Б. Майлин-Тандамалы шығармалары

Уш бие — ен жылкыдан калган сауын. Жайлайтын замай кайда Акбас тауын! Мешеулеп, кузепшдей, кен тубшде, Талак кып жазгы жайлау, бие бауын. Дуниеш Д1р смшнткен атак, кайда? Бас иген ауыл-аймак жалгыз байта. — Курысын буйткен кун!ц!..— дед! ыырза,— Дйсендеп еа аррысы ауылнай да... Аксакал, Жумаразы, керген кептЕ FlimiHi сез сейлеуге беШм, ептк Мырзанын жубатады сезбен кенлш,— Ертег! тауып алып еск! кепти Кымызды отауланраа шайкай тус1п, Жутура дэм1 кермек урггап irnin. Сакалды сипап алып, свзге юрд|, Сол кезш сырырайтып аз кем кысып: — Тугел батыр казактын серкес1 екен, Алаканра салатып epueci екен. Ел конысы, ол кезде Сыр куанда, Кумды, шелд'1, сонарлы, кылрэн мекен. Тугел десе туп-тугел акыл кайрат, Булыккан ж!гер, куии бойда кайнап. Катарын, бала куннен, басып озып, Кайтпайтын болат болып шыккан жайнап. Бала куннен батырлык !здеген1, Елепзш, ум тн узбеген!. Жас журен лоблыран, туйткЬ1ден!п, Bip «шр»д1, аруак конран, 1здегел1. ГПрден барып бата алмак корраным,— деп, «Шр» уэдесш берсе егер, коррайын деп, Найза ушына байлайтын ту да алмак, Эйгшенш шын батыр болтаным,— деп... ...Аруак конран, ол кезде. Абылай хан. Жан бгткен айбатына таныркаран. Колдайтурын шын «nipi» Туркстанда, Бу да бата алмакшы барып содан. 107

Кер торыныц кекипн тарады, ep,ii. Бес кдруы бойыида, м ш д!, желд!. Лида журген айбаттк Абылайдыц— Сэлем борт, алдыиа ж етш келдй — К ай баласып? деп едй — Тугелм'ш!— дгп. — Кадык, ед1-м атына ТугелддН,— деп, ¥ з а к жолга бег алтан niuiinin бар, Жеш'нд! айтсац, ойлаймып, б!лерм!н —Д«п- Тугол сонда тслгакып: — Б аба!— дед!, Елдеи бсзген мен 6 ip ж а с бала,— дед!- Лбыландай айбынды ер болсам,— деп, «ГПрдеа» бата бараиын ала,— дсдк Абылайдыц дидары кутпмдедь Касындагы некерт' куршдедк — Абылайыц, айбынды, мен боламын, Бес жасымда колдаран nipiM,— дед!. Сырттаи сен!ц атыца каны к ед!м. 1здсП!н деп nipiMe барып ед!м. «К елер» дед!... к азак к а кам ка болар, Азаматтыц 6ipi деп танып ед!м. Тозгындаран ел;к бар турл! жакта, EcKcpeciH тубшдс, мш еец атка: К ам ал бузсяц nipiH бар, каймыкпайсын, Батагейш , артыцда, б!здей карт та. 1стес болкап жасымнан шалым ед1 Саган-даты ыкылас мэл!м ед!; AUmi ле 6 ipre барайын Kopi nipre, Коштасута аз куп!м калы п ед!... ...Сакал-мурты атарран шашы узын, Салбы раш ш Kipniri ж апкаи кез!п. К;>М1Л гнрд!ц алдыиа, Тугел батыр, (Ж аппамазда отырран ацдьш кезш). I'ipin KC.i.ii: «ассалаумолпкум!» деп, К.араман-ак биетш эулие ед. 108

— ЖаЙнамазда отыр ем буг:н кутит, Келгеи балам, бшемш, 'Гугелсщ,— деп. Саган деген батамды садтап едш, Келмесен де, 6ip (здеп таппад ед1м. Шубар туды найзацнык ушына ш п , Ti.'ieK тшеп сыртыцнан жатпад ед|'м. Пык кереккен елще кезщ едд )Ka6ip Kepin кэшрден 6e3ip ед1. Сарыардацды жапырлап калмак даптап, Назад улын быж-тыж гып e3in ед!. Мынау жатдан шубар ту, саган белп. «Тугел1» деп шап, сонына ерт далык елд1, Ыкылас таза батамды мен берейш, Колынды жай, «амиш!» деп жуп'н енд1... ...«Тугел» деген дабысы жердт жарды, Ер азамат багыланды ертш алды. Сарыардада 6ip душпан доймаймын деп. Налыд далмад слше ойран салды. «Тугел» десе, аруад даптап кетп. Налыц досын Кдлмадты таптап кетп' Кизын куц Fun, улдарын дул гып айдаа, Налыц дазад ардага иные теки. Же.: TipcAi шубар ту. жыгылмады. Улей берд! Калмактык шубыргаиы. Сарыардага дазакты орматпад боп, Кеудес|'нде барыида итыбын жаны... ...Сарыардадан казак дсп коные алды, Мал жанылып, cesiipin. epic алды. Ьл дутылып егссксн кзлыд жаулан, Середе ориап, аз уакыт ткные алды. Терт тулж мал кыбырлап симай дети, Кызыд дэурен cypeiin мезпл жеги. Ас пенен той атапыц мурасы боп, Алга салдык, дал1рлсп би мен бект|. Журттыц муны калмастан тугелденл!, HaiiFu-KacipcT, керген жед, тунергенд!.

Бак-береке басынан ушып едк 1здесе де таппады Тугелд! ендЕ.. Отауланран кымызды шайкай тусш , Тучйркенд! дэмше аз-кем iuiin: «Уау д ари ка! не, нелер еткен дэурен!.. Енд! мынау кысымра турмыз Tycin...» Бай курсшдЕ еткен кун елестедЕ Torri киял бонды алып, елеске ердй KyHi кеше толыксып турган дэулет, Терт тул1П туп-тугел емес пе ед1? Талай ж алш ы жалдаган урып-сорып, Жалшы т у п л , жалпы елге к ож а болып; Ел билеген ырай меи сырайларык, Kepinne ед! бетше карсы кел ш ?! Енд! мынау, татыган кымыз imin, Желшшен карынран ею’ куин'к. Gcipeee, малаймен соттасканы!.. Ызаланды, кезден жас Kerri ыршып... Суйект! домбыраны колына алып, Журек ш ерш таркатар энге салып. «Кайдагы ж ок елсщи айтканыц не, Койшы,— дейд! бэйб1ше,— кел жаталык- «MineMiH кеш алдынан кек биеш, Кек бие MiHreH сайын колга иедЕ Bipre ескен кшкентайдан карагым-ай, Бет1мнен сен кеткен сон к!м суйед1? 1» 1923

ГТЛДЕНСЕ АУЫ Л —ГТЛДЕНЕМ13 БЭРТИ13 Гулденсе ауыл —гулденем'13 6apiMi3, Ауыл — дене, б1з—ксотатар жанымыз. Кел, енбеюш, дол устасып 6ip ryFa, Жиналайык далмай жасы, кэр!м1з 1 Азулынык азу TiciH сындырып, Тендж кун! турандырык шын дылып. Ауылдары эрекеп-in 6apia де Жермен жексен яйбереМк жун дылып! Кара туман уствдеп тарасын, Нурын шашып кун жылтырап дарасын. Кушак жайып алсын дарсы эд'шдж, Жылай келген далыц кедей баласын, Гулденд1'р!п ж!береШк нур 6epin, Жасыл шалгын турсын безеп тур 6epin. Танымасын, тацырдасын жат душпан, Жарым жылда дараганда б!р келш. Жауыздардын журер жолы бвгелс!н! Бегелген сон ун! ешкенш керерсш. Мугедектеп, жалтактамай, жасданбай, Сорлы кедей бой жазып 6ip кенелсш! Гулденсе ауыл —гулденем!з 6apiMi3, Ауыл — дене, 6i3—дозратар жанымыз. Кел. ецбекин, тенд!к туын долга устап, Келген!нше тырысайык ал!м!з!.. 1923

ЦТР ЯгЫЛАМА Жыла, елбекш!! Кесемпшен айрьтлдып, Курыш-болат канатыннан кайрылдыц... Жоц сыбанып Kipicneiwe ж умыска, Лйрылдып да, ic устшде кяйрырдын. Conin yuiin ешбГр тыным кврмеген, Канды колдыц кысымыпа кенбеген; KiM орнатты арпалысып олемге, Бостандыкты, адам заттыц кармегсн?! Гор камрыл.ман бакыт тарткан жолынаи, Кип срд| epiin, капат-куйрык, сонынин, Свитком сабаз акырымда д срт тапкан Dip ж ауыздыц дэлдсп аткан огынаи. Од ауру ед. Журт Tiacrin тш едл Ti.'iofli ж у р т — жазылар деп ж у р eai, Byrin елди бупн cenai uiwpaFbi, Коше Faiia арамызда Tipi едк Лспап ж узж кайгклы булт баскандай, Тунсрген жуз, кошл mepi таскандай. «Мои» дегенши кабыргасы certain , Молт-мелт eTin кездеи аккан ж ас кандай! Жмла сцбсктН Косемпшен айрылдып. Курыш-болат канг.тыцнан каГфылдын... Жас кабырын киялыцда cv p en e, Оггы-жалын дер кезшдо кайгыш/ыц! М2

Ол алее де, бастап кеткен ici бар, ©спет к.ып тастап кеткен ici бар. Болашактыи tiperi дел гул б?рер, Енбекшлге тастап кеткен ici бар. Жила! KafiFKpL © спет оркнда! Ол кегсо де, калдыц сеидер соцында. Акт iminдер жас кабырьш кушацтап, Журешз, деп — сети садган жолыпда! Жила, ецбекпп, Kyporiue cyAeain! Булытап жас алкы.мыиа ripe.iin. Кур жылама!. Салып кеткен жолымен Mauri жылдар ту кетерш журелж! 1924

0ЙТ, ШУ... АЛА АТЫМ! Эйт, шу.., ала атым! Суйенш ь канатым! Ж алры з сен бейнетпен =» EriHAi салатын; Ж а з iuerrri шабатын; Пайданы табатын; Кун болса, алакай, Енбеп'н жанатын!.. Эйт, шу... ала атым! Бугш «айт», баратын. Конын жок, жаратып л Бэйгеге шабатын; Myrneni алатын, О ртаеа салатын; Батагей аксакал — Карк. болып калатын... Энт, шу... ала атым! Буг!и «айт» баратын. EpiKKeH бай емен. Б ар малым — бар атьгм. ш

Dip осы ала атым, Еп'н бар салатын... «Айт» 1здеп ер1ксем, Жумысым калатын. Эйт, шу... ала атым! Жайым жок. баратын. Молда айткан тамыкка Мен болсам жанатын; Салсыншы салатын Жерше жанатын. Кеп бергем... еши ме!.. Малмын ба сауатын?! Эйт, шу... ала атым! Суйен1ш — аднатым! Кун болса егер де ->» Ецбепн жанатын. Сонда «айт», ала атым Мейрамдап шабатын! Эйт, шу... бтрем — Жер1мд1 салатын! 1924

ПАЙ Кудай-ай! Куйд!рд!к рой шыбынымды, Е с шырар есептесем шырыиьшды. Кедейлер салыкпенен куртпак шырар, А з рана жылкы менен смырымды. OiTreyip толып кеткен налэк, калек, И т екен ауылнай да нагы з излет. Д ум етш кысы-жазы e ciriM A i Кит етсе шабу.ченеи магам келед. Кыс болса, табак-табак, ет асасыи, Ж а з болса, токты i3/ien 6 ip сасасын. Кермегсн ешр!мс корлык. квр!п, Кемпд| куйнспен-ак, ж ар ы м жасым. Уызы жст! атамныц арылмаран. R ip кезде бай боп сд!м арындагаи. Курмоттсп, кяйда барсам , «мирза еке» дсп, Б ар ма aai елде ксдсй калынбаран? Од кезде кара басим хан емеспе ем? Тпныркап барлык кедей т а к емес пе ен? Ecinrei! саумал 6epin, «к ет!» дсп урсып, Торге кедей шыгару ш ам е.мсс пе? О рпаган кара аруактыц шацырагы ед1, Ьпкыт.л 6 ip заманда барлап едк <-.>аеы!!ып кетпесш,— деп,— маляй-салай». ©лерде ок№ маркум зар л ап едй 11Г,



АКДПАМ КЕ31ИДЕ Бай намазда: Алдында молдасы, Басында сэлдеа, Аузында алдасы. Тасбигы сырт-сырт, Уй 1Ш1 жым-жырт. Бэйбйпе сыбырлап, Ауызы жыбырлап, Малайын cerin жур. Жердей квкке, Кектен жерге, Каррысын твгш ж ур: Пэленше жанды, Аузын барды, HeFbin капа боктаура?! Ж ад етсем иемд|, Жаудырсам киемд1, Сен кулра, ani, тап т а у ма?1. Тасбигы сырт-сырт. Уй iiui жым-жырт. Бай ауыр курсш ди. Басталды нэпto, Бай кулан жатыр... Кудайра шын бойсунды. 118

Ал, мше бата: «Я, кыдыр ата! Кеткснщ бе сарт балып?! Басымды бастырма! Малайды тастырма! Бер колыиды,— тарт келш»!..

лкмкшмя (Тынекец аулында) Тесен салып пеш ж аны на жатарда, (Эрине, eiiai, 6aii6 imeci катарда) М о л д а екеннщ аумалы foii MiHC3i, Bip,ae жумсак, б|'рде ете катан да. Ой Fa шомды, 6ip курсш д! «катын» дсп, «Buieiwicm. Болар зам ан акы р» деп. К аш ан болмак?.. Ж урт кайтедк б!тпек пе? Оны айтпады «ол жары сыр... жакын» деп. Кауып-катер бэнб!ше ойын кернед;. «Кел ж ата мык, молдекежаа, кел!» дед!. Бу п н п тун актьиы ма жалнаннын? DLae алмады... бэй бш е уйкы кермедк Сырды катын iuiKe, cipa, сактар ма? Kesi келд| молданы opi м актарга Квп катымга ccTircuiii ж ы р кылды, Ж ииалыя ап, су алатын, акпарда. ©Tipinmi Зэйкул дс бар керьпген, Талан ншпшек ауыз сонда Kepiiireii. Ы р саратта ауыл imi ду етт!, Ш ал баладан, шешей eciin келпшен: «БуНи калпе пирген екен тусшде. (Ilieiuefi айтты, жаиа болдык iuiiiuie) Ертец п кун акырзаман болм ак деп — Ляп бердо,- д е г т, тунде туам де...» 120

«Жарьщтыгым кпел! гой, бмед» деп, «Кэптен 6opi тунжырап та жур ел» деп. Kennip бггксн «алдалайды»: «Жасгагы — Кдза ораза намазды етеп жур ех» деп. «Оразага жетсем fieymi ем биылгы», «Артка салып елеем деунй ем биылды». Ызы-шу боп, кун!рен1с5п, суйрелш, Барлык кемnip 6ip уйге кел жиылды: — Нык, арманым кэрмей кегпм келшдП — Осы туеше, макан-дагы кершд!.. — Дуние пэле байдаи,— деда,— 6ip кемшр, Тарга салып болушы ед'1 бей!лд1. «К.улку алда» шалдар-дагы екыпып, Dip-6ipine деши: «Нэпьа окылык». Усте куп!, аякта епк коржпып, Си'ыр жалац шомына кеп отырып; МалFa актык аударды бай назарып: «Теккс KCTri-ay, каншама едбек аззбым. 1шпей, кимей, Miвбей, туспей жннап см, Dip керсем деп кызык сауда базары». Ойлаушы едам: мынга саныц толса деп, Еш KiM катар ксле алмайтын болса, деп, Шайкалмагаи ен дауделм толыксып, 0 j!M Min, балаларга калса, деп...» Акыргы куп. Ертед дуние булжбек, Еарашлдщ капы суры уркпмек. Казан-казан уй басына бертпе, Псш алдында жас бадалар кул1мдеп. Dyriri бенл5 шсшесшщ кенул), Нан сураса берер — бйшей кеюдь Олде неидей кангы аралас муя баскан,— Бой жеткен кыз, жаца тускен келiкд1. Кун де батты. Кун артынан тун жсти, Актах тун деп, арманда боп ел дертп. Кун-туп удай уйыктайтугын сабаздыц, Уйдысын да бупнп туп ceprirri. 121

Ертец кайтпек?—«Кун батыстан Кун шырар, Е ар а т л д е н сур урш п, жел шыгар. Тэубе eciri мэнпбаки жабылып; Урген желмен жан-жануар туншыгар...» УЬ!.. атты тан ! Квк жиеп'н бозартты, Ойбай!.. ойбай!.. кун шырыс жак, кызартты. ^ — Кун бе? Кун fohL жарык.тырым туды Fofi! Айкай, нику, мерскеге ел батты! Кун де шыкты. Тары хабар тарад ы : «Юм коркыткан келш-кегшпк, баланы?! Бугш емес, дейд1, молда: корыкпасын; ¥замайды, 6 ipaK... 6 ipaK, болады!..» 1924

ГАРАПА ТУШ Курмегп тун. Кек капысы ашылды, Жер жузше жумак нуры шашылды. Лктык рет тшектерш айтура, Молда Шткен кудайыиа бас урды. «Журтты канша азрырсак та, кенбейд!, Садаканы бурынгыдай бермейд1. BipeH-саран бай болмаса, кудайшыл, Кедей б1ткен дшге жакын келмейдк Ертен Айт, к1м шалады курбанды? Курбан шалып пулдык. кылар шм каллы? Жастар б!ткен такымдайды карсы боп: «Ш ырын кылма, койындар,—деп—курмалды!» Шыныменен журт курбанды шалмаса, Садака алып, «айт» окуга бармаса, Bi3 кайтем1з, куд1'рет1 кен кудай-ау, «Шарират» деп айткан Tuui алмаса?!» Кел боп акты молдалардын кез жасы, Сел боп Kerri, шункыр толып, тау басы. Салдыр-кулд1р, жер TiTipeTin, кушрентш, Дыбыс берд‘|, алде кайдан, алдасы. «Дш Ti3riHi дуниедеп ак сэлдем! Саган енд1, карамайды «бак», сэлдем. Ершбесен: нэпш окып, кулдык кын, Сэждеге бас уруменен жат, сэлдем! 123

I'.'.pran e;mi Kyaipfri:JH!.4 fia p u 'u a , ■ 5oQ: т и лс. >.:?лыа да. • ■ ...-Л Ti-C:‘ гт. . .. „i • i. К Csv.zz? ту п л , е з:м ДС (V >:■■■) K'/nipnт«д! ;i;cp, кун!ренд1, 0 - яги, г-лдс ндсЛ V \" ' '' (.'Г. <Г-:т::ся T>‘.pru n • €К\\ ” f;!* деп. « O y fc .'i;::c, ыгш, ciui ! . . * деп Y'i Серд!- 1334

АНДЛП1 «Айдай, айдай... Ак. eiUKiniu Myfiisi караганда fi. Карагайдай муШзш кагып алый, Токал ешш кылуьш боитан да опай...» Жуан неге тасады карнын шертш? Вip куту к,ып кедейд! сонына ертш, Ceri3 жумак Ki.irrepi калтасында, 1шпей, жсмей жургеидей нурмсн бзртш. Байлар неге тасады малым санап? Малшыларды жылатып, урып, сабап!.. Катером кой коримге кзрмз барсе, Келер жылы калдырмай борт талая. Бзлыс ноге тасады «ок|мм!и» дсп? Юлец кулар момыады зар жылатып, Олар-дагы жур ме ексн «макулыын» деп?1 Айдай, айдай... Камкорларды косактап болыс пен бай, Ксдейлердш luipirin тепк|'ешдс, Жермен жексен кылуым боктан да «пай! 1924

ЕЛД Е И ЕКПШД1 ICTEP Ауылнай жиылысы... Терде Бекен карт отыр. Ж аралай жиналран халы к отыр. Imi толран екпшд! буйрыктар — О ртада бокша жатыр... Ауылнай надан — Окыматан адам. Жанында хатшысы — Бекен улы Байкадам. Бекен «команда» берд1: — Шакыртан елщ келд1. Журтты текке шрмей Ашсайшы кенсевдП.. Байкадам бала Е кш аш буйрыктарды ал а сала, Судырлатып окып ж аты р: — Ал, журт, тында, к ар а ! Штраф! Налог!н телемегенге... — Юмге, к1мге? — Берк!мбай, Текенге, Каркымбяй, вк ен ге__ Кругом бес тенге!.. Екш дп мэселе,— — Ал, келд1 MiHe : 126

Кругом уш тенге... — Йемене, неге? — Ылау жалдау керек, Ауылнай мен necipAia—> Аты жок мшуге... Бекен дауыска салды: — Ризасындар ма? — Риза!.. — Юм карсы? — Ак.мырза... Акмырза енакт!, Мандайдан тер шыкты: — Юлен кедейд! сорлат деп Юм берген буйрыкты?! Бекен кысылды, «Пес!р» де усынды: — Мына контрFa жаз протоколды, Керсетейш куипмдИ.. «Постановление» жасалды, Журт жиылыстан босанды. Банаддам бала збор жиып, Шаш аламын деп бас алды... 1924

БОГТПВ Кг. толгаи бертпе. Бырьпс, бырык-бырык— кайнайды. Шалый еаидяй ертке Yii тол;ran бу, ойиайды. Телеэс кырау, ж ел еыд[, Косыль!п буга жеиелд!. Буды Kaiircin, паи сурап, Ер.мскияй жилап Ж!берд1: — Эже, пже!.. пан, депмш! — ДЪ, кагьш ш р, ал дейм’я! — Казанпыи туб'! жабысар, Былга, катыи, Оар деймш! — Mine шыцты байбатша! Кантед! скеи ж ай ж а тс а? — Подар, болар... ш а ты к п а , Купа «а саган т!л катса? — Драласпа жонскнге, Порн.е iiicep CCHCI3 де. А сы п.п . окмп не болм ак? С;.у.'и,.:т слие—6ip 613 Os.'l Кайрэибайды аш у ксриедГ, Кернс ;i ;: • — герледк • • AU ;с 1им б а р ? O Kii'ini, 1>‘*1 ’ >'НМ акея. Gepl— дели •V л л .! to. ii ан б о р т н с Гчлгд. к, бирык-бырик... кайнайды. O/Kcci 0via клдалса, Ермекнан иди дел, зарлайды. 123

ЖЛДБИРЛЗ Салдыр-гулд1р кок жузТ, 3 eu6 ipeK топ аткаидай. Булт айрылып жалт етт!, Аспанда от жаккаидай. Тунерген булт сурланып, Куйды селД1 себелеп, Жел посылып, долданып, Болды несер керемет. Жел1дег1 кулындар, Ыкка карал урпщп, Бузлу кутан катындар — Клптаи желбон жур кит. Тсзск торген келпппех— МалмдплаЛ су жрлег!. «Урыспаса г.п оксм?..» дсп, Жупре басил кследй Жабулы тупдж. Карангы уй. Тырыс-тырыс... Тамшы тамады. 1ргедси су жылт етт, Vfire Kipin барады. Бала б5ткеп кезешп, Балтырларып тур5нгеи. Шалпыллатып cv шашып, Уйдсн-уйге жупргеп.

Терде аксакал типектеп: «Кайырлы жанбыр болрайды!» Тамш ы аккан ж ерд1 туртюлеп, Б эй б ш е кызын каргайды. «Терге карап кеалмей, Ж н, жузжара, аягын! Т ек тан атса тунерш, B ip ашпайды кабарын»... Булт ыдырап, ж ел тынып, Майда жанбыр буркш тур. Ойпан жерлер кенелш, Ш алшык суды ipKin тур. Б ал а бггкен жиылран, Астарында тал аты. Ушкан кустай зыркырап, E ki колы — канаты... Ж ау, жау, жанбыр, ж а у жанбыр! Ж а у — епннщ Keri ecciH! Сулудай буран куракты , Айдын шалкар кел! ecciH! Ой мен кырдын шалрыны, Ж аткан малды жасырсын! Табигаттын керк!не — Т а н кылып жан бас урсын!.. 1925

ТЛЫ ТОП АШЫЛДЫ ¥лы топ ашылды. Тып-тыныш емлдер. Кызылды-жасылды Бас иген туды кер. Куттыктау сез Kerri: «Макан бер! Маган бер!» Музыка эндегп, Тынран зал кунренер... «Мше кун тэртбК..* Кулакка жагымды. Мэселе эр турл'| KapayFa алынды. Эр ю'мде 6ip мун бар, Топка кеп усынды. в з Т1Л1, ез муны — Топ дереу тусшд!... Калима — жас эйел, Топ шерд|' козгады, Ортадан сайлап ел Тапсырган сез бар-ды. Айтпаска болмады, Арына жуктелген. Калайша алдайды, ^йтуга серт берген1 ш

Буыны босаисып, К,аз баеты аякка. Т ырылды, тосансып, Олде не тамакка: — ¥лы топ! ¥сынам Мунымды алдыда... Агытты бар uiepiH, Мшбеге барды да. Шарт та шурт шапалак, Yii imi кунрснд!. Шаттанып Калима, Гулдешп, турленд!. Калакбай, Саламбай, Букарбай, Таскара. Соз айтты карамай. Бала да жаскана. Мун т!лек, мун тшек... Орта га уйЬпдк Каптады 6ip т!лек, ¥лы топ жяыпды. Порше зад перед. Ж ат керек сызука; Ж ат керек — мол керек, CoFbm кал кызуда! 1925

КШИП'Ы? (Анакыц ту и .) — К.ягынрыр, кангырумен куши кошт!, Кагынрыр, дал-дул кылып ки;мд1 еск;. Тату боп журсен ne?ri, кашнгыр-ау, Конмаисьщ Борамбаймен тебелесп. Бакканык ертецдькеш доп пси асык, Караиды батырасын уйдсн кашып. Шуактап мана турган ыктасыида, К,ан,рырып бузау кстксн какианы ашьш. Кокала, узсйш бе жулыиынды?! Kccin кыл, кар тек дсссм жылы кундк TLniMfli 6ip алнайсын... зарлап ед!и; «Кудай-ау, ауыртпа,—дсп,— кулынывды!..» Соншама тктеп менщ нем бэр скеп? Балалар не кылып жур сеней боте.':: Сып-сыиык, окыганы, ылри сабак... Сен irrri!.. сен нтт! ме?.. тенпретем! Мектепке бергешмде, келд!ц кашып, Сондаты кумартканын доп пен асы::, Дал-дул боп жалгыз кейлек бклтыргы алган, Жургенщ кершгенмсн жанжалдасип.. — Мен, эже, окымай да бклемш той, Жумысты 1стеГпн дсп жур ед1М г.: . Жумасын Маркабайдын алып ке.т.л, EciKTiii алдын кеше курсд'ш гой... ш

— KaFHHFHp, суйенесш т!л мен жакка ( Т ыкылдак кы лрэн се ш со р ма, бак па?) Бузауды тауып алып cyFapun кел, Т ез барып албардагы шоп сал атка! Болмасын бай улындай салдыр-салак. Ж ур ед1м кайтеШн деп сен) сабап. Сенс1з де доп ойынга бала жетер, Бупннен калмай барып ок.ы сабак! К окала, тш алмасан, Tipi сойып, Ko3iHAi 6ip жолата коям жойып. Ойынра, екшппдей барш ы , кэне, Темпештеп экелеШн, тебецщ ойып!.. 1926

НАГРЫЗ KIHI Кун шуакта маужырап, Бурпштеп ecKi курымын. Айналад Улжан баласьш: «Карарым, сэулем, кулыным! Кыскы ызгарда 6ypicin, Мугедек болып елш ен. Жанарсын деп жаз туа,— Кенептен кейлек Tirin ем. Кадык кар epin су болып, Сай салалар гур'шдер. Кек uie6i шыгып желкшдеп, Ертен дуние кушмдер. Кул1мдер дуние... ойнарсыц, Курек тайыц ат болып,— Бэйгеге коссак, келера'н — Журттан жеке так; болып...» Колда уршьды, букшендеп KeMnip келд1 шуакка: — Шалым кайтпай кутпрдь— К етт ед мана суатка. Кун шырайы, келш-ау, Жаз боп калган секшд!. — Айтпакшы, ене, наурызра Астыч ба коже, etiwii? 135

— Аскан болдым б!рдеме Как аттын салып шекесш. Элде, ез1И кур мысын? Кылмын-кылмын erecin... — Наурызды тоАлар не куй бар, Сойган жокпыз с о ры м д ы ... — ¥лы кунде уйдеме1 Тап дей ме с а га н ж оры вды ?! Гу, ry, ry... эцпме, Берк1'мбайдын уй'шде. Бидай кеже буланып — Быржия гпскен куйшде. «К упы болсын наурызын! Жака тшек, ж ана жыл. Самаркан тасы epiren — Наурыздьщ тойы,— дед!,—бул...» Шалдар к!рд! кенеске, Баягыдап басталды. Кынынан пыш ак суырып, Шал колына басты алды... 1926

КАРА СОР Селд'ф, сидор. селд1р курак,— К ара сордыц жагасы. Кара сордан ыунарланран,— Кайындыныц арашы. Ат шаптырсаи, талып жеткен,— Екеушщ арасы. Жер уйыры, жер булаты — Еш к1мшн жок, таласы. Сыпыртып жур 6ip салт атты, Сал жоррасын теиселтт. Шанк етед'1 ащы дауысы: «Аларсын,—дел,— жецсен нык.1 Койыртпакты кул-кутандар,— Кайтпекил екен жер алып?! Ундемеген сайын булзр,— К е тт барад бел альт... Катын кайда?.. шодпарымды Жерден, ойбай, бер алып! блмей турып, енксй кулдан Калайын 6ip кек алып!..» ...Жиырма, отыз жыл, я елу жыл..( _ Эйтеучр кеп жыл вткен. Суйшдж пен Жиенд'жтер Жерд!я дауын удеткен. 137

Кара сордык ондары аты — «Куракты» ед! ж ай рана. Курак.тыра таласатын Елде к!лен бай рана. Курактынын ж ер1 уйык, Саркыраран буланы. Елдщ малы курактыда: Кой, козы, еш к1, лары... Дау удеген, ел ел!рген — Кунде жиын, аттаныс. Кэк шолакты кедей де жур, 1здегеш ру, намыс. Лйрай, кику... С ал сойылды! Батыр-бутыр... Ш арт та шурт... Курактынын нак басына Уймелеген калын журт. — Уа, немене?.. не бон калды? — Ешиэрсе емес, «К ара» елдй.. Куракты, енд), 6i3re тки, Kerin сабаз ал а елдИ.. Суйшджте жалрыз уйл! Кара деген 6ip кедей. Айдап салгыш улы байлар, Коя ма оган ж ур демей. Мал легенде кек шолары. Курактысыз еле ме? Бай шабыиды онайлыкпен Кедейлерге бере ме? Ojifli, 6irri... кеме салды. Б!р обашык моласы. Курактыра: «К а р а сор» деп Ат койылды мурасы... Кара елгенде Мыркымбайы ЖеН жасар ба л а едй 138

Кара елгенде, шулап калган Yiii толган жан едк «К ара сордын» Мыркымбайга, Баскалардан, аты ыстык, — «Кара сордын» жер1 уШП1>— Кызыл KaiiFa батыстык... Окем елд1, моласы анау, Алтай куны — Кара сор. Суйшд'ж те, Жиендж те — Шыны б\\зге канды кол! Тарт колынды!.. жер мешкИ Белin берем кедейге... Аксакалга жугшсек те, Мешкш жен демей ме?!..» Кан жок, сел жок, суп-сур болкп, >Кет1П кслда Оспан бай. «Ата жер'ш!.. иемдсшп, Кайдан шыктын сен, ойбай!..» Салып Kerri... канды шокпар Жарып Kerri шекесш, Каньш жутып Мыркымбайдыц — Жор, муратка жетерсш... Кор жоргамыд сал жоргасын,— Оспан байым саласын. Кара сор мен Кайыцдынын — Жол кып болдыц арасын. Мыиау байлык, анау шабын, Е п н д тн 6ip баска. K©3i керсш, тушрсй/к, Тпа, тпа... т!л таска. DipaK— 6ipaK, Кара сордын Жабырлайды курагы. «Жер neci Мыркымбай!» дсп Сыбырлайды курагы... 139

Кальщ кедей Мырцымбайлык, Канды шокпар колында. Оспан байга тап бермекш! Онында да, солында. Кара сордай ж ер жумагы, Шын коммун боп турленбек, Енбек шамы л аулап жанып, Кальщ елге нур бермек!.. 1926

Г.ЕР, МЫРК.ЫМВЛ.Й, ЦОЛЫНДЫ! Б ая гы да квргем: — E, Мыркымбай, калайсын, Есендшпе мал, жанык? — Шуюр, шуюр, отырмыз, JweyiH тмеп карганын. Мал дегеи жалгыз ат, CayFati сиыр байд!к1. Куда боп ем, кыз 6epin, 0ri3 ОрмаитайдМ. Шеп шапкам жок езЫе, ©тк1зд1м байдын умесш... — Эй, Мыркымбай, кайтейш, Бай деумси-ак жудейаи. Байлар caFan не бермек?! 0зщ уш!И тырыссайшы!.. — Ж элрыз мен бе? кайтеШн, Кедейге баска урыссайшы. Бай деп... тума жакын foA, Тамарын 6cpin карасад. Ойнап-кулш 6ip жургсн, — Бутшдш-ак жарасат... 16 ж ы л ы д а келгем: — Е, Мыркымбай, немене, Салбыранкы иыгыа? 141

— Эй, шырагам, б1‘лд!к кой, Ж алш здыа Kepin KyftiriH. Бала Kerri солдатка, Асырайтын KiMiM бар? CyfleHeriu мал да жок, ©лin кетер тур1м бар! — Караспай м а агайын, Бай емес пе ед шетшен? — Болмас!.. е з ‘1 бёрмесе, Юмге барып етшем... Sip уз1Мнан бергем: Кара жолдын бойында, Тенсслш келед Мыркымбай. — Tuiemui гой деп турсам, Мыркымбаймысын, апырмай! Бай емес пе ед агайын, Бсрмед1 ме ауысып? — Жок, жок... кетт1к шубырып, Колдары панды тауысып. Жас бала мен катыным Жолда калды журе алмай. Пам aFanbin уШне, Кор болдык, аттап Ripe алмай!.. Мыркымбай жецген: Жиылыс басы Мыркымбай, Салык жайын кецесед: — Байлар yuiin куюш1 ек, Опда ер«!нд1к емес ед. Коррамайын жакын деп. Бокбасарга мын сом сал! Ие кылмады ол бурым. Панды аяман малы бар! Ецбег1 внген: Ыбыр-жыбыр к а с т кып, Мыркымбайдын ауылы; 142

./Кер жыртып журген трактор, Сары обанын бауыры. Кооператив дукеш Bepin жатыр карызды. Насаттанып Мыркымбай Арката касты жалгызды: — Куши туды пионер, Дайын бол, балам! — Дайынмын! Кез алдына елестер Шын бостандык туран кун! Ауылдаи жеке местеп тур, Желб1рейд! кызыл ту: — Жасасын тендж, бостандык! Пионерлер ызы-шу. М ен cofcxh сенгем: — Жндын бмем кокынды, Кердщ бе, ещц жолынды; Lnrepri кешке жетейж, Вер, Мыркымбай, колынды! 1926

ЖАЗГТ.1 ЖАЙЛАУДА Кун сэске туе. К ызу леб!, Каз-катар ел келдщ шел. Жылды, сиыр сура цулап, Каптаган мал децес беть Нодта ардалап, тартып жел1, Тодпад даусы дуралдедь Жуген алып б ал ал ар жур: «Тайым келдИ.. Тайым келдН..» — Сал дурыкты! Нодта дайда? — Мына дулынды апар, байла! — Ыбырайдын курырынык Сайтаны бар осындайда... Шыцрырады а сау дулын, Азабьшда журетурын — Bip Мырдымбай, сорлы дасда, Кулын алран несш муныд?! А д таядты келбей салып, Келд! аяндап бай тадалып: — Бас аярыцды, ит Мыркымбай! Кымыз жадсы imcen данып!.. Код шэлрыны кек орайлы Жатсан тесек — дандай жайлы1 Келедкеде быршып отыр, Карпы Keyin, кореец байды. 144

Кошеметпн ел дым ундемей, Басын шулгып бай сейлемей. Неге осынша зарыктырып, Кымызынан отыр бермей? Гумп-гумп шсхен кара саба, Жупрд1, эне бала-шага. Бэйбнде, ойбай, буркылдады: «Bip 1шк1збейд1 окашада!..» Быжшдаган майда Ke6iK; Сап-сары май бетте келпп, — Балды холым, бэйб'ыием-ай, Сапыр, сапыр, сапыр керш!.. Бай эм1рд! кыска берш: «Калига бер, терсш тезек... Ыбырайга ею аяк бер: Ертедп кун соган кезек...> Кымыз тэтт1—тшд| тартпак, Б!рак, кымыз жумыс артпак. Кымыз ушш жап жалдаулы, Калыц елд! алсак жалпак. Ж азга жанлау — жер жумагы', Кымыз аккан тау булагы. «Булак жерден — жер ердш» Неге керец ел кулагы!. . 1926

ЫБЫРЛНИЫЗ, Ы БЫ РАЙМЫ П Кеше: — Уа, юмс!з? — Ыбыраймыз. — Жаймысыз? — Жаймыз? — Уа, кайдан келес!з? — Сайлаудан келезпз. Елге ойран сап Ойнаудан келеняз. Теске таккан шешипз бар. Патшага жак,к,а н e6iMia бар. Кудайга uiyKip койдан жуас, Момакан рана ел1м1з бар. Б1з бай, Di3 кудай! Куш сынасса, жун болад, Kin келед1 сайма-сай! БугЫ: —Уа, Ki.MCin? — Ыбыраймын. — Жаймысын? — Жаймын. — Кайдан келесщ? — Соттан келемш. Соттан емес-ау. Огтан келемш. — Бищщ бе? — Бшнм рой. из

— Калай екен? — Арыз берген малай екен, — Солай ма екен? — Солай екен!.. — Не дейд!? — Акы сурайд. — Канша? — Он мын сом. — Он мын сом!.. Нен калад? — Нем калсын: Катын калад, Мен калам. — Шен'щ кайда? — Тозкаи. — Елin кайда? — Кун! озран. — Енд1 не етпекст? — Бггем! — Бясец 6iT,— Мен де сонынды кутем!.. 1928

СЭ.Ю ДЕЯЕ31—КОРГА СЫН MinrcK аты аетындары,— Кызыл ма екен, кек пе екен? Bspi балрыи касындагы Жолдастары кеп пе екен? Шинель киш кынаыалы, Жарасыкда ж ок па екен? YcTi-басы курал 6api, Жаны толган ок па екен? Ат устшде асыр салып, Сллтей ме екен кылышьш? Керген адам т ан калып Б1здщ сэуле жур^сш! Деигеленген кызыл беттен Аяз суйш тыз eTin, Жауын акдып, жердей-кектен Тур ма сэулем кузетш ? Мен заводта, ол эскерде, Арамызда сэлем хат: — Дугай сэлем бар эскерге, Мен де, сэулем, сэлэмат. Жоспарымыз орындалып, Жумыс KipAi каркынра. Tan жауьшын iuii жанып, Алдык, 6i3 де алкымра. HS

Тойларыка шашуга арнап Корытамыз корнасын. Коррасынмен курыш салмак Жаудын бузшы ордасын! Кесте Tirep ел кызы емен, Сэлемдемем — коррасын. >Kirep берсш сэлемдемем, К екш ц алан болмасын!

ТЫ Г, ТИР, ТРАКТОР Ант... Шу... тыр... р... р... Йемене курные? Кулак бау уз1лд1, Кайысын бар ма 6ip? Con, con! Тарт! Шыбырткы сарт, сарт. Боразданыц repeiwiri, Карыстап астам лак,. К о л и т а кушше тнд1. Ой, Мыркымбай, ж укарт! — Жука жыртсак, ши калады. Оида соканы донарт!.. — Айт... Шу... тыр... Ой токтатпа, жур. Калай журесш, тартпаса, Сокац туспемд! 6ip... Атадан калган м улж деп, Сактасам да, бул куртыр, Тозды акыр, берд) сыр. •— Айт, шу...шу... Ж ер куйкасын тамырын, Бытыр-бытыр узед1, Болса да катты кандай, ту... Уай, немсне анау топ? 150

Куршреген кун бе екен? Жонкшген жург неге у-шу, Ант, шу!.. Трактор. Неге токтадыц жур!.. Элде кайдан 6ip дыбыс. Кур ете калды: «кур». Уай, мынауык сойкан кой, Буркыл-буркыд тутш!, Муд1рмейд| dip!.. Сонина сока Tipiceain, Кэлйопз жуйтюп барады, Кайдан шыккан бул дулдул Бул ма, бул ат, бул квлнс! Енбекте удер бул кшпк, Кедейдщ кер твбел[ Кажымас болат трактор!..

БОЙБППЕПЩ ЖОЦТАУЫ Кереге басы кур нокта, Кулынсыз канырап тур нокта. Сэи-салтанат баягы, Калды эд1рз 6ip ж акта. Bo(i6iiue басым кун болдым, 1чун болмай енд1 kim болдым? EciKTe журген малайра С ез айтуга мун болдым. Баягы каркын— арын жок, Шертиген байда карын жок. >KacaFati ие-ау, кайтейш, Лйта берсем зары м кеп! Зарымды К1мге шагармын? Жылы сез кайдан табармын? Тезек тер т, от жарып, Сиырды калай сауармын?! ЮршшЫз колым баттасты, Кус пе, айгыз б а — тап басты. Такылдаттын ж асаран, Мен сиякты какбасты. Лруак орны жын болды, Басылып каркын жым болды. «Кул-кутандар» басынып, Кудай жок деген шын болды. 152

Бар болса кудай керер ед, Колынын ушын берер ед. Еайып ирен, кырык н^лтен — Аруактар жебер ед. Жебегеш цурысын, Birri, тынды тынысым. Келгел! Кенес кермед!м — Байдын онган жумысын... Букен — букен байым жур, Сыртанап аяк, тайып жур. Кайда барса кез тур™ , Кулкш! таза койып жур. Уай, дарира, вткен кун, Елеетеп сарым кеткен кун. Кос ат алып кусам да, Сорэн с!рэ жетпен кун. Кызыл жуз!'м сурланды, Сыланган бойым урлаиды. Мендей кылсын жзсаган, Meni мундай кылганды. К ара шашым талдайын, Ертенд1-кеш зарлайын. Ек болмаса жасаган, Бешийвде болгаймын... 1928

КОДIЛ АКТУ Бэйбше, маукывды бас! Мазанный кеткен1 рас, Kemeri «кул-кутанык» Кутырып болды ро й мае... Байрус-ай, к в з а д е жас... Мугедек болганын рас. К.айтесш, «Кудай ici», Жасыца жан карам ас. Тасып еи, теплгеш н, Толып ец, сегш ген'т. Журт алса, енбег'1 бар, Пайдасыз егшгенш. Кедейд'т жеплгенш, En6eri жегшгешн. Кермсп пе ец?.. Епшншн Ор енд! еплгснш1 Мам басып майлап ед1П, Журе алмай ш айлап едщ; Талайды тышкан кылып, Мысык бон ойнап едш; «Менмш!» деп ойлап едак, «Meiwiirri» ноймап едщ; Ыскырып кедейлергс, Мадыцнан айдап едщ... 154

Кылганыц толып жатыр, Ke6i артта толык жатыр; Bipeyre казтан орын,— ©зще болып жатыр. Турмеде байьщ жатыр, Kinaai о да «бакыр» Бул-бул ма?.. Бул кундерш Эл! де балдай татыр!.. ¥лыма жаман иттей! Жиналсайшы, жаным, буйтпей! Отын той калап алтан, Сурт spi жасьшды ipiKneft!.. Кен эр! шошып уршпей! Кайтсын журт саган буйтлей: Сен б!р тын «камка тон» сц K hci'h журт калай жслшпей?.. 192в

КДДЫДТЬЩ БАСЫНДА Квнтек ерш Кодардын катыны, К вк езул1 Омардын катыны. Ултарак, Балга, Айнабай, Тарак—1 Б а с косты 6ip кун солардыц катыны. Б а с коскан жер1 — кудыктын басы, А ттаса жетер ауылдын касы. Шелектерш катарлай салып, Ti3uie отырса, келед) нэшк Су !здсген сиырлар т е н т , Ш елекп керш барады ел'ш. «А рам каткырлап!» Ke6iciH ж!беред1, Айтолкыннын ашуы келш. KeuecTepi — кундегЧ Кенес, Кундеп Кенес — ecKipep емес. — Айтолкын келш, сен бш ест гой, К елш пе Дэмеш?.. — Келшт! Дэмеш?.. Жаулыктарын итере салып, Ауыздары сылп ете калып; BipineH 6ipi пысыктап жатыр. — Акык па? — Анык. — Анык па? — Анык. 15в