσως η Γοργόνα να αποτελεί το τελευταίο και παράλληλα το πιο εντυπωσιακό παράδειγμα των μεταμορφώσεων και της αστείρευτης δημιουργικότητας του μύθου του Αλέξανδρου στην ελληνική πολιτιστική παράδοση διαχρονικά. Η δύναμη του μύθου ήταν τέτοια, ώστε ο Αλέξανδρος να διεισδύσει και στο θέατρο σκιών και να γίνει αναγνωρίσιμη φιγούρα του για γενιές και γενιές μικρών και μεγάλων. Πιο αναλυτικά, επιδράσεις του Μυθιστορήματος στις λαϊκές παραδόσεις εντοπίζονται στην Κεντρική Μακεδονία, στην Κοζάνη και στο χωριό Αλώνα Φλωρίνης (Αλέξανδρος γιος Ολυμπιάδας και Νεκτεναβώ), στο Σοχό Θεσσαλονίκης (Αλέξανδρος και Αμαζόνες), στην περιοχή της λίμνης Βόλβης (γάμος Αλέξανδρου με την «κόρη του Δαρείου»), στο Σιδηρόκαστρο Σερρών («ιερογαμία» Ολυμπιάδος με Νεκτεναβώ σε μορφή φιδιού), στην Αλιστράτη Σερρών, στη Νικήσιανη Παγγαίου (τέχνασμα Αλέξανδρου για νίκη κατά του Πώρου), στη Ζάκυνθο (παραφθαρμένο μοτίβο της ανάληψης του Αλέξανδρου), στην Κρήτη (καταδυτικός κώδων και επίσκεψη στους Τόπους του Σκότους, η αδερφή του και το αθάνατο νερό, δρακοκτονία), στην Ήπειρο (επίσκεψη στους Τόπους του Σκότους - εσχατιές του κόσμου, φτερωτές γυναίκες και Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 517 αθάνατο νερό), στην Αράχωβα (το νησί των Μακάρων, η πόλη του Ήλιου και η επίσκεψη στο σπήλαιο των νεκρών), στο Βασιλίτσι Πυλίας Πελοποννήσου και στα Άβδηρα Θράκης (επίσκεψη στους Τόπους του Σκότους), στην Ξάνθη (γεροντοκτονία που παραπέμπει στο Νεκτεναβώ), στη Σωζόπολη (κατάδυση στη θάλασσα), στη Σαμψούντα του Πόντου (αθάνατο νερό), στη Σαντορίνη (κατάδυση), πανελληνίως σχεδόν με τις νεράϊδες –αδερφές του Αλέξανδρου αλλά και τη γοργόνα (βλέπε αναλυτικά κεφάλαιο 4.3). Σχετικά με τις επιδράσεις του Μυθιστορήματος στη νεοελληνική αλεξάνδρεια παράδοση, μπορούμε ακόμη να επισημάνουμε την πληθώρα ύπαρξης τοπωνυμίων ως «λουτρών του Μεγάλου Αλεξάνδρου» (περιοχή Φιλίππων, λίμνη Βόλβη, Πέλλα, Έδεσσα και αλλού). Ίσως τελικά η ύπαρξη όλων αυτών των «αλεξάνδρειων λουτρών» να οφείλεται στο μύθο του αθάνατου νερού, το οποίο ο Αλέξανδρος δεν ευτύχησε να πιει. Επιπλέον, μέσα από τις λαϊκές παραδόσεις, ξεπηδά εκ νέου η εικόνα ενός Αλέξανδρου μαγικού και αλεξίκακου, με τις θαυματουργές ιδιότητες ενός αγίου, μια επιβίωση του αρχαίου «θείου» Αλέξανδρου. Έτσι, ο Αλέξανδρος προκαλεί την ευγονία των γυναικών (στην περιοχή των Φιλίππων), ενώ γίνεται επίκληση του ονόματός του για προστασία από μια σειρά δεινών, έντονων φυσικών φαινομένων, αρρωστιών, και άλλων. Παράλληλα, η παρουσία του σχετίζεται σε ορισμένες περιπτώσεις με την ύπαρξη του νερού (λίμνη Βόλβη, Νέα Πέλλα, περιοχή Δοξάτου Δράμας), μάλιστα στην περίπτωση της Νέας Πέλλας καί με την ανεύρεση πολλών νομισμάτων, που έριχναν διαχρονικά οι ντόπιοι για την εκπλήρωση κάποιου τάματος. Το στοιχείο αυτό σαφώς και ενισχύει την υπόσταση του Αλέξανδρου ως αγίου. Άλλωστε, δεν είναι καθόλου τυχαίο πως γενικότερα οι άγιοι κατά τον ελληνικό μεσαίωνα και πιο πριν, ήδη από τους πρωτοβυζαντινούς αιώνες, συνδέθηκαν με την ύπαρξη αγιασμένου νερού και κατά συνέπεια λουτρών –δεξαμενών μέσα σε πόλεις, όπως έγινε με τον άγιο Δημήτριο στη Θεσσαλονίκη ή τον απόστολο Παύλο στους Φιλίππους. Επομένως, με βάση τις παραπάνω ενδείξεις, φαίνεται πως και ο Αλέξανδρος εντάσσεται σε αυτό το πλαίσιο. Συν τοις άλλοις, ο Σπυριδάκης τονίζει το γεγονός της συμπερίληψης του ονόματός του σε θρησκευτικές επωδές μαζί με τα ονόματα άλλων αγίων. Το εντυπωσιακότερο, βέβαια, μοτίβο του Αλέξανδρου που συνεχίζεται μέσα από τις νεοελληνικές παραδόσεις, είναι αυτό του Αλέξανδρου –κτίστη: πύργοι, παλάτια, κάστρα, πόλεις, βράχοι, βουνά ολάκερα συνδέονται με το όνομά του, ενώ το άλογό του –αλλά και ο ίδιος –αφήνει παντού τα πατήματά του, όπως ο Ηρακλής και ο Διγενής, οι δύο άλλοι μεγάλοι ήρωες του αρχαίου και μεσαιωνικού ελληνισμού. Μέσα από τον Αλέξανδρο ο ελληνικός λαός εξοικειώθηκε εν τέλει με το παρελθόν του και πρόβαλλε έτσι δικαιώματα κυριαρχικά στον τόπο γύρω του, δίνοντας στην παρουσία του το απαραίτητο ιστορικό βάθος.

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 518 Εξίσου εντυπωσιακή είναι και η συνέχεια του συγκρητισμού της μορφής του Αλέξανδρου με αγίους, ιστορικές προσωπικότητες και με μορφές των θρύλων και των παραμυθιών, όπως ο Άγιος Γεώργιος (Καλαμπάκα Θεσσαλίας, Κρήτη και θέατρο σκιών), ο Άγιος Μάμμας (Κύπρος), ο Μίδας (Κρήτη, Ήπειρος), ο αρχαίος Έλλην – γίγαντας των πανελλήνιων θρύλων (Ζάκυνθος), οι ήρωες των ακριτικών δημοτικών τραγουδιών (Θεοφύλακτος, Κωνσταντής, το μικρό Βλαχόπουλο σε Κύπρο, Χίο), ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος (Καρωτή Έβρου), ο Ερρίκος της Φλάνδρας (Κρήτη), ο Αλέξανδρος –Πάρις του τρωϊκού μύθου με την ωραία Ελένη (Σπάρτη), ο «Κριματισμένος» και ο τραγικός σύζυγος της «μάνας φόνισσας» των παραλογών, ο πατέρας της Ιουδήθ (Κρήτη), ο Κέκροπας (Αθήνα). Σε τουλάχιστον δύο παραδόσεις, από τη Μυτιλήνη και την Τραπεζούντα, μαρτυρείται η επιβἰωση του κερασφόρου Αλέξανδρου –Άμμωνα. Ο συγκρητισμός της μορφής του Αλέξανδρου στη νεότερη Ελλάδα εκφράζεται εν τέλει καί καλλιτεχνικά, μέσα από την αποτύπωση της μορφής του ως Άρη στο ακρόπρωρο της ομώνυμης ναυαρχίδας του Μιαούλη από το λαϊκό τεχνίτη της Ύδρας και με βάση τη μορφή που καθιερώνει ως Αλέξανδρο στην ελληνική τέχνη του 19 αιώνα το μονόφυλλο του Ρήγα Βελεστινλή (βλέπε κεφάλαιο ου 4.4.). Έτσι, ασύνειδα ο λαϊκός τεχνίτης που είχε αυτήν την έμπνευση, επαναφέρει στην πράξη το συγκρητισμό του Αλέξανδρου με τους θεούς και τους ηγέτες κατά την αρχαιότητα και με το βυζαντινό αυτοκράτορα κατά το μεσαίωνα. Τον ίδιο ακριβώς συγκρητισμό συναντάμε και στη ζωγραφική σύνθεση του Θεόφιλου – Αλέξανδρου από τον Τάσο Ζωγράφο. Αναφορικά με τις νεοελληνικές παραδόσεις, το ερώτημα που προκύπτει είναι η χρονολόγηση των απαρχών τους, ἐνα ερώτημα δύσκολο να απαντηθεί, καθώς πρόκειται για παραδόσεις που μεταφέρονταν από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά. Το ζήτημα είναι, πόσο πίσω πάει η αρχή αυτής της χρονολογικής αλυσίδας. Όπως είδαμε στο κεφάλαιο 2.1., το μοτίβο του Αλέξανδρου –κτίστη μαρτυρείται ήδη από την αρχαιότητα, μπορούμε ωστόσο να ισχυριστούμε πως είναι αυτό που φτάνει ως τις νεοελληνικές παραδόσεις ή μήπως κάποια απροσδιόριστη χρονική στιγμή διακόπτεται, για να επανέλθει αργότερα μέσα από την επίδραση ενδεχομένως του Μυθιστορήματος; Σίγουρα είναι παρακινδυνευμένο να κάνει κανείς αναγωγή των νεοελληνικών παραδόσεων του Αλέξανδρου κτίστη στην αρχαιότητα, ωστόσο, όπως ήδη τονίστηκε, υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις, ως και αποδείξεις, για την αναγωγή ορισμένων παραδόσεων στους μέσους και ύστερους βυζαντινούς αιώνες: εντυπωσιακά διαχρονική, καταγεγραμμένη ήδη από τις αρχές του 15 αιώνα, είναι η παράδοση του ου «Παχνιού του Βουκεφάλα» στους Φιλίππους της Μακεδονίας (βλέπε κεφάλαιο 4.5), η απαρχή της οποίας με βεβαιότητα μπορεί να τοποθετηθεί στην ύστερη τουλάχιστον βυζαντινή εποχή. Στην ίδια εποχή φαίνεται πως μπορεί να τοποθετηθεί και η παράδοση της Εφέσου για την προτεροχρονισμένη διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 519 από τον Αλέξανδρο. Όπως ήδη σημειώθηκε στο οικείο κεφάλαιο (4.5), βυζαντινών καταβολών φαίνεται πως είναι και η παράδοση του Αλέξανδρου με τα αυτιά του Μίδα, όπως βέβαια και ο συγκρητισμός του με τις μορφές των ηρώων από τα δημοτικά τραγούδια του ακριτικού κύκλου. Το ίδιο ισχύει, με κάθε επιφύλαξη, και με το συγκρητισμό του με τον Ερρίκο της Φλάνδρας. Αν στα παραπάνω προσθέσουμε τόσο τον τεκμηριωμένο συγκρητισμό του Αλέξανδρου με το Διγενή στο Βυζάντιο και στη μετέπειτα παράδοση των δημοτικών τραγουδιών, όσο και την εντυπωσιακή επιβίωση του βυζαντινού «χορού του Αλέξανδρου» από τον ιππόδρομο της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης (σύμφωνα με τους Σάθα και Μαρκάκη) στο χορό των μακελάρηδων της ίδιας πόλης το 1776, τότε έχουμε βάσιμες υποψίες για τις βυζαντινές καταβολές ίσως των περισσοτέρων νεοελληνικών παραδόσεων, χωρίς ωστόσο να μπορούμε να προσδιορίσουμε ποιες είναι αυτές με ακρίβεια. Η παρουσία του Αλέξανδρου στο λογοτεχνικό έργο κορυφαίων Ελλήνων λογοτεχνών αλλά και στην καλλιτεχνική δημιουργία κορυφαίων Ελλήνων καλλιτεχνών του 19 και του 20 αιώνα, καθώς και στο θέατρο, ολοκληρώνει ένα ου ου ταξίδι που άρχισε αιώνες πριν: από την αρχαιότητα στη μεσαιωνική, βυζαντινή παράδοση του ελληνισμού και από αυτήν, με αξιομνημόνευτη συνέχεια, στις παραδόσεις του νεότερου ελληνισμού της εποχής της τουρκοκρατίας και του σήμερα. Αντίστοιχα, οι υμνητικές αναφορές στον Αλέξανδρο σύγχρονων Ελλήνων από το χώρο της διανόησης, της επιστήμης και της θρησκείας, με κορυφαίο παράδειγμα τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο, η συχνή αναφορά σε αυτόν στα ελληνικά Μ.Μ.Ε., με άρθρα, εκπομπές και προβολή ντοκιμαντέρ, η αξιοποίηση της μορφής του ακόμη και στο χώρο της πολιτικής και οι αναφορές απλών ανθρώπων μαζί με τη μαζική χρήση της μορφής του σε εμβλήματα και σύμβολα, ακόμη και στο χώρο της αγοράς (βλέπε κεφάλαια 4.2., 4.4., 4.7., 4.8.), αποδεικνύουν την κυριαρχία της σήμερα στη συνείδηση του Έλληνα. Η λαοφιλία του αποδεικνύεται και από τη χρήση της μορφής και του μύθου του στο κατεξοχήν μέσο λαϊκής έκφρασης, το σύγχρονο ελληνικό τραγούδι, στο οποίο παρατηρείται μια συμπερίληψη βασικών μοτίβων πρόσληψής του, τα οποία συναντάμε και στο χώρο της διανόησης, της λογοτεχνίας, της τέχνης και της παράδοσης. Έτσι, ο Αλέξανδρος τραγουδιέται ως σωτήρας και σύμβολο του ελληνισμού και ιδιαίτερα ως σύμβολο της ελληνικότητας της Μακεδονίας. Παράλληλα, επαναλαμβάνονται τα μοτίβα του ενάρετου ηγέτη και κοσμοκράτορα, του αθάνατου Αλέξανδρου, της αποθέωσής του, του αποστόλου του χριστιανισμού και του συγκρητισμού της μορφής του (με τον Ηρακλή, τον Αχιλλέα, τον Ήλιο και τον Άγιο Γεώργιο). Βέβαια, πολύ έντονα χρησιμοποιείται και η αδερφή του Γοργόνα από το μύθο του, όπως και ο Αλέξανδρος του Θεάτρου Σκιών, σε ορισμένες περιπτώσεις με αλληγορικού χαρακτήρα αξιοποίηση της μορφής τους.

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 520 Συμπερασματικά, ο Αλέξανδρος παρουσιάζεται ως ένα διαχρονικό στοιχείο της ιστορικής διαδρομής του ελληνικού έθνους και αποτελεί ισχυρό τεκμήριο της ιστορικής συνέχειάς του. Μέσω του ομηρικού προτύπου, που ο ίδιος είχε υιοθετήσει και είχε κάνει πράξη ζωής, ο Αλέξανδρος αποτελεί το μόνο Έλληνα που συνέχει όλη την ιστορία των Ελλήνων, από τους Μυκηναίους άνακτες της Εποχής του Χαλκού, τα έργα των οποίων καταγράφουν τα ομηρικά έπη, στο ελληνικό έθνος του 21 αιώνα, ου ιστορία 3700 χρόνων. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, το ότι ο Αλέξανδρος ενυπάρχει στο ποιητικό έργο τριών κορυφαίων δημιουργών της γενιάς του ’30, του Σεφέρη, του Ελύτη και του Ρίτσου, οι οποίοι ήταν σε συνεχή διάλογο με την παράδοση και το ιστορικό παρελθόν των Ελλήνων. Ούτε περνά απαρατήρητη η λαοφιλία του, όπως αποτυπώνεται ακόμη και στο πεδίο της τέχνης, ιδιαίτερα κατά το πρώτο μισό του 20 ου αιώνα, με τα σταμπωτά επιτοίχια υφάσματα με τη μορφή του –προϊόντα λαϊκών εργαστηρίων - να κερδίζουν την πρώτη θέση στις προτιμήσεις των αγοραστών. Αντίστοιχα, η παρουσία της μορφής του Αλέξανδρου στο έργο καλλιτεχνών, όπως ο Κόντογλου και ο Χαλεπάς κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου, δεν μπορεί παρά να ενταχθεί στο γενικότερο καλλιτεχνικό ρεύμα της λεγόμενης παράδοσης, στο πλαίσιο του οποίου οι Έλληνες καλλιτέχνες της εποχής συνειδητά επιδίωκαν να δώσουν έναν ελληνοπρεπή χαρακτήρα στο έργο τους, συμπεριλαμβάνοντας σε αυτό επιλεγμένα διαχρονικά στοιχεία, από την αρχαιότητα ως το πιο πρόσφατο παρελθόν, ένα ρεύμα «επιστροφής στις ρίζες» (Κωτίδης 1993: 43). Βασιλιάς της οικουμένης, ανίκητος στρατηλάτης, πρότυπο ηγεμόνων, Ελλήνων και ξένων, δημιουργός αναρίθμητων θρύλων και παραδόσεων, διαχρονικό σύμβολο του μεγαλείου του ελληνισμού, ο Αλέξανδρος σε πρόσφατη δημοσκόπηση 635 τηλεοπτικού καναλιού στην Ελλάδα (2008) ψηφίστηκε ως ο σημαντικότερος Έλληνας όλων των εποχών. Τα στοιχεία που τεκμηριώνουν αυτήν την επιλογή των σύγχρονων Ελλήνων είναι πολλά και αρκετά από αυτά καταγράφηκαν και στην παρούσα μελέτη. Δεν πρέπει ανάμεσα σε αυτά να υποτιμάται και η συμβολή του Αλέξανδρου στη διαχρονική ταυτότητα του Έλληνα: αυτός άνοιξε στον Έλληνα τις πύλες της 635 Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί πως υπήρξαν και αρκετές αρνητικές αναφορές για τον Αλέξανδρο, στο πλαίσιο της νεοελληνικής έκφρασης (βλέπε και κεφάλαιο 4.4.), που σχετίζονται κυρίως με τη σκληρότητα που επέδειξε στις περιπτώσεις των εκτελέσεων των φίλων και συμπολεμιστών του (Κλείτος, Φιλώτας, Παρμενίων) και στην καταστροφή της Θήβας, με τη μεταστροφή της συμπεριφοράς του στην Ασία ή με τον «άσωτο βίο του». Στη διδακτορική του διατριβή ο Καψωμάνης αναφέρει αρκετά τέτοια παραδείγματα. Και πάλι, όμως, με βάση την ανάλυσή του, οι ίδιοι συγγραφείς (ιστορικοί, λογοτέχνες κ.α.) που επισημαίνουν τα μελανά σημεία του, δεν παραλείπουν να τονίσουν το μεγαλείο του στις υπόλοιπες πτυχές της δράσης του και εν τέλει να τον υμνήσουν, με εξαίρεση το συγγραφέα Γιάννη Σιμόπουλο (Ο Μύθος των Μεγάλων της Ιστορίας, Αθήνα, 1996), για τον οποίο επισημαίνει ο Καψωμάνης ότι εμμένει ισοπεδωτικά, διαστρεβλωτικά και εν τέλει ανιστόρητα σε μια μονόπλευρη αρνητική εικόνα του Αλέξανδρου (Καψωμάνης 2004: 169-170). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 521 ανατολής και έκανε ελληνική την καθ’ ημάς Ανατολή και ανατολίτη –κοσμοπολίτη τον Έλληνα, και –το κυριότερο – αυτός έθεσε τις βάσεις για να γίνει ο Έλληνας χριστιανός (και μέσω του Έλληνα ο Ρώσος, ο Βούλγαρος, ο Σέρβος, ο Γεωργιανός και άλλοι). Και είναι ακριβώς ένας κοσμοπολίτης Έλληνας, ο μεγάλος Αλεξανδρινός ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης, με το ποίημά του «Στα 200 π.Χ.», αυτός που μετουσιώνει ποιητικά το έργο του Μακεδόνα βασιλιά και τον καταξιώνει ως δημιουργό ενός νέου κόσμου, παιδί του οποίου υπήρξε και ο ίδιος ο ποιητής. Το ποίημα ξεκινά με το γνωστό επίγραμμα του Αλέξανδρου: «Ἀλέξανδρος Φιλίππου καί οἱ Έλληνες πλήν Λακεδαιμονίων ἀπό τῶν βαρβάρων τῶν τήν Ἀσίαν κατοικούντων». Παρακάτω ακολουθούν οι τελευταίες δύο στροφές: Κι ἀπ’ τήν θαυμάσια πανελλήνιαν ἐκστρατεία, τήν νικηφόρα, τήν περίλαμπρη, τήν περιλάλητη, τήν δοξασμένη ὠς ἄλλη δέν δοξάσθηκε καμιά, τήν ἀπαράμιλλη: βγήκαμ’ ἐμεῖς. ἑλληνικός καινούργιος κόσμος, μέγας. Ἐμεῖς – οἱ Ἀλεξανδρεῖς, οἱ Ἀντιοχεῖς, οἱ Σελευκεῖς κι οἱ πολυάριθμοι ἐπίλοιποι Ἕλληνες Αἰγύπτου καί Συρίας, κι οἱ ἐν Μηδία, κι οἱ ἐν Περσίδι, κι ὅσοι ἄλλοι. Μέ τές ἐκτεταμένες ἐπικράτειες, μέ τήν ποικίλη δράση τῶν στοχαστικῶν προσαρμογῶν. Καί τήν Κοινήν Ἑλληνική Λαλιά ὡς μέσα στήν Βακτριανή τήν πήγαμεν, ὡς τούς Ἰνδούς. (Καβάφης 1963 Β: 88-89).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 522 5. ΣΥΜΒΟΛΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ: Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΤΙΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΑΛΛΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΛΑΩΝ. Πήλινη πινακίδα στην αρχαία ακκαδική γλώσσα από τη Βαβυλώνα, τμήμα ενός αρχαίου βαβυλωνιακού αστρονομικού ημερολογίου των ημερών του Αλέξανδρου (σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο), αποτελεί, ίσως, το παλαιότερο αρχαιολογικό τεκμήριο για την πρόσληψή του από τους λαούς που κατέκτησε. Στο ημερολόγιο καταγράφεται η ήττα του Δαρείου Γ΄ στα Γαυγάμηλα και η είσοδος του Αλέξανδρου στη Βαβυλώνα, ο οποίος αναφέρεται ως «Αλιξαντάρις, βασιλιάς του κόσμου» και απευθύνεται στους κατοίκους της πόλης τονίζοντας πως δε θα μπει στα σπίτια τους. Σε μια άλλη βαβυλωνιακή επιγραφή σε σφηνοειδή γραφή, γίνεται λόγος για τη διαταγή του Αλέξανδρου να ανοικοδομηθεί ο βαβυλωνιακός ναός του Marduk (Bengston 1991 (1968): 297). Μέσω της αρχαίας παράδοσης και του Βυζαντίου ο Αλέξανδρος πέρασε στις παραδόσεις αρκετών ιστορικών λαών, με πολλές και ποικίλες αναφορές σε κείμενα και έργα τέχνης. Το Μυθιστόρημα του ψευδο-Καλλισθένη διασκευάστηκε στα αιγυπτιακά, στα λατινικά, στα εβραϊκά, στα περσικά, μέχρι και στη γλώσσα της μακρινής Μαλαισίας (Ιατροπούλου –Θεοχαρίδου 2013: 439). Όπως σημειώνει ο Stoneman, κανένα άλλο έργο, εκτός από την Αγία Γραφή, δε μεταφράστηκε τόσες φορές κατά το μεσαίωνα (Stoneman 2011: 38). Κάθε φορά ο Αλέξανδρος μεταμορφωνόταν για τις ανάγκες του αναγνωστικού κοινού του: γινόταν χριστιανός, Φράγκος ιππότης, πιστός μουσουλμάνος, Πέρσης διάδοχος του θρόνου. Ακριβώς αυτόν τον οικουμενικό Αλέξανδρο, σύμφυτο με το πνεύμα της οικουμενικότητας του ελληνισμού, θα προσπαθήσουμε στη συνέχεια εν συντομία να σκιαγραφήσουμε στη λογοτεχνία, στην παράδοση και στην τέχνη ορισμένων ιστορικών λαών . 636 636 Για μια ενδελεχή και πιο αναλυτική περιγραφή των ξένων αλεξάνδρειων παραδόσεων βλέπε και το συλλογικό έργο “A Companion to Alexander Literature in the Middle Ages”, επιμέλεια D. Zuwiyya, Leiden: Brill, 2011. Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 523 5.1. Αίγυπτος, Κόπτες και Αιθιοπία Από τα έργα τέχνης άλλων πολιτισμών, η παλαιότερη, ίσως, παράστασή του είναι αυτή στην οποία απεικονίζεται ως Φαραώ, βασιλιάς της Άνω και Κάτω Αιγύπτου, στα ανάγλυφα του ναού των Άμμωνα, Μουτ και Χόνσου στο Λούξορ, στις αρχαίες Θήβες (στον εξωτερικό ανατολικό τοίχο του ιερού του πλοίου), όπου αναγράφεται το όνομά του δίπλα στη μορφή του. Ο Αλέξανδρος αναπαρίσταται με το μπλε αιγυπτιακό στέμμα να δέχεται τη χάρη του Άμμωνα –Ρα, του θεϊκού του πατέρα: «Σου δίνω τη Μαύρη και τη Κόκκινη Γη. Εναποθέτω όλες τις ξένες χώρες κάτω από τα σανδάλια σου». Το όνομα του Αλέξανδρου μάλιστα συνοδεύεται από τίτλους με βάση τη φαραωνική ιερή παράδοση: «Κύριος των Δύο Χωρών», «Γιος του Ρα» (Selden 2011: 122) . Ακόμη, ένα γρανιτένιο 637 αιγυπτιακό άγαλμα του Αλέξανδρου ως Φαραώ, χρονολογημένο στα τέλη του 4 ου με αρχές 3 αιώνα π.Χ., βρίσκεται σήμερα στο Liebighaus της Φρανκφούρτης. ου 638 Mία ακόμα από τις αρκετά γνωστές απεικονίσεις του φιλοτεχνήθηκε σ’ ένα κοπτικό ύφασμα του 7 αιώνα μ.Χ., όπου παριστάνεται εις διπλούν έφιππος, αντωπά, ου να στεφανώνεται από Νίκες. Στα πόδια των αλόγων παριστάνονται άγρια θηρία και στην κορυφή της παράστασης υπάρχει επιγραφή με τους χαρακτηριστικούς ελληνικούς χαρακτήρες της κοπτικής: ΠΜΑΚΕΤΟΠ ΑΛΕΚCAΝΤΕΡΟC, (σήμερα στο Μουσείο Υφαντικής της Ουάσιγκτον εικόνα 121, ένα παρόμοιο υπάρχει στο Cleveland Museum of Art) . Ο Αλέξανδρος αναπαρίσταται με αυτοκρατορική αρματωσιά και 639 χλαμύδα να κραδαίνει σπαθί, η διπλή έφιππη μορφή του βγαίνει αντωπά μέσα από το δέντρο της ζωής, κεντρικό μοτίβο της παράστασης. Η παράσταση είναι έντονα στυλιζαρισμένη και σχηματοποιημένη (Lindgren 1979: 91). Υπάρχει βέβαια και η ερμηνεία που δίνει ο Stewart, σύμφωνα με την οποία δεν έχουμε διπλή απεικόνιση του Αλέξανδρου, αλλά απεικόνιση του Αλέξανδρου και του νέου Αλέξανδρου της εποχής, του βυζαντινού αυτοκράτορα Ηράκλειου (Stewart 2014: 15). Η ύπαρξη ενός κώδικα με προέλευση το Λευκό Μοναστήρι του Sohag της Αιγύπτου και με περιεχόμενο το 637 Για περισσότερες πληροφορίες σχετικές με την ανάγλυφη παράσταση του Αλέξανδρου στο Λούξορ δες Die Darstellungen und Texte des Sanktuars Alexanders des Grossen im Tempel von Luxor του Mahmud Abd El-Raziq, 1984, έκδοση P. von Zabern, Mainz am Rhein. Φωτογραφία της παράστασης μπορεί κανείς να δει στη διεύθυνση: http://www.touregypt.net/featurestories/luxortemple6.htm (ανάκτηση 1.5.2014). 638 Αναφορά στο συλλογικό τόμο “Memory as History: The Legasy of Alexander in Asia”, επιμέλεια Himanshu Prabha Ray, Daniel T. Potts, έκδοση Aryan Boooks International, Νέο Δελχί, 2007, σελ. xi και εικόνα 14.6 σελ. 197. ου 639 Ένα ακόμα κοπτικό υφαντό επίσης του 7 αιώνα, βρίσκεται σήμερα στο θησαυροφυλάκιο του Αγίου Μαρτίνου στο Montpezat – de- Quercy και απεικονίζει την ανάληψη του Αλέξανδρου (Paribeni 2006: 92-93).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 524 Μυθιστόρημα του ψευδο-Καλλισθένη στα σαχιδικά κοπτικά τεκμηριώνει την πρώιμη απόδοση του Μυθιστορήματος στον πολιτισμό των χριστιανών Κοπτών της Αιγύπτου . 640 Η κοπτική μάλιστα εκδοχή περιέχει και μια ενδιαφέρουσα ιστορία εικονικής «νεκρανάστασης» του Αλέξανδρου με την παρεμβολή του συντρόφου του «Ανδίλοχου» (Selden 2011: 120-121). Η κοπτική παράδοση του Αλέξανδρου και το αιγυπτιακό περιβάλλον, κυρίως της Αλεξάνδρειας, φαίνεται πως επέδρασαν αποφασιστικά και για τη δημιουργία του αιθιοπικού Μυθιστορήματος, κυρίως μέσα από τους δεσμούς της αιθιοπικής ορθόδοξης εκκλησίας με την κοπτική της Αιγύπτου και της Αλεξάνδρειας. Σήμερα σώζονται επτά αιθιοπικά κείμενα σχετικά με τον Αλέξανδρο, που αποτελούν όλα, εκτός από ένα, μεταφράσεις αραβικών κειμένων, τα οποία με τη σειρά τους βασίζονται σε συριακές και εβραϊκές πηγές. Ανάμεσα στα κείμενα αυτά, συνυπολογίζεται και το αιθιοπικό Μυθιστόρημα, του οποίου η σωζόμενη μετάφραση από τα συριακά χρονολογείται το 14 αιώνα, ενώ μάλλον στο ίδιο χρονολογικό πλαίσιο θα πρέπει να τοποθετήσουμε και ο τα υπόλοιπα. Ωστόσο υπάρχουν στοιχεία που τοποθετούν το αρχικό πλαίσιο δημιουργίας τουλάχιστον κάποιων από τα παραπάνω κείμενα στην ύστερη αρχαιότητα (4 -5 αιώνας μ.Χ.), όπως ένας παραλληλισμός του Αλέξανδρου με τον αυτοκράτορα ος ος Ονώριο στο λεγόμενο Χριστιανικό Μυθιστόρημα (βλέπε παρακάτω). Στο αιθιοπικό Μυθιστόρημα ο Αλέξανδρος αναφέρεται ως δίκερως, μια αναφορά στον παγανιστικό χαρακτήρα του ήρωα, ωστόσο υπάρχουν πολλά στοιχεία που πιστοποιούν μια νέα, χριστιανική ταυτότητα του «βασιλιά της Αλεξάνδρειας», όπως μια επιγραφή, με περιεχόμενο μια χριστιανική προφητεία, που τοποθετεί ο ίδιος στην Αλεξάνδρεια, η προσευχή και η υποταγή του στον παντοδύναμο Θεό, η έκκλησή του προς τους υπηκόους του να Τον σέβονται και να Τον φοβούνται, η αναφορά του στην Αγία Τριάδα, η εμφάνιση των τεσσάρων συμβόλων των ευαγγελιστών και η δωρεά χρημάτων που κάνει, πριν το θάνατό του, στις εκκλησίες της Αιγύπτου. Πρόκειται, ίσως, για το πιο «χριστιανικό» Μυθιστόρημα της μεσαιωνικής παράδοσης. Αυτός ακριβώς ο χριστιανικός χαρακτήρας είναι έκδηλος και στο μοναδικό αιθιοπικό κείμενο που δεν αποτελεί μετάφραση με προσθήκη στοιχείων, αλλά δημιούργημα ενός Αιθίοπα συγγραφέα, το λεγόμενο Χριστιανικό Μυθιστόρημα. Σε αυτό ο Αλέξανδρος συγκρίνεται με τον προφήτη Ηλία –με τον οποίο άλλωστε μοιράζεται το κοινό εικονογραφικό θέμα της ανάληψης - και τον Ιωάννη το Βαπτιστή και γίνεται και ο ίδιος προφήτης. Επιπλέον, εξαπολύει διωγμό κατά των παγανιστών της Αλεξάνδρειας, ενώ ο πατέρας του Φίλιππος αυτοκτονεί, όταν μαθαίνει ότι ο Χριστός πέθανε για τις αμαρτίες του κόσμου. Τέλος, ο Αλέξανδρος παρουσιάζεται, λίγο πριν το θάνατό του, να συζητά το 640 Υπάρχει η υπόθεση της ύπαρξης μιας πρώιμης εκδοχής του Μυθιστορήματος στην αιγυπτιακή δημοτική γραφή των μέσων του 3 αιώνα π.Χ., με περιεχόμενο τουλάχιστον την ιστορία του Νεκτεναβώ ου και του συσχετισμού του με τον Αλέξανδρο (Selden 2011: 118). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 525 θέμα της ανάστασης και μετά να αναλήπτεται στους ουρανούς από ένα αόρατο χέρι. Οι παραπάνω αναφορές στην Αλεξάνδρεια και στην Αίγυπτο, καθώς και άλλες από τα υπόλοιπα σωζόμενα αιθιοπικά χειρόγραφα για τον Αλέξανδρο, πιστοποιούν πως τελικά ο «εκχριστιανισμός» του Αλέξανδρου πρέπει να έλαβε χώρα στην Αίγυπτο, εκεί που αντίστοιχα είχε λάβει χώρα και η εγγραφή του στην αρχαία τοπική παράδοση των Φαραώ με το μοτίβο της πατρότητας του Νεκτεναβώ (βλέπε αναλυτικά Asirvatham 2011: 109-125). Χαρακτηριστικό της προβολής του μοτίβου της ματαιότητας των μεγαλείων και του αναπόφευκτου του θανάτου είναι και το κείμενο της αιθιοπικής Ιστορίας του θανάτου του Αλέξανδρου του Μακεδόνος, που αποτελεί ωστόσο μετάφραση από αραβικό κείμενο (το οποίο με τη σειρά του θα πρέπει να μεταφράστηκε από τα συριακά). Η εστίαση στην ιστορία αυτή δίνεται στο θάνατο του Αλέξανδρου και στους λόγους που εκφέρουν διάφοροι φιλόσοφοι δίπλα στο νεκρό, μαζί με τη Ρωξάνη και την Ολυμπιάδα. Μέσα ακριβώς από τους –ως επί το πλείστον –επικριτικούς αυτούς λόγους, εκφράζεται το μοτίβο της αδυναμίας του βασιλιά απέναντι στο θάνατο (Ζαμπάκη 2015: 530-543). Στη σύγχρονη Αίγυπτο, πουθενά δε διατηρήθηκε τόσο έντονη η μνήμη του Έλληνα βασιλιά παρά μόνο στην Αλεξάνδρεια, την πόλη που ίδρυσε: εκεί είναι που ταξιτζήδες υποδεικνύουν σήμερα με καμάρι τους ανδριάντες του Αλέξανδρου σε κεντρικά σημεία της πόλης -ένας από αυτούς είναι προσφορά της ελληνικής κοινότητας της πόλης. Εκεί είναι που η σύγχρονη λαϊκή φαντασία αποδίδει περίεργα περιστατικά, όπως η αναπάντεχη εξαφάνιση μιας γυναίκας, στην υπόγεια ύπαρξη του τάφου του (Ζαφειροπούλου / Empereur 2002 Α: 82,85-86). Τέλος, στην όαση της Σίβα (Σίουα), εκεί που υπήρχε το μαντείο του Άμμωνος Ρα, ως σήμερα διατηρούνται τοπικοί θρύλοι σχετικοί με τον Αλέξανδρο, όπως αυτός της Χαμίσα, της πριγκίπισσας και πιστής φίλης του, η οποία τον λάτρευε και προσευχόταν στους θεούς να τον προστατεύουν. Μια άλλη τοπική παράδοση κάνει λόγο για επτά αδερφές, ιέρειες του Άμμωνος Ρα, οι οποίες αφιέρωσαν τη ζωή τους στη φροντίδα του τάφου του Αλέξανδρου, ενώ στην όαση υπήρχε και ένα «παλάτι του Αλέξανδρου» (Σουβαλτζή 2002: 17-18, 20).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 526 5.2.Εβραϊκή παράδοση Ο Αλέξανδρος με τις κατακτήσεις του έφερε για πρώτη φορά σε επαφή τον ελληνισμό με τον ιουδαϊσμό. Μάλιστα η επιρροή του ελληνικού πνεύματος στους Εβραίους της εποχής ήταν τέτοια που, 75 χρόνια περίπου μετά το θάνατο του Αλέξανδρου, έγινε η μετάφραση των εβδομήκοντα, η πρώτη μετάφραση της Παλαιάς 641 Διαθήκης από τα εβραϊκά στα ελληνικά, για τους ελληνόφωνους Εβραίους της Αλεξάνδρειας και όπου αλλού. Αναφορές στον Αλέξανδρο διαβάζουμε σε σημαντικά εβραϊκά βιβλία, όπως για παράδειγμα το βιβλίο του Δανιήλ, γύρω στο 165 π.Χ., το Α΄ Βιβλίο των Μακκαβαίων, γύρω στο 100 π.Χ., στο οποίο προβάλλεται ο Αλέξανδρος ως ανίκητος στρατηλάτης και κοσμοκατακτητής, αλλά και σφαγέας και αλαζόνας, το Ταλμούδ, η «Ιουδαϊκή Αρχαιολογία» του Ιώσηπου του πρώτου αιώνα μ.Χ. και άλλα (Droysen/Αποστολίδης 1993: 293, Stoneman 2011: 80). Στο βιβλίο του Δανιήλ ο Αλέξανδρος, που αναφέρεται ως «βασιλέας της Ελλάδας», παρουσιάζεται ως όργανο θανάτου των εθνών, πρωτίστως του ιουδαϊκού λαού . Ο 642 Δανιήλ εμφανίζεται να προφητεύει τον ερχομό του με τη μορφή ενός τράγου, που νικά τον κριό, ο οποίος ήταν ο βασιλιάς των Μήδων, για να δώσει τη θέση του μετά σε τέσσερις επιγόνους βασιλείς. Για το συγγραφέα του βιβλίου των Μακκαβαίων, με τον Αλέξανδρο, τον πρώτο μονάρχη της Ελλάδας που νίκησε τους Πέρσες, ήρθαν χρόνοι δυστυχίας για τους Εβραίους, η οποία θα κορυφωθεί στα χρόνια του Αντίοχου του Επιφανούς με την κρίση του εξελληνισμού. Ο Αλέξανδρος περιγράφεται ως ένας κατακτητής που κατέκτησε όλη τη γη, ισοπέδωσε βασίλεια και κυριάρχησε σε πλήθος χωρών και εθνών. Αντίστοιχα, αρνητική εικόνα για τον Αλέξανδρο, ως πρόξενο κακού, δίνουν και ορισμένοι από τους λεγόμενους Χρησμούς της Σίβυλλας, συλλογή κειμένων σε ελληνικό εξάμετρο, εν μέρει γραμμένων από εξελληνισμένους Ιουδαίους . Αν και οι παραπάνω αναφορές είναι αρνητικές για τον Αλέξανδρο, 643 ωστόσο υπάρχουν και θετικές αναφορές σε εβραϊκές πηγές, που τον θεωρούν πρότυπο ηγεμόνα (Καμπούρη –Βαμβούκου 2001: 116, Demandt 2009: 419, Βουγιουκλάκης 2013: 457, 468). Στο 10 βιβλίο της «Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας» του Φλάβιου Ιώσηπου, ο οποίος γράφει ο 641 Βουγιουκλάκης 2013: 457, 461, όπου και πολλές άλλες αναφορές για την επίδραση που άσκησε ο ελληνισμός στον εβραϊσμό, για τους ελληνίζοντες Εβραίους, την εισαγωγή ελληνικών όρων και ονομάτων, αλλά και την αντίδραση των ορθοδόξων Εβραίων με την εξέγερση των Μακκαβαίων έναντι της βίαιης προσπάθειας εξελληνισμού που επιχείρησε ο Αντίοχος Δ΄ ο Επιφανής (215-164 π.Χ.). 642 Στο έβδομο κεφάλαιο του βιβλίου του Δανιήλ γίνεται λόγος για το τέταρτο θηρίο του οράματος του προφήτη, με σιδερένια δόντια και δέκα κέρατα που έτρωγε, λιάνιζε και κομμάτιαζε τα πάντα στο διάβα του (Luschen 2013: 72). 643 Αναλυτικά για τους Χρησμούς της Σίβυλλας και τον Αλέξανδρο βλέπε Luschen 2013: 74-81. Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 527 μετά την καταστροφή του δεύτερου ναού του Σολομώντα από τους Ρωμαίους (70μ.Χ.), γίνεται αναφορά στην ερμηνεία του οράματος του Δανιήλ με ουδέτερο τρόπο, καθώς απλά επισημαίνεται πως «ο τράγος… ένας βασιλιάς ελληνικής καταγωγής» θα νικήσει δύο ο φορές τους Πέρσες κληρονομώντας τη δύναμή τους. Στο 11 βιβλίο της «Αρχαιολογίας» ο Αλέξανδρος εμφανίζεται να προσκυνά τον αρχιερέα του ναού του Σολομώντα, που βγήκε να τον προϋπαντήσει κατά την υποτιθέμενη είσοδό του στην Ιερουσαλήμ, λέγοντας στον έκπληκτο Παρμενίωνα πως δεν προσκυνά το πρόσωπο του ιερέα, αλλά το θεό που αυτός υπηρετεί, επειδή είχε δει ακριβώς σε όνειρό του τη μορφή του ιερέα να τον παρακινεί να ξεκινήσει την εκστρατεία του, αναφορά που υπάρχει και στον ψευδο – Καλλισθένη. Ο Αλέξανδρος εμφανίζεται ακόμη να ικανοποιεί το αίτημα των Ιουδαίων για ανεξιθρησκία, οι οποίοι αρνήθηκαν να τοποθετηθεί το είδωλό του στο ναό τους, αλλά έδωσαν το όνομά του σε όλους τους άρρενες που γεννήθηκαν εκείνη τη χρονιά και θέσπισαν την αλεξανδρινή εποχή προς τιμήν του. Επιπλέον, ο Αλέξανδρος απαλλάσσει εν μέρει τους Εβραίους από την καταβολή φόρων και αναγνωρίζει την ανωτερότητα του θεού τους. Σε ένα άλλο έργο του ο Ιώσηπος τονίζει τα ευεργετήματα του Αλέξανδρου προς τους Εβραίους της Αλεξάνδρειας, στους οποίους παραχώρησε συνοικία, όπου τους επέτρεψε να κατοικούν, έχοντας τα ίδια δικαιώματα με τους Έλληνες. Είναι σαφές πως στον Ιώσηπο δίνεται η εικόνα ενός άλλου, φιλικού στους Ιουδαίους Αλέξανδρου, τον οποίο και οι ίδιοι ουσιαστικά αποδέχονται τιμώντας τον (Mayer 2011: 32, Βουγιουκλάκης 2013: 469, 474, Juanno 2015 644 (2002): 626, 628). Η ίδια ακριβώς εικόνα υπάρχει και στο εβραϊκό Seper Aleksanederos Moqedon, δηλαδή «Το βιβλίο του Αλέξανδρου του Μακεδόνα», μια εκδοχή του Μυθιστορήματος πιθανόν των Εβραίων της Αλεξάνδρειας, όπου γίνεται πάλι αναφορά στη – φανταστική - επίσκεψή του στην Ιερουσαλήμ, όπου εξέφρασε το θαυμασμό του για «τον οίκο του μεγάλου θεού», καθώς και την επιθυμία του να ανεγερθεί ένα μεγάλο άγαλμά του μέσα στο ναό με χρυσό που ο ίδιος θα διαθέσει, επιθυμία που αρνήθηκε ο αρχιερέας του ναού Ανανίας, με την παρατήρηση ότι δεν επιτρέπεται η ανέγερση ειδώλων στον Οίκο του Θεού. Τελικά ο Ανανίας πείθει τον Αλέξανδρο να διαθέσει το ποσό των 40 ταλάντων στο ναό, ώστε να αξιοποιηθεί για τη φροντίδα των φτωχών και ανήμπορων της πόλης (Selden 2012: 37). Στο παραπάνω επεισόδιο υπάρχει σαφώς μια πρόθεση επίδειξης μιας συγκεκριμένης ηθικής στάσης από την πλευρά του Ανανία, την οποία αποδέχεται και ο Αλέξανδρος, με αποτέλεσμα να εγγράφεται θετικά στην εβραϊκή παράδοση. Σύμφωνα με το Mayer, η υιοθέτηση και επαναδιατύπωση του Αλεξάνδρειου μύθου από τους Εβραίους και ιδιαίτερα τον Ιώσηπο πρέπει να ειδωθεί σε 644 Στον Ιώσηπο μάλιστα βρίσκουμε και την αρχαιότερη σωζόμενη μαρτυρία για τις περίφημες «Πύλες του Αλέξανδρου» σε συνάρτηση με μια εισβολή Αλανών στη Μηδία (Juanno 2015 (2002): 489).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 528 ένα πλαίσιο ενίσχυσης της ταυτότητάς τους και του εθνικού τους φρονήματος, μετά την καταστροφή του ναού τους και γενικότερα την υποταγή τους στην ελληνορωμαϊκή κυριαρχία, μια και ο πρώτος και μεγαλύτερος εκπρόσωπος αυτής, ο Αλέξανδρος, εμφανίζεται στις ιστορίες τους να παραδέχεται την ηθική ανωτερότητά τους και την παντοδυναμία του θεού τους. Ουσιαστικά, με την εβραϊκή επαναδιατύπωση της ιστορίας του, ο Αλέξανδρος αναλαμβάνει το ρόλο του διαμεσολαβητή ανάμεσα στους Εβραίους και στον κυρίαρχο ελληνορωμαϊκό πολιτισμό (βλέπε αναλυτικά Mayer 2011: 16, 30-42). Πιθανόν όμως, να μην είναι μόνο αυτό: μπαίνει κανείς στον πειρασμό να σκεφτεί πως ενδεχομένως όλες αυτές οι ιστορίες με τα προνόμια που δίνει ο Αλέξανδρος στους Εβραίους επινοήθηκαν και προβλήθηκαν από τους ίδιους, προκειμένου να εξασφαλίζουν τα ίδια προνόμια από τους διάφορους ηγεμόνες στους αιώνες που ακολούθησαν: Έλληνες διαδόχους, Ρωμαίους και Βυζαντινούς αυτοκράτορες, δυτικούς βασιλιάδες και ρηγάδες, υπό την εξουσία και τα εδάφη των οποίων βρίσκονταν διαρκώς οι Εβραίοι. Στην περίπτωση αυτή, έχουμε μια πετυχημένη προβολή της μίμησης του Αλέξανδρου από τους ίδιους τους Εβραίους - μέσω των παραδόσεών τους - στους εκάστοτε ηγεμόνες και αφέντες τους, προκειμένου να διασφαλίζουν τα συμφέροντά τους. Τέλος, σε πολλές άλλες ραβινικές παραδόσεις εξαίρεται ο φιλομαθής χαρακτήρας του Αλέξανδρου, ενώ παράλληλα διαπιστώνονται πολλά κοινά θέματα και επεισόδια με το ψευδο-καλλισθένιο Μυθιστόρημα, όπως το αθάνατο νερό, η ανάληψη στους ουρανούς και η κατάδυση στη θάλασσα (Βουγιουκλάκης 2013: 470 – 473) . Για 645 παράδειγμα, σύμφωνα με ένα χωρίο από το Ταλμούδ της Ιερουσαλήμ, ήδη από τον 4 ο αιώνα μ.Χ. κυκλοφορούσε η ιστορία της ανάληψης του Αλέξανδρου, μια και ο Μακεδόνας αναφέρεται ότι ανέβαινε στα ουράνια μέχρι που είδε τον κόσμο σαν σφαίρα. Αντίστοιχα και μεταγενέστερες ραβινικές παραδόσεις του 9 αιώνα κάνουν ου λεπτομερή περιγραφή του επεισοδίου της ανάληψης, πάντα στο μοτίβο της έπαρσης και της μηδαμινότητας του ανθρώπου μπροστά στο πραγματικό μεγαλείο του θεού (Juanno 2015 (2002): 472-473). 645 Αναλυτικά για την εβραϊκή γραπτή παράδοση του Μυθιστορήματος βλέπε Stoneman 2011: 323-324. Στο ίδιο έργο αντίστοιχα γίνεται συγκροτημένη αναφορά και για τη γραπτή παράδοση στα λατινικά, περσικά, συριακά, αραβικά, αγγλικά, γερμανικά, γαλλικά κ.α. (σελ. 320-336). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 529 5.3.Λατινική φιλολογία και χαρτογραφία. 646 Στη λατινική γλώσσα υπήρξε μετάφραση της Διήγησης του Αλέξανδρου από τον Ιούλιο Βαλέριο Αλέξανδρο Πολέμιο μετά το 340 μ.Χ. με τίτλο Res gestae Alexandri Macedonis, πολύ κοντά στο ελληνικό κείμενο της α΄ διασκευής, μολονότι σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί κατά λέξη μετάφρασή του. Ο Ιούλιος Βαλέριος υπήρξε φίλος των αυτοκρατόρων Μεγάλου Κωνσταντίνου, Κωνστάντιου, Κώνσταντα και ακόμα του επισκόπου Νικομήδειας Ευσέβιου, μάλιστα το 338 μ.Χ. αναδείχθηκε σε στρατηγό και ύπατο (Ασωνίτης 2008: 8). Η μετάφραση αυτή του Ιούλιου Βαλέριου γίνεται σε μια περίοδο που ο Αλέξανδρος δεσπόζει και πάλι στο προσκήνιο, όπως μαρτυρούν τα μετάλλια –contorniati που κυκλοφορούν με τη μορφή του (βλέπε κεφάλαιο 2.8) αλλά και η εμφάνιση μιας νέας γενιάς κειμένων για τις περιπέτειές του στα λατινικά, όπως η Epistula Alexandri ad Aristotelem. Ακόμα, το έργο Itinerarium Alexandri Magni (Οδοιπορικό του Μεγάλου Αλέξανδρου), που γράφτηκε ειδικά για τον αυτοκράτορα Κωνστάντιο B,΄ ανάμεσα στο 340-345, ως οδηγός για την επιχειρούμενη εκστρατεία του εναντίον των Περσών, βασίζεται στον Αρριανό και περιγράφει τις χώρες και τους κινδύνους της ανατολής με βάση τη ζωή και την εκστρατεία του Αλέξανδρου. Επίσης, το Liber de morte Alexandri testamentoque eius του 5 αιώνα, αποτελεί κείμενο που έχει ου πολλά κοινά με τη λεγόμενη Επιτομή του Metz, ένα κείμενο ανώνυμου συγγραφέα του 5 μ.Χ. επίσης αιώνα, το οποίο, αντλώντας από τον Κλείταρχο, συνοψίζει την πορεία ου του Αλέξανδρου από το θάνατο του Δαρείου στην Εκατόμφυλο ως τις εκβολές του Ινδού ποταμού (καλοκαίρι 330 –καλοκαίρι 325 π.Χ.) . 647 Σε αντίθεση με τα παραπάνω κείμενα, που καταγράφουν ουδέτερα ή και θετικά το βίο του Μακεδόνα βασιλιά, ο Ισπανός ιστορικός Παύλος Ορόσιος, στις αρχές του 5 ου αιώνα, στο έργο του «Εφτά Βιβλία της Ιστορίας εναντίον των Παγανιστών», περιγράφει τον Αλέξανδρο ως κάποιον που ήπιε ανθρώπινο αίμα και χαρακτηρίζει 646 Για την Imitatio Alexandri των Ρωμαίων αυτοκρατόρων και συγγραφέων βλέπε κεφάλαιο 2.8. 647 Η Επιτομή του Metz έχει και ορισμένα στοιχεία κοινά με το Μυθιστόρημα (όπως μία επιστολή από τους Ινδούς φιλοσόφους και ο διάλογος μαζί τους) και θεωρείται σήμερα από την έρευνα περισσότερο μια ερμηνεία του Αλέξανδρου και του έργου του παρά μια ιστορική πηγή, παρ’όλο που η Επιτομή περιλαμβάνει και ορισμένα στοιχεία μοναδικά ως ιστορικές πληροφορίες, που δεν απαντώνται σε άλλες πηγές, όπως ο θάνατος του πρώτου από τη Ρωξάνη και μόλις εννιάμηνου γιου του Αλέξανδρου, λίγο πριν τον πλου του Ινδού ποταμού (στοιχείο που αναφέρεται και σε μια μεσαιωνική εβραϊκή εκδοχή του Μυθιστορήματος). Σε γενικές γραμμές, η αφήγηση στην Επιτομή συμφωνεί με αυτήν του Κούρτιου σε πολλά σημεία και λιγότερο με του Διοδώρου. Δες περισσότερα στο Heather M. Loube, “The Metz Epitome: Alexander (July 330 – July 325 B.C.) A Commentary”, Πανεπιστήμιο της Οττάβας, 1995, σε ηλεκτρονική μορφή από τη διεύθυνση: http://www.ruor.uottawa.ca/bitstream/10393/10107/1/MM07884.PDF (ανάκτηση 15.12.2014).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 530 τους πολέμους του ως τις αρρώστιες της γης, κάτι που βέβαια ερμηνεύεται στο πλαίσιο της ευρύτερης πολεμικής που αναπτύσσει στο εν λόγω έργο του κατά του παγανισμού, σε αντίθεση με το χριστιανικό κόσμο της εποχής του. Αρνητικά κρίνει τον Αλέξανδρο και ο Αυγουστίνος (354 -430), παρουσιάζοντάς τον ως ληστή της στεριάς και πειρατή των θαλασσών, ενώ στο ίδιο πλαίσιο κινείται και ο μαθητής του Αυγουστίνου Ορόσιος, περιγράφοντας τον Αλέξανδρο ως αρχιτέκτονα της δυστυχίας του κόσμου και παρομοιάζοντάς τον με καταστροφικό Τυφώνα για όλη την ανατολή. Σε αντίθεση με αυτούς, ο Ιερώνυμος, την ίδια περίπου εποχή, εκθειάζει τον Αλέξανδρο, τονίζοντας πως κανείς δε στάθηκε αντάξιός του και πως η νικηφόρα εκστρατεία του φανερώνει πως έγινε σύμφωνα με το σχέδιο του θεού. Περίπου εκατό χρόνια αργότερα, το 507, ο επίσκοπος Εννόδιος από την Πάντοβα αντιπαρέβαλε το Γότθο ηγεμόνα Θευδέριχο με τον Αλέξανδρο, ο οποίος, όμως, όπως γράφει, έζησε στην πλάνη της ειδωλολατρίας (Demandt 2009: 422). Στις αρχές του 8 αιώνα γράφτηκε στα λατινικά και η Κοσμογραφία του Αιθικού ου του Ιστρίου, ένα κείμενο που πιθανόν να μεταφράστηκε από τα ελληνικά και εμπεριέχει την περιγραφή μιας επίπεδης γης στα πρότυπα του Κοσμά του Ινδικοπλεύστη, με περιγραφή τόπων και γεωγραφικών περιοχών, φυσικών φαινομένων, λαών και παράξενων φυλών, όπως οι Αμαζόνες, ακόμη και τεράτων. Στο έργο αυτό, ο συγγραφέας επιφυλάσσει εξέχοντα ρόλο στον Αλέξανδρο, ιδιαίτερα στο τρίτο και έκτο βιβλίο, με πολλές αναφορές στο βίο του και σε επεισόδια παρμένα από το Μυθιστόρημα, όπως ο εγκλεισμός των βάρβαρων φυλών πίσω από τις πύλες της Κασπίας. Επομένως, γίνεται και πάλι φανερή η επίδραση του Μυθιστορήματος, το οποίο ο συγγραφέας δείχνει να γνωρίζει καλά. Περιγράφονται ακόμη οι μάχες του Αλέξανδρου με τους λαούς του βορρά και άλλους, όπως οι Τούρκοι, οι Φίννοι, οι Αλβανοί, μέσα από τις οποίες αναδεικνύεται η μαχητική ικανότητα του Μακεδόνα βασιλιά, ενώ τονίζεται πως με τον Αλέξανδρο διευρύνθηκε η Ελλάδα και «ευγενείς επαρχίες» έγιναν κομμάτι του βασιλείου των Ελλήνων. Η αποτίμηση του Αλέξανδρου είναι θετική, ο συγγραφέας φτάνει στο σημείο να τον παρομοιάσει με τον Όλυμπο. Τέλος, ιδιαίτερου ενδιαφέροντος είναι ο τουλάχιστον δύο φορές χαρακτηρισμός του Αλεξάνδρου ως αρματηλάτη . 648 Ένα ποίημα που γράφτηκε στα λατινικά αλλά προέρχεται από τη βόρεια Γαλλία και χρονολογείται κατά τα μέσα του 9 αιώνα περιέχει την παλαιότερη αναφορά της ου ανάληψης του Αλέξανδρου στη Δύση. Σίγουρα το σημαντικότερο έργο στα λατινικά είναι η μετάφραση του αρχιερέως Λέοντος από τη Νάπολη της Ιταλίας το 10 αιώνα ο από ένα ελληνικό χειρόγραφο της Διήγησης (που έφερε μαζί του ο Λέοντας από την Κωνσταντινούπολη ή το μετέφρασε ενόσω ήταν στην Κωνσταντινούπολη), πάνω στην 648 Wutke 1853: CLXXXIX – LXIII, 19-67. Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 531 οποία βασίστηκαν όλα τα μεταγενέστερα έργα για τον Αλέξανδρο στη Δύση. Ο ίδιος ο Λέοντας αναφέρει πως έκανε κάποιες προσθήκες στο ελληνικό χειρόγραφο και περιγράφει στον πρόλογο το «χρονικό» της μετάφρασης. Άλλα πρώιμα κείμενα στα ος λατινικά είναι η Historia de Proeliis, – Ιστορία των Πολέμων, 11 αιώνας (με πρότυπο την αρχική μετάφραση του αρχιερέως Λέοντος ), το Secretum Secretorum στις αρχές του 649 13 αιώνα και άλλα (Gary 1956: 38, Fear 2007: 40-41, Καμπούρη –Βαμβούκου 2001:114, ου Paribeni 2006: 86, Stoneman 2011: 124, 324-329, Morosini 2011: 329-331, Juanno 2015 (2002): 34). Κατά τον 5 αιώνα μ.Χ. χρονολογείται ο πρωτότυπος χάρτης του Πευτιγγέρειου ο Πίνακα, ο αρχαιότερος παγκόσμιος χάρτης, ο οποίος σώζεται ως αντίγραφο ενός μοναχού του 13 αιώνα μ.Χ. με υπομνηματισμό στα λατινικά. Στο ανατολικό πέρας ου του χάρτη σημειώνονται δύο τοπωνύμια, «μέχρι εδώ έφτασε ο Αλέξανδρος» και «εδώ ο Αλέξανδρος έλαβε την απάντηση του μαντείου». Ο Αλέξανδρος με τις κατακτήσεις του κατά τον 5 αιώνα μ.Χ. εξακολουθούσε να οριοθετεί το γνωστό κόσμο. Μάλιστα σε ο έναν άλλο χάρτη του 13 αιώνα, τη Mappa Mundi στον Καθεδρικό του Χέρεφορντ, ου σημειώνονται και ορισμένα από τα φανταστικά πλάσματα που αντιμετώπισε ο Αλέξανδρος, όπως οι Κυνοκέφαλοι, οι Σκιάποδες (μονοπόδαροι), οι Αμαζόνες και οι Ακάθαρτοι λαοί, καθώς και το τείχος που έκτισε ο Αλέξανδρος για να αποκλείσει τους τελευταίους. Σημειώνονται ακόμα τρεις ναοί του Αλέξανδρου, το «στρατόπεδο του Αλέξανδρου» στα σύνορα της Ασίας με την Αφρική, καθώς και η πόλη Βουκεφάλα . 650 Αν δεχτούμε ότι ο συγκεκριμένος χάρτης αντιγράφει επίσης παλιότερο ρωμαϊκό, με αρκετές προσαρμογές στα δεδομένα του 13 αιώνα, αντιλαμβανόμαστε πως η ου διαχρονία του μύθου του Αλέξανδρου στη δυτική παράδοση υπήρξε καθολική, όπως θα διαπιστωθεί και παρακάτω. 649 Ωστόσο άλλοι ερευνητές ταυτίζουν τη Historia de Proeliis με το αρχικό κείμενο της μετάφρασης του Λέοντα, βλέπε για παράδειγμα Morosini 2011: 329-330. 650 Stoneman 2011: 114-115, http://cartographic-images.net/Cartographic_Images/226_The_Hereford_Mappamundi.html δες τους χάρτες στη διεύθυνση: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/50/TabulaPeutingeriana.jpg (Πευτιγγέρειος Πίνακας) http://www.themappamundi.co.uk/mappa-mundi/ (Mappa Mundi καί σε τρισδιάστατη απεικόνιση).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 532 5.4. Συρία Στα συριακά έχουμε επίσης κείμενα για τον Αλέξανδρο: η συριακή μετάφραση του Μυθιστορήματος του Ψευδο-Καλλισθένη από τα ελληνικά έγινε από έναν Σύρο Νεστοριανό χριστιανό και πιθανόν μονοφυσίτη κατά τον 6 ή 7 αιώνα μ.Χ. Το συριακό ο ο κείμενο ανήκει επίσης στην α΄ ομάδα παραλλαγών, -για την ακρίβεια στην παραλλαγή δ΄, συγγενική της α΄ - μαζί με τον ελληνικό κώδικα (Paris. 1711), την αρμενική εκδοχή και τις λατινικές μεταφράσεις του Ιουλίου Βαλέριου (4 αιώνας μ.Χ.), του ος Αρχιπρεσβύτερου Λέοντος και της Historia de proeliis (10 αιώνας). Σήμερα, βέβαια, η ος συριακή εκδοχή σώζεται μόνο σε πέντε χειρόγραφα, όλα νεστοριανής γραφής και νεότερων χρόνων, με το παλιότερο να χρονολογείται το 1708-9. Παρ’όλο που το συριακό κείμενο δείχνει να είναι απευθείας μετάφραση του ελληνικού, εντούτοις περιλαμβάνει και μικρές διαφοροποιήσεις του αρχικού κειμένου αλλά και προσθήκες επεισοδίων, που δεν είναι γνωστά από τα ελληνικά χειρόγραφα, όπως το επεισόδιο της επίσκεψης του Αλέξανδρου στον αυτοκράτορα της Κίνας ή μια μάχη του Αλέξανδρου με δράκο στην Αιθιοπία . Υπάρχουν ακόμα και λίγα περσικά γλωσσικά στοιχεία στο 651 συριακό κείμενο. Μια σημαντική αναφορά είναι αυτή που κάνει ο εκχριστιανισμένος Αλέξανδρος, προσευχόμενος στο Θεό: «Ω Θεέ μου, Κύριε των Βασιλιάδων και Δικαστών….εσύ που με έκανες με κέρατα στην κεφαλή μου…αν ο Μεσσίας, ο γιος του Θεού, έρθει στις μέρες μου, τα στρατεύματά μου και εγώ ο ίδιος θα Τον λατρέψουμε…αν δεν έρθει στις μέρες μου,…θα κουβαλώ μαζί μου αυτόν το θρόνο, που είναι από ασήμι και στον οποίο εγώ κάθομαι και θα τον τοποθετήσω στην Ιερουσαλήμ, ώστε όταν ο Μεσσίας θα έρθει από τον Ουρανό, να μπορεί να καθίσει στο βασιλικό μου θρόνο….» (Stewart 2014: 9). Η αναφορά είναι μοναδική, διότι αποδεικνύει πως στη μεσαιωνική συριακή παράδοση συνταιριάζεται η αρχαία παράδοση (τα κέρατα του Άμμωνα στην κεφαλή του Αλέξανδρου) με τη χριστιανική (ο Αλέξανδρος προσεύχεται στο Θεό και μιλά για τον επερχόμενο Μεσσία –Χριστό). Ακόμη περισσότερο, με τη συμβολική διαδοχή στο θρόνο του Αλέξανδρου, ο Χριστός εμφανίζεται συμβολικά ως διάδοχος του Μακεδόνα βασιλιά στο κοινό πλαίσιο της οικουμενικότητας της εξουσίας τους. 651 Ενδιαφέρον στοιχείο σίγουρα αποτελεί και η ενσωμάτωση του μοτίβου της ματαιότητας των μεγαλείων της ζωής μπροστά στον ανίκητο θάνατο στο συριακό Μυθιστόρημα, στο οποίο παρουσιάζονται οι φιλόσοφοι να θρηνούν το θάνατο του Αλέξανδρου και ο φιλόσοφος Σισύνιος να τονίζει ότι ο Αλέξανδρος, που οδήγησε πολλούς στο θάνατο, απέτυχε να κρατήσει το θάνατο μακριά από τον ίδιο (Muller 2007: 382). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 533 Στη συριακή γραπτή παράδοση διασώζονται και άλλα κείμενα για τον Αλέξανδρο. Στο ανώνυμο χριστιανικό συριακό αποκαλυπτικό κείμενο του Μύθου του Αλέξανδρου (ή αλλιώς γνωστό ως Συριακή διήγηση), που χρονολογείται γύρω στο 630 μ.Χ., γραμμένο κάπου στη Βόρεια Μεσοποταμία, αναφέρεται ο αποκλεισμός των βάρβαρων φυλών Γωγ και Μαγώγ πίσω από ένα τείχος από τον Αλέξανδρο στις εσχατιές της γης, το οποίο θα σπάσουν στο τέλος του χρόνου για να ξεχυθούν στον πολιτισμένο κόσμο και να τον καταστρέψουν με θεϊκή εντολή. Οι βιβλικοί Γωγ και Μαγώγ μάλιστα, στο συγκεκριμένο κείμενο, συσχετίζονται με τους Ούννους. Ωστόσο θα επακολουθήσει η αναχαίτισή τους από το «βασίλειο των Ελλήνων», απόγονο του «Οίκου του Αλέξανδρου», το οποίο θα δημιουργήσει εκ νέου μια κοσμοκρατορία. Το κείμενο αυτό σαφώς παρουσιάζει τον Αλέξανδρο ως τον ιδρυτή της ελληνορωμαϊκής χριστιανικής αυτοκρατορίας και τον συνδέει με τον ένδοξο αυτοκράτορα Ηράκλειο, ο οποίος μόλις είχε συντρίψει τους Πέρσες το έτος 628. Η Juanno παρατηρεί πως υπάρχουν επιδράσεις του Μυθιστορήματος στο αποκαλυπτικό αυτό έργο, που επιφυλάσσει στον Αλέξανδρο έναν κεντρικό ρόλο στο σχέδιο του Θεού. Το επεισόδιο του αποκλεισμού των Γωγ και Μαγώγ εμφανίζεται εμπλουτισμένο και σε ένα άλλο έργο στα συριακά, γραμμένο μετά το 630, γνωστό ως Το ποίημα του Αλέξανδρου (αλλιώς Έμμετρη Ομιλία για τον Αλέξανδρο). Το έργο αυτό παρουσιάζει τον Αλέξανδρο ουσιαστικά ως προφήτη, πλάι στις βιβλικές μορφές του Ησαΐα, του Ιερεμία και του Δανιήλ, να δέχεται προφητείες από έναν θεόσταλτο άγγελο, ενώ στη Συριακή Διήγηση τις γράφει ο ίδιος σε επιγραφή. Μάλιστα, στο έργο αυτό ο Αλέξανδρος ξεκινά το ταξίδι στη Χώρα του Σκότους με σκοπό από την αρχή να βρει την πηγή με το αθάνατο νερό, έχοντας μαζί του ένα κοπάδι γαϊδούρες, που είχαν γεννήσει πρόσφατα, προκειμένου να βοηθηθεί να βρει το δρόμο του γυρισμού, μοτίβο γνωστό και από την παράδοση του ψευδο-καλλισθένειου Μυθιστορήματος. Επιπλέον, αναφορά στον Αλέξανδρο κάνει και ένα συριακό ποίημα, γνωστό ως Sermo de Fine Extremo του ψευδο –Εφραίμ, ανάμεσα στο 640 -683 μ.Χ. και βέβαια η Αποκάλυψη του ψευδο –Μεθοδίου, κείμενο εμπνευσμένο από τη Συριακή Διήγηση (γύρω στο 692 μ.Χ., βλέπε αναλυτικά το κεφάλαιο 3.2. του παρόντος τόμου). Και πάλι, δεν είναι τυχαία η εμφάνιση του Αλέξανδρου σε αυτά τα συριακά κείμενα της εποχής: η Συρία υπήρξε για αιώνες αναπόσπαστο τμήμα της ελληνιστικής, ρωμαϊκής και βυζαντινής κυριαρχίας. Οι καταστροφικές επιθέσεις των Περσών (και οι ακόμα πιο μοιραίες των Αράβων που ακολούθησαν) κλόνισαν την κυριαρχία αυτή, την αδιάλειπτη συνέχεια. Επομένως ο Αλέξανδρος εγγυάται εδώ την επαναφορά στην πρότερη κατάσταση και στην ασφάλεια, που θα πετύχει με τον εξοβελισμό των βάρβαρων Γωγ και Μαγώγ στα πέρατα του κόσμου. Επιπλέον, διασώζεται και μια ακόμη δευτερεύουσα και μικρή συριακή εκδοχή του συριακού μύθου του Αλέξανδρου, καθώς και μια μικρή βιογραφία του στα συριακά. Οι συριακές εκδοχές του Μυθιστορήματος αποτέλεσαν πρότυπο για τη διαμόρφωση της χριστιανικής αιθιοπικής

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 534 ου εκδοχής και πιθανόν της μεταγενέστερης μογγολικής εκδοχής του 14 αιώνα (Gero 1990: 5-7, Stoneman 1993: 22-23, Ciancaglini 2001: 137-140, Stoneman 2008: 52, 320 Doufikar-Aerts 2011: 39-41, Mayer 2011: 45-48, Juanno 2015 (2002): 441-442, 492-495). Τέλος, αξίζει να παραθέσουμε και δύο σύγχρονες αναφορές, που καταδεικνύουν ακριβώς τις μεγάλες διαστάσεις που έλαβε ο αντίκτυπος του περάσματος του μεγάλου Μακεδόνα από την περιοχή. Από τη σύγχρονη Συρία προέρχεται μια ενδιαφέρουσα προφορική παράδοση, σύμφωνα με την οποία οι νομάδες ορεσίβιοι Δρούζοι στην περιοχή του Τζαμπέλ –Αλ –Ντρουζούζ, ξανθωποί και γαλανομάτηδες, προέρχονται από τους στρατιώτες του Μεγάλου Αλεξάνδρου (Ζαφειροπούλου 2002 Α: 111). Στο γειτονικό της Συρίας Λίβανο υπάρχει σήμερα ένα ελληνορθόδοξο κόμμα, το λεγόμενο “Levant Party”, ο πρόεδρος του οποίου, Ρόντριγκ –Δημήτρης Ελ Χούρι μίλησε στις 10 Σεπτεμβρίου του 2014 στο Πολεμικό Μουσείο Αθηνών, αναλύοντας τους ιστορικούς και πολιτισμικούς δεσμούς των δύο χωρών, αναδεικνύοντας την κοινή ελληνορθόδοξη ταυτότητα και περιγράφοντας με μελανά χρώματα τις σφαγές του (ελλην)ορθόδοξου πληθυσμού της Συρίας από τους τζιχαντιστές. Ο Ελ Χούρι, μιλώντας ως γνήσιο τέκνο της ρωμιοσύνης, δεν παρέλειψε να αναφερθεί στις αρχαιότατες πολιτιστικές σχέσεις της περιοχής του Λιβάνου με την Ελλάδα, κάνοντας λόγο για ένα μεσογειακό κύμα, που έφερε τον Κάδμο και το αλφάβητο στη Θήβα, αλλά και «το Μέγα Αλέξανδρο από τη Μακεδονία στις χώρες της ανατολής για να κάνει εκείνο το εθνοτικό και πολιτιστικό μείγμα μια μεγάλη πολιτιστική ενότητα, η οποία είναι ο ελληνικός πολιτισμός, ο οποίος ένωσε όλο το μεγαλείο της θάλασσας με όλο το μεγαλείο της ηπειρωτικής χώρας και συγχώνευσε την ανατολή με τη δύση…» 652 652 https://www.youtube.com/watch?v=8EtT4xwkKhA (ανάκτηση 19.1.2016). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 535 5.5. Ντουλ Καρνέιν: ο Δίκερως Ισκαντέρ των Αράβων και του Ισλάμ Στην αραβική γλώσσα, στο Κοράνι (18: 83-98), υπάρχει σαφής αναφορά στον Αλέξανδρο με το επίθετο Dhul Qarnayn , δηλαδή «Δίκερως», τον οποίο ο Αλλάχ 653 καθοδηγεί στη χώρα της δύσης του ήλιου, όπου ο «Δικέρατος» Αλέξανδρος τιμωρεί τους ασεβείς και ανταμείβει τους δίκαιους ανθρώπους, για να συνεχίσει κατόπιν το ταξίδι του σε έναν τόπο με δύο υψώματα. Εκεί αποδέχεται τις ικεσίες των ανθρώπων της περιοχής, που δέχονται τις επιθέσεις των βάρβαρων φυλών Γωγ και Μαγώγ, εκπροσώπων των δυνάμεων του χάους, τους οποίους ο Αλέξανδρος - με τη χάρη και το θέλημα του Αλλάχ - αποκλείει με ένα φράγμα από σίδερο και χαλκό. Μάλιστα ο ίδιος προφητεύει πως, όταν θα έρθει η Μέρα της Κρίσης, το τείχος αυτό, με τη θέληση του Αλλάχ, θα καταρρεύσει και θα γίνει κομμάτια. Η παραπάνω αναφορά είναι παρμένη ουσιαστικά από συριακές πηγές του Μύθου του Αλέξανδρου κι άλλων 654 συριακών κειμένων του πρώιμου 7 αιώνα μ.Χ. Σύμφωνα με την ισλαμική θεώρηση, ο ου Αλέξανδρος νικά τις δυνάμεις της διάλυσης και της καταστροφής για να δημιουργήσει μια οικουμένη, στην οποία στη συνέχεια θα σπείρει ο Μωάμεθ το λόγο του μοναδικού θεού. Ο Αλέξανδρος, ή αλλιώς Ισκαντέρ ή Σικάντερ στην παράδοση της ανατολής, ονομάστηκε Δίκερως εξαιτίας της αντίστοιχης απεικόνισής του σε νομίσματα της ελληνιστικής εποχής, ως γιος του Άμμωνα –Δία, που είχε ως σύμβολο τα κέρατα κριαριού. Η αραβική γραπτή παράδοση , έχοντας ως βάση το Κοράνι , περιέχει 655 656 ποικίλες αναφορές στο Δικέρατο Αλέξανδρο ακόμα και ερμηνείες της ιδιάζουσας αυτής μορφής του. Ο Ibn al- Muqaffa, σε μια συλλογή μυθικών αφηγήσεων, που έγραψε γύρω στο 756, αναφέρει πως «Όταν ο Αλ Ισκαντέρ Ντουλ Καρναούν (Αλέξανδρος 653 Η ονομασία Dul ή Zul Karneym – δικέρατος- για τον Αλέξανδρο διατηρήθηκε και στην τουρκική παράδοση: έτσι ονομάζεται ο Μακεδόνας βασιλιάς στην πρώτη από τις συνοδευτικές τουρκικές επιγραφές του Μυθιστορήματος στο ελληνικό χειρόγραφο του Ινστιτούτου της Βενετίας (Kastritsis 2011: 109). 654 Περισσότερα για τις πηγές και την πρόσληψη του Αλέξανδρου στο πρώιμο Ισλάμ, στο Κοράνι και στους πρώιμους Άραβες σχολιαστές του, βλέπε Kevin van Bladel, “The Syriac Sources of the Early Arabic Narratives of Alexander” άρθρο στο συλλογικό τόμο “Memory as History: The Legasy of Alexander in Asia”, επιμέλεια Himanshu Prabha Ray, Daniel T. Potts, έκδοση Aryan Boooks International, Νέο Δελχί, 2007, σελ. 54 -75. 655 Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την πρόσληψη του Αλέξανδρου στην αραβική γραπτή ου ου παράδοση και συγκεκριμένα στην ιστοριογραφία του 9 και 10 αιώνα μπορεί κανείς να ανατρέξει και στη μελέτη της Θεοδώρας Ζαμπάκη, Μέγας Αλέξανδρος –η εικόνα του στην πρώιμη αραβική ιστοριογραφία, εκδόσεις Αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 2006. 656 Ένα ακόμη κοινό μοτίβο που μοιράζεται το Κοράνι με το Μυθιστόρημα είναι αυτό του αθάνατου νερού και του ψαριού που ξαναζωντανεύει μέσα σε αυτό (Juanno 2015 (2002): 441-442).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 536 Δικέρατος) ο Ρουμ (ο Έλληνας/Ρωμαίος) τελείωσε τις υποθέσεις του με τους βασιλιάδες της Δύσης, άρχισε το ταξίδι στους βασιλιάδες της ανατολής, όπως οι Πέρσες και άλλοι». Ένα άλλο πρώιμο κείμενο με περιεχόμενο τον Αλέξανδρο είναι το Qissat Dhi ’ Qarnayn (Η Ιστορία του Δίκερου) ενός Abu ‘Abd al – Malik, στο οποίο περιγράφονται οι τερατώδεις Γωγ και Μαγώγ και συγχέονται στην εμφάνιση με τους Κυνοκέφαλους. Οι Άραβες ιστοριογράφοι της αββασιδικής περιόδου (750-1258) τον προβάλλουν ως κατακτητή και κοσμοκράτορα, θεόσταλτο απόστολο του Ισλάμ, ανίκητο στρατηγό και σοφό βασιλιά. Μάλιστα, ήδη πριν από το 10 αιώνα στην αραβική γραμματεία, ως τμήμα της ο ιστοριογραφικής αφήγησης, απαντούν συλλογές λόγων φιλοσόφων και άλλων προσώπων (όπως η Ρωξάνη και η Ολυμπιάδα) μπροστά στο νεκρό Αλέξανδρο. Πρόκειται για σύντομα διδακτικά αποφθέγματα, στα οποία κυρίως επαναλαμβάνεται η αρχαία αρνητική κριτική των κυνικών για τον Αλέξανδρο – ως καταστροφέα και φονιά ανθρώπων – και παράλληλα προβάλλεται το μοτίβο της ματαιότητας των μεγαλείων και το αναπόφευκτο του θανάτου, ακόμη και για τους πιο ισχυρούς, 657 μοτίβο παρμένο πιθανότατα από τη μακραίωνη ελληνική παράδοση (βλέπε κεφάλαιο 4.3.). Είναι χαρακτηριστικό το περιεχόμενο μιας ρήσης φιλοσόφου στο κείμενο του αραβόφωνου ιστοριογράφου Tha ‘alibi (1038), σύμφωνα με το οποίο ο Αλέξανδρος, εκεί που κατείχε ολόκληρη τη γη, έφτασε σε σημείο να μην κατέχει πλέον περισσότερο από τέσσερις πήχες (όσο ο τάφος του). Ο λόγιος Abu Mansur al – Taalibi (11 αιώνας) ος αναφέρει ότι ο Αλέξανδρος είχε μάνα θνητή γυναίκα αλλά πατέρα έναν άγγελο. Ο σχολιαστής του Κορανίου al – Zamahsari (12 αιώνας) αναφέρει τις απόψεις των ος Αράβων του καιρού του για τον Αλέξανδρο (Αλ Ισκαντέρ), ότι δηλαδή κάποιοι τον θεωρούν έναν πιστό υπηρέτη του Θεού, που απέκτησε δύναμη, σοφία και μεγαλείο από τον Κύριό του, ενώ άλλοι πιστεύουν πως ήταν ένας άγγελος ή προφήτης που σκοτώθηκε δύο φορές -εξαιτίας του προσηλυτισμού του στο μονοθεϊσμό - και δύο φορές αναστήθηκε. Ο ίδιος λόγιος παραθέτει και ερμηνείες της δικέρατης φύσης του, λέγοντας πως κάποιοι πιστεύουν ότι συμβολίζουν τα ταξίδια του σε όλον τον κόσμο ή την κυριαρχία του σε δύο έθνη, τους Ρουμ (Ελληνορωμαίους) και τους Πέρσες, ενώ άλλοι θεωρούν απλά τα δύο κέρατα ως κοτσίδες ή εξαρτήματα του στέμματός του ή ακόμα και φυσικό χαρακτηριστικό της κεφαλής του. Η λέξη δίκερως για τον al – Zamahsari σημαίνει το γενναίο άνδρα. Κατά το 14 αιώνα ο Ibn Guzayy al – Kalbi από ο την Ανδαλουσία αναρωτιέται αν ο Αλέξανδρος ήταν προφήτης ή «φίλος του Αλλάχ».Είναι γεγονός ότι το μοτίβο του Αλέξανδρου –κτίστη το βρίσκουμε πολύ έντονο στις δυτικές αραβικές παραδόσεις της περιοχής του Γιβραλτάρ: ο Αλέξανδρος έχτισε 657 Δευτερευόντως, βέβαια, προβάλλονται και ορισμένες αρετές του Αλέξανδρου ως κατακτητή και εκφράζεται πόνος και οδύνη για την απώλειά του (από τη Ρωξάνη ή και την Ολυμπιάδα), ενώ ο ιστορικός al – Tha ‘ alibi γενικότερα στο έργο του «Βιογραφίες λαμπρών βασιλέων των Περσών» προβάλλει τον Αλέξανδρο ως φιλόσοφο (Ζαμπάκη 2015: 538-539, 542). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 537 μια γέφυρα που ενώνει εκεί την Αφρική με την Ευρώπη, ίδρυσε την πόλη της Σαραγόσας, έκτισε τα τείχη της Agadir, έλαβε μέρος σε διάφορες θαυμαστές ιστορίες. Τέλος, υπάρχουν ακόμα η αραβική εκδοχή του Μυθιστορήματος με τίτλο Sirat al Malik Iskandar και η ισπανο –αραβική με τίτλο Hadith Dhi ‘l Qarnayn. Μάλιστα στην περιοχή της Ανδαλουσίας και του Μαρόκου κόπηκαν και δύο σπάνια πρώιμα χάλκινα αραβικά νομίσματα (α΄ μισό του 8 αιώνα), τα μοναδικά με εικονογραφία προσώπου στη δυτική ου αραβική νομισματική, το ένα με κρανοφόρο πολεμιστή σε προφίλ και το άλλο με κεφαλή γενειοφόρου δικέρατου άνδρα. Πιθανότατα οι απεικονίσεις αυτές αποτελούν αναπαραστάσεις του Ντουλ Καρναούν, του δικέρατου Αλέξανδρου, ενδεχομένως και με πρότυπα τα γνωστά αρχαιοελληνικά αλεξάνδρεια νομίσματα (Πάλλης 1935/1968: 18-20, Μιχαλόπουλος 1996, Pena/Vega 2008: 113-119, Doufikar-Aerts 2011: 44-46, Stoneman 2011: 246, Piotrovksy 2012: 49-50, Ζαμπάκη 2015: 529-545) . 658 Στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου αναφέρεται μια παράδοση, σύμφωνα με την οποία υπήρχε μια μυστική κρύπτη, το «Ιερό του Αλέξανδρου», όπου μαζεύονταν οι μουσουλμάνοι προσκυνητές για να τιμήσουν εκείνον που, σύμφωνα με το Κοράνι, υπήρξε ο προστάτης τους. Πάνω από την κρύπτη αυτή, ο πρώτος κυβερνήτης της Αιγύπτου, ο Μεχμέτ Αλή (1805-1844), με καταγωγή από την Καβάλα της Ανατολικής Μακεδονίας, έκτισε το τέμενος του Δανιήλ (Ιωαννίδης 1958:182). Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η αναφορά του Άραβα ιστορικού Ibn El-Hkim, ο οποίος κατά το έτος 871 μ.Χ. συνέταξε ένα κατάλογο με τα μουσουλμανικά τεμένη της Αλεξάνδρειας, στον οποίο συμπεριέλαβε και ένα τέμενος με την ονομασία «Τέμενος του Dhul Qarnayn», του Δίκερου (Μάζη, Μάστορη 1997:64). Οι παραπάνω πληροφορίες μαρτυρούν την επιβίωση της λατρείας του, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στη μουσουλμανική και αραβική πλέον Αλεξάνδρεια . Επίσης, αναφορικά με τον Αλέξανδρο και την πόλη του στην Αίγυπτο, 659 αξίζει να αναφερθεί πως, σύμφωνα με μια αραβική εκδοχή που χρονολογείται από τον 9 αιώνα και εξής, όταν τελείωσε το χτίσιμο της πόλης, ο Αλέξανδρος με τη βοήθεια ο ενός αγγέλου πέταξε πάνω από αυτήν, λαμβάνοντας έτσι ουσιαστικά και το χρίσμα του εκλεκτού από την ανώτερη ουράνια δύναμη. Τέλος, ο Μασούντι αναφέρει κι ένα τέχνασμα του Αλέξανδρου, που καταδύθηκε στη θάλασσα μπροστά από την Αλεξάνδρεια προκειμένου να βρει τρόπο να προστατέψει την πόλη, που κτιζόταν τη μέρα, αλλά θαλάσσια τέρατα την κατέστρεφαν τη νύχτα. Πράγματι, ο Αλέξανδρος με τη βοήθεια δύο ικανών σκιτσογράφων, μέσα από το γυάλινο υποβρύχιό του, κατάφερε να σκιτσάρει την εικόνα των θαλάσσιων τεράτων για να διατάξει στη συνέχεια να 658 Πιο αναλυτικά για τις αραβικές παραδόσεις για τον Αλέξανδρο καθώς και το αραβικό Μυθιστόρημα δες Stoneman 2011: 214-223. 659 Οι αναφορές αυτές σχετίζονται άμεσα και με την εναγώνια προσπάθεια ανεύρεσης του χαμένου τάφου του Μακεδόνα βασιλιά από τόσους και τόσους ανθρώπους, είτε απλούς Έλληνες Αλεξανδρινούς, είτε ερευνητές και αρχαιολόγους από όλο τον κόσμο. Περισσότερα στοιχεία δες σε Μάζη, Μάστορη 1997.

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 538 δημιουργηθούν εκμαγεία τους και να τοποθετηθούν στην ακτή, τα οποία, λειτουργώντας αποτροπαϊκά, έδιωχναν τα θηρία, με αποτέλεσμα η πόλη τελικά να κτιστεί (Juanno 2015 (2002): 474-475). Το μοτίβο της κατάδυσης του Αλέξανδρου από το Μυθιστόρημα εμπλέκεται εδώ με το μοτίβο του Αλέξανδρου κτίστη και του Αλέξανδρου επινοητή. Επιπρόσθετα, ο Δίκερως Ισκαντάρ πέρασε και στην πιο διάσημη συλλογή αραβικών παραμυθιών (η οποία, βέβαια, είχε περσικές καταβολές) που σώζεται ως σήμερα, στις περίφημες Χίλιες και μία Νύχτες, έργο που απαντάται τουλάχιστον από τον 9 αιώνα. ο Εκεί, περιγράφεται η συνάντηση του Αλέξανδρου με μια πρωτόγονη φυλή, τα μέλη της οποίας είχαν το έθιμο να σκάβουν τους τάφους τους στις εισόδους των σπιτιών τους. Όταν ο Ισκαντάρ –Αλέξανδρος ρώτησε το βασιλιά τους γιατί το κάνουν αυτό, αυτός απάντησε για να τους δείχνουν οι τάφοι τις προοπτικές τους και να μην ξεχνούν το θάνατο και τον άλλο κόσμο που φέρνει. Οι ερωταποκρίσεις συνεχίζονται πάνω στο μοτίβο του επικείμενου θανάτου και της ματαιότητας της ζωής και των μεγαλείων, μάλιστα τα μοτίβα αυτά ενισχύονται, όταν ο βασιλιάς της φυλής δείχνει στον Αλέξανδρο τις νεκροκεφαλές μεγάλων και τρανών βασιλιάδων. Στο σημείο αυτό υπεισέρχεται και ένα ακόμη μοτίβο, αυτό του καλού και ηθικού ηγέτη, καθώς η μία νεκροκεφαλή ανήκει σε έναν βασιλιά που εν ζωή ήταν τύραννος και βασάνιζε τους υπηκόους του με αποτέλεσμα να πάει στην κόλαση, ενώ η άλλη ανήκει σε έναν καλό βασιλιά, τον οποίο ο Αλλάχ αντάμειψε με το να τον πάρει δίπλα του στον παράδεισο. Θίγεται έτσι το ζήτημα της ταυτότητας του Αλέξανδρου ως ηγεμόνα, με ποιον από τους δύο βασιλιάδες ταιριάζει . Η διήγηση αυτή, έτσι όπως διασώζεται στις Χίλιες και 660 μία Νύχτες, αντλεί το πρότυπό της από τη διήγηση της συνάντησης του Αλέξανδρου με τους Βραχμάνες. Αντίστοιχα, πάλι στον κύκλο των παραμυθιών από τις Χίλιες και μία Νύχτες, ο Αλέξανδρος εμφανίζεται στην πολύστυλη πόλη Ιράμ, όπου θαυμάζει ένα χρυσό, διάλιθο δέντρο (Demandt 2009: 303). Αξίζει ακόμα να αναφερθεί μια εκπληκτική μαρτυρία του έτους 1888 από το Μακεδόνα, με καταγωγή από την Αχρίδα, Αναστάσιο Πηχεών. Ο Έλληνας αυτός πατριώτης, δάσκαλος στο επάγγελμα, συνελήφθη από τους Τούρκους όταν τον κατέδωσαν για τη μυστική αλληλογραφία που είχε με Έλληνες επισήμους. Καταδικάστηκε λοιπόν σε πενταετή εξορία στη Κυρηναϊκή. Όταν το καράβι που τους μετέφερε έπιασε για λίγο το λιμάνι της Αλεξανδρέττας (στη σημερινή νοτιο-ανατολική Τουρκία, στην Κιλικία), ο Πηχεών γνώρισε τυχαία εκεί έναν Άραβα ονόματι Ισκενδέρ 660 Με βάση την αγγλική μετάφραση των Χιλίων και μιας Νυχτών από το Ρίτσαρντ Μπάρτον (1885- 1888), βλέπε όλη την έκδοση στη διεύθυνση http://www.wollamshram.ca/1001/Vol_5/vol5.htm 25.5.2015 (20.5.2015). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 539 661 (Αλέξανδρο) . Όταν αυτός ο Άραβας πληροφορήθηκε την καταγωγή του Πηχεώνος, του σχεδίασε το χάρτη της Μακεδονίας με τη λίμνη της Καστοριάς και του έκανε την παρατήρηση ότι πρέπει να την ονομάζει Κέλετρον, διότι από εκεί καταγόταν ο Πτολεμαίος του Λαγού και στα βυζαντινά χρόνια ο Νικηφόρος Βρυένιος, γαμπρός του αυτοκράτορα Αλεξίου Κομνηνού. Όταν μάλιστα έμαθε ότι η Πέλλα ήταν ένα ασήμαντο χωριό, οίκτιρε το μακεδονικό ελληνισμό για την αμέλειά του να ανακτήσει την πατρίδα του μέγιστου ήρωα του κόσμου, στον οποίο ουσιαστικά οφείλεται ο χριστιανισμός. Στην απορία του Πηχεώνος για το ελληνικό του όνομα, Ισκεντέρ (Αλέξανδρος) απάντησε πως κατάγεται από τους Έλληνες εκείνους, τους οποίους εγκατέστησε ο Αλέξανδρος στην Αλεξανδρέττα (Μουτσόπουλος / Κεσόπουλος / Βακαλόπουλος 1999: 96). Δύσκολα θα βρει κανείς πιο μεγάλη απόδειξη για το βάθος και το εύρος της εξάπλωσης του ελληνισμού στην ανατολή από το Μέγα Αλέξανδρο, 22 αιώνες μετά την εκστρατεία του, ωστόσο παρακάτω θα αναφερθούν ενδεικτικά κι άλλα τέτοια παραδείγματα. Στο αραβικό και πολύπαθο σύγχρονο Ιράκ, στην πόλη Ισκαντερία, ο Αλέξανδρος δείχνει να διατηρείται στη μνήμη των κατοίκων ως «Μεγάλος βασιλιάς, που τους απελευθέρωσε από τους Πέρσες…» (Ζαφειροπούλου 2002 Α: 142). Είναι φανερό πως οι Ιρακινοί της Ισκαντερίας (Αλεξάνδρειας) εντάσσουν τη μορφή του Έλληνα βασιλιά στο πλαίσιο της σύγκρουσης Ιράν –Ιράκ, καταδεικνύοντας έτσι πως ο Αλέξανδρος μπορεί να εξυπηρετήσει και εθνικιστικού τύπου σκοπιμότητες, ακόμα και στη Μέση Ανατολή της νέας χιλιετίας. Ακόμα, στο σύγχρονο Ιράκ, στην τοποθεσία Τελ Τζαμέλ, πιθανόν εκεί που έγινε η μάχη των Γαυγαμήλων, βρέθηκε αρχαίο τείχος που ντόπιοι το κατονομάζουν ως «το παλάτι του Αλέξανδρου», κάτι που ανταποκρίνεται στο μοτίβο του Αλέξανδρου κτίστη (μαρτυρία σε ντοκιμαντέρ του History Channel για τις μάχες του Αλέξανδρου). 661 Ας σημειωθεί ότι η Αλεξανδρέττα υπήρξε πιθανότατα η αρχαία Αλεξάνδρεια στον Ισσό ποταμό, που ενδεχομένως να ίδρυσε ο ίδιος ο Μέγας Αλέξανδρος. Όταν αργότερα κατακτήθηκε από τους Άραβες ονομάστηκε Ισκεντερούν και αργότερα από τους Οθωμανούς αποκαλούνταν καί με τις δύο ονομασίες της, ενώ σήμερα διατηρεί μόνο την αραβική.

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 540 5.6. Περσία Στην Περσική τέχνη και συγκεκριμένα τη σασσανιδική, υπάρχουν στοιχεία που πιστοποιούν μια πρώιμη επίδραση από αλεξάνδρεια εικονογραφικά πρότυπα. Συγκεκριμένα, σε μια τοιχογραφία που χρονολογείται ανάμεσα στον 1 ο και 3 αιώνα ο μ.Χ., στο Φαγιάζ Τεπά κοντά στο Τερμέζ, απεικονίζεται μορφή με κέρατα του Άμμωνα στην κεφαλή (Stoneman 2012: XII). Στην περσική λογοτεχνία ο Αλέξανδρος εμφανίζεται στην Ιστορία των Προφητών και Βασιλιάδων του Αλ Ταμπαρί (9 -10 αιώνας), μια ος ος οικουμενική ιστορία από το απώτατο παρελθόν ως την εποχή του συγγραφέα. Σε αυτήν γίνεται λόγος για το Φίλιππο, «πατέρα του Αλέξανδρου του Έλληνα, που κυβερνούσε μια ελληνική γη, γνωστή ως Μακεδονία, καθώς και άλλες περιοχές που κατέκτησε». Παρατηρείται ακόμη μια μυθοπλασία, με βάση την οποία ο Αλέξανδρος παρουσιάζεται ως ετεροθαλής αδερφός του Δαρείου. Ο Αλ –Ταμπαρί πρέπει να γνώριζε το Μυθιστόρημα, μια και η ιστορία του Αλέξανδρου που παραθέτει, παίρνει αρκετά στοιχεία από αυτό, όπως η ανταλλαγή επιστολών Δαρείου -Αλεξάνδρου, ο γάμος του Μακεδόνα βασιλιά με τη –μυθιστορηματική - κόρη του Δαρείου, τη Ρωξάνη και άλλα. Στην εκδοχή του Ταμπαρί ο Αλέξανδρος γίνεται πραγματικός κοσμοκράτορας, αφού φτάνει να κατακτήσει, πέρα από την Ινδία, το Θιβέτ και την Κίνα (Al – Tampari 1987: 89- 94). Μια ακόμη αφήγηση του Αλ -Ταμπαρί σχετική με τον Αλέξανδρο του Μυθιστορήματος παρουσιάζει ενδιαφέρον: σύμφωνα με αυτήν, εκεί που τώρα είναι η θάλασσα του Μαρμαρά, πριν ανοίξουν τα στενά του Βοσπόρου, υπήρχε το βασίλειο της Καντάβης (που είναι, βέβαια, η βασίλισσα Κανδάκη του Μυθιστορήματος). Ο Αλέξανδρος θέλησε να την υποτάξει και της παρουσιάστηκε αυτοπροσώπως ως πρεσβευτής, αποκρύπτοντας την πραγματική του ταυτότητα. Αυτή, όμως, είχε μια εικόνα του και έτσι τον αναγνώρισε, φέρνοντάς τον σε δύσκολη θέση. Έτσι, ο Αλέξανδρος αναγκάστηκε να της ορκιστεί ότι οι στρατιώτες του δεν θα επιτίθονταν ποτέ στη χώρα της και αυτή τότε τον ελευθέρωσε. Ο Αλέξανδρος τότε, χολωμένος που νικήθηκε από μια γυναίκα και μην μπορώντας να της επιτεθεί εξαιτίας του όρκου που είχε δώσει, άνοιξε τα στενά του Βοσπόρου και έτσι όλες οι πόλεις του βασιλείου της Καντάβης πλημμύρισαν από το νερά του Εύξεινου Πόντου και καταστράφηκαν (Asan 1998 (2007): 124-125). Εκτός από τον Ταμπαρί, τμήματα της Διήγησης του Αλέξανδρου της δ΄ παραλλαγής υπάρχουν στο Βιβλίο των Βασιλέων (Σαχνάμε) από το μεγάλο Πέρση ποιητή Φιρντουσί (934-1020 μ.Χ.), ένα μνημειώδες έργο 124.000 στίχων, των αρχών του 11 αιώνα, που ου αφηγείται τα κατορθώματα των παλαιών Περσών βασιλέων από την αυγή της περσικής ιστορίας ως τον 7 αιώνα μ.Χ. και την αραβική κατάκτηση, καλύπτοντας μια ο Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 541 662 περίοδο 3.784 χρόνων . Η αρχική μετάφραση του ελληνικού Μυθιστορήματος στα παχλεβί έγινε τον 5 αιώνα μ.Χ. και από τα παχλεβί μεταφράστηκε στα περσικά, ώστε ο να ενσωματωθεί στο Σαχνάμε , για τη συγγραφή του οποίου ο Φιρντουσί χρειάστηκε 663 35 χρόνια. Η σύνθεση του έργου έγινε κατόπιν αιτήματος του σουλτάνου Μαχμούντ Μπεν Σεμπουκτεκίν. Στο Σαχνάμε ο Αλέξανδρος (Εσκένταρ) παρουσιάζεται ως κατακτητής της Περσίας και νικητής του Δαρείου (Νταρά), αλλά και καταστροφέας των ναών του Ζωροάστρη. Βέβαια, όπως και στον Αλ –Ταμπαρί, ο Αλέξανδρος παρουσιάζεται ως ετεροθαλής αδερφός του αντιπάλου του, χάρη σε μια μυθοπλασία αναφορικά με τη γέννησή του, ώστε να φαίνεται ότι έχει και περσικές ρίζες, με στόχο τη νομιμοποίηση της βασιλείας του Αλέξανδρου στη συνείδηση του περσικού ακροατηρίου. Συνολικά ο Φιρντουσί αφιερώνει στον Αλέξανδρο και τις περιπέτειές του περίπου 6000 στίχους, καθιστώντας τον το δεύτερο πιο προβεβλημένο βασιλιά της περσικής ιστορίας, παρουσιάζοντάς τον θαρραλέο, γενναιόδωρο και σοφό, ενώ παράλληλα, με αφορμή το θάνατο του Ελληνοπέρση βασιλιά, προβάλλει και το μοτίβο της ματαιότητας των μεγαλείων στη ζωή. Είναι σαφές σε πολλά σημεία ότι η διήγηση των περιπετειών του Αλέξανδρου ακολουθεί το ψευδο –καλλισθένειο Μυθιστόρημα, όπως η ανταλλαγή επιστολών Αλεξάνδρου –Δαρείου, η συνάντηση με τη βασίλισσα Κανδάκη, και άλλα επεισόδια. Μάλιστα ο Φιρντουσί βάζει τον Αλέξανδρο να λέει πως σκοπός της εκστρατείας του είναι να οδηγήσει τους ανθρώπους στη γνώση του ενός και μοναδικού θεού, στοιχείο που σαφώς δείχνει επιρροή από το βυζαντινό Μυθιστόρημα (βλέπε και εικόνα 122). Επιπλέον, ο Φιρντουσί αναφέρει τον Αλέξανδρο ως Ρουμ Καϊσσάρ (βασιλιά Ρωμαίων, Ελλήνων) και Δουλ Καρνέιν (Δικέρατο), που ξεκινά την εκστρατεία του από τα Αμουρία, δηλαδή το Αμόριο της Μικράς Ασίας, με τον πολυάριθμο στρατό του κάτω από τη σημαία του σταυρού και συνοδευόμενος από πλήθος Djathelik (πατριάρχες) και Secoupas (επισκόπους), αφήνοντας επίτροπο πίσω στο Αμόριο τον Αριστοτέλη. Ωστόσο, παρακάτω ο Αλέξανδρος από ευλάβεια θέλει να επισκεφτεί την Αραβία και να εκπληρώσει το χρέος του, να προσκυνήσει τον τάφο του Ισμαήλ στη Μέκκα, μεταμορφωμένος έτσι πλήρως σε πιστό μουσουλμάνο (Γοβδελάς 1822 (2000): 17-18, 40, 42, 57, Παπαδόπουλος 1964 (2004)β:176-177, Πάλλης 1935/1968:22-23, Κουρπαλίδης 2002: 56, Ιατροπούλου –Θεοχαρίδου 2013: 439-446). Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να επισημανθεί ότι οι αναφορές στο «Βασιλιά Ρωμαίων», στο Αμόριο της Μικράς Ασίας και στους πατριάρχες και επισκόπους απηχούν ξεκάθαρα το βυζαντινό πλαίσιο και τη 662 Πολύ κατατοπιστική για την πρόσληψη του Αλέξανδρου στην περσική λογοτεχνία και ιδιαίτερα στα δύο μεγάλα περσικά έπη, το Σαχνάμε και το Εσκαντάρναμε, είναι η μελέτη της Μαριάννας Ισατροπούλου –Θεοχαρίδου Ο Μέγας Αλέξανδρος στην Περσική Επική Ποίηση, εκδόσεις «Έλλην», 2007. 663 Ο Αλέξανδρος του Σαχνάμε έχει ορισμένες διαφορές από αυτόν του Μυθιστορήματος: μία από αυτές είναι και ο έντονος ερωτικός χαρακτήρας του στο πρώτο, μια και εμφανίζεται να έχει πολλές γυναίκες, σε αντίθεση με το μονογαμικό Αλέξανδρο της Ρωξάνης στο Μυθιστόρημα (Akhtar 2007: 86).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 542 βυζαντινή προέλευση του Αλέξανδρου του Φιρντουσί. Επιπλέον, είναι γεγονός πως πρόκειται για διαχρονικό έργο της περσικής λογοτεχνίας, μια και ακόμα και σήμερα, στο σύγχρονο Ιράν, πλανόδιοι τροβαδούροι και αφηγητές γυρίζουν και το τραγουδούν στους δρόμους των πόλεων και των χωριών (Ζαφειροπούλου 2002 Α΄:157). Ο Αλέξανδρος είναι ο πιο γνωστός Έλληνας για τους σύγχρονους Πέρσες, όπως διαπιστώνει σε άρθρο του το 2013 ο Νίκολας Ντάμον Παπαδημητρίου που ταξίδεψε στη χώρα αυτή. 664 Μακροσκελούς διήγησης είναι και το έργο Εσκεντάρναμε (Ισκανταρνάμα), γραμμένο από τον Νιζάμι πριν το 1197, ένας ύμνος για τον Αλέξανδρο συνολικά 20.000 στίχων, που χωρίζεται σε δύο μέρη και στο οποίο δίνεται έμφαση όχι τόσο στο μοτίβο του Αλέξανδρου –κατακτητή, αλλά κυρίως στο μοτίβο του σοφού ηγεμόνος, συμβόλου της ισορροπίας και της αρμονίας, με ιδιαίτερη σχέση με τους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδας, όπως ο Αριστοτέλης, ο Πλάτωνας και ο Σωκράτης. Μάλιστα εδώ ο Αλέξανδρος λαμβάνει ιδιαίτερη φροντίδα για τους υπηκόους του και κινείται δυτικά μέχρι την Ισπανία, ανατολικά μέχρι την Κίνα και βόρεια μέχρι τον Καύκασο, ανεβαίνει στον ουρανό και κατεβαίνει στη θάλασσα, συνομιλεί με τον ήλιο και το φεγγάρι και συναντά τους Μάκαρους, αφήνοντας παντού το στίγμα του ως κτίστης, επινοητής πραγμάτων, εξερευνητής και δημιουργός του κόσμου ταυτόχρονα. Είναι αξιοσημείωτο αυτό που γράφει για τον Αλέξανδρο ο Πέρσης ποιητής στον πρόλογό του: «Ο Αλέξανδρος έψαχνε να βρει την πηγή της ζωής για να μείνει αθάνατος. Εγώ λοιπόν, 15 αιώνες μετά το θάνατό του, θα τον ξαναζωντανέψω με την πέννα μου!» (Κουρπαλίδης 2002: 57-59, Ζαφειροπούλου 2002 Α: 158, Ιατροπούλου –Θεοχαρίδου 2013: 447-449). Ένα ομότιτλο μεταγενέστερο περσικό χειρόγραφο του 14 αιώνα διευρύνει θεαματικά τη γεωγραφία ου των περιπετειών του Αλέξανδρου: σ’ αυτό ο Μακεδόνας βασιλιάς φτάνει στην Κεϋλάνη, στη Μέκκα, στην Ανδαλουσία, στη χώρα των Νεράιδων και στη γη των Ρως. Έντονος είναι ο ανατολίτικος παραμυθένιος χαρακτήρας στην αφήγηση και στην πλοκή αυτού του χειρογράφου (Stoneman 2008: 56-64). Ένας ακόμη Πέρσης λογοτέχνης που έγραψε για τον Αλέξανδρο, υπήρξε ο Νταλαχουί, που έγραψε το Αϊνέχ Ισκεντερί, τον Καθρέπτη του Αλέξανδρου, με περισσότερο ηθικό περιεχόμενο παρά ιστορικό. Τέλος, ένας ακόμα μεγάλος Πέρσης ποιητής του 15 αιώνα, ο Τζααμί, έγραψε ένα έμμετρο ου Βιβλίο της Σοφίας του Αλέξανδρου, στο οποίο για άλλη μια φορά προβάλλονται ως αρετές του η δικαιοσύνη και η σοφία, μάλιστα ο Αλέξανδρος παρουσιάζεται να συνοδεύεται στην εκστρατεία του από σοφούς και προφήτες και επίσης να είναι ο ίδιος συγγραφέας ενός βιβλίου σοφίας. Αυτοί και άλλοι Πέρσες λογοτέχνες παρουσιάζουν 665 664 http://www.kathimerini.gr/486858/article/politismos/arxeio-politismoy/iran-omorfia- sygxysh-kai-anti8eseis 665 Ο Παπαδόπουλος αναφέρει ενδεικτικά τους Αμού Ταχέρ Ταρσουσί από την Ταρσό, το Μοτζινέ- Αλ –Τεβαρίκ και τον Αμπού –Αλ –Σαλάμ, που θέλει την Ολυμπιάδα να δέχεται, ως παρθένα, την άμωμη σύλληψη (Παπαδόπουλος 1964 (2004): 172). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 543 τον Αλέξανδρο ως μεγάλο άνδρα και ηγεμόνα και μάλιστα πολλοί από αυτούς διασώζουν στο έργο τους σοφές ρήσεις του Αλέξανδρου, που δεν απαντώνται σε άλλους Έλληνες ή Λατίνους /δυτικούς συγγραφείς (Γοβδελάς 1822 (2000): 24, 77-84, 90, Ιατροπούλου-Θεοχαρίδου 2013:449). Η παράδοση βέβαια του ζωροαστρισμού, που εμπεριέχεται στα περσικά κείμενα της εποχής των Σασσανιδών (έτσι όπως αυτά διασώζονται σε μεταγενέστερα αντίγραφα), επιμένει στην εικόνα του Αλέξανδρου ως ολετήρα όλων των δομών της πανάρχαιας αυτής θρησκείας και του περσικού πολιτισμού, καθώς «με μεγάλη ωμότητα και βία διέταξε να καταστραφούν οι ναοί της φωτιάς, σκότωσε τους Μάγους και έκαψε το βιβλίο του Ζαρατούστρα…και κατέστρεψε όλα τα μνημεία, τα φρούρια και τα παλάτια στο Eransahr» (δηλαδή στο Ιράν) (Selden 2013: 154) . Αξίζει να σημειωθεί πως πολλά περσο-μογγολικά 666 χειρόγραφα του 13 - 16 αιώνα εμπεριέχουν έξοχη εικονογράφηση των περιπετειών ου ου του Αλέξανδρου. Ο Αλέξανδρος σε αναζήτηση του αθάνατου νερού αποτελεί το θέμα μιας παράστασης σε πιάτο ιρανικής τέχνης του 18 αιώνα. Τέλος, υπάρχουν καί στην ου Περσία τοπωνύμια που συνδέονται με τον Αλέξανδρο: όταν ο Μάρκο Πόλο διέσχισε την Περσία, στην επαρχία Tonocain, στη Βόρεια Περσία, οι κάτοικοι του έδειχναν το πεδίο της μάχης του Αλέξανδρου με το Δαρείο (Yule 1871: 119, Πόλο (2008): 56). 666 Ένα περσικό έργο του 6 αιώνα μ.Χ., Η Διαθήκη του Αρδασίρ, στο ίδιο ακριβώς πνεύμα, κάνει ου λόγο για «τον καταραμένο Αλέξανδρο τον Έλληνα», ο οποίος εισέβαλε στο βασίλειο της Περσίας, σκότωσε το βασιλιά της, κατέστρεψε τα ανάκτορά του, έκαψε τα ιερά βιβλία, τα Ζαντ και την Αβέστα, έσφαξε τους ιερείς και δικαστές και στο τέλος καταστράφηκε και ο ίδιος (Stoneman 2008: 66). Είναι ομολογουμένως αξιοπαρατήρητο, πώς η εικόνα του Αλέξανδρου ως «ολετήρα του ζωροαστρισμού» επιβιώνει ακόμα και σήμερα στις αφηγήσεις των σύγχρονων, λιγοστών πλέον, ζωροαστρών (βλέπε Ζαφειροπούλου 2002 Α΄: 154, 158).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 544 5.7. Ο Αλέξανδρος της Δύσης Στη δυτική Ευρώπη από πολύ νωρίς, όπως ήδη διαπιστώσαμε (βλέπε και κεφάλαιο 5.3.), χάρη στη λατινική γραμματεία και τη μετάφραση του Μυθιστορήματος, διαμορφώθηκε επίσης μια μακραίωνη παράδοση πρόσληψης του Αλέξανδρου, άλλοτε θετικής - ως προτύπου ηγεμόνα - και άλλοτε αρνητικής, ως παράδειγμα αλαζονείας και έπαρσης. Από τα παλαιότερα παραδείγματα ηθελημένης σύνδεσης με τον Αλέξανδρο αποτελούν οι ηγεμόνες των Φράγκων, όπως ο Φρίντεγκαρ Β΄ το 720 και ο Οτφρίδος του Βάϊσενμπουργκ τον 9 αιώνα, οι οποίοι πρόβαλλαν τη συγγένειά τους με ο τον Αλέξανδρο. Αντίστοιχα, άλλες ευφάνταστες διηγήσεις χρονογράφων του 10 ου αιώνα προσέδιδαν στους Σάξονες καταγωγή από τους στρατιώτες του Αλέξανδρου, ενώ πλάστηκε ακόμη μια ιστορία που απέδιδε σε… Μακεδόνες ιππότες την ίδρυση του Παρισιού. Παράλληλα, στη σχολή που λειτουργούσε υπό τον Καρλομάγνο, υπήρχε ένα αλφαβητάρι σε μορφή ποιήματος με περιεχόμενο τις περιπέτειες του Αλέξανδρου (Demandt 2009: 425-426). Επιπλέον, το γνωστό Μυθιστόρημα του Αλέξανδρου μεταφράστηκε στα μεσαιωνικά προβηγκιανά, αγγλικά, ιρλανδικά, γερμανικά, σουηδικά, ισλανδικά, πολωνικά κ.α. (Μητσάκης 1968 (2001): 8). Ούτε λίγο ούτε πολύ, το Μυθιστόρημα του ψευδο-Καλλισθένη έγινε το πιο δημοφιλές διήγημα για πάνω από 1500 χρόνια με τις αναρίθμητες μεταφράσεις του, οι οποίες είχαν ως βάση κυρίως την αρχική λατινική μετάφραση του Λέοντος το 10 αιώνα (Stoneman 2011: 277, Selden 2012: 34). Για την πρώιμη Δυτική ο Ευρώπη, τη Γαλλία και τη Γερμανία του 12 αιώνα, ίσως ο επεκτατισμός των ου Σταυροφοριών εναντίον της ανατολής εκείνη την εποχή να αποτελεί και μια ερμηνεία της ευρείας διάδοσης του Μυθιστορήματος στις χώρες αυτές (Birt: 308). Παράλληλα, βέβαια, υπάρχει και μια τάση προβολής της σκοτεινής πλευράς του Αλέξανδρου (βλέπε και κεφάλαιο 5.3.): ο σχολαστικός πατέρας της εκκλησίας Hugo von Sankt Victor από το Παρίσι (α΄μισό 12 αιώνα) αναφέρει ότι ο Αλέξανδρος ου ενσαρκώνει τον ίδιο το διάβολο. Κάπως πιο ήπια, ο Χέρμαν ο Παράλυτος τον 11 αιώνα ο προβάλλει το μοτίβο της ματαιότητας των μεγαλείων μέσα από το παράδειγμα του Αλέξανδρου. Ο Θωμάς ο Ακινάτης (1225-1274) ακολουθεί μια πιο ουδέτερη προσέγγιση και αναφέρει πως «η βασιλεία των Ελλήνων αρχίζει και τελειώνει με τον Αλέξανδρο» (Demandt 2009: 423-424, Luschen 2013: 159). Το γνωστό μοτίβο της ματαιότητας των μεγαλείων του κατακτητή το συναντάμε ακόμα σε στιχουργήματα κληρικών του 12 ου αιώνα, στα οποία γίνεται λόγος για την παροδικότητα αυτών που κατέκτησε ο Μακεδόνας βασιλιάς και πως το μόνο που του απέμεινε είναι «εφτά σπιθαμές γης, 2015: чивекраДαλλά αυτό το έχει ο κάθε φτωχός που γεννιέται σ’ αυτόν τον κόσμο» ( 84). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 545 Από τα πρωιμότερα δυτικά έργα, επισημαίνουμε εδώ μια εκδοχή της ιστορίας του Αλέξανδρου στα ιρλανδικά γύρω στο έτος 1000, το έργο του Alberik της Briancon στις αρχές του 12 αιώνα, το δημοφιλές επικό ποίημα Alexandreis του Walter του Chatillon ου ος (12 ) και το Roman d’ Alexandre του Alexandre de Bernai γύρω στο 1180 στα γαλλικά, το ποίημα του Pfafe der Lamprecht γύρω στο 1150 στα γερμανικά, το έργο του Θωμά του Κεντ γύρω στο 1200 στα αγγλικά και το Libro de Alejandro, που αποτελεί κλασικό έργο της ισπανικής λογοτεχνίας και συντέθηκε κατά τον 13 αιώνα σε 2.675 ο τετράστιχες στροφές (Fear 2007: 48, Stoneman 2011: 329-333) . 667 Για τις περισσότερες ιστορίες του Αλέξανδρου στη Δυτική Ευρώπη, βάση υπήρξε η Historia de Preliis Alexandri Magni, που αναφέραμε στο κεφάλαιο 5.3 (Καμπούρη – Βαμβούκου 2001:114). Στα δυτικά χρονικά αυτής της εποχής ο Αλέξανδρος αναφέρεται ως «ο πρώτος Έλληνας βασιλιάς» και εικονογραφείται ως ένας γενειοφόρος, βαριά αρματωμένος μεσαιωνικός βασιλιάς. Οι προβεβλημένες αρετές του Αλέξανδρου – μεγαλοψυχία, αγνότητα, αυτοέλεγχος – τον καθιστούσαν πρότυπο ιπποσύνης και τον κατέτασσαν στους 12 ανδρείους της αρχαιότητας, μαζί με τον Έκτορα, τον Καίσαρα και το Λάνσελοτ: στα γαλλικά και γερμανικά ποιήματα του 13 αιώνα ο Αλέξανδρος νικά ου διαβολικούς μάγους, σκοτώνει δράκους, απελευθερώνει πανέμορφες παρθένες από σκοτεινά κάστρα και μιλά με τις νεράιδες του δάσους. Έτσι, σε μορφή αγάλματος αναπαρίσταται ακόμη ως ένας από τους Εννέα Ήρωες στο μνημείο της Όμορφης Κρήνης στην αγορά της Νυρεμβέργης, έργο του 1370, ενώ οι ιπποτικές του περιπέτειες φαίνεται πως αποτέλεσαν και σκηνές στο γαλλικό κουκλοθέατρο γύρω στο 1344, σύμφωνα με μια απεικόνιση ενός γαλλικού χειρογράφου του Μυθιστορήματος (Demandt 2009: 427-431, Ippolitov 2012: 55 -56). Σύμφωνα με τα τραγούδια πάλι κάποιων τροβαδούρων, ο Αλέξανδρος μαζί με τον Ιούλιο Καίσαρα, τον Έκτορα και τον Αινεία συγκαταλέγονται στους τέσσερις ιδανικούς κύριους της ιπποσύνης και εμφανίζονται να συναγωνίζονται ο ένας τον άλλον σε ιπποτικούς αγώνες. Σε γαλλικά τραγούδια του 12 αιώνα του Λάμπερ λι Τορτ και του Αλέξανδρου Μπερνέ ο Έλληνας βασιλιάς ου υμνείται ως ο πλέον γενναίος και ικανός στο λόγο ηγεμόνας που υπήρξε ποτέ, ασύγκριτος σε όλα και τονίζεται πως, αν ήταν χριστιανός, δε θα υπήρχε άλλος καλύτερος ηγεμόνας από αυτόν (Даркевич 2015: 83,89). 667 Κλασικό έργο για την πρόσληψη του Αλέξανδρου στο μεσαιωνικό δυτικό κόσμο αποτελεί το σύγγραμμα του G. Gary, “The Medieval Alexander”, Cambridge, 1956. Ο Stoneman (2011) αποτελεί την πληρέστερη μελέτη για την πρόσληψη του μυθικού Αλέξανδρου στη δύση –και εν πολλοίς και για τον «παγκόσμιο Αλέξανδρο» -που έχει μεταφραστεί στην ελληνική. Για τον Αλέξανδρο στη μεσαιωνική λογοτεχνία (με την ακατανόητη, ωστόσο, απουσία της ελληνικής μεσαιωνικής λογοτεχνίας) δες ακόμα και το A Companion to Alexander Literature in the Middle Ages, επιμέλεια Z. David Zuwiyya, εκδόσεις Brill, 2011, καθώς και αρκετά στοιχεία στο βιβλίο του Demandt 2009: 437-455.

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 546 Οι ιστορίες του γίνονται δημοφιλές ανάγνωσμα και εμπνέουν νέους και φιλόδοξους ιππότες και ταξιδιώτες - εξερευνητές να βαδίσουν στα χνάρια του. Κατά τα έτη 1245 -1248 ο φραγκισκανός μοναχός Ιωάννης Πολυκάρπου (Johannes Plani Carpini) βρέθηκε, ως απεσταλμένος του πάπα Ινοκέντιου Δ΄, στη χώρα των Μογγόλων. Τις εντυπώσεις από το ταξίδι του τις περιγράφει στο έργο του Historia Mogahorum quos Tartaros appellamus, ένα έργο που εμπεριέχει αναφορές παρμένες ουσιαστικά από το Μυθιστόρημα του Αλέξανδρου, όπως αυτή για τους Κυνοκέφαλους ανθρώπους, ένας έμμεσος παραλληλισμός των Μογγόλων με τους Γωγ και Μαγώγ (με βάση την ανθρωποφαγία τους), ή ένα τέχνασμα στη μάχη με χάλκινα ανδρείκελα που ξερνούν φωτιά (Πολυκάρπου 2015: 20, 46, 57-58). Ένας από τους πρώτους δυτικούς ταξιδιώτες στην ανατολή (1271) ήταν και ο Βενετσιάνος έμπορος Μάρκο Πόλο, ο οποίος αναφέρεται στον Αλέξανδρο και στο μύθο του σε αρκετές περιπτώσεις στο περίφημο Βιβλίο των Θαυμάτων του, όπως όταν περιγράφει τη Γεωργία, στην οποία τοποθετεί τις σιδερένιες πύλες που έκτισε ο Αλέξανδρος. Ο Πόλο μάλιστα γράφει χαρακτηριστικά πως «αυτό είναι το μέρος, που το Αλεξανδρινό βιβλίο διηγείται ότι ο Αλέξανδρος έκλεισε τους Τάρταρους ανάμεσα σε δύο βουνά», μια ευθεία αναφορά στο Μυθιστόρημα, το οποίο ο Πόλο προφανώς είχε διαβάσει (Πόλο (2008): 34). Πρόκειται για το κάστρο της πόλης Ντερμπέντ, στην περιοχή του Νταγκεστάν (μέσα στο έδαφος της Ρωσικής Ομοσπονδίας), το τείχος του οποίου, μέχρι τουλάχιστον και το 19 αιώνα, αποκαλούνταν Sadd – i Iskandar, το τείχος του ο Αλέξανδρου. Είναι μια παλιά παράδοση, αφού την αναφέρει και ο Πέρσης Νιζάμι, χωρίς βέβαια να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, αφού ούτε ο Αλέξανδρος πήγε ποτέ στον Καύκασο, ούτε το κάστρο αυτό χρονολογείται στην εποχή του, αλλά -σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις - είναι μεταγενέστερο έργο της σασανιδικής περσικής δυναστείας (Πάλλης 1935/1968: 27-28). Μάλιστα και ο Έλληνας Φαναριώτης έμπορος Βασίλειος Βατάτζης είχε ταξιδέψει εκεί στις αρχές του 18 αιώνα και είχε ακούσει από τους ου ντόπιους να λένε ότι το κάστρο Ντερμπέντ(ι) το έκτισε ο Αλέξανδρος, επιβεβαιώνοντας έτσι κι αυτός μια μακραίωνη τοπική παράδοση (Yule 1871: cxxxvii, 50- 51, Μηνάογλου 2013: 88-89). Ο Γοβδελάς αναφέρει ότι ακόμα και ο τσάρος Μέγας Πέτρος ενδιαφέρθηκε να δει το τείχος αυτό κατά την εκστρατεία του εναντίον της Περσίας (Γοβδελάς 1822 (2000): 74). Επιπλέον, σχετικά με τις αναφορές του Πόλο, υπάρχουν και κάποιες για «το αρσενικό και θηλυκό νησί» στην Αραβική Θάλασσα, στα οποία ζουν χώρια οι άντρες από τις γυναίκες και ανταμώνουν μόνο για την τεκνοποίηση (Πόλο 2008:283), αναφορές που θυμίζουν πολύ τις αντίστοιχες για το βίο των Μακάρων του Μυθιστορήματος και ειδικότερα της μεταγενέστερης Φυλλάδας. Εντυπωσιακή ομοιότητα Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 547 668 με το Μυθιστόρημα υπάρχει ακόμα στην αναφορά του Πόλο στη «Χώρα του Σκότους», όπου δεν υπάρχει κανένα φως, μήτε από ήλιο, μήτε από φεγγάρι ή κάποιο άστρο και όταν οι Τάταροι την επισκέπτονται, παίρνουν μαζί τους φοράδες, αφήνοντας στην είσοδο της χώρας τα πουλαράκια τους, προκειμένου να οδηγηθούν από τις μητέρες τους στο δρόμο του γυρισμού, χωρίς να χαθούν (Πόλο (2008): 318-319) . 669 Οι αναφορές του Πόλο τεκμηριώνουν πως ένας μορφωμένος Ιταλός των αρχών ου του 13 αιώνα σίγουρα γνώριζε αρκετά για τον Αλέξανδρο. Μάλιστα οι ιστορίες του Μακεδόνα βασιλιά φαίνεται πως κυκλοφορούσαν στους κύκλους των διανοούμενων, όπως αποδεικνύεται και από την αναφορά του Δάντη στη Θεία Κωμωδία (1314-1321), στην οποία ο ήρωας, ενώ είναι στην κόλαση με οδηγό το Βιργίλιο, καθ’οδόν από το δεύτερο στον τρίτο κύκλο της, αντικρίζει ένα ακόμα εφιαλτικό τοπίο για τους κολασμένους, έναν άνυδρο, γυμνό κάμπο από άμμο, με πύρινες φλόγες να πέφτουν σαν χιόνι από τον ουρανό, σαν κι αυτές που είδε ο Αλέξανδρος και ο στρατός του να πέφτουν πάνω τους στα «ζεστοτόπια της Ινδίας». Η παρομοίωση είναι παρμένη από την Επιστολή του Αλέξανδρου στον Αριστοτέλη για τις Ινδίες (Δάντης: Θεία Κωμωδία- Κόλαση, ΙΔ΄, στ. 28-36, -σελ. 65 και σχόλια). Γνώστης της παράδοσης του Μυθιστορήματος, έτσι όπως αυτό είχε διαμορφωθεί στη Γαλλία, φαίνεται πως ήταν και ο μεγάλος Ιταλός ποιητής και ουμανιστής, ο Βοκκάκιος. Ακόμα, ο Jakopo di Carlo (ή το πιθανότερο κάποιος άλλος ανώνυμος λογοτέχνης της Ιταλίας) έγραψε το ποίημα Alexandreida in Rima, μεταξύ του 1420-1430, το οποίο γνώρισε συνεχείς επανεκδόσεις και στους επόμενους αιώνες και στο οποίο γίνεται και αναφορά στο τείχος του Αλέξανδρου (Morosini 2011: 332, 337, 359). Αναμφισβήτητα, η επίδραση του Μυθιστορήματος στη λογοτεχνία της Δύσης υπήρξε σημαντική, μια και μεταγενέστερες ιστορίες και θρύλοι αλλά και επώνυμοι λογοτέχνες στη Δύση χρησιμοποίησαν ευρέως μοτίβα του παραλλαγμένα. Για παράδειγμα, προτείνεται μια αντίστοιχη χρησιμοποίηση του μοτίβου των σιδερένιων πυλών του τείχους του Αλέξανδρου, με τις οποίες απέκλεισε τους Γωγ και Μαγώγ από τον 668 Το τέχνασμα που εφάρμοσε ο Αλέξανδρος για να μπορέσει να μπει στη δική του «Χώρα του Σκότους» και να επιστρέψει με ασφάλεια είναι ακριβώς το ίδιο με αυτό που περιγράφει ο Πόλο για τους Τάταρους, βλέπε και το κεφάλαιο 4.5. για τις νεοελληνικές παραδόσεις. 669 Αντίστοιχες φανταστικές περιγραφές, με μοτίβα παρμένα από την παράδοση του Μυθιστορήματος, κάνει στο βιβλίο του και ο Άγγλος περιηγητής Sir John Mandeville, ο οποίος, το 14 ο αιώνα, ταξίδεψε ανατολικά και στους Άγιους Τόπους (βλέπε και κεφάλαιο 3.4. για τις αναφορές του στον τάφο του Αριστοτέλη). Συγκεκριμένα, ο Mandeville αναφέρεται σε αλογανθρώπους, ακέφαλους ανθρώπους, κυνοκέφαλους και άλλα τέρατα καθώς και στη Γη του Σκότους (κεφ. 21, 22), όπως επίσης και στην επιστολή των Βραχμάνων στον Αλέξανδρο, καθώς και στη συνάντησή του με τους Γυμνοσοφιστές (κεφάλαιο 32, βλέπε πρωτότυπο κείμενο σε www.romanization.com/books/mandeville/index.html, ανἀκτηση 8.8.2016).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 548 πολιτισμένο κόσμο, για το συγγραφέα του Άρχοντα των δαχτυλιδιών, J.R.R. Tolkien, με την αναφορά του στη Μαύρη Πύλη της Μόρντορ, με την επισήμανση, -ανάμεσα σε άλλα κοινά στοιχεία – πως καί στις δύο περιπτώσεις έχουμε μια πύλη, κάπου στα ανατολικά, στις εσχατιές του πολιτισμένου κόσμου και στα όρια του ανοίκειου, η οποία χωρίζει τον κόσμο του καλού από τον κόσμο που βασιλεύει το κακό, αυτό που μπορεί να καταστρέψει τα πάντα (Kleczar 2007: 60-64) . Εκτός όμως από το Μυθιστόρημα, η Δύση 670 ο κατά το 15 αιώνα αρχίζει να ανακαλύπτει σιγά –σιγά και τον «ιστορικό» Αλέξανδρο, πιθανόν χάρη στα χειρόγραφα που έφεραν μαζί τους στην Ιταλία οι Έλληνες λόγιοι από την τουρκοκρατούμενη ανατολή. Έτσι, δύο μαθητές του λόγιου Μανουήλ Χρυσολωρά, ο Pier Paolo Vergerio και ο Guarino της Βερόνας, μετέφρασαν στα λατινικά τον Αρριανό και τον Πλούταρχο αντίστοιχα κατά το πρώτο μισό του 15 ου αιώνα (Demandt 2009: 437). Σε ιδεολογικό επίπεδο, στη Δύση ο Αλέξανδρος αποτέλεσε πρότυπο για ορισμένους ηγεμόνες, όπως συνέβη και με τους αυτοκράτορες του Βυζαντίου. Για παράδειγμα, για τον Φρειδερίκο Β΄ (1194-1250) αναφέρεται πως τα έργα του αντιπαραβάλλονταν με αυτά του Αλέξανδρου, πως η συνάντησή του με τον Άγιο Φραγκίσκο παρομοιάστηκε με τη συνάντηση του Αλέξανδρου με τον Διογένη και πως οι τροβαδούροι του τον υμνούσαν ως «νέο Αλέξανδρο» (Stoneman 2008: 281-82). Ο Ζωρζ Σαστελέν, ιστορικός του Φιλίππου του Καλού, δούκα της Βουργουνδίας κατά το 15 αιώνα, καλούσε τον κύριό του «τελευταίο Αλέξανδρο» (Форкони 2008: 121). Στη ο Γαλλία του 17 αιώνα πρότυπο για το Λουδοβίκο ΙΔ΄ υπήρξε ο Μακεδόνας βασιλιάς, ου μάλιστα ο Λουδοβίκος παρήγγειλε στο ζωγράφο Κάρολο Λε Μπρουν μια σειρά από πίνακες με θέμα την ιστορία του Αλέξανδρου (βλέπε παρακάτω). Πρότυπο τον Αλέξανδρο είχε και η βασίλισσα Χριστίνα της Σουηδίας (1626-1689), η οποία, μάλιστα, πήρε και το όνομα «Αλεξάνδρα», όταν προσηλυτίστηκε στον καθολικισμό το 1654 και επιπλέον είχε κυκλοφορήσει μετάλλια με αναπαραστάσεις του εαυτού της με τα χαρακτηριστικά του Αλέξανδρου. Αντίστοιχα, ένας άλλος Σουηδός ηγεμόνας, ο Κάρολος ΙΒ΄, ήδη από τα νεανικά του χρόνια εμπνεόταν από το βιβλίο του Κούρτιου Ρούφου για τον Αλέξανδρο, τις πολεμικές επιχειρήσεις του οποίου είχε ως πρότυπο για τις δικές του. Κάπως έτσι χαρακτηρίστηκε «ο Αλέξανδρος του Βορρά». Τέλος, ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα θαυμαστή του Αλέξανδρου αποτελεί ο Ναπολέων Βοναπάρτης (Mosse 2003: 49, Demandt 2009: 440 - 441, Chizhevskaya 2012: 281). 670 Μια αντίστοιχη αναλογία μπορεί να διαπιστωθεί και στο περίφημο A Game of Thrones του George R.R. Martin, στο οποίο γίνεται ακριβώς λόγος για το τείχος (The Wall), ένα συμπαγή και συνεχή όγκο τείχους και βουνών, που χωρίζει τα νότια βασίλεια από το βάρβαρο και αχαρτογράφητο βορρά. Από εκεί έρχονται ως επιδρομείς –καταστροφείς τελικά και οι «Άλλοι», οι αντίστοιχοι Γωγ και Μαγώγ του Μυθιστορήματος του Αλέξανδρου. Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 549 Ο Αλέξανδρος, όμως, πέρασε και στην τέχνη της Δύσης, τόσο μέσα από τη διάδοση των μυθικών περιπετειών του με τις μεταφράσεις του Μυθιστορήματος στις διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες, όσο και με τη γενικότερη επαφή των δυτικών με το Βυζάντιο, το οποίο άλλωστε, όπως είδαμε, θα πρέπει να τροφοδότησε τη Δύση με ποικίλα καλλιτεχνήματα που αποτελούσαν διπλωματικά δώρα και αναπαριστούσαν τον Αλέξανδρο. Ως εκ τούτου, οι ποικίλες βυζαντινές αναπαραστάσεις της ανάληψης του Αλέξανδρου οπωσδήποτε επηρέασαν τις δυτικές απεικονίσεις του (Gavalaris 1989: 16). Η ανάληψη για πρώτη φορά καταγράφεται σε λατινικό αλφαβητάριο σε χειρόγραφο του 850 από το αβαείο του Σαιν Ντενί (Juanno 2015 (2002): 474). Ένα υφαντό, σήμερα στο Καθεδρικό Μουσείο του Wurzburg, το οποίο οι περισσότεροι ερευνητές χρονολογούν στο 10 αιώνα, αναπαριστά τον Αλέξανδρο να ο μεταφέρεται στους ουρανούς από δύο αετούς (ή μεγάλα πουλιά), που είναι και η ακριβής αναφορά του επεισοδίου στη Διήγηση του Αλέξανδρου (βλέπε εικόνα 123). Κάποιοι ερευνητές το αναφέρουν ως βυζαντινό (Loomis 1918 σε Lees 2010: 3), ενώ άλλοι προτιμούν να κάνουν λόγο για δυτικό υφαντό, που αντιγράφει βυζαντινά στοιχεία, κυρίως στην απεικόνιση των αετών και συγκεκριμένα των φτερών τους. Το υφαντό αυτό αναφέρεται ότι συνυφάνθηκε ως τμήμα ενός λαβάρου θριάμβων του Αγίου Κιλιανού από τους κατοίκους του Wurzburg μετά το έτος 1266. Το κεντημένο κείμενο με λατινικούς χαρακτήρες συνηγορεί στο ότι είναι δυτικής προέλευσης (Paribeni 2006: 79, 92). Βέβαια τα βυζαντινά στοιχεία του είναι πολλά. Καταρχάς είναι η απόδοση των φτερών των αετών, όπως παρατηρήθηκε, που μοιάζουν πάρα πολύ με τα φτερά των αετών του βυζαντινού μεταξωτού από το Μουσείο Saint – Germain στο Auxerre της Γαλλίας, με προέλευση την Κωνσταντινούπολη του έτους 1000 περίπου (στο Glory of Byzantium, Metropolitan Museum New York 1997, σελ. 224-225). Άλλωστε και το πορφυρό χρώμα των φτερών των αετών παραπέμπει στο Βυζάντιο, όπου το πορφυρό χρώμα συνηθιζόταν για τα έργα των αυτοκρατορικών εργαστηρίων (Muthesious 1992: 100-101). Επιπλέον, η απεικόνιση αετών –και όχι γρυπών –συμβαδίζει περισσότερο με την ψευδο-καλλισθένεια παράδοση. Έπειτα, είναι και η μορφή του Αλέξανδρου, ο οποίος φέρει κάθετο στον κορμό διάλιθο λώρο και διάλιθη τραχηλέα, όπως και στα παραδείγματα του αναγλύφου της Κωνσταντινούπολης, του στέμματος του Κιέβου και του σμάλτινου δίσκου του Ίνσμπουργκ. Ακόμα και το διάλιθο χρυσό και υπερυψωμένο στέμμα αποτελεί άλλο ένα κοινό στοιχείο ανάμεσα στο υφαντό του Wurzburg και τα προαναφερόμενα παραδείγματα. Τέλος και η χρήση του υφαντού, ως λαβάρου θριάμβου από τους κατοίκους του Wurzburg, θα μπορούσε να παραπέμπει ακριβώς στην αρχική χρήση του μέσα στην ελληνική αυτοκρατορία της ανατολής, όπου, όπως είδαμε, έτσι χρησιμοποιούνταν πολύτιμα βυζαντινά μεταξωτά με γρύπες, αετούς λιοντάρια και άλλα μοτίβα (βλέπε υποσημείωση 431) και –υποθέτουμε – μοτίβα με την παράσταση της ανάληψης του Αλέξανδρου. Συμπερασματικά, τα βυζαντινά του

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 550 στοιχεία είναι σημαντικά, ωστόσο η λατινική –και σε κακή κατάσταση διατήρησης – κεντημένη επιγραφή, η οποία κάνει αναφορά στο επεισόδιο της ανάληψης, καθιστά προβληματική την προέλευσή του. Θα μπορούσε, βέβαια, να πρόκειται και για δώρο της βυζαντινής αυλής σε κάποιο δυτικό ηγεμόνα, όπως ακριβώς οι ερευνητές δέχονται για το σμάλτινο πινάκιο από το Ίνσμπρουκ, ότι δηλαδή είναι βυζαντινής προέλευσης, δώρο στον Τουρκομάνο ηγεμόνα Rukn ad Daula Da ‘ud, παρόλο που φέρει αραβική επιγραφή. Καί στις δύο περιπτώσεις, για λόγους αβρότητας, οι βυζαντινοί καλλιτέχνες θα αποτύπωσαν τις επιγραφές στη γλώσσα των παραληπτών των δώρων. Σε κάθε περίπτωση, το συγκεκριμένο υφαντό δεν αποτελεί το μόνο «βυζαντινίζον» υφαντό. Ένα ακόμα είναι το υφαντό από το Regensburg (τώρα στο Βερολίνο), το οποίο χρονολογείται το 13 αιώνα και έχει βυζαντινά πρότυπα, παρουσιάζει μάλιστα ο εντυπωσιακές ομοιότητες ως προς την απεικόνιση του θέματος με το υφαντό από το Bassum (Gavalaris 1989: 16. Βλέπε και κεφάλαιο 3.5.3). Σήμερα σώζονται στη δυτική τέχνη ποικίλες παραστάσεις της ανάληψης του Αλέξανδρου σε διάφορες μορφές, σε κίονες και σε προσόψεις ναών της Ιταλίας, της Ελβετίας, της Γερμανίας, της Γαλλίας, της Αγγλίας και της Ισπανίας, όπως για παράδειγμα η παράσταση της ανάληψης από την πρόσοψη του αβαείου της Santa Maria della Strada στο Matrice της κεντρικής Ιταλίας του 12 αιώνα ή η ανάγλυφη ου παράσταση της ανάληψης σε κιονόκρανο του καθεδρικού του Αγίου Βικεντίου στο Chalon sur Saone της Βουργουνδίας της ανατολικής Γαλλίας . Το μοτίβο της 671 ανάληψης έγινε εξαιρετικά δημοφιλές στη δυτική τέχνη, αν και περισσότερο απεικονίστηκαν οι γρύπες αντί των αετών. Στην Cappella Palatina του Παλέρμου, το νορμανδικό αυτό ναό του Ρογήρου Β΄, που χρονολογείται στα μέσα περίπου του 12 ου αιώνα, υπάρχει μια σχηματική παράσταση της ανάληψης του Αλέξανδρου, που είναι όμως αραβικής τέχνης (Steppan 2000: 88). Mια ακόμα εντυπωσιακή παράσταση της ανάληψης υπάρχει στο ψηφιδωτό δάπεδο του καθεδρικού της Santa Maria Annuntziata του Οτράντο στη νότια Ιταλία, από τις πρωιμότερες της δυτικής τέχνης, ανάμεσα στο 1163-65 (εικόνα 124). Η παραγγελία αυτού του μωσαϊκού εκτελέστηκε από τον πρεσβύτερο Πανταλέων, Ελληνο –ιταλό 671 Για μια αναλυτική παρουσίαση των δυτικών παραστάσεων της ανάληψης βλέπε Victor Michael Schmidt, A legend and its image: the aerial flight of Alexander the Great in Medieval Art, έκδοση Ε Forsten, Groningen, 1995, καθώς και τη μελέτη της C. Settis Frugoni - δυστυχώς μόνο στα ιταλικά – Historia Alexandri elevate per griphos ad aerem. Origine, iconografia e fortuna di un tema, Istituto Storico Italiano per il Medio Evo. Studi Storici 80-82, Roma, 1973, η οποία αναφέρεται και σε βυζαντινές παραστάσεις. Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να απορρίψουμε ως δήθεν αναπαράσταση της ανάληψης του Αλέξανδρου αυτήν από το λεγόμενο κόσμημα του Alfred (σήμερα στο Μουσείο Ashmolean της Οξφόρδης), καθότι δεν απεικονίζεται σε αυτήν τίποτα από τα τυπικά χαρακτηριστικά της παράστασης (π.χ. γρύπες / όρνια, κοντάρια με δολώματα), όσο και αν ο Boardman ισχυρίζεται το αντίθετο (Boardman 2015: 320-321). Philosophia Ancilla/ Academica V