O Megas Alexandros tou Ellinismou_Dimitrios Kougioumtzoglou

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 451 Ερευνώντας το χώρο της λογοτεχνίας από τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους ως και το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, παρατηρούμε πως τη μορφή του Αλέξανδρου αξιοποίησαν λογοτεχνικά τόσο ανώνυμοι Έλληνες, όσο και μεγάλοι και καταξιωμένοι νεοέλληνες λογοτέχνες. Σε συλλογή ποιημάτων που εξέδωσε ο Ζήσης Δαούτης το 1818, συμπεριέλαβε κι ένα ποίημα ανώνυμου φίλου του, στο οποίο επανέρχεται το μοτίβο της ματαιότητας των μεγαλείων και του αναπόφευκτου του θανάτου, αναφορικά πάντα με τον Αλέξανδρο, μια και στο ποίημα ο Αλέξανδρος συναντά ανάμεσα σε βασιλικούς τάφους το Διογένη, ο οποίος του ομολογεί πως δεν μπορεί να ξεχωρίσει τη νεκροκεφαλή του πατέρα του Φιλίππου από τις υπόλοιπες (Μηνάογλου 2013: 313 -314). Ο Αλέξανδρος Σούτσος (1803-1868) φαναριώτης, ποιητής και συγγραφέας της Α΄ Αθηναϊκής Σχολής, σε ποίημά του αξιοποιεί λογοτεχνικά μια πλευρά της πατριωτικής ιδεολογίας των Ελλήνων του 19 αιώνα, που ήθελε το Μέγα ου Αλέξανδρο και το Ναπολέοντα ως τις δύο κορυφαίες μορφές του αγώνα τους για την εκπλήρωση των εθνικών τους πόθων. Η αναφορά στο Ναπολέοντα στηρίζεται βέβαια στη θεωρία ότι η καταγωγή του ήταν από τη Μάνη: «Στρατηλάτης τῶν Ἑλλήνων, ἐκδικῶν τόν Μαραθώνα, ὁ Ἀλέξανδρος εἰσῆλθε νικητής εἰς Βαβυλῶνα. Διετήρει αἳματός του εἰς τάς φλέβας του ρανίδα και τοῦ Ταϋγέτου εἶχε τήν ἀκρώρειαν πατρίδα, ὁ εἰς μίαν μόνο ὢραν τήν γῆν παίξας, τήν γῆν χάσας εἰς τοῦ Βατερλώ τήν χώραν» (Αικατερινίδης 1996: 30). Ο Γεώργιος Τερτσέτης δημοσίευσε σε μια συλλογή του το 1856 ένα ποίημα με 334 δεκαπεντασύλλαβους στίχους, στο οποίο μεταπλάθει ποιητικά το θέμα του γάμου του Αλέξανδρου στα Σούσα, δίνοντας έμφαση στο έργο της διάδοσης του ελληνικού πολιτισμού και της συναδέλφωσης των λαών. Ο Λέων Μελάς στο πολυδιαβασμένο βιβλίο του «Ο Γεροστάθης» (1858), ένα βιβλίο που αποτέλεσε αναγνωστικό πολλών γενιών μαθητών κατά το 19 αιώνα, χρησιμοποιεί και ανεκδοτολογικά στοιχεία της ο ιστορίας του Αλέξανδρου –πλάϊ σε εκείνα άλλων ιστορικών προσωπικοτήτων -ως παραδείγματα ηθικής συμπεριφοράς, με παιδαγωγικό σκοπό, συνεχίζοντας τη μακραίωνη παράδοση από την εποχή του Πλουτάρχου. Για παράδειγμα, στο κεφάλαιο «η πρώτη αγάπη», για τις σχέσεις παιδιών και γονέων, αναφέρεται στη σχέση του Αλέξανδρου με τη μητέρα του Ολυμπιάδα, τονίζοντας ότι ο Αλέξανδρος, «ως καλός γιος, ανεχόταν τη δυστροπία και τις επεμβάσεις της μητρός του». Στη συνέχεια αναφέρεται στη ρήση του Αλέξανδρου για τον Αντίπατρο και τις κατηγορίες του

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 452 εναντίον της Ολυμπιάδας: «Δε γνωρίζει ο Αντίπατρος ότι ένα μόνο δάκρυ της μητρός μου αρκεί να σβήσει μυριάδες τέτοιες επιστολές;». Τέλος, τονίζει ότι ο Αλέξανδρος έστελνε πάντα στη μητέρα του πολλά δώρα από τα λάφυρα της εκστρατείας του, δείχοντας έτσι την αγάπη του. Και καταλήγει: «Τοιαύτα προς τη μητέρα του αισθήματα έχων ο μέγας Αλέξανδρος, ανατραφείς δε εναρέτως υπό του παιδαγωγού του Λεωνίδου και του σοφού Αριστοτέλους, ανεφάνη ανήρ ευαίσθητος, ευγνώμων, ευεργετικός και μεγαλόδωρος, ουχί μόνον προς τους διδασκάλους και τους φίλους αυτού, αλλά και προς τους αιχμαλώτους του. Ώστε εάν η ανδρεία και η έξοχος στρατηγική ικανότης κατέστησαν μέγαν τον Αλέξανδρον, η αγαθότης της ψυχής του κατέστησεν αυτόν αγαπητόν και ζώντα και μετά θάνατον» (Γεροστάθης Γ΄ 1892: 13-14). Αλλού, πάλι, ο Μελάς βάζει το Γεροστάθη, μιλώντας στους μικρούς μαθητές, να παρομοιάζει έναν ωραίο κήπο με τον Αλέξανδρο, παραλληλίζοντας τα ωραία άνθη του με τις καλές και ενάρετες πράξεις του Μακεδόνα βασιλιά, ο οποίος, -όπως τονίζει ο Γεροστάθης – ευτύχισε να έχει δύο αξιόλους κηπουρούς, το Λεωνίδα και τον Αριστοτέλη. Και καταλήγει: «Ἀλλ’ ὑπάρχει μεταξύ αὐτῶν καί διαφορά οὐσιώδης. Διότι ἡ μέν καλλονή τοῦ κήπου μου εἶναι φθαρτή καί πρόσκαιρος, τό δε κάλλος τῶν ἐνάρετων πράξεων τοῦ Ἀλέξανδρου θέλει διαμένει ἀμάραντον καί ἀθάνατον» (Γεροστάθης Γ΄ 1892: 14 -16). Σε άλλα σημεία ο Γεροστάθης υπενθυμίζει το αχίλλειο πρότυπο του Αλέξανδρου και τον εντάσσει, μαζί με τον Κίμωνα, το Σωκράτη, τον Επαμεινώνδα και τον Πελοπίδα, στην κατηγορία των μεγάλων ανδρών, που με τους αξιέπαινους αγώνες τους ωφέλησαν φίλους, συμπολίτες και πατρίδα και γι’ αυτό δοξάσθηκαν και απαθανατίστηκαν. Ακόμη, ο Γεροστάθης συμπεριλαμβάνει στις διδαχές του την ανεκδοτολογική αφήγηση σχετικά με την άρνηση του Αθηναίου στρατηγού και υπέρμαχου της συνεννόησης με τους Μακεδόνες, Φωκίωνα, να δεχτεί χρηματικό ποσό ως δώρο από τον Αλέξανδρο ή το γνωστό επεισόδιο της συνάντησής του Αλέξανδρου με το Διογένη. Αναφέρεται ακόμη και στη γνωστή ρήση του Αλέξανδρου, ότι στον πατέρα του χρωστά το ζην, αλλά στον Αριστοτέλη το ευ ζην, για να προσθέσει, ωστόσο, ο Γεροστάθης, πως ο Αλέξανδρος λησμόνησε πως και το ευ ζην το χρωστά στον πατέρα του, διότι αυτός ήταν που του έφερε ως δάσκαλο τον Αριστοτέλη (Γεροστάθης Γ΄ 1892:60-61, Β΄ 1884: 6-8, Α΄ 1863: 51-52, 142-144). Η ιδιαίτερη μνεία στον Αλέξανδρο από το Γεροστάθη συντελείται και σε δύο μικρά κεφάλαια για την ανατροφή και την εγκράτεια του Αλέξανδρου, στα οποία τονίζει ακριβώς το λιτοδίαιτο βίο του, την άσκησή του στην ιππασία και στο κυνήγι μεγάλων Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 453 ζώων, την υπέρβαση των παθών του, έτσι ώστε να γίνει άνδρας υγιής, δραστήριος, ανδρείος και μεγαλόψυχος. Μάλιστα, ο Γεροστάθης παραθέτει αυτούσιο το περιστατικό της άρνησης του Αλέξανδρου να πιει νερό κατά τη διάβαση ξηρών και άνυδρων τόπων, με αποτέλεσμα να εμπνεύσει στους ενθουσιασμένους στρατιώτες του ασυναγώνιστη νέα ορμή. Τέλος, ο Γεροστάθης σε τρία σημεία των διδαχών του αναφέρεται στην ελληνική καταγωγή και ταυτότητα του Αλέξανδρου, που είναι «συγγενής τους», μια και τόσο ο Γεροστάθης και τα παιδιά στα οποία απευθύνεται, όσο και ο Αλέξανδρος, έχουν κοινή ηπειρώτικη καταγωγή. Αλλού, πάλι, αναφέρει: «Ὀλίγοι ἦσαν καί μεταξύ τῶν προγόνων μας οἱ ἄριστοι ποιηταί, φιλόσοφοι, γλύπται και ἀρχιτέκτονες. Ὀλίγοι οἱ Μιλτιάδαι, οἱ Λεωνίδαι, οἱ Θεμιστοκλεῖς, οἱ Κίμωνες, οἱ Ἐπαμεινῶνδαι καί οἱ μεγάλοι Ἀλέξανδροι». Σύμφωνα με το Γεροστάθη, ο ίδιος ο Αλέξανδρος, απευθυνόμενος στους στρατηγούς του, τους είπε: «Δεν βλέπετε, φίλοι, ὅτι οἱ μέν βάρβαροι, ὄντες μαλθακοί καί ἄναδροι, εὐκόλως νικῶνται, ἡμεῖς δέ οἱ Ἕλληνες, ἀγωνιζόμενοι, κοπιάζοντες καί σκληραγωγούμενοι, καθ’ ἡμέραν νικῶμεν αὐτούς;» Τέλος, ο Γεροστάθης συνοψίζει άριστα το ρόλο του Αλέξανδρου στην ελληνική ιστορία, τονίζοντας πως αυτός κατάφερε εικοσάχρονος να διαδεχθεί τον πατέρα του Φίλιππο και «νά ἐκλεχθῆ εἰς τήν Κόρινθον Αὐτοκράτωρ στρατηγός τῆς Ἑλλάδος κατά τῶν βαρβάρων τῆς Ἀσίας καί νά καθυποτάξη ἐντός δώδεκα ἐτῶν ὑπό τό σκηπτρον τοῦ Ἑλληνικού πολιτισμοῦ τήν βάρβαρον Ἀσίαν, ἐκτείνων τό κράτος του ἀπό τήν Μακεδονίαν μέχρι τοῦ Ἰνδικού Ὠκεανού» (Γεροστάθης Α΄ 557 1863: 78-79, 140 -142, Β΄ 1884: 58). 557 Είναι αξιοπαρατήρητο πως ο Γεροστάθης, δηλαδή ο Λέων Μελάς, ενώ μιλώντας για το Φίλιππο, κάνει λόγο για την υποταγή της «ελεύθερης Ελλάδας» σε αυτόν και στη συνέχεια την υποδούλωσή της στο ζυγό της Ρώμης, μέχρι την «άλυσο του Μωάμεθ», ενώ κάνει λόγο και για τον ενταφιασμό της αυτονομίας της Ελλάδας στη μάχη της Χαιρώνειας (Γεροστάθης Β΄ 1884:34, 80), ενώ τονίζει ότι ο Δημοσθένης αγωνίστηκε «ὑπέρ τῆς ἑλληνικής ἐλευθερίας κατά τῶν κατακτητικών σχεδίων τοῦ Φιλίππου» (Γεροστάθης Γ΄ 1894: 98), όταν αναφέρεται στον Αλέξανδρο, αυτόματα, αυτός και η Μακεδονία γίνονται κομμάτι της ένδοξης ιστορίας της Ελλάδας! Η εξήγηση είναι απλή: ο Μελάς /Γεροστάθης προσπαθεί να ισορροπήσει μεταξύ της εισαγόμενης από τη δύση θεώρησης των Μακεδόνων ως κατακτητών των Ελλήνων –που είναι η ιστορία ακριβώς ειδωμένη από την οπτική του αντιμακεδόνα Δημοσθένη, που τόσο θαύμαζε η Δυτική Ευρώπη, όπως άλλωστε και κάθε τι άλλο «αθηναϊκό» - και της γνήσιας ελληνικής και μακραίωνης θεώρησης του Αλέξανδρου ως συμβόλου του ελληνισμού και ενάρετου ηγεμόνα. Ας μην ξεχνάμε πως, γύρω στα μέσα του 19 αιώνα, υπήρξαν κάποιοι, λίγοι, της πνευματικής ου ελίτ της πρωτεύουσας, που καταφέρονταν κατά του Αλέξανδρου και των Μακεδόνων, μέσα στο πλαίσιο του νέου αθηνοκεντρισμού του νεοσύστατου ελληνικού κράτους (βλέπε κεφάλαιο 4.4.). Ο αθηνοκεντρισμός, ως επιλογή, βόλευε (και βολεύει) τις ξένες προστάτιδες Δυνάμεις, που ήθελαν ένα μικρό, εύθραυστο και απόλυτα ελεγχόμενο από αυτές ελληνικό κράτος, χωρίς βλέψεις στον αλύτρωτο ελληνισμό ιστορικά ελληνικών περιοχών, όπως η Μακεδονία. Επομένως, συνέφερε στους ξένους προστάτες να θεωρούνται και οι αρχαίοι Μακεδόνες ως στοιχείο ξένο προς τον ελληνισμό. Από τη θέση αυτή φαίνεται πως μετακινήθηκαν λίγο, μόνο όταν η Ρωσία, με το όραμα του πανσλαβισμού, προσπάθησε να κατοχυρώσει τη Μακεδονία στο «αδερφό» βουλγαρικό έθνος, με απώτερο στόχο την

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 454 Ο Γεώργιος Δροσίνης το 1884 συμπεριέλαβε το ποίημα «Η Γοργόνα» στη συλλογή του «Ειδύλλια». Το ίδιο μοτίβο προσέγγισε αρκετά πετυχημένα ο Ανδρέας Καρκαβίτσας στο σύντομο ομώνυμο διήγημά του στη συλλογή Τα λόγια της πλώρης, το 1899. Το θέμα της ευρύτατα διαδεδομένης λαϊκής παράδοσης, που κατέγραψε και ο Πολίτης (Πολίτης 1878: 2, βλέπε αναλυτικά κεφάλαιο 4.5.) και αξιοποίησαν λογοτεχνικά ο Δροσίνης και ο Καρκαβίτσας έχει ως εξής: η αδερφή του Μεγαλέξανδρου δεν πέθανε γιατί στις φλέβες της κυλούσε το αθάνατο νερό. Μεταμορφώθηκε σε Γοργόνα, που σταματά μεσοπέλαγα τα καράβια και ρωτά: «Ναύτη, καλεναύτη, ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος»; Αν κάποιος απαντήσει ότι ο Αλέξανδρος πέθανε, τότε η πεντάμορφη Γοργόνα αμέσως μεταμορφώνεται σε θαλασσινό στοιχειό και καταποντίζει το πλοίο. Αν όμως οι ναύτες απαντήσουν «Ζει και βασιλεύει και τον κόσμο κυριεύει», τότε μάλαμα γίνεται το χαμόγελο του θαλάσσιου πλάσματος και γαλήνη συντροφεύει το ταξίδι του πλοίου μέχρι τον προορισμό του. Στο διήγημα του Καρκαβίτσα ο ναύτης αρχικά δίνει τη λάθος απάντηση, με αποτέλεσμα το πλοίο να κινδυνέψει να βυθιστεί αύτανδρο, ωστόσο προλαβαίνει να πει το «ζει και βασιλεύει» κι έτσι τελικά το πλοίο σώζεται: «- Όχι κυρά ψέμματα! …τρανοφώναξα με λυμένα γόνατα. Εκείνη με κοίταξε αυστηρά και με φωνή τρεμάμενη ξαναρώτησε: - Ναύτη – καλεναύτη, ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος; - Ζει και βασιλεύει, απάντησα ευθύς. Ζει και βασιλεύει και τον κόσμο κυριεύει. έξοδο στο Αιγαίο για την ίδια. Σε κάθε περίπτωση, ο Χάρης Αθανασιάδης, στη μελέτη που κάνει για τα αποσυρθέντα σχολικά εγχειρίδια στην Ελλάδα, επισημαίνει πως οι αναφορές του Μελά στον κατακτητή Φίλιππο είναι ουσιαστικά αντιγραφές αντίστοιχων αναφορών του Κοραή. Ωστόσο, λανθασμένα, ο Αθανασιάδης γράφει πως ο Φίλιππος παρουσιάζεται στο Γεροστάθη ως βἀρβαρος, τέτοια αναφορά δεν υπάρχει πουθενά. Επιπλέον, ο Αθανασιάδης, στην προσπάθειά του να αποδείξει τον εξοβελισμό της αρχαίας Μακεδονίας από το εθνικό αφήγημα του Γεροστάθη – μάλιστα τιτλοφορεί το οικείο κεφάλαιο ως Ήταν η Μακεδονία ελληνική; - αποσιωπά τις πολλές θετικές αναφορές στο πρόσωπο του Αλέξανδρου, με εξαίρεση μία, διαστρεβλώνοντας μάλιστα το νόημα του κειμένου, καθώς αποφαίνεται πως «Απέναντι στον Αλέξανδρο ο Γεροστάθης μοιάζει αναποφάσιστος. Οι Αφηγήσεις του αποπνέουν άλλοτε επιφυλακτικότητα και άλλοτε αποδοχή». Έτσι, η ξεκάθαρα υμνητική διάθεση του Μελά απέναντι στον Αλέξανδρο, την οποία και δισπιστώσαμε παραπάνω, μετριάζεται, παραποιείται και ο αναγνώστης του βιβλίου του Αθανασιάδη οδηγείται σε λάθος εντυπώσεις, που ενισχύονται από υπεραπλουστεύσεις και παραπλανητικές ερμηνείες του συγγραφέα, ο οποίος συμπεραίνει – λανθασμένα - πως στο Γεροστάθη γίνεται ουσιαστικά λόγος για «μακεδονική βαρβαρότητα» και για «διακριτό, μακεδονικό έθνος από το ελληνικό» (βλέπε Χάρη Αθανασιάδη, «Τα αποσυρθέντα βιβλία –Έθνος και σχολική Ιστορία στην Ελλάδα, 1858-2008», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2015, σελ. 259-266). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 455 Άκουσε τα λόγια μου καλά. Σαν να χύθηκε αθάνατο νερό η φωνή μου στις φλέβες της, άλλαξε αμέσως το τέρας κι έλαμψε παρθένα πάλι χιλιόμορφη. Σήκωσε το κρινάτο χέρι της από την κουπαστή, χαμογέλασε ροδόφυλλα σκορπώντας από τα χείλη της. Και άξαφνα στον ολοπόρφυρο αέρα χύθηκε τραγούδι πολεμικό, λες και γύριζε τώρα ο Μακεδονικός στρατός από τις χώρες του Γάγγη και του Ευφράτη.» (Καρκαβίτσας (1980):129). Η ευρεία διάδοση του μύθου της Γοργόνας αποδεικνύεται και από ένα ερωτικό γράμμα, που γράφει ο ποιητής και ναυτικός Νίκος Καββαδίας (1910-1975) στα τελευταία χρόνια της χωής του, απευθυνόμενος σε μια κοπέλα, τη Θεανώ Σουνά. Πώς, άλλωστε, να μην αναφερθεί στο μύθο της Γοργόνας ο κατεξοχήν θαλασσινός της ελληνικής ποίησης; Γράφει ο Καββαδίας: «Εἶδα χθές, πολλὲς φορὲς τὴν κοπέλα τῆς πλώρης: Τὴ λυσίκομη φιγούρα νὰ σκοτεινιάζει, νὰ θέλει νὰ κλάψει. Σὰ νά ῾χε πιστέψει γιὰ πρώτη φορὰ ὅτι πέθανε ὁ Μεγαλέξανδρος, ὅμως τὸ καρχηδόνιο ἐπίχρισμά του ἔμενε τὸ ἴδιο λαμπρό. Μὲ τὸ αὐτοκρατορικὸ κάλυμμά του. Κόκκινο της Πομπηίας Rosso romano, πορφυρὸ τῆς Δαμασκός. Βελοῦδο ποὺ σκεπάζει ἱερὸ δισκοπότηρο. Ὄστρακο ὠκεάνιο ἁλμυρό. …Ἀνοιχτὸ σημάδι τοῦ ἔρωτά μου. Ὄνειρο καὶ τροφὴ τῆς παραφροσύνης μου. Σὲ ἀγκαλιάζω» . 558 Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς πως ο Καββαδίας χρησιμοποιεί το μύθο της Γοργόνας και το πορφυρό, βασιλικό χρώμα των αυτοκρατορικών ενδυμάτων του Αλέξανδρου, για να επιχειρήσει μια κλιμάκωση μέσα από παρομοιώσεις, που καταλήγει στο δικό του, προσωπικό αίσθημα για την κοπέλα. Ο Ηλίας Βενέζης πάλι, στο μυθιστόρημα Αιολική Γη, περιέχει αναφορά στην παράδοση της Γοργόνας με το αθάνατο νερό και τους ναυτικούς (Παπαθανάση – Μουσιοπούλου 1990: 109-110). Εν τέλει, η δημοφιλέστατη μορφή της Γοργόνας ξεπέρασε τα όρια της λογοτεχνίας και έγινε χαρακτηριστικό γνώρισμα της ελληνικής λαϊκής τέχνης σε κεντήματα, τέμπλα εκκλησιών, ζωγραφιές σε ταμπέλες και τοίχους και αλλού τουλάχιστον από την εποχή της Τουρκοκρατίας ως σήμερα, ενώ υπάρχει και αναφορά για την παλιότερη απεικόνισή της το 10 αιώνα (Αικατερινίδης 1996: 26, βλέπε ο εικόνα 91) . 559 558 http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/nikos_kabbadias/anentaxta_home.htm#15 559 Για τη Γοργόνα, το μύθο και την πρόσληψή της στις νεοελληνικές παραδόσεις και στη νεοελληνική τέχνη, σε συνάρτηση καί με το μύθο του Αλέξανδρου, βλέπε Η Γοργόνα και ο μύθος της, αφιέρωμα στο ένθετο «Επτά Ημέρες» της εφημερίδας «Καθημερινή», 15 Ιουλίου 2001. Για τη Γοργὀνα στην ελληνική τέχνη διαχρονικά, με έμφαση στην ελληνική κεντητική από την Κρήτη, βλέπε ου ου Τσουρινάκη Σοφία «Πλουμιστές Γοργόνες κι άλλα ξόμπλια στην κρητική κεντητική του 16 -19 αιώνα», άρθρο στο περιοδικό «Κρητικό Πανόραμα» τεύχος Ιανουαρίου –Φεβρουαρίου 2007, σελ. 2-41. Εκεί υπάρχει τουλάχιστον μία παράσταση εστεμμένης Γοργόνας να ξεπροβάλλει μέσα από κάλαθο με δύο πτηνά

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 456 Το 1884 Ο Γεώργιος Βιζυηνός, ο πατέρας του ηθογραφικού διηγήματος στην Ελλάδα, δημοσίευσε το έργο του «Το μόνον της ζωής του ταξίδιον», το ποιητικότερο κείμενό του, με πρόδηλα αυτοβιογραφικά στοιχεία και συνδυασμό λαϊκής παράδοσης και φαντασίας. Ο μικρός ήρωας του διηγήματος φεύγει από τη Βιζύη της Θράκης στην Κωνσταντινούπολη για μαθητευόμενος ράφτης. Όταν επιστρέφει πίσω, ο αγαπημένος του παππούς τον ρωτά αν είδε τους σκυλοκέφαλους στο ταξίδι του, αυτούς που «απ’ εμπρός είναι άνθρωποι και από πίσω σκύλοι, ἀπ’ εμπρός μιλοῦν καί σέ καλοπιάνουν καί ἀπό πίσω γαβγίζουν καί σέ τρῶνε» και ζούνε «παρ’ ἐδώ ἀπό τήν χώρα πού ψήν’ ὁ ήλιος τό ψωμί». Σωστά παρατηρήθηκε πως εκτός από τους Σκυλοκέφαλους που ανήκουν στην παράδοση της Φυλλάδας, αναφορά παρμένη από αυτήν είναι και η τοποθέτησή τους πριν από τη χώρα που ψήνει ο ήλιος το ψωμί, καθότι, σύμφωνα με τη Φυλλάδα, ο Αλέξανδρος αμέσως μετά τους Κυνοκέφαλους επισκέπτεται την πόλη του Ήλιου. Η αναφορά μάλιστα «από μπροστά άνθρωποι, από πίσω Σκύλοι» θυμίζει ακριβώς την απεικόνιση των σκυλοκέφαλων στην αντίστοιχη μικρογραφία του βυζαντινού χειρόγραφου της Βενετίας. Αμέσως μετά ο παππούς ρωτά τον εγγονό του αν είδε τη Φώκια, τη μάνα τ’ Αλέξανδρου, αυτήν που «ἀπό τον ἀφαλό καί πάνου εἶναι ἡ ἐμορφώτερη γυναῖκα, ἀπό τόν ἀφαλό καί κάτω εἶναι τό φοβερώτερο ψάρι» και η οποία σταματά τα καράβια και τα ρωτά τρεις φορές αν ζει και βασιλεύει ο Αλέξανδρος κατά το γνωστό πρότυπο της Γοργόνας (Αποστολίδης 2013: 50-51, 53, 87-88). Στη συλλογή «τα τραγούδια της πατρίδας μου» (1886) , ο εθνικός ποιητής 560 Κωστής Παλαμάς γράφει: «Αθάνατος ἀνάμεσα στούς κύκλους τῶν αἰώνων, Ἀλέξανδρε, ὦ βασιλιᾶ τρανέ τῶν Μακεδόνων, πού η ψυχή της εἶσ’ ἐσύ! Παντοῦ εἶσαι σκορπισμένος …………………………………………………………………………… Κι ὂσα ζωή δέν ἒχουν, κι ὂσα ζωή βαστοῦνε, αντωπά αλλά και φίδια –δράκοντες, την οποία θα έμπαινε κανείς σε πειρασμό να παραλληλίσει με την ανάληψη του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Πράγματι η κεντρική μορφή της Γοργόνας θα μπορούσε κάλλιστα να είναι και εστεμμένος νεαρός Αλέξανδρος. Σε κάθε περίπτωση, δεν πρέπει να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο η παράσταση της ανάληψης να επιβίωσε καί κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας με τη μορφή πιο αφηρημένων μοτίβων στην τέχνη, έξω, ωστόσο, από το ιδεολογικό πλαίσιο που την παρήγαγε και τους αρχικούς συμβολισμούς της (βλέπε κεφάλαια 3.6., 6). 560 Η συλλογή αυτή αποτελεί την πρώτη, χρονολογικά, συλλογή του Παλαμά και σηματοδοτεί μια στροφή στον εθνοκεντρισμό, στο πλαίσιο της γενιάς του 1880 (βλέπε λήμμα «Τα τραγούδια της Πατρίδος μου» από τον Κόκορη Δημήτρη,σελ. 2181, στο Λεξικό νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 457 σ’ ἒχουν στό νοῦ, σέ προσκυνοῦν, θαρρεῖς σέ καρτεροῦνε, κι ὂταν φουρτούνα ρυάζεται, στή χώρα νά ξεσπάση ο βασιλιάς Ἀλέξανδρος, κράζουν, περνᾶ καί πάει!» (Αικατερινίδης 1996:31). Το 1905 ο Παλαμάς, στο πλαίσιο της αναβίωσης του ένδοξου βυζαντινού παρελθόντος του ελληνισμού και με αφορμή το Μακεδονικό Αγώνα κατά των Βουλγάρων, δημοσιεύει το ποίημα «Ο γιος της Χήρας», προδρομική μορφή του οποίου υπήρξε ένα άλλο ποίημά του, με τίτλο «Βασίλειος ο Μακεδών» (1886). Στο ποίημα αυτό, η μάνα του Βασιλείου Α΄, ενώ αυτός είναι ακόμη νήπιο, ανάμεσα στ’ άλλα, του λέει (στ. 176 -180): «Σοῦ πρέπει, ἐσένα, ἀγάπη μου, βασιλικό στεφάνι, ἐσένα εἶναι πατρίδα σου τ’ Ἀλέξαντρου ἡ πατρίδα, τοῦ πιό μεγάλου βασιλιᾶ, πού τοῦ Βουκέφαλου εἴταν ὁ καβαλλάρης, κ’ ὕστερα τοῦ κόσμου ὁ καβαλλάρης» (Παλαμάς (1905) 1989: 40-41). Επίσης, στον περίφημο Δωδεκάλογο του Γύφτου, (1907) ο ποιητής, στον 5 λόγο με ο τίτλο «Ο θάνατος των Αρχαίων», βάζει τους Αθάνατους και Ωραίους, που εκπροσωπούν το πνεύμα και τις αξίες του ελληνισμού, να λένε – ανάμεσα στ’ άλλα – τα εξής: «Καίσαρες και Αλέξαντροι, θ’ ανοίξουμε, / με του Λόγου το σπαθί, τη στράτα.» Σε άλλο σημείο πάλι, (7 λόγος) ο ποιητής αξιοποιεί ποιητικά την αρχαία ιστορία της ος λάξευσης του αγάλματος του Αλέξανδρου στον Άθω από το Δεινοκράτη. Ακόμη, στη συλλογή του «Η Πολιτεία και η μοναξιά» το 1912, ο Παλαμάς περιλαμβάνει ένα πολύστιχο ποίημα (173 στίχοι), στο οποίο επεξεργάζεται διάφορα στοιχεία από το μύθο του Αλέξανδρου συνυφασμένα στο εθνικοπατριωτικό πλαίσιο της Μεγάλης Ιδέας της εποχής: «Ὁ βασιλιάς Ἐσὐ ὁ μαρμαρωμένος πού θά ξυπνήση καί πού θά χυμήση, κυνηγητής τοῦ νέου περσιάνου ὡς πρῶτα» (Βελουδής 1989(1977): ξε΄).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 458 Στην πολύστιχη Φλογέρα του βασιλιά (1910) συμπεριέλαβε τους εξής στίχους, που 561 ζωντανεύουν κι αυτοί την ιστορία της Γοργόνας: Εἴμαι η φλογέρα ἐγώ, ἐπική, προφητικό καλάμι. ……………………………………………………………………… Σαν την Εκάβη θρήνησα κι ἀκουσα τῆς Γοργόνας τῆς μυθικῆς το ρώτημα το ἀψύ προς τά καράβια: «Ζῆ ο βασιλιάς Ἀλέξανδρος;» Κι ἐγώ εἰμ’ η ἀπόκριση – εἶπα: «Δέσποινα, ζῆ και ζώνεται, δικός μας εἶναι πάντα!» (στ. 166, 170-174). (Παλαμάς (1910) 1989: 52, Πολίτης 1977: 74). Ο Σεφέρης πάλι, στο ποίημα «Αργοναύτες» της συλλογής Μυθιστόρημα (1935) 562 γράφει: Περάσαμε κάβους πολλούς πολλά νησιά τη θάλασσα που φέρνει την ἄλλη θάλασσα, γλάρους και φώκιες. Δυστυχισμένες γυναῖκες κάποτε με ὀλολυγμούς κλαίγανε τά χαμένα τους παιδιά κι ἄλλες ἀγριεμένες γύρευαν το Μεγαλέξαντρο και δόξες βυθισμένες στα βάθη τῆς Ἀσίας. (Σεφέρης 1972: 47). Εδώ ο Σεφέρης αναφέρεται στον Αλέξανδρο ως σύμβολο αλλοτινών μεγαλείων του έθνους: το ποίημα αυτό περιστρέφεται γύρω από την προσφυγιά που προκάλεσε η Μικρασιατική Καταστροφή το 1922, επομένως ο Αλέξανδρος συμβολίζει ακόμα τη Μεγάλη Ιδέα και τη διάψευσή της με την Καταστροφή. Οι συγκεκριμένοι στίχοι, με τις χαροκαμένες μάνες και την αντιθετική αναφορά στο μύθο του Μεγαλέξανδρου, η συμπλοκή της τραγωδίας με το ηρωικό παρελθόν, αποτελούν μία από τις πιο άμεσες 561 Σε αυτό το ποίημα ο Παλαμάς αναφέρεται στην πορεία και στο θρίαμβο του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄, με αφόρμηση την εύρεση του λειψάνου του αυτοκράτορα από τους Βυζαντινούς, μετά την ανακατάληψη της Πόλης (1261) από τα χέρια των δυτικών σταυροφόρων, οι οποίοι, κατά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204, είχαν βεβηλώσει τον τάφο και το λείψανο του Βασιλείου, βάζοντας μια φλογέρα στο στόμα της νεκροκεφαλής. Στο ίδιο ποίημα γίνεται και μια αρνητική αναφορά στον Αλέξανδρο ως «πολέμαρχο ξολοθρευτή» και προξενητή κακών στη Θήβα (στ. 110-112). 562 Σημειώνει η αδερφή του Σεφέρη Ιωάννα Τσάτσου πως ο πατέρας τους τούς έλεγε πάντα παραμύθια με θρυλικό στοιχείο, «πότε για τον Ξέρξη, πότε για το Μέγα Αλέξανδρο και την Αγία Σοφία…» (Πόπη Ματσούκα Ζαχάρη, Δοκίμια, εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα 2001, σελ. 22). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 459 αναφορές του έργου του Σεφέρη στη βίωση της Μικρασιατικής Καταστροφής (Σαββίδου 2015: 14). Σε ένα άλλο ποίημα, το οποίο είναι βιωματικό και επιγράφεται Μέρες του Ιουνίου ’41, (από τη συλλογή Ημερολόγιο Καταστρώματος, Β΄) ο ποιητής αναφέρεται και πάλι στον Αλέξανδρο. Ο Σεφέρης το 1941 ακολούθησε την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση στην Αίγυπτο, όταν η Ελλάδα έχασε τον πόλεμο εναντίον των Γερμανών κατακτητών: Βγῆκε το νέο φεγγάρι στην Ἀλεξάνδρεια κρατώντας το παλιό στην αγκαλιά του ……………………………………………………….. Η δίψα μας ἔνιππος φύλακας μαρμαρωμένος στή σκοτεινή πόρτα του Ἤλιου δεν ξέρει νά ζητήσει τίποτε: φυλάγεται ξενιτεμένη ἐδῶ τριγύρω κοντά στον τάφο τοῦ Μεγάλου Αλεξάντρου. (Σεφέρης 1972: 191). Ο Νίκος Καζαντζάκης το 1937 έγραψε την ωδή «Μέγας Αλέξανδρος» σε καλοδουλεμένες τερτσίνες, ένας Αλέξανδρος που εντάσσεται στην κοσμοθεωρία του Κρητικού συγγραφέα, ιδωμένος περισσότερο ως ένας νιτσεϊκός υπεράνθρωπος, ως ένας ειδωλολάτρης Ζορμπάς (Βελουδής 1989 (1977): ξε΄- ξς΄). Για το θάνατο του Μακεδόνα βασιλιά γράφει στο ποίημα αυτό ο Καζαντζάκης: …………………………………………………………… «Στούς σκοτεινούς θεούς τῆς γῆς θυσία τό ιερό ξανθό κεφάλι του ἔχει γείρει κι η χήρα το χαϊδεύει ἀθανασία. Μές στη βαριά τοῦ ἀνέλπιδου ζαλάδα τό αδρό μελαχρινό της στήθι η Άσία χτυπάει κι ἀνάγερτη κρατάει λαμπάδα. Κι ἀμίλητη, κλιτή στ’ ὀρθό κοντάρι, αἰώνια το γιό ’ποχαιρετᾶς Ἑλλάδα! …………………………………………………….. (Καζαντζάκης 1937 (1960): 68).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 460 Ο Αλέξανδρος ξεψυχά και η ψυχή του φεύγοντας αναπολεί, προσπαθεί να θυμηθεί τ’ άλογα, τα γιουρούσια, τα βουνά, τους λαούς, τις «σγουρομάλλες ελληνοπούλες Νίκες» του άλλοτε «κοσμοκράτη», όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο Καζαντζάκης (στ. 61 -64, 91, 124-125). Ο νους του υψώνεται πάνω από τα «νέφαλα της πλάνης» αϊτονυχάτος, για να ξαμολήσει από κει τη γη ως χελώνα (στ. 40-44). Το αθάνατο νερό και η Γοργόνα, «με στήθια ορθά, μαλλιά χυτά» δεν αρκούν για γιατρειά του. Η συνείδηση του Αλέξανδρου παλεύει να ανακαλέσει εικόνες δόξας, μα του έρχονται εικόνες φευγιού και αποχαιρετισμού της ζωής, εύχεται, ως άλλος Αχιλλεύς, να ζούσε και ας ήταν ένας απλός στιχουργός, που «οι πλούσιοι του πετούν να γλύφει τα πινάκια», όμως στο τέλος βυθίζεται στη λήθη του θανάτου και το σώμα του σκυλεύει ροδαλό σκουλήκι. Το μοτἰβο της αναστροφής της τύχης, του αναπόφευκτου του θανάτου κυριαρχεί τελικά μέσα στο ποίημα του Καζαντζάκη (στ. 1-3, 44-49, 112-115, 136-147). Ο Νίκος Καζαντζάκης τη δεκαετία του 1930 έγραψε και ένα παιδικό βιβλίο με θέμα τη ζωή του Μακεδόνα βασιλιά. Σε αυτό συμπρωταγωνιστής πλάι στον Αλέξανδρο είναι ο νεαρός Στέφανος, αφοσιωμένος σύντροφος και συμπολεμιστής του, που τον ακολουθεί από τα πρώτα παιδικά κατορθώματά του από τη γη της Μακεδονίας ως και τα βάθη της Ασίας. Το ύφος βέβαια του μυθιστορήματος είναι απλό, μια και απευθύνεται σε παιδιά, και το περιεχόμενο με αρκετές εξάρσεις πατριωτικού χαρακτήρα, που έχουν ως στόχο την εξύμνηση του Αλεξάνδρου και των συντρόφων του και, μέσω αυτής, τη διαμόρφωση ενός προτύπου ηρωισμού και συντροφικότητας για τη διάπλαση των νέων της δεκαετίας του 1930: «Στους απέραντους βασιλικούς κήπους των Σούσων έγιναν όλοι μαζί οι γάμοι του Αλέξανδρου και ενενήντα στρατηγών του. Πέντε μέρες και νύχτες βάσταξαν οι γιορτές και τα συμπόσια….Ο Αλέξανδρος χάρισε σε κάθε γαμπρό ένα χρυσό ποτήρι και σε κάθε νύφη πλούσια φορέματα και χρυσαφικά. Την τελευταία μέρα των γιορτών ο Αλέξανδρος σήκωσε το χρυσό ποτήρι του κι ήπιε στην υγεία των νιόνυφων. Και τότε απ’ όλα τα στήθη, από τις χιλιάδες τους καλεσμένους, βγήκε μια μεγάλη φωνή: -Ζήτω ο Αλέξανδρος, ο βασιλιάς της Μακεδονίας, ο Αρχιστράτηγος των Ελλήνων, ο μονάρχης της Ασίας, ο κύριος της Βαβυλώνας, ο Φαραώ της Αιγύπτου!». (Καζαντζάκης 1930 (2014): 320). Ο εκπρόσωπος της τάσης του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα Νίκος Εγγονόπουλος έγραψε ένα ποίημα καθαρά υπερρεαλιστικό με τίτλο Ζει ο Μέγας Αλέξανδρος; Το ποίημα αυτό συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή «Τα κλειδοκύμβαλα της σιωπής» με χρονολογία έκδοσης το 1939. Μια ερμηνεία του ποιήματος θα το τοποθετούσε στο Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 461 πλαίσιο του μοτίβου της απώλειας της νεότητας και του εφήμερου της δόξας, μια και στο ποίημα αυτό ο ποιητής «καίει τα νειάτα του» και «κλαίει τις θύμησες…σαν το Κοράνι», χωρίς ωστόσο να είναι βέβαιο αν ο ποιητής με το Κοράνι αναφερόταν εμμέσως και στην παρουσία του Αλέξανδρου σε αυτό (βλέπε κεφάλαιο 5.5). Αντίστοιχα, ένας ακόμη μεγάλος λογοτέχνης και συνεπής εκπρόσωπος του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα, ο Ανδρέας Εμπειρίκος (1901 -1975), στο πεζό του 563 «Ερμόλαος ο Μακεδών» , μεταμορφώνεται στον Ερμόλαο, αρχαίο Μακεδόνα πολεμιστή, ο οποίος παραβρίσκεται στη γέννηση «μεγάλου, αρτιμελούς, άρρενος βρέφους, εκτάκτου καλλονής, που την έλευσίν του την είχαν προμαντεύσει όλαι αι ιέραι», ακριβώς στο Μαντείο των Δελφών. Το βρέφος αποδεικνύεται τελικά ότι είναι ο Μέγας Αλέξανδρος, ερχόμενος στον κόσμο με «κατακόκκινα χέρια και πόδια». Ο ήρωας τα χάνει μπροστά στη βαρύτητα της ιστορικής στιγμής, συνειδητοποιώντας πως η γέννηση του Αλέξανδρου συμβαίνει 15 χρόνια νωρίτερα απ’ ό,τι έπρεπε και είναι τελικά η Πυθία που του υποδεικύει τί οφείλει να πράξει. Μεταπολεμικά, πολλοί Έλληνες συγγραφείς έγραψαν μυθιστορηματικά βιβλία με θέμα τον Αλέξανδρο ή ενέταξαν στο λογοτεχνικό τους έργο θέματα παρμένα από τον Αλέξανδρο και βέβαια πολλοί ερευνητές ασχολήθηκαν με διάφορες πτυχές της πολυκύμαντης ζωής του. Ο μικρασιάτης Φώτης Κόντογλου (1896-1965), ζωγράφος 564 και συγγραφέας με καταγωγή το Αϊβαλί, έγραψε διάφορα διηγήματα μνήμης για την ιδιαίτερη πατρίδα του, στα οποία αναδύεται ο πλούτος της λαϊκής παράδοσης του μικρασιάτικου ελληνισμού, πριν την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και την εξόντωση και εκδίωξη των Ελλήνων από τους Τούρκους. Σε ένα από αυτά, γραμμένο τα τελευταία χρόνια της ζωής του συγγραφέα με τίτλο Αρχαίοι άνθρωποι της Ανατολής, ο Κόντογλου περιγράφει τους μικρασιάτες Έλληνες της υπαίθρου του Αϊβαλιού, «βουνίσιους ανθρώπους», οι νέοι των οποίων ήταν στην εμφάνιση «σαν το Μέγα Αλέξανδρο», πολλοί από αυτούς έφεραν το όνομα «Αλέξανδρος» και ακόμα «ξέρανε την ιστορία του Αχιλλέα, του Μεγαλέξανδρου, του Παλαιολόγου και του Σκεντέρμπεη» (Κόντογλου 2009: 100-102). Ο Θανάσης Πετσάλης –Διομήδης, στο ιστορικό του μυθιστόρημα «Οι Μαυρόλυκοι – Το χρονικό της Τουρκοκρατίας 1565-1799» περιγράφει τη στιγμή της –υποτιθέμενης – εύρεσης ενός δαχτυλιόλιθου με διακόσμηση την προτομή του Αλέξανδρου από το Ρήγα και την έμπνευση του εθνεγέρτη να αποτυπώσει την παράσταση αυτή στο γνωστό του 563 Από τον τόμο Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία (1936-1946), στην ενότητα Τα γεγονότα και εγώ. 564 Βλέπε ενδεικτικά την ιστοσελίδα: http://www.safem.gr/%CE%92%CE%99%CE%92%CE%9B%CE%99%CE%91%CE%93%CE%99%CE%91% CE%9C%CE%91%CE%9B%CE%95%CE%9E%CE%91%CE%9D%CE%94%CE%A1%CE%9F/tabid/71/Default.asp x (ανάκτηση 18.8.2012)

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 462 μονόφυλλο (βλέπε κεφάλαιο 4.4.), καθότι αποτελεί «σύμβολο για το ελληνικό μεγαλείο»: «Μες την όμορφη παλικαρίσια μορφή του Μακεδόνα, οραματίστηκε το αντρείεμα των Ελλήνων, το ξανάνθισμα σ’ Ανατολή και Βορρά ενός νεογραικικού κράτους πάνω στα χνάρια του μακεδονικού πανελληνισμού…» (επισήμανση σε: Κούκιου –Μητροπούλου 2015:95). Μεταπολεμικά επίσης διάφοροι Νεοέλληνες συγγραφείς έγραψαν παιδικά βιβλία με πρωταγωνιστή τον Αλέξανδρο, όπως η Πηνελόπη Μαξίμου (1954) και ο Γιώργος Γεραλής, ο οποίος κάνει λόγο για το «Βασιλιά των Ελλήνων», τον Αλέξανδρο, κάτι που επαναλαμβάνει και στο δικό της παιδικό βιβλίο για τον Αλέξανδρο η Ελένη Δικαίου («Οι θεοί δεν πεθαίνουμε στην Πέλλα», Αθήνα, 1993, Καψωμάνης 2004: 182-184, 189). Ο Όμηρος Μπεκές έγραψε ένα ποίημα με θέμα αποκλειστικά τον Αλέξανδρο με τίτλο «Το τραγούδι του Μεγαλέξαντρου» (Αθήνα, 1959). Για το ποίημα αυτό εμπνεύστηκε σε μεγάλο βαθμό από τον Αλέξανδρο του ψευδο-Καλλισθένη, αναφέροντάς τον και ως «γιο θεού», ενώ προβάλλει έντονα και το έργο της διάδοσης του ελληνικού πολιτισμού. Ένα χρόνο αργότερα ο Ρίζος Β. Παπαρρίζος δημοσίευσε το ποίημα «Αντίλαλοι της Πέλλας», επικολυρικού χαρακτήρα και με έμφαση στις επικές συγκρούσεις και νίκες της στρατιάς του Αλέξανδρου. Ίδιου περιεχομένου είναι και το ποίημα του Δαμιανού Αμανατίδη «Ουκ έστιν άλλος» (Θεσσαλονίκη, 1980), με αξιοσημείωτη την επαναφορά σε αυτό του μοτίβου Αλέξανδρος –Ήλιος (Καψωμάνης 2004: 198). Ο Κώστας Βάρναλης (1884 -1974) στη συλλογή ποιημάτων του «Ελεύθερος Κόσμος» (1965) συμπεριλαμβάνει το ποίημα Η αληθινή Ελλάδα, στην πρώτη στροφή του οποίου παραθέτει αυτά, που θεωρούνται από πολλούς ως στοιχεία της Ελλάδας, ανάμεσά τους και ο Αλέξανδρος (για να ανατρέψει στη συνέχεια αυτήν την εικόνα, τονίζοντας πως μόνο αληθινό στοιχείο της Ελλάδας αποτελεί διαχρονικά ο λαός της): «-Ξένε, σε πληγώνει το μεγάλο φως, οι σοφοί προγόν’, οι στίχοι της Σαπφώς, πατριδολογάδες ρήτορες γαλιάντροι, στρατηγοί αλογάδες και Μεγαλεξάντροι;» Μετά το θάνατο του Βάρναλη, εκδόθηκε από το Γ. Π. Σαββίδη (1975) και η συλλογή των ποιημάτων του «Οργή λαού», στην οποία διαβάζουμε το ποίημα Η μόνη λύση (1969), όπου και ο Βάρναλης, ταλαιπωρημένος και αυτοσαρκαζόμενος, ξεσπά: Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 463 «Να τιμωριέμαι μοναχός για κάθε μου αμαρτία; Αχ! βόηθα, Τρέλα, χάρισέ μου ιδέα και μεγαλείο, να γίνω Μεγαλέξαντρος και να γελάω μονάχος. Να ‘χω γκαμήλες εκατό, κεφάλαια φορτωμένες, να σας κοιτάω χαιρέκακα, που ξέρετε πως όλα θα τα σαρώσει ο θάνατος κι ο Αλέξανδρος θα μένει!» Ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος το 1975 θα δημοσιεύσει το ποίημα Παραχάραξη, με το οποίο μας δίνει μια εικόνα ματαιότητας μεγαλείων και διαψεύσεων, μια εικόνα πεσιμισμού και απογοήτευσης μέσα σε ένα ασφυκτικό, αστυνομοκρατούμενο περιβάλλον: Τα άδεια, ανοιχτά συρτάρια μετά την έρευνα. Το σκοτάδι της κάμαρας με τις βαθειές εισπνοές του καθρέφτη. Απέναντι η κατάφωτη βιτρίνα του χασάπικου Και το παλιό χειραμάξι με το κέρινο ομοίωμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, χωρίς δόρυ και κράνος, ανάσκελα πλαγιασμένο στα σάπια πορτοκάλια . 565 Σε άλλες περιπτώσεις, η σύγχρονη νεοελληνική λογοτεχνία αναφέρεται στον Αλέξανδρο του μύθου με στοιχεία τοπικών παραδόσεων. Γράφει ο Καβαλιώτης συγγραφέας και ποιητής Πρόδρομος Μάρκογλου στη συλλογή διηγημάτων Διέφυγε το μοιραίον: «Απέναντι έβλεπα αυτό που οι ντόπιοι ονόμαζαν Ντικιλί Ντας κι άλλοι «η γούρνα του Βουκεφάλα». Ήταν μια πελώρια πέτρα, λαξεμένο μάρμαρο, που ψηλά είχε μια επιγραφή στα λατινικά. Ο θείος είπε: «Να, σ’ αυτήν τη γούρνα πότιζε το άλογό του ο Μέγας Αλέξανδρος, τον Βουκεφάλα». Θαύμαζα και σκεφτόμουν πόσο μεγάλος θα έπρεπε να ήταν ο Βουκεφάλας, για να φτάνει να πίνει νερό από μια τόσο ψηλή γούρνα. Χρόνια μετά διάβασα τη λατινική επιγραφή και παίζοντας έριξα μια πέτρα ψηλά, διαπιστώνοντας πως το μάρμαρο ήταν συμπαγές και δεν υπήρχε γούρνα. Αλλά οι μύθοι ήταν αναγκαίοι για να προσεταιρίζονται οι άνθρωποι τα πράγματα» 565 Το ποίημα σε Βελουδή 1977 (1989): ρθ΄, από τη συλλογή «Ποίηση ‘ 75», των Θ. Νιάρχου Α. Φωστεριάδη.

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 464 (Μάρκογλου 2003: 22. Βλέπε το κεφάλαιο 4.5. για την καταγραφή της συγκεκριμένης τοπικής παράδοσης). Στο ίδιο πλαίσιο, γράφει ο Καβαλιώτης ποιητής Χρήστος Τσελεπής στο ποίημα Της πόλης οι καημοί: «Χτες ανεβήκαμε και πάλι όλοι στη ράχη του Άγιου Σίλα, στου δάσους του καμένου το Σταυρό και στον παλιό τον πύργο του Αλέξανδρου. Από ψηλά διακρίνουμε καλύτερα τη δυστυχία. (Τσελεπής 2013:18) Κι άλλοτε πάλι στο ποίημα επανέρχεται το μοτίβο - γέννημα του αλεξάνδρειου μύθου, η Γοργόνα: Ζει, του Γιώργου Χρονά (1973): Ζεῖ ὁ βασιλιάς Ἀλέξανδρος; Ρώτησε ἡ γοργόνα τό ναύτη Κι ἐκεῖνος πού ’δενε τά σχοινιά ψηλά στά κατάρτια φώναξε: - Ζεῖ! Ζοῦσε δέ ζοῦσε, δεν ἤξερε Μά ἧταν ναύτης μόνος στή θάλασσα καί τά σχοινιά ἧταν γεμάτα ἁλάτι καί φυσοῦσε πολύ. (Χρονάς 2008: 23) Ακόμη, οι παρακάτω στίχοι από το ποίημα του Μ. Βέμη, Η σκουριά του Μεγαλέξανδρου, αποδίδουν άριστα το χαρακτήρα του Μακεδόνα βασιλιά, ως ασταμάτητου κατακτητή από τη μια πλευρά και ως οραματιστή –κτίστη από την άλλη: Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 465 «Κάτω από την περικεφαλαία ο αέρας της σκέψης του φυσούσε και γκρέμιζε φυσούσε και έκτιζε τα πάντα». (Νίνου 1980: 7). Ο Νομπελίστας ποιητής Οδυσσέας Ελύτης το 1985 δημοσιεύει το ποιητικό του έργο Ο Μικρός Ναυτίλος. Σε αυτό ο ποιητής ξεκινά ένα ταξίδι αναζήτησης του εαυτού του και του κόσμου που τον περιβάλλει, ένα ταξίδι αυτογνωσίας με διαστάσεις ελληνικές και οικουμενικές, που θα τον οδηγήσει στην αντιπαράθεση του άδικου, που καταδυναστεύει τον κόσμο, με την ελληνική και παγκόσμια τέχνη, τους συμβολισμούς του ελληνικού τοπίου και της ελληνικής παράδοσης. Στην αντιπαράθεση αυτή, ο ποιητής επιφυλάσσει για τον Αλέξανδρο διττό ρόλο, από την πλευρά του άδικου και από την πλευρά του αντιδότου του: στο άδικο, είναι από την έκτη σκηνή του β’ Προβολέα, όπου «Ο Μέγας Αλέξανδρος, έξω από τη σκηνή του, δίνει διαταγή να εξοντώσουν τον αφοσιωμένο του στρατηγό Παρμενίωνα». Από την άλλη πλευρά, στην ενότητα που ο αναζητητής αντλεί δύναμη και κουράγιο από τους διαχρονικούς συμβολισμούς του ελληνισμού (ΜΥΡΙΣΑΙ ΤΟ ΑΡΙΣΤΟΝ), ο ποιητής αναφέρεται και σε έναν μελαμψό έφηβο, που στη γυμνότητά του «παραμένει ωραίος πλάι σ’ όλων των λογιώ τα μπλε και τα μαύρα. Δυσδιάκριτος μέσα στο χριστιανισμό. Ανεύρετος μέσα στο μαρξισμό. Μικρός Μέγας Αλέξανδρος πάνω από το Αιγαίο που ενσαρκώνει και που το κύμα του δεν τελειώνει ποτέ». (Ελύτης 2002: 511, 541). Με τις παραπάνω αναφορές ο Ελύτης μας ξαναδίνει την αρχαία οπτική του «αρνητικού» και «θετικού» Αλέξανδρου: επανέρχεται το μοτίβο του άδικου και καχύποπτου βασιλιά, που δολοφονεί τον πιστό στρατηγό του, αλλά και το μοτίβο του αιώνιου έφηβου και κούρου Αλέξανδρου, έτσι όπως αποτυπώθηκε σε πλήθος αγαλμάτων της αρχαίας τέχνης, του αθάνατου συμβόλου που υπερίπταται πάνω από το Αιγαίο, τη θάλασσα που αποτελεί το φως, το χρώμα και την καρδιά του ελληνισμού κατά τον Ελύτη. Ο έφηβος –Αλέξανδρος ενσαρκώνει το Αιγαίο, επομένως ενσαρκώνει τον ελληνισμό, αειθαλλές σύμβολο της ωραιότητας και διαχρονίας του. Το πάντρεμα του εφήβου μικρού Μέγα Αλέξανδρου με το ελυτικό Αιγαίο αποτελεί μια από τις κορυφαίες στιγμές μετουσίωσης της μορφής του Μακεδόνα βασιλιά, μια από τις κορυφαίες στιγμές έκφρασης του διαχρονικού αλεξάνδρειου προτύπου από τον ποιητή του φωτός και των κυμάτων. Ένα ολιγοσέλιδο διήγημα για τον Αλέξανδρο σουρρεαλιστικού χαρακτήρα δημοσίευσε και ο Πάνος Κουτρουμπούσης με τίτλο «Ο Μεγαλέξανδρος στον Αλλόκοσμο», στη συλλογή «Ο προθάλαμος του Μυθογράφ» (1992). Εδώ ο Αλέξανδρος κατατάσσεται πάνω από όλους τους φανταστικούς ήρωες του συγγραφέα, προφανώς χάρη στις δάφνες του Μυθιστορήματος (βλέπε σχετική αναφορά σε Ασωνίτη 2008: 14).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 466 Ο Καψωμάνης στη διατριβή του για την νεοελληνική βιβλιογραφία με θέμα τον Αλέξανδρο διαπιστώνει πως για την περίοδο 1830 -2000 υπάρχουν συνολικά 71 έργα (βιβλία, τα άρθρα δεν συμπεριλαμβάνονται) με αποκλειστικό θέμα τον Αλέξανδρο, 48 ιστορικά και 23 λογοτεχνικά από Νεοέλληνες ιστορικούς, εκπαιδευτικούς – φιλολόγους, στρατιωτικούς, πανεπιστημιακούς και άλλους, γεγονός που καθιστά τον Αλέξανδρο ως το πιο μελετημένο και περισσότερο προβεβλημένο βιβλιογραφικά πρόσωπο της ελληνικής ιστορίας, αρχαίας, μεσαιωνικής και νεότερης, στοιχείο που αποδεικνύει την αναγνώριση της αξίας του από τους Νεοέλληνες . Επιπλέον, 566 παρατηρεί πως τα «προβληματικά» σημεία της ιστορίας του, δηλαδή τα σχετικά με το χαρακτήρα του, την υποτιθέμενη αλλαγή συμπεριφοράς του μετά τις κατακτήσεις της ανατολής, την εκτέλεση συνεργατών του ως προδοτών κ.λπ. η ελληνική βιβλιογραφία τα αντιμετωπίζει με επιφύλαξη –όταν τα αντιμετωπίζει - και με αμυντική διάθεση, η οποία στηρίζεται είτε σε στέρεα επιχειρήματα, είτε σε αφορισμούς, έναντι κυρίως αιτιάσεων ξένων μελετητών. Συμπεραίνει πως, ίσως, η τάση αυτή της νεοελληνικής βιβλιογραφίας να οφείλεται στη συναισθηματική φόρτιση των Νεοελλήνων ερευνητών –ειδικά των παλαιότερων - και στην πεποίθησή τους πως πράττουν εθνικό έργο. Από την άλλη πλευρά, διαπιστώνεται μια παράλληλη προβολή της ελληνικότητας της Μακεδονίας με αφορμή τον Αλέξανδρο μια και Βούλγαροι αρχικά και αργότερα οι Γιουγκοσλάβοι τη διεκδικούσαν από τα τέλη του 19 αιώνα και εξής. ου Επισημαίνεται ακόμη μια ιδιαίτερη έμφαση στα θετικά χαρακτηριστικά του Αλέξανδρου, ο οποίος προβάλλεται ως πρότυπο Έλληνα και ανθρώπου, ως φορέας ελληνικού πολιτισμού, μεγάλος πολέμαρχος και εθνικός ήρωας. Ο Αλέξανδρος χρησιμοποιούνταν πάντοτε ως σύμβολο από τη νεοελληνική διανόηση, ανάλογα με τις ιστορικές περιστάσεις και συνθήκες: έτσι, κατά τη διάρκεια του οράματος της Μεγάλης Ιδέας ο Αλέξανδρος υπήρξε βασικό σύμβολο του αγώνα για απελευθέρωση των αλύτρωτων Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο νικητής του εξ ανατολών εχθρού. Αλλά και μετά από μια εθνική συμφορά, όπως ήταν η Μικρασιατική Καταστροφή και το τέλος της Μεγάλης Ιδέας ή ο εμφύλιος πόλεμος, ο Αλέξανδρος πάλι λειτουργούσε ως μέσο εξυψωσης του εθνικού φρονήματος και ενότητας του ελληνικού λαού. Αντίστοιχα, ευρεία και εθνικού χαρακτήρα χρήση της μορφής του έγινε και γίνεται ακόμα και τώρα από τους Έλληνες ως απάντηση στην αμφισβήτηση της ελληνικότητας της Μακεδονίας από το κράτος των Σκοπίων. Επιπλέον, εμφανίζεται ως υπερασπιστής της συλλογικής εθνικής ταυτότητας απέναντι στις 566 Βέβαια στον κατάλογο αυτόν δεν συμπεριλαμβάνονται οι αυτόνομες εκδόσεις και μελέτες του Μυθιστορήματος του Αλέξανδρου, οι οποίες εξ αντικειμένου καταγίνονται με αυτόν, ειδικά στις εισαγωγές και τα σχόλια, που περιλαμβάνουν έναν πλούτο πληροφοριών για τη διαχρονική παρουσία του Μακεδόνα βασιλιά στον ελληνισμό και παγκοσμίως, όπως για παράδειγμα στη μελέτη του Βελουδή (Βελουδής 1989 (1977). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 467 αφομοιωτικές τάσεις της παγκοσμιοποίησης, παρόλο που ο ίδιος υπήρξε εκφραστής μιας ανάλογης παγκοσμιοποίησης με την πολιτική που άσκησε στην Ασία (Καψωμάνης 2004: 274-280). Από το 2000 ως και σήμερα υπήρξαν και νέες ελληνικές εκδόσεις για το Μέγα Αλέξανδρο, μελέτες και λογοτεχνήματα: Για του Αλέξανδρου τη Χάρη τιτλοφορείται το βιβλίο της Μαρίας Κοτοπούλη, μια μυθιστορηματική βιογραφία του Αλέξανδρου σε μορφή εφηβικού αναγνώσματος, μέσα από την αφήγηση ενός φανταστικού προσώπου, μιας νεαρής κοπέλας, ερωτευμένης με το βασιλιά, που μεταμφιέζεται σε αγόρι για να τον ακολουθήσει στη μακρινή ανατολή . Το 2004 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα Ο 567 Μέγας Αλέξανδρος και ο Σπιταμένης του Στέφανου Ευαγγελίου. Από το χώρο της παιδικής λογοτεχνίας κυκλοφόρησε το 2006 Ο Μέγας Αλέξανδρος και το Αθάνατο Νερό (εκδόσεις Σίρρις), ένα από τα πολλά παιδικά και εφηβικά βιβλία που εκδόθηκαν για τον Αλέξανδρο τα τελευταία χρόνια. Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς επίσης πως τα τελευταία χρόνια εκδόθηκαν και ορισμένα λογοτεχνικά βιβλία με κεντρικούς ήρωες πρόσωπα από την ιστορία του Αλέξανδρου. Στα βιβλία αυτά ο Αλέξανδρος έχει δευτερεύοντα ρόλο. Ενδεικτικά και μόνο, σημειώνω το βιβλίο του Δρ. Λεωνίδα Λ. Μπίλλη Οι σωματοφύλακες – Σύμβουλοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου (2014) και το βιβλίο της Βάσω Καλαμάρα Η Μεγάλη Ιέρεια Ολυμπιάς Μητέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου (εκδόσεις Ζαχαράκης 2015). Διάφορες επίσης μελέτες κυκλοφόρησαν για το Μακεδόνα βασιλιά: ο Γιώργος Δελέγκος συνέγραψε τη μελέτη Μέγας Αλέξανδρος –Η πορεία προς την Ώπι και την ουτοπία της Οικουμενικής Ενότητας (εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2005), η οποία περιστρέφεται γύρω από την ιδεολογία του Μακεδόνα βασιλιά. Μέγας Αλέξανδρος, Βασιλιάς των Μακεδόνων, τιτλοφορείται το βιβλίο του Μπόσιου Αθανάσιου από τις εκδόσεις Βολονάκη, Αθήνα, 2004, Μέγας Αλέξανδρος, από τη γη της Μακεδονίας έως τα πέρατα της Οικουμένης, συλλογικό έργο από τις εκδόσεις Alpha bank, Αθήνα 2010 (για τη νομισματοκοπία του Μακεδόνα βασιλιά), Ο άγνωστος Μέγας Αλέξανδρος του Γιώργου Χατζηδάκη και άλλων, εκδόσεις Αρχέτυπο, Θεσσαλονίκη 2004, Στους αργυράσπιδες του Μεγαλέξανδρου του Χαριλάου Αθ. Πατρίδα (Θεσσαλονίκη 2006), Μέγας Αλέξανδρος –ο οραματιστής στρατηλάτης των Παντελή Καρύκα και Δημήτρη Μαρκαντωνάτου (εκδόσεις Περισκόπιο 2012), με έμφαση στο στρατιωτικό Αλέξανδρο, 567 http://www.tovima.gr/books- ideas/article/?aid=143647&wordsinarticle=%ce%9c%ce%ad%ce%b3%ce%b1%cf%82%3b%ce%91%ce%bb %ce%ad%ce%be%ce%b1%ce%bd%ce%b4%cf%81%ce%bf%cf%82

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 468 Μέγας Αλέξανδρος –ένας ενσαρκωμένος Θεός του Γεράσιμου Καλογεράκη (εκδόσεις Δίον 2012), κ.α. (βλέπε και βιβλιογραφία παρόντος τόμου) . 568 Εν τέλει, στο χώρο της σύγχρονης ερευνητικής σκέψης στην Ελλάδα, ο Αλέξανδρος δείχνει να είναι πάντα επίκαιρος: Είναι χαρακτηριστικό πως στο βιβλίο Μέγας Αλέξανδρος ο βασιλιάς των Ελλήνων (έκδοση της Ενωμένης Ρωμηοσύνης σε επιμέλεια του Θεοφάνη Μαλκίδη, Θεσσαλονίκη 2013) επιχειρείται να αιτιολογηθεί η επιλογή του προσώπου λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών που βιώνει ο σύγχρονος ελληνισμός με την οικονομική και πνευματική κρίση, την απουσία ηγετών, καθώς και τη συνέχιση και διόγκωση της προπαγάνδας του κράτους των Σκοπίων, με στόχο την υφαρπαγή της ελληνικής ιστορίας και του…ίδιου του Μεγάλου Αλεξάνδρου (Μαλκίδης 2013: 6-7). Για άλλη μια φορά λοιπόν επιστρατεύεται ο Μακεδόνας βασιλιάς προκειμένου να χρησιμεύσει ως πρότυπο για τους νέους της Ελλάδας. Η διαχρονικότητα του φαινομένου είναι ομολογουμένως εντυπωσιακή. Αντίστοιχα, στο χώρο της λογοτεχνίας το πιο πρόσφατο έργο για τον Αλέξανδρο είναι το ιστορικό μυθιστόρημα της Γεωργίας Γαλάνη, «Ο ήλιος των δύο κόσμων» (2010). Στο μυθιστόρημα αυτό η νεαρή συγγραφέας, έχοντας ως πηγές της τους αρχαίους συγγραφείς και κυρίως τον Αρριανό, δεν αναπλάθει μόνο πετυχημένα τη ζωή και το έργο του μεγάλου Μακεδόνα, αλλά, προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα, επιχειρεί να αποκαλύψει τον Αλέξανδρο πίσω από τον Αλέξανδρο, τον άνθρωπο πίσω από το βασιλιά. Και τα καταφέρνει, παρακολουθώντας τις σκέψεις του, διεισδύοντας στα όνειρά του, χαράσσοντας το ψυχολογικό προφίλ του μέσα από γλαφυρούς διαλόγους, επεισόδια και μικρές στιγμές του βίου του. Κυρίως ξεδιπλώνει τον εσώτερο κόσμο του μέσα από τις επιστολές, που υποτίθεται ότι γράφει ο Αλέξανδρος στη μητέρα του, επιστολές που αυτή δε θα λάβει ποτέ: «Μάλλον αυτή είναι η τελευταία φορά που σου μιλάω. Ελπίζω μόνο να προλάβω να σου πω αυτά που θέλω …. Μου λείπεις! Μα ακόμα κι αν είχα χρόνο, ακόμα κι αν ο Δίας μου χάριζε μια ύστατη επιθυμία, αυτή δε θα ήταν να σε δω. Δε θα γυρνούσα στη Μακεδονία. Προτιμώ να σε θυμάμαι όπως πάντα ευχόμουν να είσαι, και γι’ αυτό δε θα γυρνούσα…..Κρίμα που δεν κατάλαβες ποτέ πόσο ανθρώπινος είμαι. Κρίμα που από μωρό προσπαθούσες να με πνίξεις στη θεϊκότητά μου, αγνοώντας ότι αυτό που μου έδινε αντοχή και δύναμη, για να γίνω ο Μέγας που πάντα ονειρευόσουν, ήταν ο άνθρωπος και όχι ο θεός που είχα μέσα μου. Κρίμα που ποτέ δεν κατανόησες πως αυτό που με έκανε θεό ήταν ο άνθρωπος που πάντα ήμουν…» 568 Βλέπε και τη συλλογή υλικού και βιβλίων σχετικών με τον Αλέξανδρο –με απεικόνιση των εξώφυλλών τους – του Οδυσσέα Γκιλή Μέγας Αλέξανδρος / Alexander the Great, προσβάσιμο στη διεύθυνση: http://documents.tips/download/link/-alexander-the-great (ανάκτηση 22.8.2016). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 469 (Γαλάνη 2010:561). Παράλληλα, κι άλλα διαχρονικά μοτίβα του Αλέξανδρου ξεπηδούν μέσα από τις σελίδες του έργου της Γαλάνη, όπως αυτό του Αλέξανδρου ως πρωταγωνιστή των Ελλήνων, κοσμοκράτορα και δημιουργού της ενωμένης οικουμένης, του Αλέξανδρου – Αχιλλέα, του ενάρετου βασιλιά, του Αλέξανδρου –Ήλιου (ενδεικτικά Γαλάνη 2010: 71-73, 155, 514-515, 546, 562, 566). Κι ο Αλέξανδρος συνεχίζει να εμφανίζεται ως μοτίβο στο δημιουργικό έργο σύγχρονων λογοτεχνών, συμβολίζοντας πολλές φορές την οικουμενικότητα και τη συναδερφοσύνη. Έτσι τον παρουσιάζει σε διήγημά του ο Καβαλιώτης λογοτέχνης Χρήστος Τσελεπής, περιγράφοντας μια φανταστική νυχτερινή επίθεση ντόπιων ακραίων Ελλήνων σε καταυλισμό ανατολιτών μουσουλμάνων προσφύγων, σε αντίθεση με τους ντόπιους που βοηθούσαν τους πρόσφυγες τη μέρα: «Όσοι έρχονταν το βράδυ, είχαν μια άλλη φυσιογνωμία, απότομη και παγερή. Ήτανε βλοσυροί στη συνοφρύωσή τους και αποσκοπούσαν στο κακό τους, ίσως και στην εξόντωσή τους. Κι ούτε λογάριαζαν οι ανιστόρητοι πως ήταν ξαδέρφια τους, στην ίδια φυλή ανήκαν, στην ίδια ομοεθνία κι ερχόταν από τα μέρη που είχε κατακτήσει ο Αλέξανδρος στα βάθη της Ανατολής, αυτός που είχε προσωνύμιο, όχι όπως τον λέγαν όλοι Μέγα, αυτοί τον λέγαν Μέγιστο. Ισκαντέρ Αλ Ακμπαάρ. Μόνο τον Αλλάχ αποκαλούσαν έτσι οι πιστοί του Ισλάμ. Ούτε καν τον Προφήτη τους» . 569 Στη σύγχρονη ελληνική ποίηση πάλι, ο Αλέξανδρος εξακολουθεί να αποτελεί μια πολυσήμαντη σταθερά. Η Δήμητρα Χριστοδούλου, στο ποίημα «Για ένα παιδί που κοιμάται» από τη συλλογή της Το κυπαρίσσι των εργατικών (1995), αναφερόμενη στις αναμνήσεις του μικρού Έλληνα βιοπαλαιστή – πρόσφυγα από την πρώην Σοβιετική Ένωση, γράφει: «Το δάσκαλο που πληρωνότανε με γάλα Μόλις θυμάται. Θυμάται κάτι ελληνικά από το στόμα του, Που τώρα εδώ ακούγονται αλλιώτικα. Όχι σαν βότσαλα γυαλιστερά μεγάλης θάλασσας, Όχι σαν ποδοβολητό του αλόγου Ενός ανίκητου στρατηλάτη, Αλλά να, σαν τα κέρματα στην τσέπη…» 569 Χρήστος Τσελεπής, Ο καταυλισμός, διήγημα, εφημερίδα «Πρωινή», 25.10.2014, Καβάλα.

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 470 Εδώ, ο ανίκητος στρατηλάτης Αλέξανδρος προβάλλεται ως σύμβολο της ελληνικής παιδείας, που έπαιρνε ο μικρός βιοπαλαιστής πίσω στη σοβιετική του πατρίδα, ως μία βασική εικόνα που έπλαθε με το νου του, όταν φανταζόταν την πατρίδα των προγόνων του, σε αντίθεση με τη σκληρότητα που βίωσε, όταν τελικά ήρθε σε αυτήν. Ο Σπύρος Μακρής δημοσίευσε το 1997 στο περιοδικό Αέροπος (τεύχος 16) ένα ποίημα –ύμνο στον Αλέξανδρο: «Αλέξανδρε αιώνων αναβάτη πολιτισμού Φειδίας είσαι μήτρα πανγαία είν΄ η σκέψη σου μηνύτρα Αδάμαστων Ελλήνων στυλοβάτη Υιέ ΄Αμμωνος, μέγα στρατηλάτη….» . 570 Η Ρίτα Τσιντίλη στην ποιητική της συλλογή «Ο Δρόμος» (εκδόσεις Σίσυφος, 2001), καταπιάνεται με το μύθο της Γοργόνας στο ποίημά της Μέγας Αλέξανδρος Ελλήνων Βασιλεύς, δίνοντάς του μια άλλη τροπή: «Όχι, μην το γυρέψεις να το μάθεις τώρα από το στόμα κάποιου ναύτη, Κλεοπάτρα… Ψάξε στη γη, στα σύγνεφα, στις θάλασσες και στα ποτάμια και στάλα – στάλα μάζεψε τ΄ αθάνατο νερό σε μαγικό ένα κύπελλο, όλο εκείνο το νερό τ΄ αθάνατο που σκόρπισαν η άγνοια κι η ανεμελιά σου…» 571 Η Κύπρια Κλαίρη Αγγελίδου στη συλλογή «Σαλαμίνιες Αύρες» (Λευκωσία, 2004) επαναφέρει το μοτίβο του Αλέξανδρου ως υπερασπιστή του ελληνισμού στο νησί της μαρτυρικής Κύπρου, που δέχτηκε τη βάρβαρη εισβολή του «Αττίλα»: «Τον στερηθήκαμε αλήθεια, τον Αλέξανδρο. Αυτός μπορούσε αστραπόβολος τα δεσμά να λύσει κραδαίνοντας το αργυρόηλο 570 http://safem.gr/index.php/eggrafa/logotexenia (ανάκτηση 28.12.2015). 571 http://safem.gr/index.php/eggrafa/logotexenia (ανάκτηση 28.12.2015). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 471 σπαθί του. Αυτός μονάχα, ναι αυτός, τα ποτάμια θα περνούσε καβαλλάρης αρχάγγελος, με ύμνους χερουβικούς να φέρει κλωνάρι ελιά από τον Πενταδάκτυλο κι ένα δελφίνι από τη Σαλαμίνα. Και μείς σ΄ αντάλλαγμα και πάλιν θα του δίναμε καράβια για να οργανώσει τις δικές του θάλασσες. Αυτές τις θάλασσες της Μικρασίας και της Κύπρου» . 572 Τέλος, ο ποιητής Κυριάκος Ζαχαρενάκης εκδίδει το 2008 το Έπος του Αλέξανδρου, πολύστιχο σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, βασισμένο στην αφήγηση κυριώς του Αρριανού και δευτερευόντως του Πλουτάρχου και του Διοδώρου. Μέσα από το έπος του Ζαχαρενάκη προβάλλεται ο Αλέξανδρος ως ηγέτης των Ελλήνων και κοσμοκράτορας, ένας άνθρωπος πέρα από τα ανθρώπινα όρια. Ωστόσο ο Ζαχαρενάκης δε διστάζει να αναφερθεί και στα σκοτεινά σημεία της ζωής του Μακεδόνα: Σαν κράτησ’ ο Αλέξανδρος το σκήπτρο του στο χέρι, εσκέφθηκε τους Ελληνες και τι να τους συμφέρει. Κατέβηκε σαν αστραπή στου Νότου την Ελλάδα και στην Αθήνα τίμησε την Αθηνά Παλλάδα. Οι πόλεις, όταν έφτασε, λαμπρά τον εδεχτήκαν και στο σκοπό του με χαρά και σιγουριά ταχτήκαν. ΟΙ Ελληνες, που γνώρισαν τον νέο Μακεδόνα, την αρχηγία της στρατιάς εδώσαν και σ’ αυτόνα…. 572 http://safem.gr/index.php/eggrafa/logotexenia (ανάκτηση 28.12.2015). Στην ίδια διεύθυνση μπορεί να βρει κανείς περισσότερα ποίηματα.

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 472 4.6.2. Οι απεικονίσεις του Αλέξανδρου στη νεότερη και σύγχρονη τέχνη Ήδη, κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, εμφανίζονται σποραδικά και άλλες μορφές καλλιτεχνικής αποτύπωσης του Αλέξανδρου, πέρα από τις μεταβυζαντινές τοιχογραφίες ναών και τις μικρογραφίες χειρογράφων και εκδόσεων. Έτσι, το μοτίβο του Αλέξανδρου Δρακοκτόνου εμφανίζεται σε ανάγλυφη παράσταση ασημένιας θήκης ου σπαθιού, έργο του Δημήτρη Δαβαρούχα των αρχών του 19 αιώνα (σήμερα στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, εικόνα 92, Νίνου 1980: 85). Επίσης, τα ελληνικά αργυροχοεία της Κωνσταντινούπολης, κατά το 18 -19 αιώνα, που φιλοτεχνούσαν εκκλησιαστικά ο ο σκεύη, αφιερώματα και άλλα αντικείμενα, επιλέγουν ορισμένες φορές ως διακοσμητικά θέματα μορφές της αρχαιότητας και του μεσαιωνικού ελληνισμού, όπως η Αθηνά, ο Διόνυσος, ο Μέγας Κωνσταντίνος, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος και βέβαια ο Μέγας Αλέξανδρος. Καθίσταται σαφές πως στην προκειμένη περίπτωση οι απεικονίσεις αυτές επιλέγονται συνειδητά ως σύμβολα εθνικής ταυτότητας και σύνδεσης με το ένδοξο παρελθόν για τους υπόδουλους Ρωμιούς της Πόλης και όχι μόνο (Καραμπελιάς 2015:136-137, Μεράντζας 2008). Για παράδειγμα, μια απεικόνιση της προτομής του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο εσωτερικό πιάτου από φαγεντιανή, με τη συνοδευτική επιγραφή ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ, συνδέεται, επίσης, με παρόμοιους συμβολισμούς (εικόνα 93, Λαογραφικό –Ιστορικό Μουσείο Λάρισας). Το πιάτο ήταν παραγγελία των αδερφών Καλοκαιρινού από τη Σύρο σε αγγλικό εργαστήριο και φιλοτεχνήθηκε το 1878. Είναι πολύ πιθανόν η παραγγελία αυτή να συνδέεται με την έξαρση του μακεδονικού ζητήματος εκείνης της εποχής, μετά τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου και το Συνέδριο του Βερολίνου. Ο Αλέξανδρος απεικονίζεται σε προφίλ, με κράνος με λοφίο και ανάγλυφο δράκο ως διακόσμηση. Κάτω από το πρόσωπό του απεικονίζονται κεραυνοί. Περιμετρικά, στο περιχείλωμα του πιάτου, απεικονίζονται οι στρατηγοί του Αλέξανδρου με τις αντίστοιχες επιγραφές τους, Σέλευκος, Κάσσανδρος, Πτολεμαίος, Αντίγονος, καθώς και η Αθηνά. Απεικονίζονται ακόμη τρόπαια, δέσμες από όπλα και κλαδιά ελιάς. Φαίνεται πως ο σχεδιατής της διακόσμησης του πιάτου χρησιμοποίησε ως πρότυπο το επίτιτλο κόσμημα με την κεφαλή του Αλέξανδρου στο βιβλίο «Αρχαία Αλεξάνδρεια» του Κωνστάντιου, αρχιεπισκόπου Σιναίου (Μόσχα, 1803), το οποίο είναι σχεδόν όμοιο. Οπωσδήποτε, καλλιτεχνικά οι απεικονίσεις του Αλέξανδρου τόσο στο πιάτο, όσο και στο βιβλίο του Κωνστάντιου, βρίσκονται σε διάλογο με το μονόφυλλο του Ρήγα (Γκράτζιου 1982: 146-147, Λιβιεράτου 2005: 59). Ένα ακόμη παράδειγμα απεικόνισης του Αλέξανδρου, λαϊκού χαρακτήρα αυτή τη φορά, αποτελεί το εργόχειρο μιας Ελληνίδας του Πόντου, της Χαρίλειας Βαπορίδου, από τη Σινώπη. Το εργόχειρο βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας. Απεικονίζει το επεισόδιο της συνάντησης του Αλέξανδρου με το Διογένη και Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 473 φιλοτεχνήθηκε το 1901. Ο Αλέξανδρος στέκεται δίπλα στο άλογό του και σε δύο αξιωματικούς του, κοιτάζει προς την πλευρά του Διογένη, ο οποίος κάθεται σε άνετη στάση μπροστά στο πιθάρι του, επιδεικνύοντας μάλλον μια αδιαφορία. Η απεικόνιση του επεισοδίου αποδεικνύει τη δημοφιλία των ιστοριών του Αλέξανδρου ακόμη και στον απομακρυσμένο από τον εθνικό κορμό ελληνισμό του Πόντου (ευχαριστώ τον κ. Αντίκα Θεόδωρο για την επισήμανση του εργόχειρου). Παράλληλα ο Αλέξανδρος συνέχισε να αποτελεί έμπνευση για τους Έλληνες καλλιτέχνες. Ένας από αυτούς ήταν και ο λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος Χατζημιχαήλ (1870-1934), για τον οποίο αναφέρεται πως στις Απόκριες ντυνόταν πάντα Μέγας Αλέξανδρος, παρασέρνοντας και τα παιδιά, τα οποία ντύνονταν Μακεδόνες στρατιώτες, υπάρχουν μάλιστα και φωτογραφίες τους από τη Σμύρνη (Ματθιόπουλος 1997: 676, Καρακατσάνη –Μακρής 2006: 29-30). Ο Θεόφιλος «πίστευε, ντυνόταν και ζωγράφιζε τον Αλέξανδρο με έναν ακλόνητο νατουραλιστικό τρόπο…συμπληρώνοντας με τα έργα του τις τελευταίες ψηφίδες της διασκορπισμένης και εντούτοις ενιαίας παράδοσης για το Μεγαλέξανδρο…» (Ματθιόπουλος 1997: 678). Ο ζωγράφος δημιούργησε μια σειρά από τοιχογραφίες με θέμα το Μεγαλέξανδρο: 1. Ο Μέγας Αλέξανδρος μάχεται εναντίον των άγριων Ινδών (1910) 2. Ο Μέγας Αλέξανδρος αναχωρεί από την Περσία με τα φουσάτα του. Ζήτω ο Μέγας Αλέξανδρος ο Αυτοκράτωρ του Κόσμου που έλεγε: αγαπημένοι μου Έλληνες Μακεδόνες ή ταν ή επί τας 3. Μέγας Αλέξανδρος ο Αυτοκράτωρ του Παλαιού Κόσμου (τοιχογραφία στο καφενείο «Κάραβος», Πορταριά Πηλίου) 4. ζωγραφιά με μισοσβυσμένη επιγραφή στο εσωτερικό του σπιτιού του Μ. Ζόλκου στη Νάπη Μυτιλήνης 5. Ο Μέγας Αλέξανδρος, (σε ξύλο, Αθήνα, συλλογή Ποταμιάνου), 6. Εισβολή του Μεγάλου Αλεξάνδρου εις την Περσίαν του στρατηγού αυτού Πτολεμαίου και των Μακεδόνων παρά τον Γρανικόν ποταμόν (1927, λάδι σε χαρτόνι, συλλογή Ελευθεριάδη, Πέτρα Μυτιλήνης), 7. Η μεγάλη μάχη του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των Μακεδόνων με τους άγριους Ινδούς (λάδι σε χαρτόνι, συλλογή Ελευθεριάδη, Πέτρα Μυτιλήνης), 8. Ο Μέγας Αλέξανδρος εις 222 π.Χ. (συλλογή Ποταμιάνου), 9. Μάχη του Μεγάλου Αλεξάνδρου και του Μιθριδάτη (1927, συλλογή Τ. Ελευθεριάδη, Πέτρα Μυτιλήνης). Επίσης, ένα 573 ακόμη έργο του Θεόφιλου, ο καβαλάρης Αλέξανδρος σε ανοιχτό κάμπο, προέρχεται από την περιοχή του Βόλου κι σε αυτό απαντούν όλα τα γνωστά χαρακτηριστικά της απεικόνισης του Αλέξανδρου των έργων του, με την εξαίρεση του μουστακιού (εικόνα 94). Στη ζωγραφική αυτή σύνθεση η αίσθηση της ορμής επιτείνεται από τα σύννεφα πάνω δεξιά και τους κυματισμούς του νερού χαμηλά, στα πόδια του αλόγου. Τέσσερις Μακεδόνες στρατιώτες κινούνται στο βάθος παράλληλα με τον Αλέξανδρο, η πανοπλία του οποίου αναδεικνύεται χάρη στη δύναμη των χρωματικών αντιθέσεων 573 Απεικόνισεις των δύο τελευταίων έργων στο λεύκωμα Θεόφιλος, έκδοση Εμπορικής τράπεζας Ελλάδας, Αθήνα, 1966.

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 474 (Ματθιόπουλος 1997: 678-681). Το έργο αυτό θα μετουσιωθεί σε τραγούδι το 1976 σε μουσική Νότη Μαυρουδή (βλέπε παρακάτω, κεφάλαιο 4.6.3). Όσο για τον ίδιο το Θεόφιλο –Αλέξανδρο, όπως σημειώνει η Νίκη Λοϊζίδη, φωτογραφημένος και απεικονιζόμενος από τον Τσαρούχη με περικεφαλαία, δόρυ και ασπίδα, «παγιδευμένος στις ξεθωριασμένες μνήμες του αλλά ζωντανός και οικείος, δεν είναι ένας νεοέλληνας Αλέξανδρος αλλά ο Μέγας Αλέξανδρος των Νεοελλήνων». Αξίζει να σημειωθεί ακόμα 574 πως κι ένας άλλος καλλιτέχνης, ο σκηνογράφος Τάσος Ζωγράφος (1926-2011) απεικόνισε το Θεόφιλο ως γίγαντα Μέγα Αλέξανδρο πάνω στη Μυτιλήνη, να κρατά ασπίδα με τη Γοργόνα των ελληνικών θαλασσών σε μια ζωγραφική σύνθεση με τίτλο «η αποθέωση του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ» (εικόνα 95). Έτσι, έχουμε άλλο ένα νεότερο παράδειγμα συγκρητισμού της μορφής του Αλέξανδρου με έναν Έλληνα μιμητή του. Ο Μικρασιάτης Φώτης Κόντογλου πάλι, ένας άλλος μεγάλος λαϊκός ζωγράφος και εκφραστής της βυζαντινής τεχνοτροπίας στη λαϊκή ζωγραφική, απεικόνισε - ανάμεσα σε άλλες ιστορικές προσωπικότητες του ελληνισμού - και τον Αλέξανδρο, σε τοιχογραφίες του δημαρχείου Αθηνών είτε ως μεμονωμένη μορφή (εικόνα 96) είτε σε πολυπρόσωπη σύνθεση να δαμάζει το Βουκεφάλα, με τον πατέρα του Φίλιππο παρόντα (οι συνθέσεις αυτές εκτελέστηκαν στα 1938-39, βλέπε Καρακατσάνη –Κοψίδης 2006: 49, 106, 116-117). Η επιλογή του Αλέξανδρου, του Φιλίππου, του Άρατου του Σικυώνιου, του Φιλοποίμενος, του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου από τον Κόντογλου για αυτόν το μυθολογικό –ιστορικό κύκλο του δημαρχείου των Αθηνών δεν είναι τυχαία: ο Κόντογλου θέλει να προβάλλει όλους τους ενωτικούς ηγέτες του ελληνισμού διαχρονικά (Κωτίδης 1993:111). Ακόμη, ο Κόντογλου απεικόνισε τον Αλέξανδρο να πορεύεται μέσα στη φύση σε μια λιθογραφία της ποιητικής συλλογής ενός φίλου του (εικόνα σε Παχή 2011: 90 -91). Επιπλέον, αγιογράφησε σε τοιχογραφία τη γνωστή παράσταση με τον Άγιο Σισώη μπροστά στον τάφο του Αλέξανδρου τόσο στο ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στην πόλη της Ρόδου (αυτός ή οι συνεχιστές του, βλέπε κεφάλαιο 4.3.), όσο και στο παρεκκλήσι της Αγίας Ειρήνης της οικογένειας Πεσμαζόγλου στην Αθήνα (Μέρτζος 2009: 33). Ο Κόντογλου συνειδητά πρόβαλλε τον Αλέξανδρο και το Φίλιππο ως ενωτικούς ηγέτες του ελληνισμού διαχρονικά, ως «Πανέλληνες». Η επιλογή αυτή σε συμβολικό επίπεδο δεν είναι άσχετη και με την προσφυγική –μικρασιατική καταγωγή του ίδιου του Κόντογλου, μια και η περίοδος δράσης του συμπίπτει με την περίοδο ενσωμάτωσης των Μικρασιατών προσφύγων στο ελληνικό κράτος και της ένταξής τους στον εθνικό κορμό (Κωτίδης 1993: 111). Ο Κόντογλου πάλι αναφέρει και μια 574 http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=95131&wordsinarticle=%ce%9c%ce%ad%ce%b3%c e%b1%cf%82%3b%ce%91%ce%bb%ce%ad%ce%be%ce%b1%ce%bd%ce%b4%cf%81%ce%bf%cf%82 Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 475 προφορική παράδοση για τον «επαναστάτη στρατηγό» του Μεγάλου Αλεξάνδρου (Παπαθανάση –Μουσιοπούλου 1988: 98). Τέλος, στο έργο του «Έκφρασις της Ορθοδόξου Εικονογραφίας» περιγράφει το εικονογραφικό θέμα με τον όσιο Σισώη πάνω από τον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου: «μαρμάρινος τάφος ἀνεωγμένος καί μέσα εἰς αὐτόν τό σκέλεθρον τοῦ Μ. Ἀλεξάνδρου. Καί ἂνωθεν αὐτοῦ ὁ ἀββάς Σισώης, γέρων φαλακρός πλατυγένειος, ἵσταται ἐξεστηκώς καί δακρύων. Καί εἰς τόν οὐρανόν τῆς εἰκόνος αὔτη ἡ ἐπιγραφή: Σισώης, ὁ μέγας ἐν ἀσκηταῖς, ἒμπροσθεν τοῦ τάφου τοῦ βασιλέως τῶν Ἑλλήνων Ἀλεξάνδρου, τοῦ πάλαι λάμψαντος ἐν δόξη, φρίττει καἰ τό ἂστατον τοῦ καιροῦ καί τῆς δόξης τῆς προσκαίρου λυπηθείς, ἰδού κλαίει: Ορῶν σε, τάφε, δειλιῶ σου τήν θέαν, καί καρδιοστάλακτον δάκρυον χέω, χρέος τό κοινόφλητον εἰς νοῦν λαμβάνων. Πῶς οὖν μέλλω διελθεῖν πέρας τοιοῦτον; Αἲ. αἲ, τις δύναται φυγεῖν σε;» (Αικατερινίδης 1996: 32). Ο ποιητής Νίκος Εγγονόπουλος, κύριος εκπρόσωπος του ποιητικού κινήματος του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα, είναι ένας από τους μεγάλους σύγχρονους Έλληνες ζωγράφους που απαθανάτισε τον Αλέξανδρο στο έργο του με τον τίτλο «Αλέξανδρος Φιλίππου και οι Έλληνες πλην Λακεδαιμονίων». Πρόκειται για το συνοδευτικό επίγραμμα των αναθημάτων που έστειλε ο Αλέξανδρος στον Παρθενώνα μετά την πρώτη νίκη του εναντίον των Περσών στη μάχη του Γρανικού ποταμού. Χαρακτηριστικό της ζωγραφικής του Εγγονόπουλου είναι τα απρόσωπα κεφάλια των μορφών. Ένας ακόμα πίνακας του Εγγονόπουλου με θέμα τον Αλέξανδρο συνοδεύεται και από τη μορφή του Παύλου Μελά, ήρωα του Μακεδονικού Αγώνα εναντίον των Βουλγάρων, σε μια σύνθεση που θέλει να τονίσει τη διαχρονική πατριωτική διάσταση που έχει η υπόθεση της Μακεδονίας για τους Έλληνες (εικόνα 97). Ένας ακόμα σύγχρονος Έλληνας ζωγράφος που απεικόνισε τον Αλέξανδρο είναι ο Αλέκος Φασιανός, ενώ ιδιαίτεροι είναι οι πίνακες του Χρύσανθου Μποσταντζόγλου ή αλλιώς Μποστ, γνωστού γελοιογράφου, στιχουργού και ζωγράφου του 20 αιώνα. Σε έναν από αυτούς, εν είδει αναμνηστικής φωτογραφίας, ποζάρουν ο ου Αλέξανδρος με το φιλόσοφο Διογένη στην Κόρινθο, ως διαχρονικά σύμβολα δύο κύριων χαρακτηριστικών του ελληνισμού, της παλικαριάς και του φιλοσοφημένου τρόπου ζωής. Σε έναν άλλο, με τον ίδιο τρόπο απόδοσης, απεικονίζονται ο Αλέξανδρος με την αδερφή του τη Γοργόνα στη Θεσσαλονίκη, όπως υποδηλώνεται και από το Λευκό Πύργο στο βάθος. Αξίζει να σημειωθεί πως η ονομασία της πόλης δόθηκε

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 476 ακριβώς από το όνομα της αδερφής του Αλέξανδρου. Η Γοργόνα έγινε σύμβολο της ναυτικής παράδοσης των Ελλήνων. Και σε αυτόν τον πίνακα του Μποστ επιτυγχάνεται μια αξιομνημόνευτη διαχρονικότητα,όπως και στον πίνακα με το Διογένη (εικόνα 575 98). Το ίδιο ισχύει και για έναν ακόμη πίνακά του, σήμερα στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Ερευνών, στον οποίο απεικονίζεται ο Αλέξανδρος με τη Ρωξάνη. Μια ιδιαίτερη εικαστική απεικόνιση του Αλέξανδρου ως καβαλάρη αποτελεί ο πίνακας του Πάνου Βαλσαμάκη (1900-1986) που εκτίθεται στο μουσείο Βορρέ (εικόνα σε Παχή 2011: 177). Οι μορφές αποδίδονται εντελώς αφαιρετικά και γεωμετρικά, ένα λοφίο μιας ανύπαρκτης περικεφαλαίας είναι το στοιχείο στη μορφή του καβαλάρη που παραπέμπει στον Αλέξανδρο. Άλλα παραδείγματα σύγχρονων ζωγραφικών απεικονίσεων του Αλέξανδρου αποτελούν οι πίνακες των Αλέξανδρου Αλεξανδράκη και Γιάννη Νίκου, που τον απεικονίζουν στη Μάχη του Γρανικού και ο πίνακας του Γ. Προκοπίου, που τον απεικονίζει στη μάχη της Ισσού . Τέλος, ένα ακόμη ζωγραφικό 576 έργο, στο οποίο αξίζει να γίνει αναφορά είναι μια σύνθεση «ελληνικότητας» - θα μπορούσε να πει κανείς -του αγιογράφου Ιωάννη Βράνου, με κυρίαρχες μορφές τον Αλέξανδρο και τον Αριστοτέλη και βασικά θέματα την εκστρατεία στην Ανατολή, αλλά και τους προχριστιανικούς και χριστιανούς Έλληνες φιλοσόφους (εικόνα 99). Σε μια παρόμοια ζωγραφική σύνθεση της ιστορικότητας της Μακεδονίας του ίδιου καλλιτέχνη, ανάμεσα πάλι σε άλλες ιστορικές μορφές και τόπους, όπως ο Φίλιππος, η Θεσσαλονίκη και η Πέλλα, ο Αλέξανδρος απεικονίζεται έφιππος με τη λεοντή και πυρωμένος στο χρώμα του ήλιου. Σε ποικίλα ακόμα καλλιτεχνήματα της νεοελληνικής τέχνης των αρχών του 20 ου αιώνα αποτυπώνεται η μορφή του Αλέξανδρου: ο Σωτήρης Χρηστίδης, στις αρχές του 20 αιώνα, φιλοτέχνησε λιθογραφία με θέμα το γάμο του Αλέξανδρου με τη Ρωξάνη. ου Ένα κέντημα λαϊκής τέχνης από την Αθήνα του 1902, οικογενειακό κειμήλιο της Βάντας Χατζάκου, παριστάνει τον Αλέξανδρο με το Ναπολέοντα να δαφνοστεφανώνονται από την προσωποποιημένη Ελλάδα με υπέρτιτλο: Η ΕΛΛΑΣ ΠΡΟΣ ΤΑ ΤΕΚΝΑ ΤΗΣ (εικόνα 100, Αικατερινίδης 1986: 30). Άλλωστε, η μορφή του Μεγαλέξανδρου εμφανίζεται και στη διακόσμηση πλούσιων αρχοντικών της περιοχής της Μακεδονίας, όπως για παράδειγμα στην οικία –αρχοντικό των κληρονόμων του 575 Η Γοργόνα και ο Αλέξανδρος αποτέλεσαν και το μοτίβο μιας διαφήμισης με δημιουργό τον Μποστ: ο αναγνώστης Σ. Ράνης επισημαίνει τη διαφήμιση αυτή του Μποστ για ένα παλιό πατσατζίδικο της Αθήνας με ονομασία «Μέγας Αλέξανδρος» σε επιστολή του προς την εφημερίδα «Η Καθημερινή», με αφορμή την ψήφιση του Αλέξανδρου από το ελληνικό τηλεοπτικό κοινό ως του σημαντικότερου Έλληνα σε ψηφοφορία που διηνήργησε ο ραδιοτηλεοπτικός σταθμός ΣΚΑΙ το 2009 (βλέπε και κεφάλαιο 4.7.http://www.kathimerini.gr/714520/opinion/epikairothta/arxeio-monimes-sthles/grammata- anagnwstwn) 576 http://www.safem.gr/index.php/polymesa/ergaellinwn Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 477 Κωνσταντίνου Σωσσίδη στο Νυμφαίο της Φλώρινας, όπου σε τοιχογραφία δωματίου απεικονίζεται ο Μέγας Αλέξανδρος ως άγαλμα με περικεφαλαία, ασπίδα και χλαμύδα, ανάμεσα σε μυθολογικές μορφές. Εντυπωσιακό στοιχείο αποτελεί το ότι στο δεξί του χέρι κρατά τη σφαίρα της οικουμένης, όπως ακριβώς απεικονιζόταν και στην αρχαιότητα. Ο Αλέξανδρος στέκεται πάνω σε κιονόσχημο βάθρο, το οποίο φέρει το όνομά του: Ἀλέξανδρος ὁ μέγας. Η τοιχογραφία αυτή φιλοτεχνήθηκε από το ζωγράφο 577 Νικόλαο Παπαγιάννη ανάμεσα στο 1917-1924 . Ο Αλέξανδρος εμφανίζεται και σε άλλες μορφές τέχνης: στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1920 ο μεγάλος Έλληνας γλύπτης Γιαννούλης Χαλεπάς (1851-1938) φιλοτέχνησε δύο αμφίπλευρα γλυπτά στα πρότυπα των αρχαίων αμφιπρόσωπων ερμαϊκών στηλών, το ένα σε γύψο με τίτλο Ο Μέγας Αλέξανδρος ζων και νεκρός και το άλλο σε πηλό με τον Αλέξανδρο στη μια πλευρά και την Αγία Βαρβάρα στην άλλη, που βρίσκεται σήμερα στην Εθνική Πινακοθήκη (εικόνα 101). Τα γλυπτά αυτά ανήκουν σε ένα ευρύτερο κύκλο δημιουργίας μέσα από τον οποίο ο Χαλεπάς επιδίωξε, όπως ο ίδιος δήλωσε, να «αποδείξει τους δεσμούς του αρχαίου με το νέο θρήσκευμα» (Μπόλης 2008: 96). Σημαντική θέση στην εικαστική απεικόνιση του Αλέξανδρου κατέχει και το πολύμορφο έργο του σύγχρονου καλλιτέχνη Ευθυμίου Βαρλάμη με τίτλο «Αλέξανδρος 2000», που περιλαμβάνει πάνω από 1500 εικαστικά έργα, γλυπτά, αλλά και βίντεο και μουσικές παραγωγές . Στο έργο του Βαρλάμη προβάλλεται ο Αλέξανδρος με όλα τα 578 γνωστά συνοδευτικά μοτίβα του: κοσμοκράτορας, αποθεωμένος, με τη Γοργόνα, με το Βουκεφάλα, κερασφόρος και άλλα. Επιπρόσθετα, το πορτραίτο του Αλέξανδρου, μαζί με αυτό του Φιλίππου και του Αριστοτέλη, εμφανίζεται και σε βιτρώ του κλιμακοστασίου του Υπουργείου Μακεδονίας –Θράκης στη Θεσσαλονίκη (Μυλωνά 1992: 366). Ακόμη, ο γλύπτης Δημήτρης Αρμακόλας (1939-2009) φιλοτέχνησε δύο πανομοιότυπα έργα για τον Αλέξανδρο σε μπρούτζο (1996, σήμερα στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών) και σε γύψο (1997), στα οποία η μορφή του Μακεδόνα βασιλιά, καβάλα στο 577 http://invenio.lib.auth.gr/record/26937?ln=el (ανάκτηση 19.8.2012). Η απεικόνιση της μορφής του Αλέξανδρου εντάσσεται σε μια μακρά παράδοση απεικόνισης μυθολογικών και ιστορικών μορφών του ελληνισμού καθώς και μνημείων της αρχαιότητας στον εσωτερικό ζωγραφικό διάκοσμο των αρχοντικών της Μακεδονίας, ως σύνδεση με το ιστορικό παρελθόν, ιδιαίτερα κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της σύνθεσης «Ελληνικό Πάνθεο» με απεικονίσεις της αρπαγής της Περσεφόνης, του Κολοσσού της Ρόδου, του Ασκληπιού και άλλων μορφών από τον εσωτερικό διάκοσμο του αρχοντικού Κανατσούλη στη Σιάτιστα το 1811. Βλέπε περισσότερα σε Ν. Κ.Μουτσόπουλου «Τα αρχοντικά της Μακεδονίας: 15 -19 αιώνας» και Ευθυμία Γεωργιάδου –Κούντουρα «Η ος ος λαϊκή Τέχνη της Μακεδονίας», άρθρα στο συλλογικό έργο «Η Νεότερη και Σύγχρονη Μακεδονία», επιμέλεια Ιωάννη Κολιόπουλος, Ιωάννης Χασιώτης, εκδόσεις Παπαζήση και Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, τόμος Α΄ -Η Μακεδονία κατά την Τουρκοκρατία, σελ. 214-307 και 308-325 αντίστοιχα. 578 http://www.warlamis.gr/drasthriothtes.html Η μεγάλη έκθεση του Βαρλάμη έγινε στο πλαίσιο του θεσμού της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης στη Θεσσαλονίκη το 1997.

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 478 Βουκεφάλα, ξεπηδά μέσα από ένα συμπαγή όγκο, ο οποίος στη βάση του φέρει πλάκα με το όνομά του –Αλέξανδρος Φιλίππου -, ιωνικό και δωρικό κίονα και άλλες μορφές - σύμβολα του αρχαιοελληνικού πολιτισμού και της περσικής αυτοκρατορίας. Αντίθετα, έργο λαϊκής τέχνης αποτελεί η ανάγλυφη προτομή του κερασφόρου Αλέξανδρου από τον Ηλία Πράσατζη από το χωριό Καλή Βρύση Δράμας (1994, Αικατερινίδης 1996:28). Τη μορφή του έφιππου κονταρομάχου Αλέξανδρου βλέπουμε σε σειρά σταμπωτών επιτοίχιων διακοσμητικών καλυμμάτων, που αποτελούσαν έργα παραδοσιακών εργαστηρίων από τον Τύρναβο της Θεσσαλίας. Μάλιστα η πάντα του Μεγαλέξανδρου ήταν πρώτη στην προτίμηση των αγοραστών και χρησιμοποιήθηκε για τη διακόσμηση πολλών ελληνικών, αστικών και μη, σπιτιών από τις αρχές του 20 αιώνα ως τις ου αρχές περίπου της δεκαετίας του ’60. Πιθανόν το πρότυπο της εικονογράφησης να ήταν κάποια λαϊκή λιθογραφία της εποχής. Το μήκος των σταμπωτών αυτών υφασμάτων είναι συνήθως μεταξύ 1,60 και 2 μέτρα, το υλικό τους από βελούδο ή βαμβακερό κάμποτ και η τεχνική της απεικόνισης των παραστάσεων γινόταν με ξυλότυπους και με ζωγραφική με πινέλο. Στο Λαογραφικό -Ιστορικό Μουσείο Λάρισας υπάρχουν αρκετά παραδείγματα διαφόρων εργαστηρίων του Τυρνάβου, ενώ εκτίθενται δύο από αυτά, έργα του εργαστηρίου του Θεμιστοκλή Ιωαννίδη τη δεκαετία 1920-30. Κεντρική μορφή της σύνθεσης είναι ο έφιππος Μέγας Αλέξανδρος σε έναν Βουκεφάλα που ανασηκώνεται στα πίσω πόδια του (εικόνα 102). Το δεξί χέρι του Αλέξανδρου είναι υψωμένο και κραδαίνει το δόρυ, το οποίο σε άλλες συνθέσεις φέρει διακριτικά στο πίσω τελείωμά του ένα μικρό σταυρό. Σε διαγώνια διάταξη, με αφετηρία το σημείο που στέκεται ο Βουκεφάλας, απεικονίζονται οι ποταμοί Τίγρης και Ευφράτης. Συμπληρωματικά, πάνω αριστερά απεικονίζεται ζεύγος ερωτευμένων νέων και δεξιά φτερωτή γυναικεία μορφή και ερωτιδέας μαζί με πλούσια απεικόνιση χλωρίδας και πανίδας (Βαφειαδάκη 1997: 129, 141-146). Μια παρόμοια σύνθεση, αν και αρκετά πιο απλοποιημένη και μικρότερων διαστάσεων, αλλά με απαράλλαχτο το βασικό μοτίβο του έφιππου Αλέξανδρου, υπάρχει και στη συλλογή του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου της Αθήνας . 579 Η μορφή του Αλέξανδρου φιλοτεχνήθηκε σε πολλές περιπτώσεις ως ολόγλυπτος ανδριάντας, όπως ο έφιππος ανδριάντας του Μεγαλέξανδρου στην παραλία Θεσσαλονίκης, έργο του γλύπτη Ευάγγγελου Μουστάκα το 1974 με παραγγελιοδότη το Υπουργείο Μακεδονίας –Θράκης. Η στάση του αλόγου και του αναβάτη, η τεχνική και το στιλ φανερώνουν στοιχεία υστερορρομαντικά και ακαδημαϊκά (Κωτίδης 1993:167, βλέπε εικόνα 103). Για το έργο αυτό, ο ίδιος ο γλύπτης σημείωσε πως «…Από μικρό παιδί ος ος 579 Βλέπε εικόνα 2 σελ. 60 του τόμου «Τα ελληνικά σταμπωτά 18 -20 αιώνας», έκδοση του Λαογραφικού –Ιστορικού Μουσείου Λάρισας –εκδόσεις Καπόν 1997 (Ιστορημένα έργα της νεοελληνικής τυποβαφικής τέχνης, άρθρο της Μαρίας Λαδά –Μινωτού, σελ. 59-69). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 479 φανταζόμουν το Μέγα Αλέξανδρο έφιππο κι ορμητικό –ένας Μυθικός ήρωας! ….Ήθελα ένα άλογο έξω από το πραγματικό, ένα άλογο «θηρίο». Έναν Αλέξανδρο να στηρίζεται άνετα στο ανορθωμένο άλογο, να κάθεται σαν στον θρόνο του κι αυτό επεδίωξα στην τελική μελέτη μου. Τον ήθελα μεγαλόπρεπο κι επιβλητικό, ορμητικό και σε ανάταση οραματισμού και αυτά ήταν χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Μέγα Αλέξανδρου. Στρέφεται κρατώντας το σπαθί του, σύμβολο με το οποίο έκοψε τον «Γόρδιο Δεσμό» . 580 Παρόμοιοι κλασικοί τέτοιοι ανδριάντες, αγάλματα και συμπλέγματα υπάρχουν και σε άλλες πόλεις και περιοχές της Ελλάδας, όπως στην Πέλλα, όπου ο έφιππος Αλέξανδρος κρατά, ως κοσμοκράτορας, τη σφαίρα της οικουμένης με πτερωτή Νίκη πάνω της (έργο του σύγχρονου γλύπτη Κων/νου Παλαιολόγου), στα Γιαννιτσά (έφιππος κερασφόρος Αλέξανδρος, έργο του γλύπτη Ιωάννη Αλκαίου, 2009), στην Έδεσσα, στην Κόρινθο, (μαζί με το Διογένη), στα Ιωάννινα (ως μικρός Αλέξανδρος μαζί με την Ολυμπιάδα) και αλλού, αλλά και στην Πάφο της Κύπρου και στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου (πανομοιότυπος έφιππος ανδριάντας με αυτόν της Πέλλας, έργο του ίδιου γλύπτη). Αντιθέτως, ο έφιππος ανδριάντας του Αλέξανδρου, έργο του Δημήτρη Καλαμάρα (ολοκληρώθηκε το 1993) εντυπωσιάζει με την τολμηρότητα της κυβιστικής μορφής του, έξω από τις παραδεδομένες νόρμες. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνεται, «(το εργο) ιστάμενο με τόση σταθερότητα εφησυχάζει, επιβάλλοντας συνάμα την αίσθηση της θέλησης και της απαρασάλευτης παρουσίας μιας ενεργητικής τελείωσης» (Ματθιόπουλος 1997: 149). Ακόμη, στο ανάγλυφο μνημείο της κεντρικής πλατείας της Καβάλας, έργο του Θάσιου γλύπτη Αόβουλου Κωνσταντίνου (2002), ο Αλέξανδρος αναπαρίσταται έφιππος, φορώντας τη λεοντή, και παράλληλα στο πλάι ως κερασφόρος, δίπλα στα ανάγλυφα πορτραίτα του Φιλίππου και της Ολυμπιάδος (εικόνα 104). Τέλος, ένα ιδιαίτερο θέμα απεικόνισης του Αλέξανδρου στη νεοελληνική τέχνη αποτελεί η απεικόνισή του ως νεαρού μαθητή του Αριστοτέλη. Έτσι, ο Αλέξανδρος με το δάσκαλό του εικονίζονται, μαζί με άλλες μορφές, στη στοά των Προπυλαίων του Πανεπιστημίου Αθηνών, σε μια σύνθεση που είχε ως γενικότερο θέμα την πνευματική ιστορία της Ελλάδας και ζωγραφίστηκε το 1888 από τον Πολωνό ζωγράφο Λεμπίτσκυ με βάση το σχέδιο του Karl Rahl. Ο Αλέξανδρος, όρθιος και με στρατιωτική περιβολή, περικεφαλαία και θηκαρωμένο σπαθί, απεικονίζεται μαζί με το Θεόφραστο, το Δημήτριο το Φαληρέα και το Στράτωνα να παρακολουθούν τον Αριστοτέλη να διδάσκει ανατομία πουλιών (Μυλωνά 1992: 358-359). Ένα ακόμη παράδειγμα αυτού του θέματος αποτελεί μια ελαιογραφία σε λινάτσα μεγάλων διαστάσεων, έργο του Παύλου 580 http://vagelismoustakas.com/el/%CE%88%CF%81%CE%B3%CE%B1 (2/11/2014). Ο ίδιος γλύπτης φιλοτέχνησε και το έργο «Μέγας Αλέξανδρος με περικεφαλαία» (1975) ένα αφαιρετικό έργο στη σύνθεσή του και σε διάφορες παραλλαγές.

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 480 Παντελάκι το 1954, σήμερα στη συλλογή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για πολυπρόσωπη σύνθεση με κεντρικό θέμα τον καθήμενο Αριστοτέλη να διδάσκει το νεαρό Αλέξανδρο. Η Μυλωνά επισημαίνει πως παρόμοιες απεικονίσεις υπήρχαν σε εκδόσεις και βιβλία της εποχής (Μυλωνά 1992: 364). Το μοτίβο του Αλέξανδρου ως μαθητή του Αριστοτέλη φιλοτεχνήθηκε σε μία περίπτωση και ως ανάγλυφη σύνθεση σε μάρμαρο: πρόκειται για έργο του Νικολάου Δογούλη, το 1969, που κοσμεί την αίθουσα της εισόδου στο Πολιτιστικό Κέντρο της Φλώρινας, με διαστάσεις 3 X 1,50 μ. Το έργο διακρίνεται για τη λιτότητά του, οι καθιστές μορφές του Αριστοτέλη και του Αλέξανδρου προβάλλονται στο κέντρο με το αδρό τους πλάσιμο και την έντονη σκιαγράφηση των όγκων. Άλλωστε, ο ίδιος ο Φλωριναίος καλλιτέχνης δήλωσε πως για τη φιλοτέχνηση του έργου του δέχτηκε επιρροές από τη ζωοφόρο του Παρθενώνα (Μυλωνα 1992: 372-373). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 481 4.6.3. Ο Μέγας Αλέξανδρος στο πεντάγραμμο Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία του Αλέξανδρου και στη σύγχρονη ελληνική μουσική: η Γοργόνα, η μάνα του και η Μακεδονία, ο Αλέξανδρος του θεάτρου σκιών αλλά και ολόκληρο το έπος του έχουν αποδοθεί από καταξιωμένους δημιουργούς στο πεντάγραμμο, αποδεικνύοντας πως ο μύθος του παραμένει ζωντανός και εξακολουθεί να εμπνέει ανθρώπους σε όλο το φάσμα της σύγχρονης δημιουργίας. Ένα αρκετά παλιό τέτοιο τραγούδι είναι το «Μέγας Αλέξανδρος: Ύμνος Μακεδόνων και Θρακών», το οποίο προβάλλει τον Αλέξανδρο ως σύμβολο ενότητας των Ελλήνων αμέσως μετά τον Εμφύλιο (1950, Καψωμάνης 2004: 198). Στη συνέχεια, στίχοι του Νίκου Καζαντζάκη μελοποιούνται και αποτελούν το δεύτερο τραγουδι στη σύγχρονη ελληνική μουσική με περιεχόμενο από την παράδοση του Αλέξανδρου. Πρόκειται για το τραγούδι «Δεν ήταν νησί» σε μουσική Μάνου Χατζηδάκι και με πρώτο ερμηνευτή το Γιώργο Ρωμανό από το δίσκο Καπετάν Μιχάλης (1966): Δεν ήταν νησί ήταν θεριό που κείτουνταν στη θάλασσα, ήταν η γοργόνα η αδερφή του Μεγαλέξανδρου που θρηνούσε και φουρτούνιαζε το πέλαγο… Η Γοργόνα και ο Μεγαλέξανδρος χρησιμοποιούνται ως μοτίβο και για την έκφραση ενός έρωτα στο τραγούδι «Να ’μουν ο Μεγαλέξανδρος» του Γιώργου Νταλάρα σε μουσική Σταύρου Κουγιουμτζή και στίχους Σωτίας Τσώτου από το δίσκο «Μικρές Πολιτείες» (1974): «Να 'μουν ο Μεγαλέξαντρος και να 'σουν η γοργόνα μου στα πόδια σου ν' ακούμπαγα μικρό μου την κορώνα μου Μα είμαι φτωχός και ταπεινός ένας Αλέξανδρος σημερινός Αλέκο με φωνάζουνε και δε με λογαριάζουνε Κάστρα ψηλά να γκρέμιζα με το σπαθί στο χέρι μου

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 482 χρυσάφια να σε γέμιζα να θάμπωνες αστέρι μου.» 581 Η Γοργόνα, αδερφή του Μεγαλέξανδρου, πρωταγωνιστεί και σε άλλα τραγούδια, με μικρές αναφορές και στο Μακεδόνα βασιλιά, πάντα στο μοτίβο της επιβίωσης της μνήμης του, στο μοτίβο του «ζει και βασιλεύει». Ένα τέτοιο τραγούδι είναι αυτό «της Γοργόνας» του Παντελή Θαλασσινού, σε στίχους και μουσική του Βαγγέλη Γιαννάκη από το άλμπουμ «Ο Μεγαλέξανδρος και ο καταραμένος δράκος», που αποτέλεσε τη μουσική επένδυση της ομότιτλης θεατρικής παράστασης του Δήμου Αβδελιώτη (2007). Ένα άλλο τραγούδι με πρωταγωνίστρια τη Γοργόνα είναι το παιδικό χορωδιακό «Ζει ο Μέγας Αλέξανδρος» σε στίχους Χ. Θεορακοπούλου και μουσική Γ. Θεοχαρόπουλου . Επίσης, το ποίημα Ζει του Γιώργου Χρονά με τη Γοργόνα και το 582 ναύτη μελοποιήθηκε από το Δημήτρη Παπαδημητρίου με τη φωνή του Γ. Φλωράκη στο δίσκο «Βίος Ελληνικός» . Τέλος, άλμπουμ με τίτλο «Ζει ο Βασιλιάς Αλέξανδρος» 583 (2009) έκανε και η Σαβίνα Γιαννάτου με μικρό ομότιτλο τραγούδι στα περιεχόμενά του. Το 1976 στο πλαίσιο μιας πρωτότυπης ιδέας μελοποίησης των ζωγραφιών του Θεόφιλου, σε στίχους Άκου Δασκαλόπουλου, μουσική Νότη Μαυρουδή και τραγούδι Χάρη Γαλανού, βγαίνει το τραγούδι Ο Μεγαλέξανδρος, μουσική μετουσίωση του πίνακα του Θεόφιλου από το Βόλο. Σε ρυθμό ρεμπέτικο, λεβέντικο, μονωδιακά και χορωδιακά, ο Αλέξανδρος προβάλλει σε όλο του του μεγαλείο, ως κύριος του χρόνου, ως Αλέξανδρος – Ήλιος, ως ήρωας – πολεμιστής που καβάλα στο Βουκεφάλα του φέρνει ξανά τον ελληνισμό στη Σμύρνη και στο Πέραν και ακόμα πιο πέρα: Αλέξαντρε μου, τα’ άρματα ποιος ξέρει να κρατήσει δόρυ μακεδονίτικο τον ήλιο να τρυπήσει μια μπαταριά και ξύπνησε η θάλασσα στη Γέρα δυο μπαταριές –δυο ζωγραφιές τρέμουνε στον αγέρα Από ένα αχούρι ξεκινάμε 581 https://www.youtube.com/watch?v=GixSSFszPmk (ανάκτηση 3.1.2016). 582 https://www.youtube.com/watch?v=FcMhR1Btip0, https://www.youtube.com/watch?v=DmL2WSxhEao (5.3.2015). 583 Μπορεί κανείς να το ακούσει στη διεύθυνση https://www.youtube.com/watch?v=gvYYaaRUBKI (25.5.2015). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 483 τον καιρό ανάποδα γυρνάμε κι είν’ ο καιρός τις τζέπες σου που ξεχειλίζει κι αυτό το φως που με πονάει και με ζαλίζει Αλέξανδρε μου, μιαν αυγή να σ’ έβλεπα στη Σμύρνη κι ο Βουκεφάλας να ριγεί σ’ αρχαίο καλντερίμι μια μπαταριά θα ξύπναγε τη θάλασσα στο Πέραν δυο μπαταριές –δυο ομορφιές στον κόσμο που μας φέραν. Η προσωποποιημένη Μακεδονία και συνάμα μάνα του Αλέξανδρου αναφέρεται στο γιο της με καημό στο τραγούδι «Η μάνα του Αλέξανδρου» (1979) του Γιώργου Νταλάρα σε στίχους Πάνου Θεοδωρίδη και μουσική Γιάνη Μαρκόπουλου: Στη Μακεδονία του παλιού καιρού γνώρισα τη μάνα του Αλέξανδρου στο φεγγάρι ψάχνει για μάγισσες στ’ όνειρό της φέρνει τους Έλληνες. - Αχ Μακεδονία χιλιόμορφη, γιατί κλαις και λιώνεις σαν το κερί. - Έχω γιο μονάκριβο η καψερή κι έχει φύγει για την Ανατολή. Τον προσμένουν κίνδυνοι και χωσιές, λόγια ανθρώπων μαύρα και συμφορές, μοναχός τ’ αντέχει και τα περνά, τελειωμό δεν έχουν τα βάσανα. Κι αν το τραγούδι του Νταλάρα παραπέμπει κυρίως στον ιστορικό Αλέξανδρο της αρχαιότητας, είναι ο Αλέξανδρος της νεοελληνικής παράδοσης αυτός που προβάλλει έντονα στα τραγούδια που συνοδεύουν την ταινία του Θεόδωρου Αγγελόπουλου «Ο Μεγαλέξανδρος» (1980, βλέπε κεφάλαιο 4.8), σε μουσική του Χριστόδουλου Χάλαρη, στίχους Γιάννη Κακουλίδη και τραγούδι του Χρύσανθου. Ένα από αυτά τα τραγούδια συνοδεύει τη σκηνή του πρώτου δείπνου στο χωριό, όπου ο δραπέτης - επαναστάτης Μεγαλέξανδρος με τους συντρόφους του και τους υπόλοιπους χωριανούς παρακάθονται στο τραπέζι. Ο Αγγελόπουλος παρουσιάζει το Μεγαλέξανδρο στη μέση

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 484 του τραπεζιού, περιστοιχιζόμενο από τους συντρόφους του, ως άλλος Χριστός να μοιράζει τον άρτο και να πίνει το κρασί σε ένα κινηματογραφικό κάδρο που παραπέμπει πράγματι στο Μυστικό Δείπνο. Παράλληλα, ακούγεται το λαϊκού χαρακτήρα τραγούδι, ύμνος και επωδή ταυτόχρονα στο Μεγαλέξανδρο –Άγιο Γεώργιο: «Άγιε ψωμί, άγιε κρασί, άγιε τ’ αγί τ’ αλόγ’ Μεγαλέξανδρέ μου αγέρα κι Άγι Γιώργη μου φονιά. Άγιε σιωπή, άγιε βοή, άγιε κι ο Μέγας Λόγος Μεγαλέξανδρέ μου Ήλιε κι Άγι Γιώργη μου φονιά. Άγιε σπαθί, άγιε κλειδί, άγιε οργή κρεμάται Μεγαλέξανδρέ μου χώμα κι Άγι Γιώργη μου φονιά.» Ο «Άγιος Μεγαλέξανδρος» υποβλητικά περιγράφεται και στους στίχους ενός ακόμη τραγουδιού από τη μουσική της ταινίας του Αγγελόπουλου: «Φάτε και πιείτε άρχοντες κι εγώ να σας διηγούμαι κι εγώ να σας διηγηθώ για τον αντρειωμένο, τον Άγιο Μεγαλέξανδρο, το μυριοξακουσμένο, που ‘χει περπάτημ’ αλαφιού κι ζαρκαδιού σβελτάδα που ‘χει στα δυο τα μάτια του τού ήλιου την λαμπάδα….» . 584 Έναν άλλο «παραδοσιακό» Αλέξανδρο, τον Αλέξανδρο του Θεάτρου Σκιών, χρησιμοποιεί εύστοχα και με χιουμοριστική διάθεση ο στιχουργός Αντώνης Ανδρικάκης προκειμένου να περάσει το δικό του κοινωνικό σχόλιο για τα τεκταινόμενα γύρω του, τα παιχνίδια της εξουσίας, το θεαθήναι και τη στάση του κόσμου με το τραγούδι «Το φίδι και ο Αλέξανδρος» (1985). Πρώτος ερμηνευτής υπήρξε και πάλι ο Γιώργος Νταλάρας και η μουσική είναι του Γιάννη Μαρκόπουλου: Είκοσι χρόνια στο μπερντέ κρυφά παραμονεύω και πίσω απ’ τον Αλέξανδρο το φίδι αγριεύω Αλέκο μη χαρίζεσαι καθάρισε το χτήνος θέλει δουλειά κι υπομονή μου απαντά εκείνος 584 https://www.youtube.com/watch?v=L1tjPbkzooM (ανάκτηση 3.1.2016). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 485 Κι εγώ που δεν κατάλαβα ενάμιση αιώνα πως έχω γίνει θεατής σ’ ένα φτιαχτόν αγώνα Το φίδι κι ο Αλέξανδρος τα κάνανε πλακάκια κι όλος ο θίασος σκιών βαράει παλαμάκια. Η έκδοση του δίσκου ορχηστρικής μουσικής με τίτλο «Αλέξανδρος –το παραμύθι της Ανατολής, το όνειρο της Δύσης», σε ενορχήστρωση Σταμάτη Σπανουδάκη (1994) επανέφερε τον Αλέξανδρο στις επικές του διαστάσεις. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο μουσικοσυνθέτης, «Ο Αλέξανδρος ταξίδεψε την Ελλάδα στην Ανατολή. Αυτό έδωσε αφορμή να γραφτούν τα Ευαγγέλια στην ελληνική γλώσσα. Και μόνο αυτό να είχε καταφέρει, για μένα θα ήταν αρκετό». Ο μεγάλος Έλληνορουμάνος μουσικοσυνθέτης Νικόλαος Αστρινίδης έγραψε το 1995 το έργο Τα νεανικά Χρόνια του Μέγα Αλέξανδρου, ένα ορατόριο επικής πνοής. Το 585 έργο γράφτηκε ως το πρώτο μέρος μιας ανολοκλήρωτης τριλογίας, όπως ο ίδιος την είχε σχεδιάσει: ένα μπαλέτο θα απέδιδε στη συνέχεια την εκστρατεία του Αλέξανδρου ως το κάψιμο των ανακτόρων της Περσέπολης και το τρίτο μέρος, ως το θάνατο του Αλέξανδρου, θα ήταν μια όπερα. 586 Ωστόσο, ήταν ένας άλλος μεγάλος Έλληνας συνθέτης, αυτός που ευτύχισε να γράψει μουσική για μια ταινία με θέμα τον Αλέξανδρο: πρόκειται για το Βαγγέλη Παπαθανασίου που έγραψε τη μουσική της ταινίας Alexander του Όλιβερ Στόουν (2004). Η μουσική του Παπαθανασίου παρακολουθεί τη ζωή του ήρωα, από τα παιδικά του χρόνια ως το θάνατό του και περιέχει και μουσικά κομμάτια με άμεση αναφορά στον πόθο, στο μεγαλείο και στη μεγαλύτερη κατάκτηση του Αλέξανδρου: την αθανασία. Το 2005 παρουσιάστηκε στο Ηρώδειο το συμφωνικό έργο του Γιάννη Χατζηνάσιου με τίτλο «Ωδή στο Μέγα Αλέξανδρο», μια μουσική δημιουργία χωρισμένη σε δύο μέρη: στο πρώτο ο Γιάννης Χατζηνάσιος αυτοσχεδίασε πάνω σε εικόνες και σκηνές από το ντοκιμαντέρ του Νίκου Σοφιανού «Ζει ο Αλέξανδρος;». Στο δεύτερο μέρος, ο σολίστ Πέτρος Γαϊτάνος ερμήνευσε την «Ωδή», 18 τραγούδια –ύμνους στο Μακεδόνα βασιλιά σε ποίηση Γιώργου Παπακώστα. Το συμφωνικό αυτό έργο ξαναπαίχτηκε τον επόμενο χρόνο στη Αίγυπτο, στην περιοχή των πυραμίδων της Γκίζας με τη συμμετοχή της 585 Την εισαγωγή του έργου μπορεί να την ακούσει κανείς στη διεύθυνση: http://www.youtube.com/watch?v=Tp5TpQKdrsM (προσπέλαση 9.3.2014). Στον ίδιο δικτυότοπο υπάρχουν κι άλλα αποσπάσματα από τη συγκεκριμένη σύνθεση του Αστρινίδη. 586 http://www.youtube.com/watch?v=wBjVRw4BomM&index=14&list=PLC2CAAC289D4969F8 (απόσπασμα συνέντευξης του Αστρινίδη, προσπέλαση 9.3.2014).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 486 Συμφωνικής Ορχήστρας του Καϊρου και της Χορωδίας της Όπερας του Καϊρου στο πλαίσιο του εορτασμού των εκατόχρονων της ελληνικής κοινότητας Καϊρου . 587 Επιστρέφοντας στη μουσική επένδυση της παράστασης «Ο Μεγαλέξανδρος και ο καταραμένος δράκος» δεν μπορούμε παρά να ξεχωρίσουμε το τραγούδι «του Μεγαλέξανδρου», (ερμηνεία Π. Θαλασσινού, μουσική - στίχοι Β.Γιαννάκη) με το οποίο μας αυτοσυστήνεται ο Μακεδόνας ήρωας στα πρότυπα του θεάτρου σκιών. Σε αυτό τονίζεται η ιδιότητα του ακατάβλυτου πολεμιστή, που έχει πρότυπο τον Αχιλλέα αλλά και τον Αϊ Γιώργη, του προορισμένου για τα μεγάλα, του νικητή του θανάτου : 588 …στου πολέμου το χρώμα οι πρώτες μου φασκιές, παιδάκι πράγμα ακόμα ντύθηκα μ’ αρματωσιές. Της μάνας μου το γάλα μοίρα μου και φυλακτό, να υφαίνω τα μεγάλα στης ζωής τον αργαλειό. Η φτέρνα του Αχιλλέα του κόσμου είν’ η πληγή, το κρίμα μου σημαία στου Αχέροντα τη γη. Του Αη Γιώργη τάμα καρφώνω στο σταυρό, τ’ όνειρο και το θαύμα προσκυνάω και περνώ. Το φόβο κυριεύω, λυτρώνω το καλό, πιότερο αντριεύω, νικάω το θάνατο. 587 http://www.antenna.gr/news/life/article/112785/-odi-sto-mega-alexandro-sto-irodeio, http://www.kathimerini.gr/701284/opinion/epikairothta/arxeio-monimes-sthles/apo-thn-corniche- ths-ale3andreias-ston-neilo-gkiza-kairo-gia-ta-100-xronia-ellhnikhs-koinothtas, https://www.youtube.com/watch?v=3Bd4iuMaEwg (25.5.2015) 588 https://www.youtube.com/watch?v=FcMhR1Btip0 (5.3.2015). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 487 Μια ακόμα μουσική δημιουργία επικής έμπνευσης είναι η διασκευή της ιστορίας του Αλέξανδρου σε μια εντυπωσιακή μουσικο-χορευτική παράσταση με τίτλο ALEXANDER ROCK OPERA, που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στη Θεσσαλονίκη το Νοέμβρη του 2012, σε μουσική του Κώστα Αθυρίδη και σενάριο της Penny Turner (εικόνα 105). Το σενάριο που διαδραματίζεται επί σκηνής περιλαμβάνει επεισόδια από την ιστορία του Αλέξανδρου, από τη γνωριμία του Φιλίππου με την Ολυμπιάδα στη Σαμοθράκη, τη γέννηση του Αλέξανδρου, την επίσκεψή του στο μαντείο των Δελφών, τη μάχη στο Γρανικό ποταμό, την υποδοχή του στην Αίγυπτο και άλλα, μέχρι το θάνατό του στη Βαβυλώνα. Η γλώσσα είναι τα αγγλικά με στόχο και το διεθνές κοινό, ωστόσο υπάρχουν και στίχοι στα ελληνικά. Όπως σημείωσε σε συνέντευξη τύπου ο συνθέτης Κώστας Αθυρίδης, το έργο έχει σκοπό να φέρει το κοινό κοντά στο όνειρο αλλά και στην ανθρώπινη πλευρά του Αλεξανδρου, στην πολυσύνθετη προσωπικότητα του μεγάλου ήρωα . Μέσα από το κείμενο του έργου προβάλλουν χαρακτηριστικά 589 μοτίβα του Αλέξανδρου ως οφιογενή και θεογενή, γιου του Δία –Άμμωνα, ως Νέου Αχιλλέα και ανώτερου του Ηρακλή, ως «βασιλιά των Ελλήνων» και πρωταγωνιστή τους, ως ακαταμάχητου, ανίκητου πολεμιστή και κοσμοκράτορα, ενώ μέσα από την παράθεση στίχων, που βασίζονται στην παράδοση του Μυθιστορήματος (μεσαιωνική ελληνική διασκευή γ΄), προβάλλεται ο Αλέξανδρος και ως σύμβολο της ματαιότητας των μεγαλείων και του αναπόφευκτου του θανάτου. Ο Αλέξανδρος εμφανίζεται ακόμη ως ένας αναζητητής της αθανασίας και παράλληλα να επιλέγει μια σύντομη και ένδοξη ζωή, σαν το πρότυπό του, τον Αχιλλέα. Το έργο σε πολλά σημεία έχει υμνητικό χαρακτήρα για τον Αλέξανδρο, -κάτι αναμενόμενο για μια ροκ όπερα – διερευνά μέσα από διαλογικά μέρη αρκετά τη σχέση του Αλέξανδρου με τους συντρόφους του και ιδιαίτερα με τον Ηφαιστίωνα, εμπεριέχει αρκετά επεισόδια από την εκστρατεία που τονίζουν το μεγαλείο του, όπως το μοίρασμα της περιουσίας του στη Μακεδονία πριν φύγει ή ότι έχυσε το νερό που του προσφέρθηκε στη Γεδρωσία, αλλά παράλληλα δεν αποφεύγει και τις αναφορές στα σκοτεινά του σημεία, όπως η θανάτωση του Φιλώτα, του Κλείτου ή το κάψιμο της Περσέπολης (ίσως η ατυχέστερη στιγμή της συγκεκριμένης όπερας σεναριακά, με την επιμονή στο λογίδριο της Θαϊδος, ενώ και η έμπνευση της σεναριογράφου να βάλει στα λόγια του Κλείτου υπόνοιες για το σεξουαλικό προσανατολισμό του Αλέξανδρου είναι πέρα για πέρα άστοχη). Τέλος, με την ενσωμάτωση του μύθου της Γοργόνας η Alexander Rock Opera πετυχαίνει να συμπεριλάβει ένα σημαντικό κομμάτι της διαχρονικής αλεξάνδρειας παράδοσης. Ένα τραγούδι στον Αλέξανδρο αφιέρωσε και ο μεγάλος τραγουδιστής της ποντιακής μουσικής, ο Χρύσανθος Θεοδωρίδης. Τραγουδημένο τη δεκαετία του 1990, το τραγούδι Πού είσαι Μέγα Αλέξανδρε, με την εκφραστικότητα του ποντιακού 589 http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=641814 (16.10.2014).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 488 παραδοσιακού στίχου, δεν τονίζει απλώς το μεγαλείο του Μακεδόνα, δεν τον συνδέει μόνο με το μύθο της Γοργόνας, αλλά προχωρά στην πραγματική του ιστορική διάσταση και διαχρονία, συνδέοντας τον με το Βυζάντιο, τη Ρωμανία, όπως μόνο ένας Πόντιος στιχουργός θα μπορούσε να πράξει: Πού είσαι Μέγα Αλέξανδρε για έλα ένα βράδον ψηλά ασόν ουρανόν με τ’ άλογον καβάλα σο τσιτσεκλίν τ’ αλών Έλα Αλέξανδρε άλλο μίαν πατ’ ποδάρ ση Ρωμανίαν κλαίει η μάνα σ’, κλαίει ο κύρης κι όλεν η Μακεδονία. 590 Ο επικός χαρακτήρας του ήρωα δε θα μπορούσε να απουσιάζει και από ένα άλλο είδος μουσικής στην ελληνική δισκογραφία, το heavy metal. Διάφορα heavy metal ελληνικά συγκροτήματα έγραψαν τραγούδια για τον Έλληνα βασιλιά, έχοντας πιθανόν ως πρότυπο το τραγούδι “Alexander the Great” των Iron Maiden (1986). Ένα από αυτά, είναι το κυπριακό συγκρότημα Arrayan Path, με το τραγούδι “Road to Macedonia” (2004), στο οποίο παρουσιάζεται ο Αλέξανδρος ως ο δημιουργός ενός αρχαίου, ένδοξου πολιτισμού, τεκμήριο περηφάνειας για τους σύγχρονους Έλληνες, που όμως βρίσκεται τώρα στη λήθη για τους πολλούς. Οι Θεσσαλονικείς Crystal Tears στο δικό τους τραγούδι “Megas Alexandros” (2006) εμμένουν πολύ στην ελληνικότητα του Μακεδόνα βασιλιά, που είναι ο «γιος και αναπνοή» της Μακεδονίας, της περιοχής «με το ελληνικο αίμα στις φλέβες της», ως απάντηση στην εκπορευόμενη από τα Σκόπια προπαγάνδα που «βιάζει την αλήθεια». Την ίδια έμφαση στα παραπάνω μοτίβα δίνουν και οι Spitfire (“Macedonia”, 2009) αλλά και οι Marauder (“Alexander”, 2012). Παράλληλα, τα παραπάνω συγκροτήματα προβάλλουν και το ανίκητο, τη δύναμη, την ομορφιά και τη διάνοια του ήρωα –στρατηλάτη, όπως κάνουν και οι Αθηναίοι Athlos. Τέλος, είναι οι Sacred Blood που αφιερώνουν ένα ολόκληρο άλμπουμ στον Αλέξανδρο, σε συνεργασία με το Μάριο Κουτσούκο (“Alexandros”, 2012). Στα 15 τραγούδια του άλμπουμ περνάει ολόκληρη η ζωή του Αλέξανδρου σε χρονολογική σειρά, με την 590 https://www.youtube.com/watch?v=5z-k9HF9PHc (2.3.2015). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 489 έμφαση να δίνεται στις μάχες του αλλά και στη θεία βοήθεια που πήρε με την επίσκεψη στην όαση της Σίβας (τραγούδι 8, “New God Rising”), μάλιστα στο “The Apotheosis of Alexander” ο Αλέξανδρος γίνεται θεός. Στην έκδοση του άλμπουμ εμπεριέχεται πρόσθετο υλικό που γεφυρώνει ιστορικά τα τραγούδια που περιλαμβάνει. Σε κάθε περίπτωση, αποτελεί εντυπωσιακό στοιχείο το πώς η ελληνική heavy metal μουσική σκηνή ενσωμάτωσε και πρόβαλε τον Αλέξανδρο ως διαχρονικό ήρωα και θεμελιωτή του ελληνισμού (Djurlev 2015: 135-138). Επιπλέον, από το χώρο της σύγχρονης ελληνικής ραπ προέρχεται το τραγούδι Αλ Ισκαντάρ ΙΙ, μια σύνθεση του Σταμάτη Σπανουδάκη και του Λεωνίδα Πετρόπουλου με στίχους και ερμηνεία του Αρτέμη Φανουργιάκη. Το τραγούδι αυτό, στο χαρακτηριστικό ρυθμό της ραπ μουσικής, εξυμνεί όλες τις αρετές του ιστορικού και μυθικού Αλέξανδρου: «Ειν΄ ιστορία και όμως υπερβαίνει τα όρια του μύθου / ο τράγος των Αιγών,του Δανιήλ του προφήτου /…αυτός που διέβη δια πυρός και σιδήρου / για την πραγματοποίηση του πανελλήνιου ονείρου /…έθεσε βάσεις για τη διάδοση του Ευαγγελίου / οι χώρες που δεν τον είδαν, δεν είδαν το φως του ήλιου / ….αυτός επίσης ώθησε την ελληνική μας γλώσσα / από την Εσχάτην Αλεξάνδρειαν ως τη νήσο Σοκότρα / κι από το Γιβραλτάρ ως τις πεδιάδες του Παντζάμπ / γι’αυτό ως φόρο τιμής του αφιερώνω αυτό το ραπ…» . 591 Ένα άλλο ραπ τραγούδι για τον Αλέξανδρο αποτελεί μια δημιουργία του συγκροτήματος Αμφίστομος Φάλαγξ (Atlas / Talos) με τίτλο Ω Αλέξανδρε. Εδώ, πέρα από ορισμένα στοιχεία παραφιλολογίας, περιλαμβάνεται μεγάλο παράθεμα από το έβδομο βιβλίο του Αρριανού (κεφάλαιο 28), στο οποίο ο ιστορικός δίνει τη σύνοψη των αρετών του Αλέξανδρου, με αφορμή το θάνατό του στη Βαβυλώνα. Επιπλέον, στο τραγούδι δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στις διανοητικές ικανότητες του Έλληνα βασιλιά και τονίζεται το μοτίβο της αποθέωσής του . 592 Στο τραγούδι Αλεξάνδρου Έλευσις της Εύας Τσάχρα, σε στίχους Γιώργου Τσάχρα και σύνθεση Ηρακλή Δημήτρογλου, η έμφαση δίνεται στο μεγαλείο, στα πρότυπα του Μακεδόνα βασιλιά αλλά και στα χαρακτηριστικά του, όπως περιγράφονται από αρχαίους συγγραφείς: Στου ονείρου την Ανατολή στης ερήμου την άγονη γη έφυγες μικρό παιδί 591 https://www.youtube.com/watch?v=2AYSMHXUllU (4.3.2015) 592 https://www.youtube.com/watch?v=aSi1YVjLe4Q (4.3.2015)

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 490 με τα μάτια σου στον ουρανό ένας πρίγκιπας και ένα θεριό ……………………….. Του Ηρακλή είχες την αρετή του Αχιλλέα ατσάλινη ορμή αχ Αλέξανδρε στων βαρβάρων χάθηκες τη γη. Παράλληλα, ανακαλείται και πάλι ο αρχαίος βασιλιάς, προκειμένου να δώσει λύση στα προβλήματα των σύγχρονων Ελλήνων: Κλαίει ο έρωτας, βάζει φτερά και δυο φίδια χρυσά στα μαλλιά αχ Αλέξανδρε η Ελλάδα πάλι σε ζητά. Και περάσανε οι μέρες της γης και οι νύχτες, το φως της αυγής, γίναμε, μείναμε φτωχοί. Μα η μοίρα του κόσμου γυρνά στη μορφή σου χρυσέ βασιλιά χάρισέ μας τη νίκη ξανά! 593 Το εμβατηριακό Αλέξανδρε ξύπνα του συγκροτήματος «Έρως Ελλάς» προβάλλει τον Αλέξανδρο ως υπερασπιστή της ελληνικότητας της Μακεδονίας, κάνοντας μνεία στο ζήτημα της κλοπής του ονόματος από τα Σκόπια. Επιπλέον, το τραγούδι του Νίκου Γεώργα σε στίχους Δημητρη και Κατερίνας Μουστάκα (από το άλμπουμ «Ελλάδα μου πατρίδα μου», 2013, μουσική Πάνου Λαντούρη) προβάλλει ακόμη περισσότερο τον Αλέξανδρο ως στοιχείο μνήμης και ταυτότητας του ελληνισμού . 594 Μια άλλη μουσικός, η Ελεάτη (Παρθένα Θανοπούλου) παρουσίασε το Νοέμβρη του 2013 ένα λαϊκό ορατόριο με τίτλο Η Ελλάς του Μεγαλέξανδρου στις Πύλες με την ορχήστρα “Concerto conservatorio” σε ενορχόστρωση του Κωστή Παπάζογλου (σοπράνο Ανίλα Τέλη, βαρύτονος Αρίσταρχος Κατσάρκας). Ο λόγος είναι προφητικός, ο Αλέξανδρος συνδιαλέγεται με την προσωποποιημένη Ελλάδα, τον Ιεροφάντη και το 593 https://www.youtube.com/watch?v=ASgBb94wi9A (4.3.2015). 594 https://www.youtube.com/watch?v=VM6FkTSSp5w (ανάκτηση: 29.2.2016). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 491 Χορό και οραματίζονται από κοινού την αναγέννηση της χώρας με ζωοποιό δύναμη τις διαχρονικές αξίες του ελληνισμού: Χορός: (απευθυνόμενος στον Αλέξανδρο) «Τα βήματά σου ηρωικά κι ο όρκος σου Ιερή Φωτιά Μεγάλε Οραματιστή Υπέροχε Ονειροπόλε να ενώσεις τους λαούς να δωρίσεις Ελλήνων ματιά να ανοίξεις ορίζοντες σε βάρβαρους καιρούς Φωτεινέ γιε του Αριστοτέλη». Τέλος, στο πλαίσιο του Διεθνούς Συνεδρίου για το Μέγα Αλέξανδρο, που διοργάνωσε με επιτυχία στις 4-5 Ιουνίου 2016 ο Σύνδεσμος «Αλέξανδρος Φιλίππου Έλλην Μακεδών», παρουσιάστηκε το μουσικό έργο του Χάρη Χαλκίτη «Ύμνος στον Μέγα Αλέξανδρο», που δείχνει τον Αλέξανδρο σε μια ανάπαυλα της εκστρατείας του στην ανατολή. Οι στίχοι του ύμνου, του Θάνου Σοφού, προβάλλουν ιδιαίτερα το μοτίβο του αποθεωμένου Αλέξανδρου –κοσμοκράτορα και αποστόλου του ελληνικού πολιτισμού. Στο πλαίσιο του ίδιου συνεδρίου παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα και η όπερα του Σαράντη Κασσάρα «Φίλιππος –Αλέξανδρος» σε σκηνοθεσία Θεόδωρου Πάντσιου και με την ορχήστρα του Συλλόγου Μουσικών Β. Ελλάδος (πρώτη παρουσίαση στο Λουξεμβούγο το Δεκέμβρη του 2015). Η όπερα ξεκινά με τις προσπάθειες του Φιλίππου να ενώσει όλους τους Έλληνες κατά των Περσών, ακολουθεί η μάχη της Χαιρώνειας και η διάκριση σε αυτήν του νεαρού Αλέξανδρου, η ανακήρυξη του Φιλίππου ως ηγέτη της πανελλήνιας συμμαχίας, η δολοφονία του και τέλος η γιορτή της αναχώρησης του Αλέξανδρου για την εκστρατεία κατά των Περσών στο Δίον της Μακεδονίας. Στο έργο ο Φίλιππος προβάλλεται ως ο ηγέτης που θέλει να ενώσει τους Έλληνες προκειμένου να εκστρατεύσουν όλοι μαζί κατά των Περσών, ένα σχέδιο που υιοθετεί και ο Αλέξανδρος. Εκτός από το Φίλιππο και τον Αλέξανδρο εμφανίζονται πολλά γνωστά πρόσωπα της ιστορίας σε πρωταγωνιστικούς ρόλους, όπως η Ολυμπιάδα, ο Δημοσθένης, ο Διογένης, ο μάντης Αρίσταρχος. Τέλος, έμφαση δίνεται στο μοτίβο της δόξας και της αθανασίας του Αλέξανδρου, ο οποίος και προβάλλεται ως πανέλληνας ηγέτης.

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 492 4.7. Ο Μέγας Αλέξανδρος στα ελληνικά ΜΜΕ Η μικρή σταχυολόγηση που ακολουθεί από άρθρα ορισμένων εφημερίδων των 595 αρχών του 20 αιώνα αλλά και των πρόσφατων χρόνων, με κεντρική ή όχι αναφορά ου στον Αλέξανδρο, δεν μπορεί παρά να είναι ενδεικτική μόνο της πολύπλευρης και επαναλαμβανόμενης παρουσίας του στον τύπο. Μια ενδελεχής μελέτη σε αρχεία μεγάλων εφημερίδων της Αθήνας ή και της Θεσσαλονίκης θα μπορούσε να φωτίσει σφαιρικά το ζήτημα, όσο γίνεται βέβαια, διότι υπάρχουν και τα αρχεία εφημερίδων άλλων μεγάλων και μικρών πόλεων (βλέπε και άλλες αναφορές κυρίως στο κεφάλαιο 4.4.) Η ιστορική εφημερίδα «Σκριπ» των Αθηνών, σε πρωτοσέλιδο άρθρο της για το μετάξι στις 4 Απριλίου 1905, «θυμίζει» στους αναγνώστες της ότι ήταν ο Μέγας Αλέξανδρος αυτός που έδωσε την ευκαιρία στους Έλληνες να γνωρίσουν το μυστικό της μετάξης. Η αναφορά αυτή, όσο κι αν ιστορικά δεν μπορεί να τεκμηριωθεί με συγκεκριμένα στοιχεία, αντικατοπτρίζει την τάση εγγραφής του Αλέξανδρου στη συλλογική ιστορική συνείδηση των Ελλήνων. Μια από τις πρωιμότερες αναφορές αξιοποίησης της μορφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου για την εφαρμογή συγκεκριμένης εσωτερικής πολιτικής και μάλιστα σε σχέση με μια αλλογενή κοινότητα προέρχεται από την εφημερίδα «Μακεδονία»: στο πρωτοσέλιδο της Τρίτης, 23 Σεπτεμβρίου 1913, ο τότε τοποθετηθείς από το ελληνικό κράτος διευθυντής των θρησκευτικών, εκπαιδευτικών και εξωτερικών υποθέσεων της Μακεδονίας, Γ. Τσορμπάτζογλου, σε συνέντευξη που έδωσε στην εφημερίδα, έσπευσε να καθησυχάσει ορισμένα μέλη της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, αναφορικά με το αν θα συνεχίσουν να απολαμβάνουν τις θρησκευτικές ελευθερίες τους υπό τη νέα, ελληνική διοίκηση. Πέρα από την αναφορά του στην έμφυτη φιλελεύθερη στάση των Ελλήνων ως προς τα ζητήματα της θρησκείας, κάνει και μια εντυπωσιακή αναφορά στον Αλέξανδρο, τονίζοντας πως ήταν ο Μακεδόνας βασιλιάς αυτός που απέδωσε μεγαλοπρεπείς τιμές στο μεγάλο Ραββίνο της Ιερουσαλήμ, όταν τον συνάντησε έξω από την πόλη, και πως όλοι οι Ισραηλίτες –υπήκοοι του παλιού ελληνικού βασιλείου - χωρίς καμία εξαίρεση, παραδέχονται ότι οι σύγχρονοι Έλληνες είναι «αληθινοί απόγονοι του Κολοσσού 595 Για τις παλαιότερες εφημερίδες, αξιοποιήθηκε ο ιστότοπος της Εθνικής Βιβλιοθήκης με τα ψηφιοποιημένα αρχεία που διαθέτει. Για τις σύγχρονες εφημερίδες, αξιοποιήθηκαν τα σώματα κειμένων των εφημερίδων «Μακεδονία» και «Τα Νέα» από την Πύλη της Ελληνικής Γλώσσας, καθώς και οι δυνατότητες αναζήτησης στα διαδικτυακά αρχεία των εφημερίδων «Το Βήμα» και «Η Καθημερινή». Αναφορές από τις παλιές εφημερίδες συμπεριέλαβα και στο κεφάλαιο 4.4. και από τις νεότερες στο 4.6.5. Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 493 596 αυτού», δηλαδή του Αλέξανδρου . Λίγα χρόνια αργότερα, σε πρωτοσέλιδο άρθρο της εφημερίδας «Μακεδονία», στις 23 Ιανουαρίου 1921, ο ανώνυμος συντάκτης ξεκινά με αναφορά στον Αλέξανδρο τη μακροσκελέστατη ανάλυσή του για τους λόγους που επιβάλλουν τη μεταφορά της πρωτεύουσας του κράτους, από την Αθήνα στη Θεσσαλονίκη. Περνώντας σε πρόσφατες καταγραφές, για τον Αντώνη Σανουδάκη το έργο του Μεγάλου Αλεξάνδρου σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να εξομοιωθεί με αυτό του «πλανητάρχη Μπους» και της –τότε –επικείμενης επίθεσης των Η.Π.Α. στο Ιράκ., κάτι που αποτελεί «φτηνή προπαγάνδα και διαστρέβλωση της ιστορίας». Ο Σανουδάκης τεκμηριώνει τη θέση του, το ότι δηλαδή ο Αλέξανδρος υπερείχε ηθικά, στη βάση της επιδίωξής του για συνύπαρξη και ειρηνική αλληλεπίδραση των λαών και ισοπολιτεία Ελλήνων –Περσών, με αναφορές στον Αρριανό και σε ένα σύγχρονο μελετητή του Αλέξανδρου, το Χριστόφορο Σοφιανό . Γενικότερα, είναι χαρακτηριστικό πως στην 597 ελληνική αρθρογραφία ο Αλέξανδρος εμφανίζεται συχνότερα, όταν με αφορμή κάποιο γεγονός ή σχόλιο της επικαιρότητας πυροδοτείται μια σειρά άρθρων γι’ αυτόν. Έτσι, το 2004, με αφορμή την προβολή της ταινίας “Alexander” του Όλιβερ Στόουν, είδαν το φως της δημοσιότητας μια σειρά από άρθρα και συνεντεύξεις σχετικά με τον Αλέξανδρο και πιο συγκεκριμένα την οπτική του Έλληνα βασιλιά μέσα από τη ματιά του σκηνοθέτη . Αντίστοιχα, το σχόλιο του Νίμιτς για τον «σφαγέα Αλέξανδρο» το 598 2007 προκάλεσε όχι μόνο την επίσημη αντίδραση της τότε Υπουργού Εξωτερικών Ντόρας Μπακογιάννη, αλλά και μια σειρά από απαντητικά άρθρα στον ελληνικό τύπο, που καταδίκαζαν τις δηλώσεις αυτές του διαμεσολαβητή του Ο.Η.Ε. για την επίλυση του προβλήματος με τα Σκόπια. 599 596 Η αναφορά αυτή προέρχεται από την αρχαία εβραϊκή παράδοση και ενσωματώθηκε και στις παραλλαγές ε΄ και γ΄ του Μυθιστορήματος (βλέπε κεφάλαια 3.1 και 5.2). 597 http://www.greek- language.gr/greekLang/modern_greek/tools/corpora/nea/content.html?t=2,3754&h=1714&l=98859#pi npoint (προσπέλαση 8.10.2015). 598 Βλέπε ενδεικτικά άρθρο του Ι. Ζουμπουλάκη στην εφημερίδα «Το Βήμα» (2.1.2005): http://www.tovima.gr/relatedarticles/article/?aid=163455&wordsinarticle=%ce%9c%ce%ad%ce%b3%c e%b1%cf%82%3b%ce%91%ce%bb%ce%ad%ce%be%ce%b1%ce%bd%ce%b4%cf%81%ce%bf%cf%82 βλέπε και τη συνέντευξη του ιστορικού και σύμβουλου της ταινίας Ρόμπερτ Λέιν Φοξ: http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=150202&wordsinarticle=%ce%9c%ce%ad%ce%b3%ce%b1%c f%82%3b%ce%91%ce%bb%ce%ad%ce%be%ce%b1%ce%bd%ce%b4%cf%81%ce%bf%cf%82 (προσπέλαση 8.5.2015). 599 http://www.kathimerini.gr/300726/article/epikairothta/politikh/sfageas-o-megas-ale3andros- kata-ton-k-nimits (ρεπορτάζ 9.10.2007). Εξαίρεση στον κανόνα των απαντητικών άρθρων αποτέλεσε το αντίστοιχο του Σταύρου Τζήμα (12.10.2007), το οποίο, ισοπεδωτικά καυστικό και με αρκετές δόσεις

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 494 Το επόμενο μεγάλο ραντεβού του Αλέξανδρου με την ελληνική αρθογραφία και τα ΜΜΕ ήταν το 2009, όταν σε πανελλήνια ψηφοφορία που διενεργήθηκε για λογαριασμό του ραδιοτηλεοπτικού σταθμού ΣΚΑΪ και άγγιξε τις 700.000 ψήφους, ο βασιλιάς της Μακεδονίας ψηφίστηκε ως ο μεγαλύτερος Έλληνας όλων των εποχών. Ο τελικός της ψηφοφορίας διεξήχθη σε ζωντανή μετάδοση στις 18 Μαΐου, με τη συμμετοχή ανθρώπων του πνεύματος και της επιστήμης σε μια ιδιότυπη τηλεοπτική λογομαχία, στην οποία ο καθένας με επιχειρήματα και τεκμήρια προσπάθησε να αναδείξει το δικό του Έλληνα ως κορυφαία επιλογή. Είχε προηγηθεί το σχετικό με τον Αλέξανδρο 600 ντοκιμαντέρ του σκηνοθέτη Γιάννη Σμαραγδή με γυρίσματα καί στην Αλεξάνδρεια. Με αφορμή τη νέα πρωτιά που έδωσαν οι Έλληνες στον αρχαίο βασιλιά, ο αρθρογράφος Νίκος Κωνσταντάρας, σε δημοσίευμά του στις 24.5.2009, κάνει λόγο για αναμενόμενη νίκη, καθότι ο Αλέξανδρος, διαδίδοντας την ελληνική γλώσσα και τον ελληνικό πολιτισμό, άλλαξε τον κόσμο, κάνοντάς τον πιο οικείο για τους Έλληνες, στοιχείο που για τους σύγχρονους Έλληνες, κατοίκους μιας μικρής χώρας σε έναν αβέβαιο κόσμο, έχει τη σημασία του. Ο αρθρογράφος στη συνέχεια αναφέρεται στο πώς θα αντιμετώπιζαν οι Έλληνες τον Αλέξανδρο, αν εμφανιζόταν σήμερα ως ηγέτης, παρατηρώντας ότι δεν θα ήταν καθόλου εύκολο γι’ αυτούς να τον ακολουθήσουν, αλλά και καθόλου εύκολο γι’ αυτόν να επιδείξει το μεγαλείο του, κάνοντας αντίστοιχες πράξεις σε μια χώρα και μια πολιτική πραγματικότητα που επιβάλλει τη μετριότητα, την ατολμία, τη διαφθορά και το συμβιβασμό. Εύστοχα ο Κωνσταντάρας παρατηρεί, συμπληρώνοντας τη σκέψη του, πως δεν πρέπει να κρίνουν οι Έλληνες τον Αλέξανδρο με σημερινά, άκαιρα κριτήρια και πως καλύτερα να συγκρίνουν τους εαυτούς τους μαζί του για να κριθούν. Τέλος, καταλήγει, μάλλον πικρόχολα, πως μπορεί οι Έλληνες να αναπολούν έναν ηγέτη που τους δόξασε τότε σε όλον τον κόσμο, αφέλειας ως προς τα πολιτικά κίνητρα δηλώσεων τύπου Νίμιτς, κάνει λόγο για μια ιστορία που δε συγκινεί κανέναν άλλο σε αυτόν τον πλανήτη πλην των Ελλήνων και των γειτόνων τους, παραγνωρίζοντας ακριβώς τη σημασία που έχει το θέμα «Αλέξανδρος» όχι μόνο για το μέσο Έλληνα αλλά και για τη διεθνή κοινή γνώμη και επιστημονική κοινότητα, υποβαθμίζοντας τη - γιγαντωμένη πλέον στις μέρες μας - σκοπιανή προπαγάνδα και εξομοιώνοντάς την με απαντητικές ενέργειες από την πλευρά Ελλήνων, που, ανεξάρτητα από το αν μπορεί κάποιος να τις χαρακτηρίσει υπερβολικές ή «γραφικές», δεν παύουν να πατούν πάνω στο περί δικαίου αίσθημα για την υπεράσπιση της ιστορικής αλήθειας ενός διαχρονικού συμβόλου του ελληνισμού (http://www.kathimerini.gr/706805/opinion/epikairothta/arxeio-monimes-sthles/mia-nea-maxh- gia-to-parel8on). 600 http://www.kathimerini.gr/358574/article/politismos/arxeio-politismoy/m-ale3andros-o-pio- megalos-ellhnas (προσπέλαση 10.5.2015). Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 495 αλλά «αν συγκρίνουμε τους εαυτούς μας με τον Αλέξανδρο μπορεί δίκαια να τον θεωρούμε ως το μεγαλύτερο Έλληνα όλων των εποχών –εκτός από τη δική μας». 601 Το 2014, με αφορμή την ανακάλυψη του μακεδονικού τάφου -ηρώου στο μεγάλο ταφικό περίβολο του λόφου Καστά της Αμφίπολης, νέα άρθρα γράφτηκαν για το Μακεδόνα στρατηλάτη, έχοντας και ως αφόρμηση τη νέα «αλεξανδρολατρία» των Ελλήνων που εκδηλώθηκε. Πράγματι, αποδείχθηκε, για άλλη μια φορά, ο διαχρονικός πόθος του Έλληνα για το μεγαλύτερο ήρωά του: τον «τάφο του Αλέξανδρου» θα ήθελε ένα μεγάλο μέρος των Ελλήνων να είχε ανακαλυφθεί μέσα στον τεράστιο ταφικό περίβολο . Ο Γ. Γιατρομανωλάκης σε δημοσίευμά του τόνιζε πως και να μην είναι ο 602 Αλέξανδρος ο ένοικος του τάφου δεν πειράζει, καθότι ο Αλέξανδρος ζει και βασιλεύει εντός μας και μαζί του ζει και ολόκληρη η αρχαιότητα. Στην εφημερίδα 603 «Ελευθεροτυπία» δημοσιεύτηκε άρθρο (30.8.2014) σχετικό με τον τάφο του Αλέξανδρου στην Αλεξάνδρεια και το συσχετισμό του στρατηλάτη με τις προφητείες του Δανιήλ αλλά και με το τέμενος του προφήτη Δανιήλ στην ίδια πόλη. Ο Τάκης Θεοδωρόπουλος πάλι, σημείωσε εύστοχα και καυστικά πως για πολλούς Έλληνες τότε η προσμονή της ανακάλυψης της ταφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου λειτουργούσε σαν παραισθησιογόνο και πως πολλοί συμπεριφέρονταν σαν να επρόκειτο ο Αλέξανδρος…να αναστηθεί. Και συμπλήρωσε: «Φοβούμαι ότι δεν είναι πλέον εις θέσιν να επιδαψιλεύσει τους απογόνους των αρχαίων Μακεδόνων, σύγχρονους Ελληνες, με τις διοικητικές του ικανότητες, ούτε να οδηγήσει τα στρατεύματά μας ώς την Ασία. Φοβούμαι ότι ακόμη και αν αποδειχθεί πως ο νεκρός είναι ο Μέγας Αλέξανδρος, εμείς θα πρέπει να αρκεστούμε στην υπάρχουσα πολιτική ηγεσία για τη συνέχεια της ανοδικής πορείας της χώρας μας . 604 Με αφορμή τη νέα «αλεξανδρομανία» των Ελλήνων θα παρατηρήσει ο δημοσιογράφος Νίκος Κωνσταντάρας: «… η αλήθεια είναι ότι ο Αλέξανδρος ζει μέσα μας. Μας συναρπάζει η σκέψη ότι ένας Ελληνας έκανε όσα έκανε αυτός, ότι ήταν ο καλύτερος, ο εξυπνότερος, ο ισχυρότερος, ο πιο 601 http://www.kathimerini.gr/714664/opinion/epikairothta/arxeio-monimes-sthles/pws-8a- kyvernoyse-o-megale3andros (10.5.2015) 602 Βλέπε ενδεικτικά το ρεπορτάζ της ιστοσελίδας newsbomb.gr http://www.newsbomb.gr/politismos/story/497728/katoikoi-gia-amfipoli-tha-thelame-ton- mega-alexandro-na-vrethei-ston-tafo#ixzz3E4TfsCDI (22.9.2014). 603 Εφημερίδα «Το Βήμα on line», δημοσίευση 24.8.2014. 604 Άρθρο στην εφημερίδα «Καθημερινή», 19.11.2014, http://www.kathimerini.gr/792593/opinion/epikairothta/politikh/o-pe8amenos-kai-h- anastash (11.5.2015).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 496 γενναίος και πιο επιτυχημένος στρατηγός στην ιστορία. Είναι, με άλλα λόγια, αυτός που θα θέλαμε να είμαστε ή αυτός που θα θέλαμε να βρεθεί πάλι για να μας καθοδηγεί προς λαμπρές νίκες, να μας προστατεύει από το κακό και να κάνει δοξαστό το όνομά μας σε όλη τη Γη. Αυτή η ανάγκη για τον σωτήρα αδιαφορεί για την πραγματικότητα, όσον αφορά τον Αλέξανδρο και την εποχή του. Αδιαφορεί και για όσα πετυχαίνουν τόσοι στη δική μας εποχή (ο καθένας στον χώρο του), επειδή κανείς δεν μπορεί να συγκριθεί με τον Αλέξανδρο» . 605 Αντίστοιχα, με αφορμή το ενδιαφέρον του κοινού για τον Αλέξανδρο, η εφημερίδα «Το Βήμα» έκανε ως ένθετο ένα ολόκληρο αφιέρωμα σε αυτόν και στη μνήμη του. Σε αυτό, ο αρθρογράφος Βιστωνίτης Αναστάσης, αφού πρώτα καταδικάζει τους «αποδομιστές…που συγκρίνουν τον Αλέξανδρο με το Χιτλερ, τον Αττίλα…και κρίνουν το παρελθόν με τα δεδομένα του παρόντος» και προχωρά σε αντιπαραβολή του Αλέξανδρου με το Φίλιππο, αναφέρεται μετά στην πρόσληψή του από τους Ρωμαίους και περισσότερο αναλυτικά στον παγκόσμιο μύθο του Αλέξανδρου. Εξίσου αναλυτικά αναφέρεται στο έργο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ακολουθώντας, θα έλεγε κανείς, μια διαχρονική θεώρηση όλων όσων επισήμαναν την τεράστια σημασία του: οικονομία και νομισματική πολιτική, διοίκηση, ίδρυση πόλεων, όσμωση πολιτισμών. Επιμένει ιδιαίτερα στην οικουμενική διάσταση του έργου του, δίνοντας ενδιαφέρουσες διαστάσεις, όπως ο παραλληλισμός των αρχών της αυτοκρατορίας του με τις αρχές των Η.Π.Α. αλλά και αυτές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ένας ακόμη ενδιαφέρων παραλληλισμός είναι αυτός του περίπλου της Ινδίας από το Νέαρχο κατά διαταγή του Αλέξανδρου με τα ταξίδια των μεγάλων Ευρωπαίων θαλασσοπόρων του 15 και 16 ου ου αιώνα. Τονίζει, τέλος, πως αν δεν επιτελούσε το έργο αυτό ο Αλέξανδρος, σύμφωνα με τον Μπέρτραντ Ράσελ θα κινδύνευε να χαθεί ο ελληνικός πολιτισμός, ενώ διατυπώνει ερωτήματα και για το κατά πόσο θα επιβίωνε ή θα εξελισσόταν η ελληνική γλώσσα και για το κατά πόσο θα επιβίωνε ο ελληνικός λαός (Βιστωνίτης 2014). Με αφορμή την ανασκαφή στον τύμβο Καστά, ο Καβαλιώτης δημοσιογράφος και εκδότης της εφημερίδας «Χρονόμετρο» Θοδωρής Σπανέλης, σε άρθρο του με τίτλο «Αμφίπολη: ο Μέγας Αλέξανδρος είναι εδώ… και μας περιμένει» (24.11.2014) επισημαίνει το συσχετισμό του Αλέξανδρου με την Αμφίπολη και με αφορμή τα αναμενόμενα αποτελέσματα των ανασκαφών κάνει λόγο για μια ώθηση και δυναμική για την Ελλάδα που δεν πρέπει να χαθεί, για μια συμπόρευση όλων των πολιτικών και παραγωγικών δυνάμεων του τόπου με στόχο την έξοδο από την κρίση, καταλήγοντας πως «Ο Μέγας Αλέξανδρος είναι ήδη εδώ, εμάς περιμένει για μια νέα εκστρατεία εξόδου από 605 Η Λισσός, επιφυλλίδα, εφημερίδα «Καθημερινή», 25.8.2014 http://www.kathimerini.gr/780934/opinion/epikairothta/politikh/h-lissos-o-aygoystos-kai-o- ale3andros Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 497 το μνημόνιο. Ευχόμαστε όλοι να μην υπάρχουν απουσίες από τη μάχη, να μην επαναληφθεί το: Όλοι οι Έλληνες πλην Λακεδαιμονίων» . 606 Ο ίδιος δημοσιογράφος αναφέρεται στον Αλέξανδρο και με αφορμή μια πιο πρόσφατη κρίση, την προσφυγική από τη Συρία και άλλες μουσουλμανικές χώρες της ανατολής, τονίζοντας ότι αυτή αποτελεί αποτέλεσμα της σύγκρουσης της Δύσης με το Ισλάμ και θέτοντας το ερώτημα: «Εμείς απέναντι σε αυτόν τον πόλεμο με ποιους θα ταχθούμε; Με ποια όπλα θα πάμε; Θα πάμε με τον νεο-οθωμανισμό και τον Μοχάμεντ Άλι ή με τον Απόστολο Παύλο και τον Μέγα Αλέξανδρο;» 607 Μοτίβα από την εκστρατεία του Αλέξανδρου, όπως ο Γόρδιος Δεσμός, επανέρχονται ξανά και ξανά στον τύπο για να περιγραφούν σύγχρονες καταστάσεις, ακόμη και αυτή του … ελληνικού χρέους. Σε άλλες πάλι περιπτώσεις είναι ο ίδιος ο Αλέξανδρος αλλά και η Ολυμπιάδα που χρησιμοποιούνται, προκειμένου να περιγραφούν και να σχολιαστούν καυστικά οι σύγχρονες σχέσεις ανδρών και γυναικών στην Ελλάδα από το Φώτη Καραγιαννόπουλο σε άρθρο με τίτλο «Η μάνα του Αλέξανδρου». 608 Στην ελληνική τηλεόραση προβλήθηκαν αρκετές εκπομπές για τον Αλέξανδρο καθώς και ντοκιμαντέρ. Το 1978, στο πλαίσιο της σειράς «Η ΕΡΤ στη Βόρεια Ελλάδα», προβλήθηκε από το κρατικό κανάλι σε σκηνοθεσία του Βασίλη Κεσίσογλου ντοκιμαντέρ για τη σχολή του Αριστοτέλη στη Μίεζα, το οποίο ουσιαστικά κατέγραψε αρκετούς τοπικούς θρύλους και παραδόσεις για τον Αλέξανδρο (βλέπε και κεφάλαιο 4.5). Στο ντοκιμαντέρ υπήρχε κατά διαστήματα και αφήγηση διαφόρων επεισοδίων από το Μυθιστόρημα . Ήδη αναφέρθηκε το ντοκιμαντέρ του σκηνοθέτη Γιάννη 609 Σμαραγδή. Ακόμα, ο σκηνοθέτης Νίκος Αναγνωστόπουλος, μεταξύ των ετών 1991- 1993, γύρισε το ντοκιμαντέρ «Στα πρόσωπα της Ανατολής κοιμάται ο χρόνος», στα εδάφη της σύγχρονης Τουρκμενίας, εκεί που πήγε ο Αλέξανδρος . Ένας άλλος Έλληνας 610 σκηνοθέτης, ο Δημήτρης Μανωλεσάκης, αποκάλυψε στο ελληνικό κοινό τους 606 http://www.xronometro.com/amfipolis-alexandros/ 607 Άρθρο με τίτλο Ποια είναι η άμυνά μας; http://www.xronometro.com/gnomi-18-11-2015/ 608 http://www.kathimerini.gr/358883/article/politismos/arxeio-politismoy/apo-thn-arxaiothta (10.5.2015). 609 http://www.hprt-archives.gr/V3/public/main/page-assetview.aspx?tid=69322&autostart=0 (26.5.2015). 610 Βλέπε τον εξαιρετικό τόμο του «Επτά Ημέρες –Καθημερινή» που συμπεριλαμβάνει τις επιμέρους ενότητες Αρμενία, Τουρκμενία, Βακτριανή, Ινδία. Ο τόμος αυτός είναι προσβάσιμος σε ηλεκτρονική μορφή στη διεύθυνση: http://news.kathimerini.gr/archive-editions/article/7days/1994/1994.html (προσπέλαση 5.1.2014).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 498 Ισκανταρί Παμίρσκι, τους απογόνους του Αλέξανδρου, όπως οι ίδιοι διατείνονται, στα υψίπεδα του Παμίρ (βλέπε αναλυτικά κεφάλαιο 5.11). Ο ίδιος σκηνοθέτης ανακάλυψε και τη φυλή των Χαντάντα –ουά στο αφρικανικό Σουδάν, χίλια διακόσια χιλιόμετρα μακριά από την πρωτεύουσα Χαρτούμ. Τα μέλη της φυλής αυτής επίσης ισχυρίζονται ότι κατάγονται από στρατιώτες του Αλέξανδρου, έχουν μύθους και θρύλους γι’αυτόν - στο μοτίβο του «επινοητή τεχνασμάτων» - και τον λατρεύουν ως Αμπού Καρνέιν, « μεγάλο κερασφόρο». Αυτά τα στοιχεία, μαζί με άλλα εξίσου ενδιαφέροντα για τη διασπορά του μύθου του Αλέξανδρου (σχετικά με τους Καλάς, τους Ισκαντερί του Παμίρ κ.α.), προβλήθηκαν μέσα από την εκπομπή του Κώστα Χαρδαβέλα «Πύλες του Ανεξήγητου» (του ραδιοτηλεοπτικού σταθμού Alter), η οποία και ήταν αφιερωμένη στον Αλέξανδρο . Το 2003 στη σειρά ντοκιμαντέρ «Σαν παραμύθι» του σκηνοθέτη 611 Νίκου Παπαθανασίου (κείμενα Κάλλια Καστανού, ρεπορτάζ Γ. Αποστολίδης), προβλήθηκε στην κρατική τηλεόραση το επεισόδιο «Καλάς», με αφηγητή τον εκπαιδευτικό Θανάση Λερούνη, σχετικά ακριβώς με τη φυλή των περίφημων Καλάς, που διατείνονται ότι είναι απόγονοι του Αλέξανδρου στη μακρινά Ιμαλάϊα (βλέπε 612 και κεφάλαιο 5.11). Στην ίδια σειρά ντοκιμαντέρ το 2006 προβλήθηκε το επεισόδιο «Στην πόλη του ζωντανού θεού» με αφηγητή τον αρχαιολόγο –ιστορικό ερευνητή Χάρη Τζάλα . Στο ντοκιμαντέρ αυτό, ο Τζάλας δίνει εντυπωσιακές πληροφορίες για 613 το ιστορικό της ταφής του Αλέξανδρου, καθώς και για το περίφημο «Σώμα», τον τόπο ταφής του στην Αλεξάνδρεια . Παράλληλα, δίνονται στοιχεία για την πρόσληψη του 614 Αλέξανδρου από τους Άραβες, τους Ρωμαίους αυτοκράτορες και κυρίως τους σύγχρονους Αλεξανδρινούς. Τέλος, ο σκηνοθέτης Νίκος Σοφιανός αφιέρωσε επτά χρόνια για να ακολουθήσει όλη την πορεία του Έλληνα στρατηλάτη, από την Πέλλα ως τον Ινδό και τη Βαβυλώνα, και να γυρίσει το ντοκιμαντέρ «Ζει ο Αλέξανδρος;», στο οποίο επιχειρεί να καταγράψει όλες τις έμψυχες και άψυχες μαρτυρίες για το πέρασμα του Αλέξανδρου από τις διάφορες χώρες και περιοχές. Μια πλειάδα Ελλήνων και ξένων αρχαιολόγων, ιστορικών και φιλολόγων, εργάστηκαν για την πραγματοποίηση του ντοκιμαντέρ, με βασικούς ιστορικούς συμβούλους τους Ρένο, Ήρκο και Στάντη 611 https://www.youtube.com/watch?v=RJEWKlbACBs (20.5.2015) Μια άλλη εκπομπή του ίδιου ραδιοτηλεοπτικού σταθμού έδωσε έμφαση στο «μυστήριο» που περιβάλλει το θάνατο του Αλέξανδρου, καθώς και στα σχετικά με τον τόπο ταφής του. 612 http://www.ert-archives.gr/V3/public/main/page-assetview.aspx?tid=68695&autostart=0 (ανάκτηση 1.9.2015). 613 http://www.ert-archives.gr/V3/public/main/page-assetview.aspx?tid=56360&autostart=0 (ανάκτηση 1.9.2015). 614 Οπωσδήποτε τα αρχαιολογικά –ερευνητικά δεδομένα που υπάρχουν στο σημερινό Τέμενος του Δανιήλ στην Αλεξάνδρεια –πρωτοβυζαντινές και ρωμαϊκές κατασκευές κάτω από την κρύπτη - δημιουργούν την αναγκαιότητα περαιτέρω διερεύνησης, όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο Τζάλας. Philosophia Ancilla/ Academica V

Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού 499 615 Αποστολίδη. Το ντοκιμαντέρ, ως οδοιπορικό στα χνάρια του Μεγάλου Αλεξάνδρου, πέρα από τις ιστορικές αναφορές, καταγράφει με το φακό της κάμερας και τη σύγχρονη εικόνα των περιοχών από τις οποίες αυτός πέρασε, όπου, όπως δηλώνει στο ντοκιμαντέρ ο Υπουργός Πολιτισμού του Ιράκ σε συνέντευξή του στο σκηνοθέτη, ο Αλέξανδρος ήρθε ως απελευθερωτής και όχι ως κατακτητής. Ωστόσο, η σύγχρονη παρουσία του Αλέξανδρου δεν περιορίστηκε μόνο στον τύπο, την τηλεόραση και στα ντοκιμαντέρ. Τα τελευταία χρόνια, κατέκτησε και το διαδίκτυο, με εντυπωσιακές πολυμεσικές παρουσιάσεις της ζωής και του έργου του, καθώς και πληθώρα ιστοσελίδων. Ενδεικτικά και μόνο, αξίζει να αναφερθεί μια ωραία διαδικτυακή πολυμεσική παρουσίαση του μυθικού Αλέξανδρου, με έμφαση στα φανταστικά επεισόδια του Μυθιστορήματος του ψευδο-Καλλισθένη, της Ευγενίας Κούκουρα με τίτλο «Ο Μέγας Αλέξανδρος στο Θρύλο της Οικουμένης» (2006) . 616 Επίσης, η ΙΖ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων ξεκίνησε, υπό τη γενική εποπτεία της αρχαιολόγου Αγγελικής Κοτταρίδη, ένα φιλόδοξο σχέδιο δημιουργίας ενός διαδικτυακού –εικονικού μουσείου για τον Αλέξανδρο και τον κόσμο του, το οποίο σε επτά ενότητες θα συγκεντρώνει σε ψηφιακή μορφή όλα τα δεδομένα για τη ζωή, τη δράση και το μύθο του με τη συνδρομή πολλών πανεπιστημιακών ιδρυμάτων από όλο τον κόσμο, με την πρόβλεψη ακόμη για ύπαρξη ψηφιακής κοινότητας συζήτησης αλλά και κοινοποίησης αποτελεσμάτων ερευνών για όσους επιστήμονες το θέλουν, καθώς επίσης και με μια ιδιαίτερη πλατφόρμα διαδραστικών παιχνιδιών για τα παιδιά. Προς την κατεύθυνση αυτή, διοργανώθηκε και διεθνές επιστημονικό συνέδριο με τίτλο «Ανακαλύπτοντας τον Κόσμο του Μεγάλου Αλεξάνδρου», το Νοέμβρη του 2012, στο συνεδριακό κέντρο της Σχολής το Αριστοτέλη, ενώ το όλο εγχείρημα αναμένεται να ολοκληρωθεί μέσα στο 2016. 615 http://www.nicolas-sofianos.com/documentary/2010-04-10-19-19-37(25.5.2015) https://www.youtube.com/watch?v=X065vwAhxOM 616 https://www.youtube.com/watch?v=0iaYSwry8Fc (17.3.2015).

Δημήτριος Κ. Κουγιουμτζόγλου 500 4.8. Θέατρο, κινηματογράφος και άλλες σύγχρονες δημιουργίες και αναφορές Ήδη αναφερθήκαμε στο θεατρικό έργο «Ο Μεγαλέξανδρος και ο καταραμένος δράκος» του σκηνοθέτη Δήμου Αβδελιώτη (2007): πρόκειται για μια θεατρική μεταφορά με ηθοποιούς και ζωντανή μουσική του γνωστού έργου του θεάτρου σκιών, 617 η οποία άρεσε πολύ στο φιλοθέαμον κοινό της Ελλάδας (εικόνα 106) . «Ο Μέγας Αλέξανδρος και το καταραμένο φίδι» ήταν το έργο που ανέβασε η θεατρική ομάδα «Μορφές» ως παιδική παράσταση το 2013, σε σκηνοθεσία Γιάννη Κεφαλά. Την ίδια χρονιά ανέβηκε και μια άλλη παιδική θεατρική παράσταση με ίδιο περιεχόμενο, «Το παραμύθι του Μεγαλέξανδρου», σε σκηνοθεσία Δημήτρη Αδάμη, από τη θεατρική ομάδα «Μαγικές Σβούρες». Στην παράσταση αυτή, παρουσιάζεται όχι μόνο η ζωή και η δράση του Μακεδόνα βασιλιά, αλλά και οι θρύλοι που συνδέονται μαζί του, όπως αυτός της Γοργόνας, καθώς και πρόσωπα της «μετα –ιστορίας» του, όπως ο ζωγράφος Θεόφιλος και ο Καραγκιόζης . Τα παραπάνω θεατρικά έργα συνεχίζουν μια παλιότερη 618 νεοελληνική θεατρική παράδοση με αναφορές στον Αλέξανδρο, που ξεκινά με το έργο του Σπύρου Μελά «Ο βασιλιάς και ο σκύλος» (1954, με αναφορές σε μια φανταστική συνάντηση του Αλέξανδρου με το Διογένη), συνεχίζει με το θεατρικό του Γεωργίου Ρουμάνη «Ο Μέγας Αλέξανδρος στην Τύρο» (1955) και του Κώστα Παπαπαναγιώτου «Ο Μέγας Αλέξανδρος» (1957, σχολικού, ηθικο-διδακτικού χαρακτήρα), για να καταλήξει στο έργο «Αλέξανδρος ο Μέγας» του Παντελή Ιωαννίδη (1973, Καψωμάνης 2004: 195- 197). Το πιο πρόσφατο παράδειγμα αξιοποίησης του μύθου του Αλέξανδρου στο θέατρο προέρχεται από το Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο Καβάλας και το Φεστιβάλ Φιλίππων το καλοκαίρι του 2015: συγκεριμένα, στις 10 και 11 Αυγούστου, στο αρχαίο θέατρο των Φιλίππων ανέβηκε η παράσταση «Οι Εφτά Άγγελοι των Φιλίππων». Ο εμπνευστής και σκηνοθέτης της παράστασης, Θοδωρής Γκόνης, είχε την ιδέα να βάλει ως έναν από τους εφτά αγγέλους και αυτόν του Μεγαλέξανδρου της Φυλλάδας, ο οποίος - και μέσα από μια πρωτότυπη παρουσίαση με χρήση βίντεο -προβολέα - απέδωσε χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τη Φυλλάδα, με βάση την πρώτη ανταλλαγή επιστολών μεταξύ Αλεξάνδρου και Δαρείου, τη σύναξη των στρατιωτών και τη στέψη του Αλέξανδρου 617 Πρωτοπόρος σε μια θεατρική –χορευτική απόδοση της παράστασης του θεάτρου σκιών υπήρξε η Ραλλού Μάνου με το Ελληνικό Χορόδραμα, όταν το 1951 ανέβασαν το έργο «Το καταραμένο Φίδι» σε μουσική Μάνου Χατζηδάκι. Σε αυτήν αποδίδονται και δύο μουσικά κομμάτια άμεσα σχετιζόμενα με τον Αλέξανδρο, ο «Χορός του Μεγαλέξανδρου» και η «Έξοδος του Μεγαλέξανδρου» 618 https://www.youtube.com/watch?v=MvyDn5RHatM (5.3.2015). Philosophia Ancilla/ Academica V