Б. Майлин-Тандамалы шығармалары

буРпрден сэз косты. ©3i, мыскылдаган турмен кулейiH дейд|. — Ж урт тйорейе карады. Жантайып жаткан Жэ- кен де басын кетерд!. — Бул кай созш, Жус1п?— деп Жэкек !ле туей. — Мен еепгевй/.Д! айтамын: колхоз болтан елдер жнлап отыр,— деп, Ж усin сазар а туей. . «Бул калай?» дегеидей болып журт 6ipine-6ipi ка- расты. Пеш жаиьснда отырран к ар а кемпф «астапы- ралдасын» айтып iniiaeH окыкып жатты. Тына калган журтты К алкай серп1лд!рдк . — Ж усш й KiMHiH айдап сальш отырранын б::лем!з. OFan карап 6i3 б1рл1йм;зден ай,рылмаймыз. Колхоз Ооламыз деп айткамыз, сол сэз1.\\пзден шыгамыз!—дед! Калкай. — Айтсац, в31ц айтып журген шырарсын, саран та­ релок -керек. Сенен баска юм абтты дейсш? — деп Жу- cin 1Л1'шсе туей. — Ол бузыктырьгкды кой, Жуснт, осы стырган журттын 6api де Tipi, ез ауы здарывзя-ак айткан. Айт- кандарык рас ед! рой каш ш лш ? — деп Калкай капке карады. — Ж асыратын Heci бар. — Айтылуы айтылган! — деп кепйн 6ip.-eKeyi ку- мкяжш. Б;реуд! 6ipey Typrin сейлеткендей болып отырып, кэпш ьйк жамырамага айналды. Е«ткен-б!л- reiniin 6opi ортага салынды. Колхоз болран ауылга барып келгендер, кона-тустене жаткандар да бар екен, олар да нак Ж усш тшндей адам шоншнарлык ешнэрсе тауып айта алмады. Ж у с т й н хабары аяксырап, ж урт кайтадан колхоздыц энпмесше кешй. Калкай кептш алдьша «Б о л ам ы з ба, болмаймыз ба?» деген мэсслеш канта койды. — Болу керек! — дед| Жокен. __ Болмаран деген не, колхоздан кашып кедей кай- да барыакнгы? — дед! Арыстагк — К ары к боларсьщ !— деп Жус!п оны 6ip ынп тас- тадыК.алкай жиклысты ш акы рганда— калаи баскару керек екешн, не жумыс 6iTiperiHin анык б!ле алмаган сск]лд! ед;, ew u сол м»ндет езШен-ез! ашылып айкыи- дала бердь К ал к ай , Ж у с т й н сезш е 6ip кызарып, 6ip сурланып отырып, тезе алмады.

— Жycin, C63iiLii кыскарт! Коймайтын болсан, жиылыстан 'лык,! — дедв — Ау, абайлап свале,— деп Жусш шытынай калды. — Абайлап свйлемеймш. Байдын куйыршырьшыц б5зге ке.рег! жок! Тьшыш отырмасан, шырасын! — Ол правоны сараи шм берд1? — Di3 баскарманын адамымыз, протокол jeren сот­ ка да боре аламыз,— деп, булырып отырган Кудебек те сезге Kipicin, 63i бимесе де 6ipep зацнын шетш кылти- тыя койды. Журт кызды-кызды сезге юрдв Ата-тек, купэ- сумдык казылды. Кай жагынан болса да, Жусш тара- зыпы баса береги: Typi бар: Жусш бурынгы байдын, бидщ тукымы. Осы nyiii де баймен экей-укей. — Бай атанныц... Б1эд1ц жумысымызра араласпа- са екен. Осылар араласса, 6i3re оду жок!-деп, Ерже- кец сэзд! кабырадан койды. Жусш муд1рш калды. Кепт!к даурыккан сез1 корытыла келе туймд1: — «Ж ака турмыс» шын колхоз болсын! —десп. — Колхоздын баскар.часы болсын! — деств — Баскарма Эл1мшц уйше орнасын!—дест!. Жиылыс каулысын кагазга жазу — Калкайдын ойына журт та,pan бара жатканда туей. Ержекендер узап кетксн жершен кайтып оралды. Карындаш, калам 1зделш, Кудебек каулы жазды. Каулыга журт Terici- нен кол койды. Ержекен, кол коя 6uMereiwiri ушш, казанныц кунесше бар.магын 6ip суртш алып, каулы- нын он жак буркшына салтактандыра басты. Ертешне Эл1'мшн уйше «Жана турмыс» колхозы- ныц баскармасы орнады. Ауыл sdrirrepi Tcric жииа- лып, Gipey.Te.pi Эж1герейдщ уйшен улкен стол кетерш «кс.Ип жур, Gipey.nepi узынша тактайдын eui-уш жерь 1К)! аяк кондырып, орыидык icren жатыр. Калкай мен Кудебек калам, кагаз эз!рлед1. БiреудiН уй!нен «Ен- Gc-Miui казактын» ecKi иомерлер! табылып, сонын inli­ ne;! косемдердщ суреп шыкты. Суреттерд1 экелш, сел куншдс уйдщ кабыргасына жапсырды. Элir.iiiiji yfii демсотте кенсе турше Kipfli. Терге шейш кадагандап шашылын жататын аяк-табак, шелектер б1ртшдеп ысырылып, ypnaicin, босагара топтаяысты. Кане, Калкай, бзстыцсын foB, мына жерге отыр- шы’ ~еп> Касен Калкайды колынан тартып апарып,

столдын нак терше отыргызды. Оран таяу Кудебек отырды. — Ал, ендй не icTey керек? — Ол жагын ездерщ б!лес1кдер,— деп, Касен кур- — Кексе болран сон ж аза бастау керек кой,—дед! 86iiu. — Ж аз, алдымен Meni ж а з !— дед! Ержекек тене Tycin. «Ж ана турмыстын» 6ipiHiui жумысы басталды. Bi- piшиi жумыс болып Ержекеннщ аты жазылды. ... Д ал ада сыкырларан шана, дабырлаган icicj. — Бул м м болды екен? Kipin келсе — ек1л! — Апырмау, жарапсыкдар foh! Мше, ж 1г1ттердш lei — деп, ®к1лд|ц ек1 езу1 куларында. Содан былай Эюмнщ yfli топырларан Kici болды, жазылып ж аткан жазу болды, кайнап жаткан жумыс болды. Ж умыс кел!Г1, сока-сайманы таскаяктай кары- лып есепке алынды. Бу не? — деп шэшынган жан бол- мады, ей тк еш — ecenTi алып жаткан ездершщ сайда- Ран баскармасы! Касен 6Lp жапырак каразды Калкайдын колына устата бердь Калкай 6ipece каразга, 6ipece Касепге карайды. Тутеленген кагазда бадырайран карындаш- тын iai тур. — Мунын не, айтшы? — дед1 Калкай! — Бул арызым. Катыным айрыламын дейдь со- ны айырып, азрырып отырран Ж у ст . Жус!пт1 сотка 6epin отырран арызым! Д ом алак сары эйел, кез1 жасаурап, о да столга ке- л in твидi: — Акыларын болмяса, байымды вз1ме 6epiruep! — де- Д1 эйел сурланып. — С е н т байына таласкан юм бар? — Таласпандар, ез1ме бер1ндер, «колхоздарыннан» щырарындар. Мен 6ip Fana nicire катын бола алам. Ортара салура мен риза ем еепш !— деп, эйел жылам- сырап, Ke3inc\"H жасы ыткып кетть • Ж ум бак ашылды. Даудын «еден шыкканы анык- талды. К ал к ай о деп, бу деп айтып керш ед!, эйел один жаман ершелендк

хоздан шыкпаймьш! Dipax Жусшт! сотка берем,и! — деп Касен сурлаяады. Сол куш Жэкен де, иыгь: туспдареп, баскармага — Балалар, не хабар бар? — деп, кайта-кайта су- pan журя!. Сумдыктын улкеш журт орынга отыра болды. Ка- ране'ы тунде терезе жап-жарык болып сала бердк — Ойпырмай ерт! — Кексе ертенш жатыр! Калкай жан ушырып жупрд!. Ауыл адамы калмас- тан жиналды. Жан-жуц дауыс, салдырлаган шелек, буркылдап лактырылран кар. От бэсендей бердь Жа- лыны басылып, быксыма тутшге айналды. Шьтан жал- гыз лапас болды, кексе аман. — Yfii Kyflrip-ай, кандай адам екен от салган? —• дед1 Зиба кемш'.р. — Kim екенЫ б1лем!з, кутылмас, Kepi казылар! — дед!, Ержекец ек! шишей демш алып. Кара булт кайнап, аспанда коюлана туст!. — Жарыктык жаз-ай, тур!ц баска-ау! — дед! Ер­ жекец жадырай Tycin. — Ocipece, осы апрель iiniHfleri бултты айтсайшы, осы кунп жацбыр — алтын рой,— дед1 Жэкен. Колхоздын корасында «Жака турмыстын» жалпы жиылысы ашылралы жатыр. Кора шшде адтарланран жана сокалар, пзбектелген тукым шашкыштар. — Балалар-ау, мына 6ipeyaepiH не, мукы мен кер- мегсн екем гой,— дед|, Жэкен таярымен турт!п, кул!м- cipeii тусш. Жана экелгаген машина — сокака колхоз мушелер£ анталасып карасью жатыр. Эйелдерге шей1н осында. Касеннш эйел1 де осылардмц как ортасында, биыл ур- Kin жылап журсе, енд|, cki e3yi кулагында — жайрац- дап жур. — «Жака турмыс» колхозынын жиылысы ашылды деп саиаймыи. Жиылыс баскарура адам сайлап бернщер,— дед; Калкай. Журт корамдалып, тэртшке келе калды. Мэж1л!с бас- карины Ержекец болды. Кудебек жиылыска келген адам- 612

дарды cairan алып, «Мэж!л1с хаты № 14» деген сайды ipi гьгп жазып к.ойды. Баяндамашы Калкай. Вг'ппшл мэселе, епн жоспары. — Лудан 150 гектар себнгаер деп жоспар бо р т ел1. б1з 200 гектар гып ecipin беруге уйгардык. Тукммммыз бар, кол!к жетед1... — Макул-ак! — Куш келсе, одан да аскрыддар!— дел журт жа- мырасып ала женелдк Екшш! мэселе: жумысшыларды тол-топка белу. Bipiir- nii топ —8 ж т т , бастыры Касен, екшш! топ —6 ж !пт, бастыгы 3 6 iui... YiuiHuii мэселе — рапорт. — Ау, онын, не? . — Оиымыз — ауданра бш нретш рапфтымыз: епске тас-туйш екешм!зд! б1лд)ру1 Кудебек ориынан турып: — Рапорттыц сез1 мынау,— дед1 дауысын катере ту* Жург Tecipefiin Кудебектщ бетше карады. Кудсбскггц таргыл бет1, кисык каз1, жайындай ауызы — ксйб1р oiic. i- дерге осы жолы анык каршгеи тэр1здонл1: «Мыпа mlp- uiHHiu тур! калам е;й?» деп ойлараидар болды imincii. Кудебек рапортты бастады: «Б 1з, «Ж ана турмыс» колхозыпын жалим мушелер!, бсрем1з осы рапортты Лудан аткомге, ошлц yiniii 6i3 ез ерк1м|'збсн колхоз болдык: Машипа-саЛман жумыс к е л т н CipixTipAiK; тукымымкяды тазарттык, до|ллсд!К... Соидык- тап, 6is аудан аткомге мынаны айтамыз: 1) бсс сока, 4 тырма, 25 пар аблел жвпделш a i ip тур; 2 ) аты, ег1з! бар — 25 пар квллк кутшШ тур; - 3) колхоз мушелер!- бсс топка беднин, ор топка бас- тык сайланыгг, топ жумысьша соллр жауапты кы- 4) жоспардаи 50 гектар артык собсы/.з. Пул 50 гок- тарлы Казакстанпьщ 10 жылдык тойыиа тарту кыла- Кудебектщ окып 6iTipyin бтр м естен Ержскск бол in ж;бгрдк — Сез-ак! Gcipece, «Казакстан тойыиа Тарту» логен- дер/н мундай дурыс бал ар ма! Кудебек шыоагым, с.оныц- ныц шкне косып ж!бер: жасы алпыстаи аскаиыня кара- май,— де,— колхозды коркейту уш ш ,— до, Ержаксп ота- 613

расымыз да «довроволь» больш колхоз жумысына жа- зылды,— де! Кара булт коюлана келш, кек жуз1 салдыр-кулд!р Колхоз корасьшдары жиылыс кыза келш, алакан сарт- суртурылды. Кекте кун курЬдесе, жерде колхоз мушелершщ ала- канк дурiлдедi. Еы дауыс 6ipiHe-6ipi косылды. Екеу! де 6ipiHeH-6ipi куши тэр1зденд|. — Каулы осы ма?— дед), Калк.ан. — Осы! — Ендеше, ертен соканы шырарамкз! Жаздын 6ipiHuii жацбыры желдете, куйындата келш, себелеп тег-in иибердк то

КЫЗЫЛ ЗСКЕРД1Д т й г «Бузаубак. Тымакбаев» деген аттын каказ бетше ту- cyiHiH ез1 де сирек едг Эр1рек кезде ауылнайдын cniicori- не ijiirln, сайлау кезшде кеппен 6ipre ауызга алынып болды. Кеппен 6ipre атынык каиазра Шккешне, «Тымак­ баев» деген атка нагыз адам кусап ие болганыиа, Бузау­ бак. бастапкы кезде. моз болып калган сек!лд! ед1, (Ирак 6epipeK келген сон «Тымакбаев» деген аттын соцына ау­ ылнайдын салыгы жабысты, салык сурап ауылнай кыр сонынан калмайтын болды. Ол кездеп ауылнай кэд1мп атышулы — Т1К мург Ахметжан fo8, Бузаубактарыкнып кысылганын ол не кылсьш. — Тумай KGTidp, иттш баласы, кагаздык бетш был-* Fan... Салык телей алмасын бар, уй болып неге жазы- ласын?— деп туМккенде, Бузаубактык жер жеб1р!не же- — Шырагым, кайтейгн, мен емес, талас штат жылгы Эл1ШТ1'к салган болесл гой, уй сапын кебейтем1з деп... Эйтеу]р, карагым, 6ip жаман аганмын Fofl... Бузаубак жаутандап, осыдан баска сез антура шама- сы келмейдк Бузаубактык бар малы — жалгыэ коныр си- ыр болса, онын баспагы жыл сайын ауылнайдын жетегЬ* ие байланатын. — Списокке Lairin... Не рана жумысы бар екен?..— деп, бузаудан айрылган куш, Айжан д а Бузаубактык ус- тшен туспейдЬау. — Катын, кайтес!н, 6ip жен! болар,— деп, Бузаубак Айжанра басалкы айтады. 615

Кейде, eiceyl шуй!ркелес1п отырып, ауылиайды кар- гап-с!лейд!, ауылнайдын ала коржында журген списолке южЫед:: — Долга туспейдЬау, ертер ед'ш!— дейд!-, Айжан кур- ciain. Свйтш, ол кезде «Тымакбаев» детен аттын караз 6eri- не Tycyi эзф’ ей!лдей керш!п журд!, Бузаубак, ез! катар адамдарра: «Кадазра Шкпе, каразра шксен, еорыдник кайнараны» деп акыл кылып та зйтып журд!. BepipeK келген сон, теккер!стщ алрашкы жылдарында, «Тымакбаев» деген ат Бузаубакка тары пала болып жа« бьгсты. Дуйсенбай деген 6ipey нарядщнх болып, ею кун- win 6ip»me: — Кезек ceniKi, атынды ж ек!— деп, джендейд! де ту- рады. Такымга баскан жалрыз ат еие бойы лауга жеплгея сон, ыныршары айналып, котыр болды. Бузаубак жайын айтайын десе, аузын ашырмайды; — MiHe, кара т1збеге — мынау турран «Тымакбаев» сен баласын!— деп, Дуйсенбай туйьяе туседь «Осы атымды таза аталмайтын кылута жол бар ма екен?..» деп, Бузаубак кейде езжен — 63i ойланатын. Bip Kyui мсктеп карап журген инструкторды арбасынын. бь лже MiHri3ln келе жатып: — Шырагым, K83in ашык баласын гой, осы список- тен таза шырып калуга бола ма? деп Бузаубак жен де cypaFan. Инструктор муныц себебш сурап б и т , Бузаубакка акылын айтып едк — Списоктен шыкпацыз, списокты эз'фей'ш кереш замай erri, кундерйиз туып келедк енд1, осы елдщ кожа- сы оздерпиз боласыздар,— дегенде: «Осы ш!рк1-н не ай- тып келе жатыр?»—деп инструктордьщ бетше бажырая карами болатын. Ол тым ерте кез гой. Одан бер! каншама улы езге- р.'стер болды. Бурьшгы —tik мург Лхметжан ауылнай болып окгрендемек туп'л, жиылыс мацынан журе алмай- тын кундер болды. Кешег» журген Ермаадн батарактзр- дыц ауылдык кенес агасы болып, Бузаубактармен uiyfiip- келесш сойлесетшд1 шыгарды. Бузаубак 6ip рет кенес мушсЫне сайланып, болыстык кенес съсз1не де барып Катын, э катып! Осы баягыда спнсоктеи шырып

калмагапым кандай жаксы болран,— деп Бузаубак жай- 1рандаса: — Мен айтпайтын б а ед М?.. Мен болм асам , список- тен шырып к а л агы н едщ рой,— деп бу л абройга Айжан ие бола кетедк Бер!рек келгеи сон мулде езгерш кетт!. Ауыл жумысы- на жастар ие Оолды. Жап-жас балалар кенеске сайла- нып, жумысты дэнгелек кактырып, икемдеп алып Kerri. — Заман жастардыю,— деп, Kefl6ip шау тарткаи ка­ рте р от басына уйршдь Бузаубак, та ойра шоматын болды. Андамас дейтш ба- ласы бар, жасм жиырмара жеттБ Бала кушнен байдын еснтиде жур. IcTereHi байдын жумысы. «Егер малай бол- маса, уй кеабш де журсе, мына балалар кусан о да жу- мыс idep едБау»— дейдг. Епрак, Андамас мына балалар снякты — окыган, кягаз таннтын бала е.чес. «Неге окыт- падым екен бала куншде?..» деп Бузаубак кейде екппп те алады. Bip KyHi, баласын шырарып алды да, Бузаубак акы- лын айтты: — ©31Н тендес балалар жумыска араласты. Байдын жумысьш енд'1 таста, елмесшз, катар-курбынмен 6ipre сен Соны айтты д а , Ермаканра барып жолырып: — Бузаубак Тымакбаевты списоктен сыз, оныц орны- на «Андамас Бузаубаков» кылып ж аз!— дедь Баяры Э3|'рей1лдей естш етш «Тымакбаевты» Бузаубак ссылай езгер-rri. Малайлыктан кутылран сон Андамастыц enceci поте­ р ш и , ауыл eMipiimeri жумыска кайнап араласып кеттк Жиылыс болса, Андамас баратын болды. Сонры 6ip сай- лауда эуы л ды к кекестщ м у ш елтн е де erri. — Шал, э ш ал, осы сен не ойлап журсщ, баланнын ержеткешн бклем'сш?— деп Айжан кункшдейтжд! шы- Рарды. Айжаннын д а езшше ойы бар. Бул отырран ауыл бу- рын Бузаубакты «Кермен», «Буралкы — кангырма» деп бойына текгермейтш болса, енд1 тснеп отыр, ук[мет кв- зшде сонау малы бар уйлерден Бузаубактын yfli кад>р- fli. Бурын, Маржанбикелер, Айжанра шатынап, маныиан Жургчзбейтш едн енд!, уйше арнаи шакырып, кымызын береди Айжанмен жакын абысын-ажындай болып, шу- Й1ркелесш сойлеседк

Маржанбнкенщ тэп-тэу!р 6ip кызы бар. Айжаннын ойын беле беретш осы. «Андамаска кызынды айттырып, куда болайын деп журмш»— деп, Айжан 6ip рет эзшдеп ойкн айтканда,—«Андамастан артык шмге берем кы- зымды»— деп, Маржанбикетк шар ете тускеш рой. Содан 6epi Айжан Бузаубактын мазасын алатынды шырарды. — Кайдан бшн'ин, олар мал сурайтын шырар... Ба­ ланыд S3 кет'лш де бшу керек,— деп, Бузаубак уз!лд[- кесшд! жауап бере коймайды. Ермакан ауылнай элдекалай кыдырып кслсе, Айжан онкн да мазасын алады: — IilbipaFbiM-ay, 1Н1нл! уйленд!рсейпн. Он жакка 6ip шуйкебас Kipri3in 6epin, б1зд! куантатын уакытык бол- ран жок па,— дейдк Уйленд!ру мэселесше Ермакан карсы болмаганмен, Маржанбикешн кызы дегенге 6e3epin карсы балды: — Ол ойынды таста, шеше, «кулактыд» кызын эпе- руге бслмайды!—деп, Kecin айгты. — Маскара-ай, кулак па ед|?— деп Айжан ак-так болды. Бузаубакпен кекесш Айжаникц сосынры 6ip ункар- Faii адамы Шекер дейтж кыз едй Бул, ана кыздай кврж- Ti емес, 6ipaK, entip, пысык бала едк Айжаннын бугаи токыраганы — балалардыц e3i де 6ipiH-6ipi унатысады екен—деген кауесет ecirri. 0здер1 унатпаса, зорлап косуга болмайды скен дегещи де Айжаннын eciTKeiii барды. Кемшр мен шал болып, баласыныц осыран рнзашылы- гын суратканда: — Мен капдан бшеГпн,— деп Андамае кулimi. — Сенщ сол не дсгенщ?.. Ондай сэз.и' адам ксмшр- шалра анта ма екен?..—деп, Андамае онашзда кездсс- кенде. Шекер толкск кылып болады. Куздшунп' куй гой. Ауыл адамдары астыктарын ко- опоративке апарып топп, шай. шекер, керекп товарьш окелт мэз-майрам болып жаткан кез. Бузаубак Анда- масгы жаныиа ертш, жардын басындагы астык квмген ураны ашты, Бес кап астыкты елеп ap6aFa -гнедк Ыды- рыстын 6ip дара впзш сурап ал ьт, арбяга жепп. Дн- дамасгы калагп жумсады: — 9 з:н бар, кел!нд|‘ кишд!рш алмасак болмайды, керепн тугсл алып кел,—дели

— ¥сак-туйепн салгандай 6ip сандык та аларсыц,— деп, Айжан, алатын нэрселерд1 этап та тапсырды... Кооперативке астыкын тапсырып, Андамас дукенге Ri­ pe бергенде, Кусайык кез бола Kerri. Корни ауылдары ж:- г;т кой. Андамастан Kepi кезкара ктыл ау, аздаи хат та таниды. Андамаска Караганда, кщмш де контшеге ай- палдырып, талкучканын. ecKi пальтосын сатып алып ки- — Катын алды деген не? Одан д а оку керек. Окдэ, меншен 6ipre жур, оскерлж мектепке барып Kipesiis,— дейд|' Кусайын. Андамас бастап еЫткенде мунын свз:н кэд!мплей epci керген сияктаиды. 0.\\пршде жумыстаи басканы б!лмеген адамды окува жур деу — Авдамаска кулк! сияктаиды. Б:рак, бул тым узакка бармады. «Ау, шынында бара салса кайтер e.ri?» деген ой журепш н б;р жак тукшрктгн кылтыцдап бас Kerepin, демсэттщ арасында Андамасты ек5 окталандырды. Андамастыц босап тургаиын сезген ада.мдай, Кусайын болашакты елестете, эскер мектеб!н!н турмысын суреттей, сезд! ycTi-ycTitie туйдектетш, а дегенше бодмай уйраятш- ак алтаны. — Барсам ба екен?— дед: Андамас екг окталаиып. — Айда, кеттж!— деп, Кусайын икемдей женелд!. Андамас Кусайынра. epin эскер ком.иссариатына ба­ рып жолыкпакшы болды. Арбасып, аркан-дибш жолдас- тарына тапсырды. «Ау, б!зд! тастап кайда барасын?»— дегендей боп, ap6aFa жегул!- TypFaii Кызыл eris бен кара епз, бастарын ыргап, куйсей Tycin, rc.isiipe карады... Андамастьщ окуга кеткен хабарыи ес!ткснде ауыл ац- тан болды. — XlIipKiH-ай, онысы Heci екен, алналы отырган келш- шепн тастап,— деп б|'реулер кшэлады. — Апырмай, Андамас акылын ж ана тапкан екен!— деп, 6ipey.hep макулдап, мактады. — Шал-ау, мунысы Heci?— дед! Айжан курсшш кез1 жьшылык атып, Бузаубакка келin тенди Бузаубак сурамай кеткеншп yiuin шпнен наразы бол- са да, кайтарып ала-алмайтындыгына кез: жеткен сон: — Bip ойы болFaн uibiFap, окимын лесе, окысын.— деп 6ipcp KypciHin, рнзалык керсеткен сияктаиды.

— Шырайлым-ау, куйеущнщ онысы нес!, алайый деп отырганда ceHi тастап кеткеш калай?!— деп жецгелер! голкек кылып б|'рсыпырасы бетш шы.мшып, epci керсе: — Кайда кегер дейа'н, келер,— деп, Шекер кулш жа- уап беред1 до кояды. Окуга кетшл деген хабарын ес1ткен! болмаса, эскер мектеб!ш'н exiipi бул елдщ бэрше де жумбак едь 0cipece Бузаубак ад-тан болды. Эскер десе, елдщ кезше елестей- пн «солдат» кой. Солдаттан ат-тоньш ала кашатыи ка­ зак емес пе? 16 жылы манданта жМт алынганда, журт жаман 6e3in, малын шашып кандай болды. Баласы кет- кен уй адамы елгеннен жаман кара жамылып, кан жу- тып болды. Казакты былан койып, керш! отыргаи орысты мысалга алса, баласы солдатка журетш уй шабылып. шы- гынданып, борышка белшесшен батып калмайтын ба ед;? Солдатка журетш жастар |'шкшкке салынып булшш болмайтын ба eai? «Олардын баратын xcp i не екен? Олардыд эскерлт будан белек пе екен?»— деп Бузаубак канша ойласа да, ушыгына шыга алмайды. Кайткенмен Адяамастыд ун-тунс!3 эскер болып кеткеш — елд|'н б/р- сыпырасына-ак TyciniKci3 жумбак болды. Кыстык куш ед1. Ызгырык, жел еснстщ алдына coFbin, Бузаубактык жып-жылы болып турятын жер уйш корадай кылып муз- датып ж 1берген. Ytt iiui муздап, сырттагы ызгырык. азы- най бастаса, Бузаубак пен Айжан neuiTin жанына Tepi бестект! тесеп, 6ipiHe-6ipi тыгкла Tycin, бурсиш отыра- ды. Андамас кеткеннен 6epi eneyinin де кенш бэсец: ке- л!ншек алайын деп отырып кетш калганы oip батса, емн- iui жагынан ауылдыц алып-кашты eceri де шошындырып e.iTipin барады. «Айжанныд баласы эскер болам деп, К.ы- таймен согысуга Lniiiin кет!пт!, биылгы кызымды берме- гсн!м дурыс болган екен»— деп, Маржанбике тараган есект! одан жаман коюлататын болып жур. Л1аржанби- кенщ сезш еЫткенде Айжан Kyflin нетели __— Menin балам алса, кызын лактырып ж!берет1н ел!, оцбаган «кулактын» катыкына сездщ не керсп бар еке”Ч “ деп\\..б¥д да 03iHll|e еш!н алып багады. Кейде, кейштщ тартып жургенде, Шекер келш кемп1р, шалдыд кон!лin 6ip кетерш кетедй «Бузаубактыц бала- сын кутпейд)', баска 6ipeyre тиедЬ, деп журт есск айткан- мен, Шекерде ол калып жок, Шекер мулде жакын болып Kerri. Бурын Айжанды «шеше» деп айтатыи болса, енд1 «эжс» деп айтатынды шыгарды. Келгенде Айжанныд жу-

мысын 1'стесе, колкабысын типзе келсдк «Шал-ау, сен не байкайсын? Шекержан колымызFa Kipep кун болса, ке- с е т й з д ! кегертер едл-ау!» деп Айжан курсшш кояды. Кырау баскан eciKTi шакырлата ашып, ирендеп Ер- макан келдк Ермаканды кеосе «Андамастам хабар 6iji- дш бе?» дегендей болып, кемтр-шал жаутандап карай — Мына 6ip каразды экелд|'м,— дед! Ермакан кулг'м- cipen. — О не караз? — «Бузаубак Тымакбаевка» депт1, cbre болар. — Ау, менщ атымды пзбеден ani егшрген жок па едщ?— деп, Бузаубак Kspi кезш шакшитып, бажырая калды. — Жок, бул баска болар, бул — Андамастан келген хат болар,— дегенде, кемшр-шал орнынаи ушып кете жаз- Хаттын конверт! жыртылранда, 6ip жапырак жазыл- FaH караз бен 6ip эскердщ суреп' шьгкты. — Ойбай-ау, калкам рой!— деп Айжан cyperri ала салып Tscine басты. Авдамас эскерше Kiiinin, кару-куралын асынып, су- ретке Tyciirri де, кемтр-шальш куантайын деп 6ipeviH хаттын inline салыпты. Кемт'р-шал суретке таласты. Bipiiriii колынан 6ipi алып карады: Кун! кеше каткая тоны каудырап, жайта- бан eriri кисайып журетш бала, кынама эскер khimih киш, адам суктанарлык турге KipinTii — Калкам!.. Калкам!— дед!, Айжан кезшен жасы шубырып. Cyperri жан адамнын колына бермей, кайта-кайта кеюрепне басты. Хат Андамастын ез колымен жазылыпты. Уйден кет- кен!не терт ай ж ана толып отыр. Сол ек! арада, «SMipiH- Де молданын алдын кермеген адам, некып хат жазатын болды?»— деп, Бузаубак ад-тан, болды. Бузаубактын ой- ынша — хат тану деген аспанда турран нарсемен 6ip есея кой. Андамастын суреп ауыл-уйдщ шет!нен калдырмап КЫдырды. Айжан, алдымен, Шекерге алып барды. - Калкатайдан хат келш, сурепн де Ж1бершт1,— Деп cyperri керееткенде. Шекер cyperri колына устап, TbiFbin карады да турды.

— Калай овды тускен!— дед! курсшш. — Алам десен, ала foA, карагым,— деген сездт Ай- жаннык аузынан шыруы-ак мун екен, Шекер cypeni колына алып, терт бурыштанган юшкене кек ж1бек орамалра текшелеп орап, камзолынын тес калтасына салды. Андамас пен Кусайынныц елге жазран хаттары буки елке бойындаеы елге жана хабар болып тарады. — Не дейа'н, Taflipi, толып журген солдаттын 6ipi де — деп, 61'рсыпыра пысыксынрандар мурнын шуШрген- мен, жастар жарына бул хаттын acepi куигп болды. Андамас ауылда жургенде туйык, «irirriit 6ipi сияк- ты ед!. Кенеттен буган ой 6iTyi, мунын бара салып itipyi, аз уакыттыц шшде адам нанбастык туске Kipyi — им- д1 болса да кызыктыррандай ед!. Gcipece, Акдамаспен жас ку!пнен 6ipre ecin Ракымбердшщ еапнде 6ipre жу- peTiH Шалдыбайлар, бул хабарды ест!генде ушып кете жаздады. Андамастын хатын мын мэртебе окытып тын- дады. Ацдамастыц суретш Шекерден кун сайын сурап алып керетш болды. Шалдыбай бас болып сол ауылдан бес >KiriT 6ipirin хат жазды: «Окыган мектебще айт: б!зд! де алсын. Мен Шалды­ бай Кырманбай баласы, топырактан тыскары болсам, ал- дары куз сол мектептщ еапнде болам. Сешн мектеб'шде окырапдардын м!ндет! елд1 жаудая KopFay болса, ол жа- уы байлар болса, сол байлармен алысуга 6i3 дайын!..» Ацдамаска арнальш ауылдан жазылран 6ipiiimi хат­ тын Typi, мше, осы едк Ацдамастыц хаты Айжанкьщ шырайын ашты. Бузау- бактын тебесш кэкке типэда. Ацдамастыц суретшс Шекер ие болса, хатына Бузаубак ие болды. Хат танятын адам- ды ксрсе, Бузаубак соны жаралайдк: — Шырагым, б!зд|'ц баланын хаты едн окып Cepmi,—- Дети де жалбаланган хатты устата кояды. Хат окылса басын темен салып, Бузаубак тынданды да турады. Жалгыз-ак, Абдрахман молда, Бузаубактыц кешли* калдырлы: — Мынауыц орыс жазуы, муны мен танымаймын,— дед| ол. Бузаубак напярыя да, нанбасын да б!лмей, бажыра- йын карады. — Заман бузылран, отарасы, дш жазуынан, куран

жазуынан айрылрамыз, бул сайтан жазуы,— дед! ол, Бузаубакты шошындырайын дегендей. Андамастын жазуын «сайтан жазуы» деген! Бузау- бактык шымбайына жамак батты. Абдрахман молдага кантып Т1Л катпастаи, уйшен шырып кетт!. — Катын!— дед!, уйше келген сон Айжанга.— Мен дейтш болсан, будан былай молданын eciriii ашпа. Нарыз иг екен, енд! мен оныц бет!н кермейм|'н!—дед!. ...Ауылдык кенеске кун сайын ек!л кел!п, журтты жи- найды д а жатады. Бузаубак, бастапкы кезде, жиылыска шакыргандарра: — Мен несже барайын, шырарым, списогшде жок- пын. Андамас келген соц барар, эз!р;нше ездерщ ютей бер|'ндер,— деп бойына жуытпай журд!. Бер!рек келген сои жиылыска шакырушылар да эд1с тапты: — Ойбай-ау, кызыл эскердщ экес! болып отырып с!з- дщ жиылыска бармаймын д еу ш з уят,— десе, Бузаубак букшендеп ки!не бастайды. — Ш ал, ерщбей-ак кой, бар, карагым а зиянынды ти- ri3in журерс;ц,— деп Айж ан да икемдсп, cpKiH алы п ке- тед!. Сонымен 6ip-eKi жылдан 6epi жиылыстын мацьш кер- меген Бузаубак, кызыл эскердщ экес! болгандыктан, ау- ылда болатын жпылыстьщ удайы катнасып отыратын 6ip мушес! болып алды. Ойыны ма, шыны ма,— шеттен келген емлге Ермакан мунь; таныстырмай калган емес: ecKi кара тонга оранып, кужырайып Бузаубак жиылыска барса, Ермакан кул!м- ciperen TypiMen карсы алады, уйд!Н тер жагынан орын береди — Мына Kici Бузаубак деген отагасымыз, кызыл эс- кердш экеа‘, баласы Андамас, e3i тженш, кызыл эскер мектеб!нде окып жатыр,— деп таныстырады. ©юл турып келш, Бузаубактын колын алады, Бузау- бактьщ тебес! кекке ею-ак eni тимейдй Бузаубактын душпандары кундеп iuii жарыла жаздайды. Баласы бар- лар баласын кызыл эскер катарына 6epyai арман кылу дэрежесше жетт!. Астык науканы болды да, эрю ы артык астыгын yKi- ыетке тапсыратын болды.

— Мен кайтемш?— деп, Бузаубак Ермакапра жолы- рып едь — Мен не айтайын, езпиз 6meci3,—дед1 Ермакан. Эрине, ез! 6i.iyi керек. Кызыл эскер енбеюш елдщ Kopi-аны болса, бул Бузаубак сол Кызыл эскердщ 6ip MyuieciHiH aKeci болса, муиы ©3i бшмегенде Kiu 6i- леД1?.. — Муны кайтелиз, катын?— деп, Бузаубак Айжанмен акылдасып ед1, Айжан бурынгы кунттылыгына басты. Ас- тыктан айрылгысы келмедь Канша елмелi кедей болса да. Айжаннын кунттылырынын аркасында ашаршылыкты сирек керет1н уй гой бул. — Кой, катын, кикандайтын жумысыц бул емес, еш айтты, мен тусйццм. Артык астык уKiметке micTi. Кы­ зыл эскерлк OKeci болып мен артык астык устап отыра алман. Сенщ былтырдан 6epi сактап келе жаткан асты- рык бар, екеум1зд1ц imyiMi3re сол да жетедк.. Ана, ек1 ура астыкты берем1з,— де;п. Бурын мундай сезд1 айтса, Айжан Бузаубактын аузьш аштырар ма?!. Ендк болмайды: Бузаубак кызыл эскердш OKeci болса, Айжан шешесН Кызыл эскердш атагын кете- руге Бузаубак тшектес болса, Айжан т'|лектес емес пе екеи?.. — Бере рой, шалым,— дед1 Айжан ашык жузбен. Ауылдык кекеске келш, 20 пут астык беремш деп Бу­ заубак жариилаганда, уй толы адам едп Ермакан кул1м- cipen карады да: — Iuiep.4iriHi3 калады рой?— деп еди — 1шерл1к туг1л, тукымым да калады,—дед> Бузау­ бак жымыцдап. Кенсеге келш ацг1ме аидыган, бакай кулыкка уйрея- геи адамдар 6ipiH-6ipi TypTin сыбырласты: — Мына шал мыцтап кулагаи екен, б1здщ де урл«‘ рымызды ашудан танбас, аман-есет»йзде артык, астыгы- мызды Cepin кутылайык!— деген кортындыра Kenicri. Ауыл едпршде кунде 6ip жана хабар. Ел кулары ес- Т!лген хабарларды неше турл] сакка жупртсдп Соныя 6ipi болып колхоз хабары да тарады. Колхоз хабары» бастап eci-rripren еюл адам уркерлш турде айткан жок едг Ол жолры жиылыста Бузаубак мэжш1с арасы болы» сапламып, еюлиен т!зе TipecTipin 6ipre отырып едй Бу­ заубак. тоныныи калтасымап ескг жаргарын алып, насы- оаньш аткаНда, curi еки Бузаубакка куле карап:

— E, ci3 к.ызыл эскердщ anec'i екеншз рой, мен де Кы­ зыл эскер катарында болган адаммын,— деп, Бузаубак- тык жаргарын алып, насыбайын атып едй «Бул калай? Кызыл аскер болса, мундай жумыста HCFbm ж ур?»— деп Бузаубак ак-так калган. ©йткеш— елд!Н алып кашкан есепне Караганда, кызыл эскер бол- Fan адам coFbic жумысьтнан баскага айналмайтын снякты eAi. Колхоз хабары адамды кэд!мпдей урпигп. — Мал-мулж тугел ортага тусед! екен! — Адамнык бас ерк! де жойылады екен... . . Тары осы сияктанран, TiHTi будан да соракы энпме- лер ду-ду тарап жатты. — Бул бекер, TyHeyri екшмсн 6ipre отыррамын, ол мундай сез айткан жок-ты,— деп Бузаубак карсы шырып ед1, журт муны кустана кылды. — Солай демей кантсш, ол кызыл эскердщ экесП— десп журт. Tinri, Бузаубакты былай койып, журт Сабырды да оцпме кылды. Сабыр Шекердщ sneci Foil: — Сабыр да колхоз болады, ол — кызыл эскердщ кайын атасы,— дееп журт. Пысыксып, белсенд1 боламын деп журген адамдардып да б1рсыпырасынан-ак ши шыруга айналды. — Сталин айтыпты, колхозка Kipy epiKTi депт|',— деп, Букабай сияктылар, колхозра К1рмеу жаеын икемдеп, елдщ ынтасын ceiuipin болды. — Bapi6ip тубшде кутылмайсын, одан да малыц оз колында турранда, игш гш керш кал,— деп Тскещир сн­ якты судырлар елд1'н ypenin ушырып, (Нрсыпыра журт COF3H елiriir бузау-торпагын д а сойын тастады. Эйтеу|'р ауыл энпмеге толды. Эдп'меден эйелдер де шетте калган жок. Шстте ка- луын сол, eTipiK-ece.KTi ериптетш кобше осылар болды. Адам шошынарлык энлмешц неше Typaepi эйелдер тобы- нан шырып жатты. — KiM айтыпты? — Би атам айтыпты. — KiM айтыпты? — Бай атам айтыпты... ©сек улрая келе, эр есекке тал аса келе ауылдын энел- Aepi ек1 ж жке белшдп Bip жары «коммунист», ск!НШ1 ж а ­ ты «Байлар» атанды. Осы ж:к еркектсрге де .меже банды.

Жиылыс болса, 6ipep энпме кетермсе, ауыл адамы ек! Ж1К болады да, салгыласады да отырады. Ауданиан тары 6ip еюл келin, колхоз моселеп бул жолы шындап койылагын болды. Б)рсыпыра уйлер бу­ рыйры жште «коммунист» атапли алып жургенмен, пак колхоз болу мэселесше келгенде азырак бой тежейтшдт ceaioai. — Журт KipciH, 6i3 кайда кашамыз,— деген сез;ц exi- Hi« 6ipi айтты. Квптен ундемей, «эдсп» садтап журген Шекер тзп осы жерде бас котергеш гой: — ЕНз к,айтем1з?— деп шешесшен сурап едй — Di3 кайтуш] ек? Тастай алмай журген малымыз бар ма ед1?— деп Ажар кемпгр баж ете туспегеш ме. — B i3 юрем13, эже, куйеу баланнын Кызыл зскер еке- нш Cijieciii бе?!—дед1 Шекер. Ажар жумган аузын ашпай, огырып калды. — Кызын осылай деп айтты,— деп, Шекердщ свзш Сабырга айтып едк — К>’рсек, KipepMi3,—деп ол кунк етп'. Шекер Бузаубактын yfiiHe барды. Кемшр мен шал, пешке арканы суйеп, энпмеш согып отыр едй Шекер 6ip пзелеп отыра калды да, Айжанньщ Tirin отырган гс!н су­ рап алып, ic Tiryre KipicTi. Айжан Айжан болып Kicire iciH iCTeTin icepin ne. Bipeyre штету былай турсын, байдын жумысын ютеуден кутылганы осы eni-ym жылдыц 1ш1 Шекер ic Tirin отыр. Айжан мен Бузаубак, кездерш ал.частан, ынтыгып карап отыр. Калай жарастыкты!.. Ke.v.i де, ез жумысы сияктандырып, отыра калып, ко­ льта алды. Шынында вз жумысы eneHi рас кой. Осы кем- nip-шалдыц таукымет1 тубшде осыган туспегенде, шмге Tycefli?.. Эй, казак-ай, онбаган-онбаган эдеттерщ бар. Ол эдетп' устаса, он жакта отырган кыз буйт!п, куйеушщ уйше келin, ic Tirin отырар ма? EcKi о д е т устаса, мынау отырган кемшр-шалдан, урлык кылган адамнан жаман, кашар ед1 де журер ед!. Шекер, бастап айттырганнан-ак, кашпады. Кашпауы- на OipiHuii жагынан — 6ip ауылда отыргандыгы себеп болса, екпшп жагынан —«Жалплз баламнын келшшеп гой, муны мугедек кылып кайтем?» деп Айжанньщ вз! руксат берген. Осынысы мулде жаксы болыпты, MiHe, 626

кердщ бе, KeMnip мен шал балаша куанып, мэз болып отыр. Шекер, Айжапды онаша шырарып алып, жумысын айтты. E ki турл! жумысы бар окон: 6ipi колхоз тура- лы да, ендд 6ipi — комсомолFa жазылу туралы. Колхоз турасында Айжан бегелмей жауап беред!.’ — Kipe.Min деп атак уэдесш 6epin койFaн,— дед!. Ал, Шекердщ комсомолра жазылуына Myaipin, бэгел- — Кайдан бшейш, каракым, Аидамасжан да уйде жок, онык не айтатыныи,— дед!. — Мешн комсомол болраныма ол куанады Foil,— дед1 Шекер xyHiMciperi. — Сойтер ме екен?— дсп, Айжан карай калды. - — Кызыл эскер болран сон ез! де жазылады рой: ©3i жазылязн сон, менщ жазылганыма куанбай ма?!. — Ендеше, жазыла рой, карагым!— дед: Айжан. «Шекер осылай деп айтты» деп Айжан саткешн Бу- заубакка айтканда, Бузаубак жымындап кулд!: — Комсомолы уйысып жатыр foA, ез!м жазылмасам, бугаи К!М|‘мд! жаздырамын деп сасьш жур ем, жаксы болды-ау,— дед!. «Тенддк» колхозыньщ уйыстыру жиылысында Бузау­ бак журттан бурын сез алды: — Шырактарым, баярыдан 6epi журттын алдыиа ту- cin кергешм жок ед1, енд! маран кезек келген шырар, ме- Hi жазындаршы списоктын басына!— дед!. «Т е то к » колхозынын мушелер Ti36eciire 6ipiHmi болып «Бузаубак Тымакбаев» жазылды. Бул жолгы «Тымак- баев» Бузаубакка бурьшрыдай жексурыи кершбед!, ка- раздыц нак сол Kepi кул1М карып жайракдап турран си- якты болды. Бузаубакка жалрзса Сабыр жазылды. Oi-ан таяу 6ip- сыныра комсомол, коммунистердщ уйлср! жазылды. «Тендш» колхозы ек! жылдык ем!рд! артына салрап- д’а, адам танымастык, болып езгерд!. Бурынгы ауылдыи сркыка жана ауыл, жана уйлер салынды. Ecni ауылдыи ipreci быт-шыт болып сопляк Бай-кулактары айдалып, медей-орташанын ipreci 6ipiKTi. Ауыл жумысы екпшдьлж, соцналдык жарксты уйреншпсп эдртке айналдырды. Ау­ ыл ясастарыньщ шпвеи белсеид!, !скер жастар шыкты. 627

Сонын 6ipt болып Шекер де кетерйвд: хат танып алды, колхоз баскармасынык жумысына араласты. Екшнд1 бри­ гада курылса, эйелдер бригадасын баскаратын Шекер балды. Еркектер бригадасымен шарт жасасып, социал- дык жарыска тусш, талай бэйгещи де алып журдй — Карагым, Шекер-ay, жарыска саламын деп журin б!зд1 зорыктырмагай едщ,— деп женгелер1 тэлкек кы- лады. Караезекин шалгыны кулын жасыргандай. Бурын жалгыз Ракымбердшщ иемденген бэйеп foA, eH.ai 6ip колхозга еркш бзйек болып, колдарын босатпайды. Караезекин. бэйепне уш бригада Ti3e косып орак сал- гааына бупн ymiurni кун: 6ip бригада машинада, екшни бригада — машина журмейтщ жерд1 оракпен сыпырып жатыр; ymiHini бригада — бул, енд1, эйелдер бригадасы — шеии жинаумен айналысып жур. Жапырылган шалпяннык арасынан ак шагаладай бои самсап ак жаулык кершедй — Кане, кыздырындар жумысты!—дейд! Шекер. Эйелдер бригадасы жапырыла колды салганда, керпе бон теселin жаткан квк шалгын тау-тау бои уйшл калады. — Еркежан, куйеу кашан келер екен?— дейд| Зейнеп култ. Жумыс ктеген эйелдердш кебшш тэлкек кылаты- ны Шекер. Bipeynepi ен'ржтен ет!рж, Шекер шыгарды кылып, ©лен де айтады. Эзшге ашуланатыи Шекер емес, жайрак кагып журе береди Bipaic, кейде жумыстан кол босаса, жалгыз ез1 жат- са, Шекерд! ой басатын да эдет! бар. «Неге келмейд: скен? Келу былай турсын, Шекердщ езше арнап неге хат жазбайды екен?.. Баягы Шекер бар деп жур ме екен? Шекерд| баягыдай от басынан шыга алмайтын кыз дед онлай ма екен?..» Бул ой, кейде, Шекердщ кецьи'н енжар кылып, каба- гыи тырыстырады. Зейнеп осыны сезе калгандай, аузы- иа келгешн айтып толкек кылады. Сосын калжьщга ортак, болмайын деп. Шекер уанымды ойынан шыгарады, умытады да кстедй Бупн Шекер баска нэрсеге кейщи Тансыкбайдын ка- тыиы аузы-басы суйрендеп бакканы есек, энп'ме, Шекер­ дщ K©3i таса болса, макындагы катындарды свзге yiiipLi- Дфш, жумыстарын токтатып отырганы. Кейде, мулде сылтау таба алмаганда:

— Ойбай, емшепмд! сут кернеп бара жатыр... — Ойбай, емшег1м иin бара жатыр, карагым жылап калмаса ип ед1,— деп отыра кетедк Шекердщ жаман ашуы келед'1. Таксыкбайдын каты- ньшыц сез! езше аян гой. Баланы ес!ркеп, дурыс тэрбие- лейтш эйел бул ма, «Кагыкгыр! Жер жуткыр!» деп ко- льтна тускен нэрсемен баласын темпештеп отыратыны есшдс жок, енд! к ел т MycipKefi калыпты. Шыныкда бул катындардын баласыныд дурыс тэрбие каре бастаьакы былтырдан 6epi гана. Былтыр Шекер 1здекш журш, бала- лар бакшасын ашкызды. Содан 6epi колхозшылардыц балалары сонда тэрбиеленеди.. Шолак. торы тайдыц т е р т маржандай тамшылатып, CKi шншен дем'ш алып, шептщ басына Шекердщ iHici келin тур. — Anal— дед! eiiTirin,— Андамас келдП Журт селт етш, жумыстарын токтата койды. Самса- ран кез кул1мс1реп Шекерге кадалды. Шекер, элде неден уялды ма, элде куаиганнан болды ма,— CKi 6eri оттай жанып, жерге карай бердь Кун бата бригада ауылра келгенде, Бузаубактын уйп- н1к жанында уш-терт адам тур едь Муныи 6ipi — кек uiyFa шалбарлы, жагасына кос жулдызды кадагаи, кы- нама ак пешпентп, мойнына мылтыгын асынып турган — Андамас едк Шекер анадайдаи кезш кадады. Шекерге кезш о да кадады. Салып урып тура келуге Шекер иба сактады ма, элде yiiine барып жуынып, таранып келей1н дед! ме, afiTcyip 6ip буй!рлеп yttine карап бет алып, ед1, Андамас алдыи кес-кестедк — Ау, товарищ, токта!— дед!, KyaiMcipen. Шекер, ек! бел кызарып, темей карап турган куй! карсы алды. Екеу! кол устасып амандасып турса, Ай- жан анадайдан керш мэз больщ тур: — Ж аса, ем!рл1 бол, карактарым!— дейдь Бузаубак балгасын иыгына салып, колхоздын Te.wip coFaTbiti дукешшн алдында турып жы.мын-жымын кулдк..

0Ш РЖ Л1Ш ЫЦ ЭДГШЕ01 Шеттен барган адамга с к, eneci бар ма: ананы д , ■ :ыца тускен адамды уШршш, соны сурааанша, аны- на кангаиша, кумартып боласын. Бугшп ауылда, оыншдай, ей колды артк.а устап, елпр 6epiKTi шекеге !ып бос кыдырып журген адамды кездеспру онай сс: жумыс деп жан салып, алас-урып жатдая oip ел. , баспаса, жан баспааан Алатаудын колтырындагы lan жатдан 6ip бел екен. Осы белге осы кыбырлап ■ рген адамдар келшй де, кере-кере адымдап, омака iriTi. Омана арасына сок.а журпзй: «мынау— квшеми, may — увлер1н1зд1к орны болады!» —д о т... Депй де, >ы балшыкды илеп ж1берш, палаты келйь. —• Ау, маманбысын? — Маманмын. — Осы калауымыз дурыс па? — ДУРЫС! ‘ O.iri омакалардын ара-арасынан терт бурышты, оес t3c.ni, уш болмел! суп-сулу уйлер сопан етш шыга ген сейлденшп. Сырт нарауга тым тез iстелген си- бЕрак, сшген ецбекке карасац, ушан-тещз. — Бул уй ймдш? — «¥йым» колхозыныц мушелерпйй! Олдекайда, белес-белесте, сайдын жыкпылдарында, аган молага усап yiiipeiiin, туксиген селеу басып, 6ip- яарымдаган ссй уйлердЕд орны жатыр. Бугш бе, ертен жел ypin, селеу басып, тып-типыл рып ииберуге эз!р гандай. tliipirc-и, тозган еекыпк осылай видении!..

Балшык, басып, уй сылап, агаш шауып, кыбырлап журген мьша кеп адам «¥йым» колхозынын 6ip рана 6e.iiMi. Бул сиякгы топтанган куштщ талайы кыр кы- дырып, орак шыкдап, Алатаудын бэктерше блкен кара буйраны теккерш Tycipin жатыр. Едбепне Heci сай, necine енбеп сай. Кун кетеригс эскерше Ti3win, косылып салган аш'мсн Алатауды cwiximipin, сонау койнаура 6ip топ Kici Ki'pin едь ЭЛ1 сьчтеумен жатыр. Орак сыр-сыр... Твнкернчш Tycin жаткан кек майса. Кун иыкка келш, шекен! кы- жылдатып, ойпан, жерлер туншыктырып барайыи деген- дсй, тына калыпты. Маса, сона арылдап, кез келген ж ертв 6ip туйш кетеди Кыртыстанган макдайра жулге- ленш тер жиналып, кемершен асып таскындаран сайдын суындай боп, окта-санда бегл куалай тамады. Муны елеген жан болсайшы!.. вйткеш, жумысында жосг.ар бар: сонау межеш туске meftin 6ixipy керек! Оны бтр.чесе, жоспар орындалмайды. Ауыл адамы осы «¥йым» колхозынын мушелерш !здесен, осы сиякты жумыстардын манынан табасын. Енгезердей кара лопт, жургЫ онша сыпайы да емес, сонау уй салып жаткандардыд манынан еоландап шы- ры п едг, орта жолда турып, жаралай 6ip карап алды да, ойына кенет б!рдеме тусш кеткендей боп, тем!р сорып жаткан усталарра карап жалт бурылды. Тыртык бет сэры ж т т , Tepi белдемшесш мойынга асып, он колында шолак сапты жуан кара балга, шоп машннасынык вкптin бурап, шакылдатып урып жатыр. Пысылдаган керйтн жанында, жайнаган шоктын аптабында, сод колыиен буй!рш таянып, 6ip кара жнчт тур; бет-аузы май-май, ек! кед! гана жылтырайды. Соландаран кара Ж1ггг келген бойымен шеп машнпа- —^Ыбырай-ау, icreyre болатын ба? — Е, б1зд;'н келга тускен сон...— деп, кызарган те- MipAi тоске салып, Ыбырай нашиа илеп жатыр... Осы кайнаган копшшктщ ортасында сорайып карал туруын киын. Сокдыктан, элг! кара жютке карап, мой- нынды созасыд: — Жолдас, мумкш бе? Кара ж!г1т, ею K03i машипанын винт!ндс, сонык бф- демесш шукылап жатыр: — Айтыкыз,— дейдн Шетген келген адамды булай карсы алулары oip ессп- 631

тен oFannay да секшденедй BipaK, сен спякты, устше шац жуытпай, портфель суйреп журген Kicin — бул емес; сынган машинаны жендеп журпзгенше тамарынап ас етпейтш адамнын тур! — бул. — Колхоз баскармасыньщ бастыры керек ед1... Дэу- рара Жуманбасвты пайдан табар екем? — деп, кара жЬ ггеке карап еж1рейе тусесщ. Машинаныц винтш б1рсыпыра айналдырып, ол 6ip кезде улкен аларран ке31-мен ceni бастан-аяк 6ip шолып етш, жузш кул1мс1'рете rycin: — Ал, сейлещз, баскарма авасы мен боламын,— дейдп — Э!.. Ci3 бе ед11из? — деп, жорын табылеандай куа- нып, сен де жымыцра басасыц.— СолаВ едй.. Келе жат- канымыз еда... Колхозынызбен танысып, ейтш-буйтсск деп... — Келгешшз жаксы. Колхозы.чыз осы, таныса бе- р ш з .. . Сен оны уйрмтш, сезге айналдырранша болмай, торы жорраны кесшч'п 6ipey келш, кода де кета'. Бастаган сезд! аяктай алмай, сен калдын. Баскарма агасы Дэу- рара anri торы жорралы Kicire шакшиды: — Мунын не? — Лобогрейканык калканы. — Апырм-ау, кеше емес пе ед! ‘ютеткендер'щ?! — Енд1 кайтем'ш?.. Бурын машина кермеген адам- дар... Сындырады да алады...— деп, агаш енгергец Kiel мпшрлейдй — ©TipiK! Сендерд'т питер'шде «вредитель» бар. Машинага тусшбед1 деген не? — деп, Даурара буркырап, агаш енгерген Kicinin жер-жеб1рше жетш жатыр. Дэугара буркырап тагы жумыска араласып кеткен- де, портфельд1 езлактатып, жалгыз жумыссыз адам o3in рана сняктанып, не icTepiiuti бьямей, сынып жаткая машинаны сен де жаралайсын. Арандаран Tic, айкыш- уйкыш тем!р, эр жердсн 6ip туйреген винт. Мунын сын- раны кайсы, сауы кайсы,— бу да саран жумбак. — Мына машинаны Mi icren болмарап ба? — деген дауыска жалт бурылсан, тертбак келген, имек тумсык кара Ж1пт колды артына устап, машинага тент турга- нын Kapecin. Сен OFan кезвд! кадасан, ол саган кадайды — Есенс1з бе? — дейсщ оран. 632

— Шук!р. — Осы ауылдпйаэ бе? Бастаи-аяк 6ip cysin _карап шыгып, балгыи денель топ-толык, бет1нен капы шыгып турган жас Ж!гптш жу- мыссыз турранына танданран сиякты боласык. — Аурумысыз? — Сау.мын. — Еидеше, неге жумыс 1стемейс1з? — Эшейш... >KypreHiMi3 рой,— деШи ол кул|'мс!реп, — Элде? — деп, ею октылау болып турасын да,— колхозда жок па ед'инз? — десен,... — Бар сеюлд! ем,— деп, тары кул1мЫрейд! ол. Бугаи не деп тусшерс!н? Сексендег1 шал, сепздег! балага шейin енбек деп, елin бара жатканда, муныц жур1с! мынау... Жок, мунда 6ip сыр болу керек! K®3wiaipiK киген 6ipey б!р конвергп экелш де. Доура- рага устатты. Дэурараныц колыныц ебедейс1зЬай, кек конверт додаланып, жумарланып, Дэугарапын колынан сытылып шырып кашура бойурран тэр!зд1\\ Конверт imi- нен кимкша каразды суырып: — Ау, мынасы Heci, тары арабша ма?..— деп, Дэута­ ра сустия тусед! де,— латыншасы болмаса, арабшасына шоркак ем, окып берес'ш бе, экем? — деп, саган усынады. Аудандык колхозсоюздын арабша жазран катнас ка- разын Kepin, ceHiH 6eTin кызарады. Сез'ш окыганда, одан жамаи кызарасын: керек. Аудандык колхозсоюз бастыры...» Дэугара б!'рсыпыра сазарып турады да, басын шай­ кайды: — Жок, экем, колхоздык сиырыи бере алмайым!.. Дэугара осыран жалрастыра шаруашылык жайып б!рсыпыра айтып етедк Аузы сезде болганмен, кез1 жу- мыста: Ыбырайдын TeMip сокканын, винт бураранын, кай BiniTTi кай жерге салганын бэрш кез1мен шолып тур. Bip кезде caFaH бурыла Tycin: — Ана Ж1ггтпен сейлестйш бе? — дейд1 сыбырлап. Ана Ж1г1т деп турраны — элп, с ю колды артка устап, жумыссыз турран кара Ж1пт. 633

— Мунын Kim e3i? — деп жабыса тусесш. — Бул— Эм1ржан Бейсекеев дейтш жшт. Мунын эипмес: кея. Кейш айтармын,— деп, Дэурара кул!мшрей тусед! де, тары жумыска араласады. Машина жанында турран кара ж ттк е сен тары да кез1нд1 TireciH. Аты Э.шржан болды, suriMeci кеп болды, e3i колхоз мушеш, 63i жумыссыз... Не деп тусшерЫз бутан? Арык бойына салынган узын сэры уйд1 eid-уш эйел сылап жатыр. А сырыс кимылдары, эзш аралас сездер! бул эйелдердщ осы жумысты ынтамен icTen, тез бтруге асыгып жаткандыктарын бшНзгендей. Шокша сакалды сары Kiel ур жададан штелген терезешн арашын кетерш келщ, элп уйдщ терезесше кондырып карап едь 6ip Kepaepi ораш шыкты ма, калай, таптаса калмады. — Кап, мына...— деп, келшшз сезд1Terin >Ki6epe жаз- дап, ез'|н-0з! кенет устагандай болды. Буктемел1 сары кезд! шубатып ж1берш, м ай 6ip, былай 6ip елшеп, жел- кесш касып б1рсыпыра турды. Дардарраи турмен артына бурылды. — Конысбай-ау, мынауык келмед1. — Э, кайтер депеш, кондыра сал... — Кондыра салып... кысты KyHi жел гулеп турса, оиай бола ма? Коныебай дегешн— мына келенкел! баспаиьщ астын- да агаш шауып отырран бурыл сакал. Шашы да буркл. Жена'з кара\" камзолдык тес калтасында муШз шакшасы- ньщ copai'rFan тыкьшы кершедь Сакалы салтак-салтак. Балтзны устаран турш карашы: туда бойы былк-сылк, осылай да aFam шаба ма екен? Нокталы бет кара эйел, аузын адырайтып, мацайын- дагьшарга 6ipcnnupa карап турды да, алаканына тук;- pin алып, келшапка жабысты. Кел1Ш« inri толеан тары. Bip-cni рет нукыды да, бел: шойрылып калганнан жамам, ке.п'сапка суйенш, кайкая карап турды. Кызыл шырайлы жас эйел жугшш алып, кенеп дастарканды жайып Ж1бе- р:п, актаган тарыны желдщ втгне ушырып жатыр ел!, элг| кара эйел келш! тастай бер!п, тары ушырушыра кастык кылран адамдай — пак сонын жел жагына кеп, жалп етш отыра кетп. ~ Зейнекул-ау, мунын не, тап жел жакка отырып? |уа<| тамактыц уакыты болды, тсздетсейшП — дед! Кы­ зыл шырайлы жас эйел. 634

— Тездетт... влем1з б е ?— деп, кара эйел кабагын тыржитты. Асыруыц бклай турсын, аякты кесипп, жай- ласа тусш, ек! кезш алартып ауылдын. сырт жарына сал- ды. Ауыл AereniMi3 — eciri бекпулi, T y m iri жабулы» июкиран кк!з уйлер. Оныц сырт жарында — кустын ба- лапанындай боп шубырын, же™ мен уш жастыц арасьни деты ылри кара домалак балалар; кейлектер1 шолтнып, CipiniH, колынан 6ipi устап, кырдан Tycin келед1. Дабыр ма, шу ма,— деп куларынды тесей койсак, нозire дауыс- *ар куларыда талып жетедг. «Бай мсиеи молданы Койдай ку кэмшымен!..» — EMUieriM nin Kerri-ay, карарым жылап жатыр ма? — деп, anri кара эйел ем!р1нде су тимеген саусары- з;ен тесш укалады. — «Каракым!»— дейдй уйшде отырранда сол бала- сын жудырыктык астында ийрггкет ойында да жок-ау!.. Жупыны кшнген жастау эйел коле жатыр. Ек! колды кезек сермеу1-не карап, асырыс келе жатканьш байкай- сьзд. Келген ьщрайьшда ал жалпиып отырран кара эйелге тацыркай карап турды. — Зейнекул-ау, тары отырып калкасын ба? Туу!....... — Отырмай, елем1з бе!..— деп, кара эйел кел1сапка бара жабысып, бул жолы келшщ тубш ойып ж!беретш- дей боп туйд!. Аларран K03i шатынап, мына келген жас эйелд! тым-ак жек керепк секыд!. Жас эйел осыны сез- геидей боп, Kyviiucipen турды да, терезешшщ жаныиа ке-ш: — Жумысык кала!!, кайнага? — Жаксы. — Шегец|‘з жете ме? — Тары азырак тапсацыз. — Табу да киын-ау. Гздейш. Жумакул-ау, 6yriii сылап б!т!рес!ндер ме? — Бэйгенд! дайындай бер. «Бул не, кандай эйел?» — деп сен ойлаганша болмай, кул;мс1реп Дэугара келед!. Сенщ жас эйелге суктана карап турранынды Kepin: — Бул K ici жакары Элнржаииын эйел! ед!,— дейдК — Ka3ip ше? — Оны енд1 кейш айтармын,— деп, Дэурара тары бф жумыска айналады. Эм!ржаннын басындары кеп энпмешк 6ip тарауы

осыдан басталатынын сезес!ц де, соган толык каннанша, кумартып боласыц. Калан сейлесемш дейтш емес, осы ауылдаты бос журген Эм!ржаи екеущ сияктзнасын: ко- лын артына устап, эне ол тагы келе жатыр. — Уай, Эм)ржан, 6epi кел, сейлесейж... 9 лпржанды жаныца ертш арык боньшдаты кегалта карап беттесец, алп жас эйел 6ip буй|'рден тары ксздс- седи — Столовойымыздыц тамагынан дом татыцыз,— ден- fli кул1МС1реп. Бул Эм1ржанныд эйел! болды той. Eiceyi кездесе кал- тан сод, манаты сез ойында болады да, екеуше кезек карайсын: эйел кул1мс1реген куШ турса, 9 м1ржан, кыза- рандатандай ма, бозартандай ма аярыньщ басына тана карайды. — Жур, 0м'фжан! — дейсщ отан. — Ci3 барыкыз. Мен жана тана тамактанып ем,— деп, 0 М!'ржан шегше туссдг. — Тойтан KiciHi зорламацыз,— дейт эйел, тэты ку- fliMcipen. Баяты !стел'ш жаткан узын уй — столовой болып шы- тады. 0М1ржанды epTin, табалдырытын аттайсын. Кен, жарык, зал. Б!р жаты асхана. Ортадан белулк Вол'тте • тамад беретш тесж бар. Тес1ктен сыталасан, булюлдеп кайнап доткан улкен кара казанды кересщ’ . Казан беть нiн. майын 6ip катын кара швмпипен сыпырып жатыр. Bipeyi ет унтатыш машинамен eiTi сокталап Tycipin жа­ тыр. — Казандарыныз калай улкен едП— деп танданасын. — Осынын iuii жузден аса адамды тойдырып шыга- ды...— дсп, ас nicipymi эйел мактана сейлейдк Зал irniHe узын стол койыпты. Столдык тор жагында сакалдары сапситан б|'рсыпыра Kici отыр. Онык ituitue баягы Конысбай отатасы да бар. Аташты шапкан туpi Kejiicci3 ед|', тамакка асытып отыр екен-ау... Асхананын eciri ашылса, тэгп тамактыц nci мурнынды жарады. Шалдар тамсака Tycin, энпмсге Kipicinri. Экп'мен! кыз- дырып отыртан да — Конысбай: жанындаты б1реуд:н жаргатын алып, каракошкыл насыбайды басбарматы мен сук колыныц арасына кысып, кайда саларын 6Liме­ тен адамдай, энпмесш сотып, б1рсыпыра отырды. Bip кезде танауды басып турып, тартып калып e.ai, шаша- лып, булыгьш, жетелш, тодгрге жазды да калды. 0nri-

менщ к ы зы ры н я тускендер ы н ты ры п, OFaH теллпрумен болды. Ол — женделin, энпмесш тары бастай берем ле­ генде, зынцылдаган 6ip дауыс кулакда сап erri. — Тыкдацыздар!.. Тынданыздар!.. Алматыдан сейлеп турмыз... Шалдар кез!н еж:рейт:'п, ауыздарын ашып, сол да- уыска карап аныраюмен отыр. — Слздерге тамакты ез1М тасып бермесем, эйелдерд!н колы босамай жатыр екен,'— деп, баягы жас зйел — аты Рабира екен — сэры аякты шушлдсте толтырып салма Шалдардын кез1 радиола: — Ау, не дейш? — Екбеккунш айтады? — Токтасандаршы, ес1тпрмед1ндер... Столовойдын тамарын iiuin an, 6ipep KeKipin, ecirace карай аяндасан, жумыстан келе жаткан топ адам нак eciKTe кездесе кегель Ойын-кулю, шак-шуц дауыс: — Б|з бурын KipeMi3! — Жок, б:з бурын К1рем1з! — Жол берме катындарра!.. Еркек пен эйел ек1 топ боп, есжке кептелш, сы ры л ы - сып Kipin жатыр. — Ау, акырын, eciKTi сындырасындар! Айзакмет шы- рар булд>рш журген,— деп шалдардын 6ipi баркыл- дайды. Куйек сакалды кара Kici ж ас келшдер1мен кабатта» сып Kipin жатып, ceni керген сон, уялыс тапкандай: — Б1здщ к азак тэртшке каш ан уйренер екен! — дсйд! eHTirin. Bip ж ас эйел есжтен юрген ынгайда ектшмен с е т карып еп'п, шет адам екеш'нд: 6iain, уялыс тапкандай: — Жаманрали ма десем, мына Kici екен рой,— дел кызарады... Карсы келген топ кашан уйге Kipin болганша, солар- дын кызырына, ойын-култсше карап, аныраясыд да ту- расык: жумыс >стед1М деп шаршаран, шалдыккан, тун- жыраган 6ipeyi болсайшы!.. Будан уш-терт жылдар рана бурьш-ау мына куйек сакалдар тап осы кезде орарын иырына салып, жаман шекпешн келенке рып тебесше жа.мылып, шалдырып, буралып, иыры тус'т, yfline зорра жетер eai... EpiniH тулданып келе жатканын сез1П, сонын шаршауына ©зш айыпты санарандай боп, жсрошак пен

уй арасында ерсш-карсылы atyrlpin ypeiii ушып, сасып, эйел! журер едк Sari тулданран Kiel эйелшщ ypeflia одан жаман ала тусейш дегендей боп: «Кызынды... Bip 6iT- пейтш бейнет!» —деп жыртык етМн аяктан опкш ыр- гыгып, твр алдына барып сулар едй «Шаршап келшйя гой, шэйпии iunui, бойын кетерйлер ме екен... Сеш терле- cia деп...» вйел! одап жаман бэйек боп, каЯтсем осынын кеншн жадыратам дегеи турмен, (оный.) аягык сипап отырар ед1... Тула бойы шак-топырак. боп, козшен сорасы агып, 6ip жас бала келе экесше асылса: «Spi кет, ка- гынгыр!.. Ce«i еркелетпек туг1л, 03i басын кетере ал.май жатыр» — деп, эйелшм одан жаман шыж-быжы шкгып, коргаштай тусер едь Аярын сипаган сайын ашуы тар- кай тускеидей боп, касына келген баласын мандайынан 6ipep шскеп, ол терт тагандай отырып кою кара шэйд1 кун узакка сораптар едь Bip кезде осыны icren эдеттенген сол куйек сакалды кара KiciH — MiHe, мынау отырган: жумыстан келед1 де, кеппен 6ipre катарласа отырып, ею кезд| асхана жагына салады. Тамак тасыган эйел улкен ед! деп тамакты ал- дымен буларга экелмей, отыргандарга шетшен бер:'п жатыр. Оныц Мнде жас балалар да бар, жана тускеи келшшектер де бар. Шалдар тамсана туседи Bip кезде терде отырып бас жеп, талайды тамсандырган шалда- рын-ау!.. Осы ecisie Tycin Kerri (Илем, КонысбаЙ отагасы куршндь Ас экелin журген эйелге теш е карап: — Келш шырагым, 65здД умытпа? — деп, жымьщда- ган болады. Кун тебеге келш, кызу бурыншдан да удей тускен тэр13Д1. Жаяулап ескен желден арык суьшьщ бет'! д1р1л- деп, кек майса те.нселш, тэжiм кылгандай боп, басын иод!. О баста 6ipey осы жерге коные салармыи деп ект! ме екен, олде e3i шыкты ма екен,— бутары бойын кемin, арык бойында андагайлаган сирек агаштар тур. Swip- жанды касына ертесщ де, осы агаштык б!р\\шн саясьша келш, грыктын жиегше тече отырасын. — Ал, Эм(ржан, сейлеил,— дейсщ телм!ре карап. — Сенле дейш бе? Не сейлешн? — Осы сен юмещ? Негын журещ? Колхоз жумысына арадаспау ce6e6in не? Беркш кезше таыан к и т, столовой жакта ерсйи'-к.ар- сылы п.-убырран адамдарга еж!рейе карап, оа, терец ойга шомгаи адамдай, б’рсыпыра ундемей отырады.

Столовойдан Работа шьп-а кеп, терезе icTeyoii KiciH касына ертш, агаш icien жаткан жерлерше апарады Б!рдемеш айтып, тапсырыс 6epin, пысыктап жатыр. Те резе icTeymi сары Kici, «макул» дегендей боп, басын иед! — Мына сети эйелщ осылардыд бастыгы ма? — Бастыры... Бригадирь — Эбден жарайды. Пысык. белсенд! екен. — Е, H.ecin айтасын, нагыз белседш болып жур,— деп, Элйржан курсшедь Бет ажарында ашу аралас кекесш кулк! бар. Кезппд алды жыбырлап колымен жердш шебш уыстап, жулма- лай тусед!. Сен Эм1ржанра карап бажыраясын да отыра- сыд, ол козгалынкырап койып, 6ipep курсш'ш алып, сезш бастайды: — ...Ершбесещз, тугел тынданыз. мен айтып шыра- нын,— деп, кай жерден бастарын бшмеген Kici.ieft, тары б.'рсыпыра отырады.— Бала кунп eMipiM,ai ci3re айтып кайтейш, ол 6ip таусылмайтын жыр рой. Экемд( кергем жок, шешем 6epipeK келген сон елдь Экеммен бГр туыс- кан агай болушы ед!, маран кожа сол itici болды. Онын e3i Kici eciriHAe едь MeHi Дутбай дейтш 6ipeyre койшы рып жалдады. Шагын гана дэулет! бар Kici екен. Б1рак каттылыкна келгенде, адам дейтш мшез1 жок ит едь Дутбайдыд таяры еске тускенде уйкыдан шошып оянатын кундер1-м болады. Жастык, шалакайлык та себеп болган шырар, жопе жаяу койшыдан Ki.\\i каймыксын, dip куш койыма каскыр шауып, 6ip се>.йз бойдакты жанратты да KeTTi. Сумдыктын болраяын iiu сездь Жылай-жылай eKi KS3iM icin KeTTi. ¥py-coFy, ceric дегенге уйрешп болганым гой, oiiTeyip Tipi калдырса деген ойым бар. Келд!м... Ашу кысданда Дутбай итпн кез! кызарып нетуиЛ ель Даусы барылдап шырып, б1рдемелерд* айтып жатты. Ззрсмищ ушканы сондай, eciM шырып, адырайып тура бертпш. Б:р рет K63iM Tycin KeTTi: аузы ыржиып, Tici аксиып, ка- сыма келin калган екен. Келе жабысты. Ею' кулагыма жабысатын одет! бар едй колыммен кулагымды баса берд1м. Ж ак суйепм шым етш, K63iM карауытып кеткен сиякты болды. «Байеке, dip ашуыкызды 6epiHi3!» — деп, б!ре\\’дщ дэбд!рлеген сезш ecirriM. Бет-аузымдьг кап жа- уы:;\" кегп. Буран не болды?— деп, артынан абайласам, мына eKi самайымнын шашын жула 6epimi гой... Мше, керд;д бе: мынау ак шаш — сол жулынган жерге ...... Дан шаш... Сонда менin 16—17 re келген iM-ay дейм'ш.

Дутбайдыц уйшен кашап шыцтым. Сол жылы малай- лыкта журген агакды i3,aeri тауып, соныц журген байына мен де жалдандым. Баймагамбет дейтш ipi бай екен. Торт баласы бар, тертеум де школда; жалдатан малайы былай турсын, ауыл-аймаганыц 6api жабылып соныц жумысын 1стейд1 екен. М ет уй туйппнщ жумысына салды. Мен журген кезде сол уйдщ ешпнде Дэурара да журдк Мешмен жасы курдас едк BipaK бала куннен-ак, мунын ез1 карулы, кайратты ед1, корыкпайтын журеки едй ез дегенi болмаса, Kici ce3iHe кенбейтш кайсар едь Мацтаганым емес, шыньшын ез1 сол. Байдыц токалына Ti.ni тшп, сол MiHe3i ушш Дэугара елердей боп таяк жедй Ол такк.тан Tipi к.алады деп ойлаган адам жок едй.. Соныц артынша кайда кеткен] белпйз, осы Дэугара б:р тунде жок боп шыкты. Соныц артынша Дауылбай агай елге барамын деп кетin, сол бойымен о да цайтып орал- мады. Артынан ecirriK: 6ip кедейдщ кызын алмакшы боп, кушж куйеу боп, соныц цолына KipinTi,— деп... _ Bip топ эйел столовойдан шыкты да, келецкедеп кек- орайды жапыра, алка-котан отыра калды. BipiHe-6ipi сыбырлап, иек цагысып ымдасып, элдек!мд'1 тэлкек кыл- гандай. Ym-терт жцгг анадай жерде топтанысып, ешк!м- мен жумысы болмагансып, взара кенеске Kipe калыпты. Квлецкеде отырран келшшектердщ кулшс: шыдатпады бшем, дорба ауызданган 6ipeyi жалт бурылып, ожырая царады да: — Мыналардыц epiryin-ай!..— дедь Келшшектер бурынгыдан бетер кулдК >KiriTTep тагы сырт 6epin, елемегенсш, иыцтарын квтере Tycin турды. Тап осы кезде есплген сыцсыгаи дауыс — сызылган эн К1МД1 болса да елец етк|'згендей ед!: «Шздср кулсек, кулем:з пац жМтке: Бос белбеу, басы каткан дан ж!riTKe. Кыз куны кымбаттады снбепмен, Пак iKiriT, сеи суйетш жарды кутпе!..» ,.^ ас °йелдердщ осы &neni О тржанга жел!к берген- peai. олады да’ тУнжыраган кабанян ceprmn, KyaiMci- — Мыналар сонау дорба ауыз ж № т 1 тэлкектеп жа- 640

тыр... Токта, немей тынар екен?— деп, мыкты ынтыккан адамнын туркмен мойнын соза тустг. Эмфжаннын осы Т’легш орындайын дегендей, дорба ауыз Ж1пт бурылып, 6yfiipin таяна турды: Эс1ресе, сендердей ершшскке. Келгенде, кыз шыдамас, бетпе-бетке». Дорба ауыздын осы елещн ун шыгармай тындасты да, келшшектердщ басы 6ip жерге туШсе калды. ¥замай сыцсыран дауыс кайта кетершдй Куар н ку басынды кайтпе ним Дорба ауыз Tepic айналды. Эм!ржан елеуреп, сежмен сэйлесш отырранын таза умытцандай: — Кап!.. Сезш Ж1берд1-ау, анау!..— дей берд!. Сонын орнында e3i болса, кешке шейш салг-ыласса да, шаршамайтын адамнын тур!. Сен оны какпалап, баяры onriMecine кайта экелт саласын. Cepriren кабары сэл тунжырай Tycin. ол тары ойланады. Bip кезде узьпген сезш кайта бастайды: — ...Мен1н кермегешм бар ма? 16-жылы манданга алынып, кыс 1'шшде, сакылдаган сэры аязда, «баракта» жатып, акаш Kecin, окоп каздык-ау!.. Одан Tipi кайтады екем13-ау, ел бетш керед! екем(з-ау, деген умгг жок ед1. Bipan бейнетке уйренген бас кой, ешнэрсем|'з де кеткен жок, одан д а аман кайттык. Мен оксптан кайткан сон баяры арайды 1здеп бардым. Окопка ол д а алынган екен, кайтып келмепть Б]рсыпы- радаii 6epi хат та жазбапты. Кайын атасы Куанышбек деген момын рана кужырайран кара шал екен; KCMnipi, алri б(зд!и арайдыц эйел1 бар екен; 14— 15 жаска келген тары б:р кызы бар екен... Ек!-уш карасы, кара лашык yiii бар. Жецгем кез1 ойнакшып турран суркыл бет Kici екен. Кэппеи 6ipre ep'iM кайтып келмед'1-ау, — деп ренжу деген;и жок, ею e3yi куларында, айкай-сурен салумен жур. BipiHiui кергеннен-ак iiuiM муздап, мен жсцгсмнен тушлД1М Хлыстан арып-шаршап, аксап келгешндс, жа- нашыр 6ip адамын болып, жылы шыраймсн карсы альт отырса, оиыч е\"'i де Л6i|p\" кызык-ау. Мен жецгсмнен с

кере алмадым. Bipan Куанышбек шал мен ¥мсындык дейтш KeMnip, обалы не керек, жаман карсы алран жок. бгебай дейтш сол ауылдын ж ш т сымагы бар. Кара- макка ушып-конып отырган берекеаз-ак Kici. Сезге де долац. Bipan, 6ip жерде отырран жиырма шакты уй, неге екеш белпаз, сонык алаканында секиш. Оран акыл- даспай жумыс icrey дегенщ жок. 0ткен-кеткен конак та соныи ушнде. 9 лг| менщ кара женгем де сонык yrtineH шыкпайды. Осы ©тебайдыц акылымен женгемд1 маган косу туралы сез басталды. Мен шошынайын дед1м. «Анырм-ай, мына жылтыр кез катынмен негып уйлен- сем!» — деймш. Менен ырзалык сураран адам жок, мол- даны алдырды да, некешзд1 кпды. Кара жецгемша бур- кылдаганын мен сонда керд1м. Ойпырмай, эйелдщ де TeHTeri бола беред1 екен-ау!... «Арылмас пэлеге калган екем», деп, мыкты уайымра Tycin ем cari болранда — элп жецгемнщ б:р тунде кашьш кеткеш рой... Туцде 6ip жаткан секЬад ек, кай уакытта KeTin калганын да бш- меймш... Умсындык кемшр жылап, кызын каррап-сшеп жатыр. Тымырайып шал отыр. Содан баска колдарынан ке келсш... Элп Kimi кызы.осы Рабира гон, эке-шешесш/ц кезш ала берш, спзещи кушактап калдын ба?.> деген- дей боп, маран карап куледк Шыдай алмай мен де ку­ лем. Артынан еатпк-ау, сол жекгемд! маран косудыц |-;з:нде айла бар екен: «Бузылган кызынан кермесе, мен кайтейш» — демекгш екен бгебай. Ел imi сапырылысыг. жаткан эскер: 6ipece кызыл ке- лед!, 6ipece актыц эскер! келедй Талан-тараж, Kici елй- ру легенд! актык ccKcpi шегшен шырарды. Dip nyiii !ш'рде «эскер келд'|» деп, ауыл e6irep болды да калды. Актыц acKepi екенш бмее-ак, буйымдарын тыгып, жаксы атгарын елден асыра куып, кыз-келшшек- тср еркекше кшкш, бул1нед1’ де калады. Бугш де ел со- лай болды. Сейткенше болмай: «Кызылдар екен, булар тимейд! екен» — дегеи хабар тарады. Журт елецдесш, коркуды былай койып, сол эсксрдщ тускен уйш жагалады. Мен де бардым: кылкандай жас жкгг, б1рен-саран сакалдылары да бар. Б1рсыпырасы эс­ кер кшмш кимей, жабайы турде жур. Баягы ©тебайым осы эскердщ асты-устше Tycin, бэйек боп жур; будан бу- рын 6ip рет актыц ocKepi келгеиде тап осылай кутш ел бул. 642

Кара келенке кез ед1. Yид?н бурышына там аи 6ipey отыр. Денес! енгезердей. Кара келенкеде булдырап керш- ген бет ажары таныс сек|‘лдент, «кайда керд1мге» калып турмын. Махоркадан шылым орап жатыр екен, шылы- мын тартамын дегг, отты жарып калранда, жуз1 жарк erri: Дэурара екен! Шуркырасып, жолымыз боллы да калды. Дэурара баяры кашып кеткеншде, орыска барып жалда- нады екен Foil. Сонда журш, осы кызылдардыц отрядына Косыдыпты. Бурынрысынан да пысып, кунап KeTirrri. Ме- н!д кол-аягымды жерге типзбей, 6ipre ертш кететш бол- ды. М етц буларра косылтанымнан мыкты шошыран адамнын 6ipi — ©тебай едк Куанышбек шал мен KeMnipi MCHin кеткешмд1 бш п катты репж'дь Осы Рабира ол кезде мен'| жезде дейтщ. Шашы жалбырап журген кара торы кыз едй мешк кету-i- ме ете-мете кынжылран осы кыз балды. Аттанып кетке- шмде осы Рабира жылап калды... Эм1ржан осы жерде тары токтады. Рабиранын атын атаса, бет элпет! кубылып, тынышсыздана бастайтын се- к!лд|. YcKbiHbi тым жудеу, бу да осы Рабирамен арасын- дагы салкындыктык салдары болуында сез жок.. Быты- раран ойын 6ip жерге жия алмаБан секкддент, тунжыра- ран турмен 61'рсыпыра отырып калды. Балтаны бшемдей устап, 6ip ai-ашты аягымен басып, «осыкы шабайын ба, шаппайын ба?»— деген адамдай eKi октыланкп, Конысбай отагасы тур. Кулагин Эм1ржаниык эцпмесшде болранмеи, Конысбай отарасыныц келшшз козгалысы epiKci3 караткандай боп, сен содан квз'шд! айырмай отмрасын. Муны Эмфжан да сезгендей боп, Конысбай oTaFacbiFa о да алсш-ол! карап кояды. Ара- мылык М1'незге каны кайнаранпыц 6ipi — Эм|'ржан. К.о- нысбай отагасыга караран сайын Эм.фжанныц тарам,-ан- ран ойы 6ip сарага кеп куйгандай боп, ол ем!р жырыи Ш1'м!ркеке сейледк «Бостандыктын не екеи!и со жаты атка мшш шык- каяда сездЫ. Астында ауыздыгымен алкскан жарау то­ ры ат болса, бес каруын бойында тугел асулы болса, ат шапканда, алдыкнан карсы жел ecin, журспк тасып, ку- жершен актык оскер!

ыкты. Мекапар деГпти командир!м!з бар: сезшен, ойнакы Ж1г1т едк CoFbic майданына кездескенде, одан катан адамды кврмейсщ. Ерткен »irirrepi де сакадай сай. Осы журген бет!м!зде б!р кун! бэягы Дутбайдын ауылыиан келin шыкканымыз... Жыным мундай козбас, атты бор* байга салып ж!берш, eciriHiK алдына жетш барыппын. Адам сасканда eci шыгып, ыржандап куле беред! екен гой. Дутбай аузына келrenin сейлеп, ыржандай бердй Ыскак дейтш кедей Kepuiici бар едк Дутбай мен! саба- канда, «байеке, 6ip ашуыцды бер!» деп, талай арашалап алушы ед!... Сол Ыскак байгус арата туст: «Эм1ржан ка- рарым, 6ip ашуынды бер!»— деп болмаганы... Дуанды алатын жслы сурапыл канды сорыс болды. Дуаннан кашкан актьщ отрядын устаура аттандык. Ка- расор деген жерде 6ip белепне кез болдык. Иманбай де- гени1ц кыстауы сол сордыц басында болушы ед!. Актык эскер! сол кыстаура бекшп, кепке шейш алдырмады. Кузп ызрырык кун ед!. Окта-санда кар ушкындап коя- ды. Желд!н етшде жаткан б!з, калшылдап тонып, шыдай алмай барамыз. — Жур, Эм!ржан, енбектеп барып керейж,— дед! осы Дэурара. Ыыырт жабылып бара жаткан кез еда. Б!р жырага туи'п, винтовканы бауырымызга кысып, бутара TeciMi3fli жыррыза-мыррыза уйдщ жанына жетг!к-ау... Мен ептеп терезеге жабысып, сыралап карай 6epin ем, нак карсым- да мылтырын устап 6ipey тур екен. Дэугарага айтуга шамам келмед!, мылтыкты усынып кап, енд1 ата берем дед!м... Сосынрысын бммеймш... Б!р кезде eciM к!рген- дей болды: 6ipey колымды, мойнымды танып жатыр. Ме- капардыц 63i екен: — Эм1ржан, козгалма, саган ок тид!,—дед!. Одан нейin тары eciмд! танып кетшшн. Rip мезплде кез!мда ашсам, ак кшмд! бнреулер жур. Эйелдс-pi де бар. Сыбырласып сейлесед!. «Аиырмау, мен кайда жатыр- мын?»— деп ойлаймын келт... Бул жатканым больница болып шыкты. Ок мына ещйршепмнен Kipin, сол жак йырымнан recin шыккан екен... Мына, тамарымдары тыр- тыкты кердмиз бе, сол октын Kipren жер:. Мына, сол ко- лым Mine осыдан жорары кетертпейд!. Эй-reyip караудыц куштшгшен жаным калды foS... Октын орны ynipeflin, куыс калган екен, соган резинка тырып, сол аркылы ем- дед|'-ау... 644

...Мен сол кеткеннен 6ip жылдан кейш оралдым. Тым жудеу едш. Куанышбек шалдын ушн >здеп таптым. Ол уйде де куй жок екен: шалдын, e3i жаз бойы ауру болты; жалгыз сиырм бар едд ол — кдрасаннан елштг, аз Fana еНндер! мезгшнде жиналмай, KiM кершгеннщ малы жеп Kerinri. Аш-жаладаш кыска кездескен уйде не куй бол- сын, кайыр тиеуге аз-ак калыпты, Агайын куйщ барда Fa:ia сыйласады. Жок, болсад, eciriHe телм!рсед, сад — йынга сеней жексурын адам жок. Тунсиыкка Tipe; дей бон, дакдарсан, ceHi колжаулык, кылуга, к!м болса да дайын турады. Scipece пысыктардыд мурады беред!: сенin сол кысылеандырыннан пайдаланып, сеш MOHri уы сынан шыкярмайтындай гып кояды... Мен келсем, Куа нышбек шал да тап осы куйде екен: баягы ©тебай пы сык жаны ашырансып, «кемшр-шалды огпрмеймш»— деген боп, Рабитаны саудага салып тур екен. KeMnip гшалдын колына тиетш — 6ip бузаулы сиыр, 20 пут тык. Будан баскасы жасырын. Жасырын алынатыны ©тебайдын сыбагасы. ©тебай — 6ipey емес, алденешеу ауь>л басы сайын б:рден-ек1ден пысыктар шыгады езара келкмм 1степ алып, елдщ кыз-келнниектерше кыр ридай тиед'1. К.ыз айттыра келгендер — алдымен осы пы сыктарга жолырып, солармен жумысын б!т!ред{. Калыд дык алушынык касында да булар журедк Булар аралас наган жумыстыд яяры ойламараи dip ыладра кездеседк Ол ыланды астыртын iereymi де осы пысыктардыд ездер! болады. Сыртка айтатын долелi дайын: «Мен! Kipicrip- мей icTeren жумысы рой, шок-шок, жаны шыксын!»- дейд/. Сондыктан бул секйад пысыктардыд он кезше i.i ну кедейлерге «бакыт» сек!дд1. Куанышбек шал да тг осы куйде екен. ©тебайдын жумысын шын жаны ашыгаи дыкка санап: «етсп'ниен устадык; влп'рмесен б ны!..» — деп калбандап отыр екен... 1зш бйшрмейтш залым ед| гой ©тебай. Meni арбап колына устаура мыкты азаптаиды: мэпелеп KyTin, ушиен шырармады. Журт кезшде м ет квтерген боп: «Мгнекей KeHeeriH Эм1ржаны1 Уюметш вз колынан орнаткан »iri- TiH?..»— дейт!н ед1. Мунысын тер!с деуге болмайды, кенес eimieriH орнатука мешн едбег1М аз сщгеи жок. BipaK мен!‘к dip тусшбеГтшм — кенес емметш орнатушы мен сиякты кедей-батрак болмакшы да, соиын HruliriH ©те- байлар кврмскш;! Б1з ек1метт1 сонар ушш курып бергеи сею'лд1.\\нз. ©тебай — ауылнай. Кудайкул кажынын K oki-

mi — хатшы. Журт одан без1реп, сур жылан дейтш сд!. Сод сур жыланныд каламы кедестщ кедсесш баскармак, кедейдщ мунын жазбак! Банлар жагыкыд каганагы — карк, саганагы — сарк, «Кедес еюметш де керейшии, не шыгар екен?»—деп, жымыд-жымыд кулкедк Елде ашар- шылык, малда жут. Байлар муны да кедсске жабады: «Кедестщ карык кылып жатканы гон!*— деседн Ел iiuiH- де журген 6ipep содырлы тентек соракы жумыс iciece, оныд жаласын да кецескс жабады: «Кедес екшет] мун- дайра слобода берген Kepiнед1 гой, ктемей кайтсш?..»— десед!. «Кедес эим!» бон отырган вгебайлар бул сеюлд!- eceKTi euiipyiH былай турсын, кайта жанган отка май куя туседк TinTi сод ©тебайлардыд icieren киянкеепгшщ де жаласы Кедес еюметше жабылады... Ауылга келген бепмде осы куйге кездест!м де, мыкты тудркыкка т:релген адам мен болдым. Не ]стемешшмш? Неден бастамакшы.мын? 0 3 iM орнагкан кедеске кайтссм иелж кыла алам?— деймш. ©тебайга сыртым жалтыра- ганмен, 1'ште жаткан муз. Осы куШмд! о да еездь Раби- ганы узату моселесш белпаз уакытка кешшлрдд Асты- гын алып, кемшр-шал азык кып жатыр. Алмакшы бол журген — Досжан дейтш жасы кырыктан аскаи Kici. Эйел1 елген екен, жас токал алып, -receriH жаць'ыртпак. Досжанныц атакты кулаторы аты ©тебайдыд такьшында. «Сатьш алдым... Саудамда ешшмн'щ жумысы жок кон»— деШй ©тебай. Рабкганыд кезшде жас. Мен келген эз1рде дыры кетеролгендей боп, шын корганыи жада тапкандай боп, Рабига адам анткысыз масайрап едь узамай всю куй|'ие кайта Tycri. Одашада маган сыбырлап: — Жезде-ау, мен кайтемш? Сорладым гой!..— дейд1. Мен кайтпекнпмш?.. Б1рак Рабиганыд кез жасы от боп ертсп, одан api тезуге сабырым калмаган ссшде- аедн Досжан куйеу ат дургатпай, ею куншц б]ршде келетш болды. Куйек сакалды, кужырайган iopi шалдыд жас балгын кызды алуга кумартканы-ак жаман екен. Ауыл салтына осыныд eni6ip epci.niri жок, ата-ана берген сон, кыздыд баруы керек. Кыз: «Барманмын!»— десе, ата салтына кайшылык сол... 1ш'р алеп едк Ею-уш ойел катаркн тузеп, самаладай боп, Куанышбектщ yftiue женелдк Б 1рдеме !стемекш1 боп жургендерш сезд1м. Досжан куйеу кешеден 6epi осы ау- ылда жаткан. ©тебай ауылнай уйде жок. Уйде болмаган' 646

мен, тапсырыс соныш екешн сезд!м: кызды куйеушщ жа- нына апарып, калыкдык. ойнатпак. Кыз узатудын бул б'ф'.нш! баспалдары. Будан «ейin кыз куйеудщ мешшкп адамы саналып, олардын, арасына Kipicyre еиодмнщ какы жок; к'ф’.ссен, бузык саналасын. Апалай дейтш ж т т бар ед'п Алкы-салкы боп журет'ш. Eni иыгына eKi Kici мшгендей, екгезердей ж ш т едь Элг! топтанысып журген эйелдердл кергенде: — Есш Рабига! Кор болдыц-ау!..—дед! ол. Апалаидын осы ce3i MeHi катты турш!кпрдк Маран ка- зш!'к киырымен карай туседй Баяры женгем кашып кет- кеннен кей|'н ауыл есепнщ аукымы осы Рабираны маран тан сеюлдендфш е;й. Рабиранык мен дегенде шырарра жаны жок. Оган дегенде мен де соланмыи. Сейткен ада- мынды кершгенге жаулык кып беруден уят не бар? Апа- лайдык карауынан мен: «жасык екест!»— дегенд'1 уккан секигденем. Будаи opi тозуге болар ма? — Бекер айтасын, Рабира корлыкка туспейдП— де- Д1'м мен. — Калайша?— дел, Апалай ёлендей карады. Апалайды epTin, Куанышбекпн уйш е келд1м. Куаныш* бект1ц ала текпен тыстаран ecKi «ynici болатын, eMipre устшен тускен емес. Отырганда да сол кушш жамылып, enipiMCH Т1'зес1н кымтай отыратын. Айкастыррап аярыныц арасынан насыбай тостаранды кересш. Насыбай угу ушш экелшген 6ipep куректш сабы — он язесше асыла жата- ды. Алдында кокырсып жаткан б!рнеше туйшшек бола- ды. Ол туйшшектер насыбайга салатын кул, темеюшн сабагы, уплген темекшщ калдыгы болады. Осыларды жа- мап-жаскап, зор керегшс жарататын адам кусап, азап- танады да отырады... Bi3 келш юргепде де — Куаиыга- бсх насыбай угумея эурелеш'п отыр екен. Уй iuii кара коленке. «Кыз жекгслетпеккп» боп келген эйелдер, шага- ладан са.мсап, олар да отыр. Шсшеснпк сыртына тыгыла тускендей боп, ек! колымен бет!и басып, Рабига отыр екеи. «Б и там !»— деп отыр шпнен ол. Будан аяныштк не куй болсын! Апалай эйелдерд! толкентед:. — Капе, шыидарынды айтындар: капша алдындар К ' Кыздын yfli дэулетт! болса. iueuieci пысык болса, кыз ksocctv viiiiH алган кэдес!и эйелдер кыз lueuieeiHiH алды- на сатып улсстi сонын ез колынап алган болар едй Мы- 4av э'не ■ г ’о *е ея аррысы кез!рет! де жок. сСыоарамызды 647

толык, алмасак., б\\з сенщ кызынды жецгелетем!з бе?»— деп, кеудесш каккандардыц iiimini. Апалайдыд сезш шам керш, 6ipeyi т а к ете тустк — Ылри кергенс1зд1 осы елге жиып берген б!лем...— деп. Муны айтушы адуын эйел — ©тебайдын жакын жен- reci. ©тебайды аркага тацып, сол эйел ылри аскактаумен болады. Ауыл эйелдершщ i<s6i именед!\" де езшен. Куа- нышбектщ кемтрше карал бурыла TycTi де: — Кане, ж|’бересщ бе кызынды?..—дед1 ол. ЕшнэрсеШ 61'лмеген, сезбеген сешлдешп, Куанышбек шал насыбайды уте туседк Кулагы ортасьшан кака ай- рылран aFarn курек ырралранда, майсыз арбадай сыкыр- сыкыр eTin, унд! басына кетергендей болады. Уй iuiin- дегклер улкен б1рдемеге эз!рленгендей тым-тырыс. Pa6iiFa бетш ашып, меш кердп Шын егшп жылау енд[ басталды. Кемшр де кемсендеп: — Калкам-ай, кантейш?..—деда. Будан api твзудш ©3i де киын еда — Жыламавдар, Работа ешкайда бар.майды!— дедш мен. Уй imi — демш imine тарткандай боп, бурынгыдан repi де тына тустк Куанышбек шал да бажырая парады. Рабиганын куйеуге Oepi.iyi, мина эйелдердш женгелете келук Рабиранын жылауы — соныц 6api эдет-рурыпка сай жумыс. «Бары ашылатын кыз — куйеуше жылап бара- ды»— деген мэтел де бар. Осыран карсы тускендей боп, менщ жогаргы сезд1 айтуым журтты шын тацыркатарлык едк Эйелдер беттерш шымшын, 6ipa3 отырды да, 6ip мез- ш д е ©тебайдын женгеа', жулкына сейледп — Кой opi! Сендерге калган сез жок!— дедь — Bi3re калран сез болмаса, кере калдык. Кане, апа- ра койындар!— деп, мен Pa6HFaFa жакындай отырдым. Ойын емес екендИн енд! сездк Уйдеплердщ бет ку- былысын карадрыда айырып 6i.ay киын еда, эйткенмеп эйелдердщ бетш шымшылап жаткандыры анык. Куаныш­ бек шал KypeKTi жсрге койып, сакалын биемдей устап сипады. Alenin мунымды неге жорырын бш.мей отырган адамнын турк Менен euipre кекш калып керген жок едк — Шырагым, гЪиржан!..— дед! 6ip кезде. Дауысы калтыранып шыкты. Мунын куйш ойла- сап, Рабигадан да аянышты: «Менщ деггшмд! icreMe-

д1к»— деп, алдымен ©тебай дидаяды: «К)мд! тэлкек дылмадсын?» деп, Досжан куйеудщ жадьшдары атда мшед1. Досжан куйеу — 6ip ауылнай елдеп субел1 ата- нын, баласы. ©тебайды екпелетсе, жес!р иесш шамдан- дырса, Куанышбек шалдын паналайтыны kim болмад? — Шырарым, Эм|ржан, мен'щ жайымды биетш едщ рой!..— дед1‘ Куанышбек жыламсырап. Мен ек1 оттын ортасына дысылрандай болдым. Жен- гелете келген эйелдср, асдар тауды кулатуга эз1'рленген- дей, итйркенш, орындарынан турысты. ©тебайдыд жен- reci, туйенin устшде туррандай, асдадтап, сезш салмад- тай, зшденд^ре сейлсдп — МеШлдсрщ!.. Куйеулерщ жумсаган сон, ата салты ед1 деп келin ек. Мойиымыздан парызымызды тус1рдж. Жен дегендерици icreii берщдер, Осылай болды,—деп, айтып барамыз да,— деген сезд1 жол-женекей айткандай бон, уйден шыкты. Тым-тырыс отырмыз. Уй imi тастай карангы. Ауыл e.Mipiii С1'лк1'нд|'ргендей ауыр жумыстыц бул басы рана. Аяры немен тынары белпшз. Bip кезде Pa6iiFa сыбырлап: — Маран рудсат ет... Тэшр\"ш1н жазуы осылай шырар, барайын!..— дед! маран. Tycine 61'лген адамга бул тым ауыр сез сдп Манда- йымнан тер шубырды. 1ш-дайнаран от. Ызаланран турмен Апалайра дараймын. Уй ортасындары баданды душадта- ран адамга усап, орала тусш ол жатыр. Cewieyi-ад киыи оныд. Сейлемегенмен, над сол мпнутта мешн жайымды ойлап жатканы даусыз. Б]'рак, сол ойыныц кортындысын 61'лу киын. Оныд карауынша, мен — ез1 сиякты адамныц 6ipi.MiH рой. Есю салтты шайкалткандай, екггалай жумыс- ка бел буу Апалайдын ойына да К1рмейтш секмд1. Оны 1стегеп адам ел басы боп журген адсадалдарра, пысыд- тарра, жалпы ел одет!не дарсы боп, «есер», «бузыд» де­ ген атда ие болмадшы. Апалайра ешнорс-ciii ойлатпай- тын— Mine осы атак.'Мешн осы атадтан ип'м|‘р1'кпейтш- Д1пм оны улкен жумбадда тушрелн секшдй Ол курсшдп — Солайын солай-ау, 6ipaK...— деп, сезшщ аягын 6i- •прмей тодтады. Орнынан турмакшы болган Рабираны нырынан басып отыррыздым. К,олын устап отырмын. Уйдт каракгылыгы бег дубылысын буркеп отыр. Колыма тамган коз жасы ып-ыстыд боп, куйдарш бара жатдан секши. Велме сок- дан дсм1 де ыстыд. Езьлш-елж1реу деп осыны аитады.

0 м1рд1н сирек кездесетга кезещ екен-ау. Сол келюте ай- лар-жылдар отырсам да, тоймаган болар ем,—деп ойлай- мын. Элдекайдаи 6ip желт бтсендей боп, ез1м сол сарат- та канат 6iTin, ушатын адам секшденем. 03iiui суйген 6ip журек емip талкысында таяк жеп, жэрдем сурап, ко- лын созып отырса, ecni ем1'рдщ астын уске келпрш ол- кемш деп, кап майданын басыннан аткарып, ез1'н суйген ешмегп курып отырсан! Ендш мугедектщ жеш не?.. Рабира сыбырлайды: — JKi6epcefiaii... Keiuirin калармын,—деп. Ж1бергенмен, Kernefiiiiii анык. Ыстык жас колымныц уст1не узджйз тамып отыр. Айтайын деген ce3i бул емес.—«Кдрсы тура алмайсын аналарра. Уакыт оздыр- май, ойлансайшы!»—дегеш foi'i. YflfliH сонау жарында, карангыда елее берген белпш 6ip зат сешлденш, niuiiHi булдыр рана кершш, Куаныш- бек шал отыр: «Ойламаган 6ip пэлеге кездеспм>—деп, налып отыр ма, элде: «кысылранда дем беретш жан ашыр таптым»—деп cyfiiHin отыр ма,—белггаз. — Солай екен...—дед! Апалай, KypciHin. — Неш' айтасыд? — Толайым 6apiH айтканым рой... Кемшр пеш алдында от жагып отыр. Катпарланган Kopi бет шала жанран от сэулешмен тым аянышты icepi- нетшдей. Мен1н iciMAi не бурые, не дурыс демей, Tic жа- рып сейлеиеетен отыр, не болса да imiiwe. Ойга алранын айта алмаганнан кнын не бар екен! Кун бата кун желкемдешп, сыцайы боранра ауып еда. Кар ушкыны yfiipLne coFbin, терезен! сабалай бастады. Манадан 6epi калшиюмен отырган Куанышбек шал, де- несше кенет жан ю'ргендей, козралып: — Эй, осы кудайдын кунЛ—дедк Кабындаган ашуын кайда тегерге бшмеген адамнын ce3i— бул. Эйтпесе, жутап жаткан малы жок, куншк бо- раны не, ашыры не оран? Боранмен 6ipre буркылдарандай боп, anri 0тебайдын женгес! тагы келin жетп. Аты Кулиман ед1. Жанында жастау эйел бар. Ол осы журганен уялып, бетшен бас- кандан боп, Кулиман сияктанып адырандамай, кара ке- ленкеге таман ыгыса тусетвдей. Апалай сонын ki'm еке- Hill 61'луге кумарткан адамдай боп: Рфе—к кСеолнийау,—тудрердаин кайсыныц-эй? Машраппысын,?.. Бе-

— Болса, кайтеШн деп ен? —деп, Кулиман буган карсы шак ете туей. — Эшейш... — Эшейш айтпа! Эйелдщ жумысына араласкьщ кел- се, басына алдымен жаулык, сал...—дедь 03i, кемш'рмен катарласа, nenrriu алдына отырып, ко- лын отка кактады. Каны кашкан кара сур бетте элдешм- ге дегеи ашудын ызгары mepTin тургамдай едь — Шамынды жакшы, шешей,—дед! б!р кезде. Жай турде айтылганмен, осы сезшш ез! де буйрык есеб.'нде. Метк ещип К1ж1нгешм осы Кулиман болып отыр. Кетерем малдай, мыкшия козгалып, Апалай орнынан турды. — Солай екен...—дед!, бурынгысынан каттырак кур* Ес;кке бара жатып Апалай ынылдады: М«Аеунлыкемтнпымкккуорнбгзанаыжб?орп! ккааллыынк шмааллдгыынн,...» влекши аягы еетшмедь Еа'кп' тым катты серпш жап- ты. Мунын, кылыгы да мен! ш!м!ркенд|рдд: «Онбайткн не- ме екенеш гой!»—дегендей болды ол маган. Кули.маннын сезш таза ес|'тпеген адамдай, бед5рей!л кемя!р отыр. Шам жагуеыз. Тыста ыекырган бораннын ызгары; уйде — Нлкшген Кулиманнын ызгары; осы еке- yi 6ip жерге тушссе, ш'.чнщ болса да eciii тандырмай ма? Кулиман —кемшрге бурылып: — Kyiieyin ж!берд!': Актык сэзш айтсын!—дейди.. Осы боранда ер!ккеннеп келш отыргамыз жок,—деп тул- дана tvcti. Кемшрдщ катпарланган 6eTin куалай жас 6ypriri до- малады. Каккан казыкша калтырап отырган Куанышбек шал жел соккан швптей тенселдй Бip кезде; — Не айтатыны бар?.. Апарыкдар баланы!— дед!. Менщ уысымда отырган колын Рабига тартып-ак ал* ды. Мен— суык суды твбемнен куйып ж!бергендей т тр - кенд!м. Тэуip керупи ед1М шалды. Сол минуттен бастап онын жРаубзшигакнеырмкеусйте!ку!бноелбдеырмп.збMеeгHенiHдео,ймыемндвыз!_го4латлеур!сушт!уН- cinji: берпзбей отырган болдым... Ал солай-ак болсыи. Совда — шалга кигаи ган ки-маганы ма? Рабига екеум!з косылсак, в

nip-шалдыц тауцымеп' екеум1зд1К устпзде болмай ма?— деймш. Мыкты вкпелед1м. ©кпелепшш—мешн кашан- ры эдет1м, Шам жагылды. Рабига отыр 6ypicin. KapafiFaH T\\’pi демесен, кур сулдер. EcKi абдыраны актарып, кемшр Ра- бираныц тэу!р кшмдерш эгтерген боп жатыр. Мэшрап келшшек ак бекебайды кетерш келд1 де, Работаши ба- сына буркед]'. Селк етт! Рабира. «ГПсмшдэ»—дсд| Мош- рап келшшек. Осы минутган бастап Рабнра маран жок еешлдендь.. ...Уйден калай шыкканымды бишеймш. Мае адам се­ кши, аярымды тепселш басып келем. Жел де мундай кат- ты болар ма, менin осы куй1мд! тэлкек кылрандай боя, олай да экегп HTepin, булай да экегп дедектет'ш... Б'.р рет Керебайдыц уйшш терезесше суйеиш калдым. Ас уйде келш ун елеп отыр екен. Басындагы кере кулаш биш жаулык ун елегендеп козралысына косылып, билс- гендей боя, тенселе туседк Eki' e3yi кулагында. Бул неге мэз боп отыр?—десем, казан пештш алдында Апалай отыр екен. Ол —ертег! айтып, жас эйелдерд! уШрйтуге шебер-ак. ©TipiK айтса да, нандырады. «Элде мен туралы айтып, келшшек меш сыкак кылып, кулш отыр ма екен?..»—деп те ойладым. Сол уйге калай щргешмд! де бммеймш. EciKTi шала жапкан екем: — Артынызды жаба келпиз,—дед1 келшшек. Апалай маран шалкая бурылып карады. Мет’н TypiM- д! кэрд1 де, кул1мс1реген бет: коккрланып сала бердк — Жур, Апалай!—дед1м. Апалай орнынан ушып-ак турды. Менin TypiMe тым тапыркады бклем, келшшек аузын сылп етюзш, елеу.'нт катере устаран куй, отырып калды. Екеум|‘з келе жатырмыз. Мен жуп'рш келе жаткан сешлдещим. Уйтки соккан боран туншыктырып, демицц зорра алдыргандай. Апалай меш' иыкымнан тартып: — Токташы!—дед!-,—не 1стегел! бара жатырмыз сои- да? — Рабираны аГщрып аламыз! Апалай шошынган турмен маран каттырак жабыс- кандай болды. Суйрегендей боп уйге шрд!м. Кыз-келш- шектер жиналып калыпты. Туйеге усап, канкайып, кексе анелдер да отыр екен. Kyiiey урын келгенде мундай топ эшейшде де жиналар ед1 foh. Бзрак бугшп жиналула- рыньщ езгеше екендшнде дау жок: sari кншлжшд1 ауыл 652

eceri мыц сакка кубылтып, ауылдыц басынан ю'ргенпен аярына 6ip-au шыккан болар. Мунын K©6i— сол дыбысты естт, «кайтер екен?» деп, кызырын керуге келгендер. Кездер! самсап, ешктен юрген 6!здерге кадалды. — Жаксы келд!ндер... Жогары шырындар,— дед! 0те- байдыи кербез-сымак кара эйелй Даусында мыскыл. 031 бугш Tayip кшмдерш киш, байсалды бэйб/шелерге уксап, керше калыпты. 0з бо- йына бг'тпеген мшезге уйip болгак адамнан жек icepepiM жок. Апалай лгуны: «Ойык желке, как ер!н,—езг’м керген кезел!м»—дей- тш. Сол кек ерг'н де меш мыскыл кылмак. Мес карын Досжан куйеу 6i3re тым шошына карады. Кок ер!н жекгсй aari хабарды не овды гып жетшз.'п дей- ciK, куйеудг шошындырган сод хабар болар. Бажырайып, мелен кезт айырмады. Рабирага таласкплы келд!,—дед! ме екен, элде куйек сакалын талдап жулура келд|',—дед! не екен?.. Жэне бул К1'с!де кур шошыну аана емес, «эй, сен! ме!»—дегенд! шакырайгап квз! ергксгз сезД!р|'п тур- i-акдай ед!. Куземе сакал, сулу мурт, урты салбыранкы келген баска Kici — куйеу жолдасы куда, ол, аягьш айкастыра кесШл, гш'решл жатыр екен, к031'н аларшп б!р карады да, «е мнкалар ма ед!'?»—деп елемегея боп, маккия кал- ды. Терге карай ету уш!н осы куданын кесглгеи аш-ыпан аттау керек болды. Ky.aaFa бул таишу боп кадалды 6i- лем, басык цмп'ркене кетер!п, аярын жинады: — —дейд! 31'лденгп. Апалай келшшектердщ арасына б1р иырьш тыта отыр- ды. — 0 pi отыршы, карыотыр!—деп, 6ip эйел оны жауры- нынан нукыран болды. Онысы Апалайра «айналайын» дегенмен 6ip есеп боп, Апалай cfsh бурынрыдан да repi жакындай тустк ¥рыстын ец жаманы —бет тыржиысып, кезбен атыс- кая рой. BiTey жара боп, дурдшсш бграз отырдык. Eci.K жак каптаран бала-uiaFa. Тыстан бгрсулер келгп:— Жол бер/вдер!—дедк Самсаран кез ес!к жакка бурылды. Кв- сем аттай шулгып Кулиман шрдй Артында тартыншак,- таран турмен Работа келед!, буркенген бекебайьшык ушы аярына оралатындай. Кулиман шин тацыркаран тур- Ме — Бетгм-ай, мыналар...—дедк б!зд! керш. 653

Ац бекебайы желгплдегенден боп, Рабиганып бет! осы жерде 6ip кер!нд!. Рабига куйеудш касында. Кыз женгелетш, жаркылдап журген женгелер жоп, беттер! тыржандасып, ер'шдер'1 суйрендесш, суйкенген малша, 6ipiH-6ipi иыппен туртюе- да Кулиман ecinne бурылып: — Тарандар, балалар!.. Сендерге не жоп?..—дед!. Балаларда жазын жоп, 61'зге айтылып жатдан свз гой бул. Апалай 6ip эйелге арпасын суйей отырып, домбыра тартты. «Кагынгыр»—деп, эйел желкесшен итерш кал- са, Апалай домбыраны таре е т ш т шертедь Арбаскан ©.упрддн адамы шындыктан шыгаратыны нес'| екен? Оца- шада кездессе, сол эйел Апалаймен eniHuii турде сейлес- кен болар ед1-ау... Самсап отырган кездер 6ipin-6ipi ба- пылап, К1мге пандай mjh тагамын деп, арпалыспан секкл- Ai. Сонда соньщ бэр! де суттей ад адамдар болса екен-ау, есектен cay 6ipeyi жоп: 6ipiHiniH 6ipi бшед!; бЬтген сайын: «Баскашшн ез!м гана бшп, ез!мд!ю'н жан батмесе екен!»—дейд! де отырады. Апалай эн салды. Даусы парлыпкандау. Эйткенмен, мына кезге дэл келгенд!ктен бе екен, эш де, елет де сай- суйект! сырпырата тускеидей: «AcayFa м!нем!н деп кулай-кулай, АБаурылмгаа ежкеетн-riкMы,зсдэзуилесмо,рлсыурабйу-лсужраалйр;анда, Кетед! ыалга сатса жылай-жылай...»— дейд1 Апалай. — Кой эр!... аузыца келгешцд! оттамай!..—дед! Ку- лиман оган шатынап. Эзш болсын, шын болсын, пытыпка тиетш-ак соз. Апалай домбыраны алдына кесе салып, Кулиманга карай калды. Bipep мннуттын Ынде осы екеушщ арасы да- ладагы боранша буркылдайтыи сек!лд1 ед!. Yft толы ой- елдер, сырт карамакпа, Кулиманнын сез!н макулдап отырган сеюлдегенмсн, йитершен Апалайдьщ т'1лег!нде еда «Кулиманнын ес|'нен калмайтындай б!р сез айтса екен!»—деп отыр ед! олар. Апалайды «кагынгырлап» отырган —болпиган бегл, бужыр эйел—бул жолы мулэШмси калып: — Мэкендер айтысамын деп отыр сен!мен, каыдан!— деда ¥рыс-кер!стеи аулак болайын дегендерд!ц бэр! де Апа-

лайга эзйл айткан боп, б!реулер1 домбырасын дурыстап устап, влечге кайта икемдедй Апалай бул жолы басен Fa- Ha козралды. «Лулыцда ак тана вар, квк тана бар. ОАОултылжырамнцыаынMжcкаiеiтiзк|ж'аменнссуаезлкшм,,амсба,ентута,апАнкаажнбаараржл,аанр,...»— д е т Апалай. Ажар деп отырраны— алп уйдег! ун елел отырран ке- лшшек. Kyneyi—Апалаймен заман курбы. ©з бойына б:г- пеген кербезджке уй!р адамнын бу да 6ipi. /Канындагы эйелдермен сыбырласамын деп, басын буккенде, жау- лыгына таккан тумаршалары тайга танка» кнпкене ко- ныраудай шылдырлап, бет cyfierine сорып тургаидай едн Осыньщ ез! де: «Осылай сызылу баскалардын колынан келунп ме ед1?.. Мен OFa» icTen отырмын»—деген тур- мен майысады. Ею'-уш эйел носылып,— олар бастады елендй «Ауылымда жылкыда бар, сиыр да бар. Бар болса, былтыр емесбиылда бар; Байлауынканжыгана нимиболар!..> Жастардын эз|‘л айтысы, ойын-кулк|'С1 Кулиманга т1- ке.чек боп кадалды да, ол TepiciHe симай, жарылып кете- тшдей тырсылдады. — Эйдэ, тарандар!.. Барындар уйлер/не!—дед1, ша- тынай карап манайындарыларга. Кгрбез келшшектер ершдерш сылп етизудг папа 6i- лш, жанжалсыз тараудын жэШн карастырран секыдендк «CoTi болса, салрыласатын кез болган шырар»— дсп, мен: — Кулиман жецге, тым тарылманыз!..—дед1м. — Кой эр!!.. Кергеншдактщ бэрш сендерге жпып бер- ген бе?—дед| ол. , — Сонда... Keprenai адам жалииз аз рана боласыз ба?—деп ем, Кулиман бурынрысынан repi де буркылдай тус!п: , .. — Сандалмаса екен, осы казан! ДЗД- берд5 ме,— зйтеу'ф esd б!лепм де турул* еда. Дузыма ту кен свзд1 coFbin жатырмын:

— Советский власты ссндер уш!н орнаткан шыгар* мын?.. Слабоданы бйкандер ме? Слабода болтанда, эм- мо еркек, эммэ эйел 6ip Kici болады. Мынау эйел екен деп кем!туте не емеиш права! Советский закон такой. Буржойлар жас кыздарды жылатып ала берсш!—де- мейдк Вот мьша Рабита жылап отыр, значит, ол риза емес болтан болады. Ал мешн бутан KipicyiM керек бо­ лады. KipicnefiTin болсам, майданта неге бардым? Бар- мауым керек едй Меи керек дед1м, бардым... Сондыктан аммэ эйелдерге слабода жариялап, буржой сзолочтар- дын парный т|'лу керек! Мен, жугшш алтаи куй сезд|’, буркылдатып coFbin отырмын. Баска сезшиен Kepi де, элп «буржойлардыц карнын Ti.'iy керек»—дегек!М Досжан куйеудш уреШя ала тускендей банды. Уй толы адамдар аныртан, шошьш- таи турмен 6ipiHe-6ipi карай тусш отыр. Кенет eciMe тусе калды: «Мен осы атамнын басына отырмын ба? Кутке* niMHiii eai осы кез! емес пе ед!? Рабитаны алып неге же- келменмш?»—деймш ез!ме. Сол — сол-ак екеп, орнымнан ыртып турып: — Советский властын атынан сатан слабода жария- ладым. Рабита! Колынды бер!—дед!м. Обалы неге керек, ер ед1 Рабита, сол кыспактан ма- Fan epiii шыга алды той.» Эм1ржан осы жерде 6ip дем алып, жан-жатына каран- ды. Конысбай шал аякты созып ж1берш, 6ip жамбастап кисая жатыпты. К,ырлап жонтап аташты колына устап, айналдырып, олай да карайды, былай да карайды. Жок норсен! ермек кып, уакыт оздыру деген осы той. Осыны Kepin, 0м!ржапныи кабаил туксие туст!. Коиысбай шал- дыц жайынан да б1рсыпыра кецесп буркырататын тург бар. Эз.'рге ез eMipiii а.йтып ету керек болды да, 6ipep Kypcinin алып, Эм1ржан сезщ кайта бастады: — Апалайдын шын Kirir екендтне мен сол жердз кол коидым. Кермеген шыгарсыз, ол бул кунде МТС бастытынын орынбасары боп (стейд!. Хат танып алды 63i... Рабитаны жетектеп алып шыкканымда, сол Апалай ерс шикты. Есштси шыга 6epin: — Солай екен десенпп...—дед!. Боранмен алыскп келем!з. Рабнтакы кушактап ал-

рам. Артымызда Апалай келедь Ыдылдап елец яйтады: жел ызыны б!р сезш ecTipce, екшцйсш ест!ртпейд!: «ГYашKiы.iкi,Oбeоpлinдыжмез6iсpыкрыгаз,гэ...»—- дгйд! барылдап. ¥йтки соккан желмен :ып б;зге жа­ кындай тусед! де: лел аяктады еленш. Апалай eMipi кызык: тартатыны — домбыра, гармонь; айтатыны — казак, татар, орыс энде- pi. Сол куншн ез:нда сур емгрд! енер!мен безеп. гул кы* ламын дел журген бзр >f<Irir. Мына окига тусыяда, п1к1р1н ашып айтпаганмен, осыньщ ыярайы, куэткзо». эдетте- п'дея езгешелеу жайдары тур! мага.ч Ж1’гер бергендей бол- ды, т!пт1, эдетте айтып журетш «солай енеп-ау» деген се- зйн'н o:’ i маран осы жолы езгеше боп угынылды. — 0м;ржан1—дед! дауыстап. — Оу,—дед(м. — Ecirlivxi мыцты бектп отыр. Из болса да, осы тунде болады. Мен де осы мацда журемш,—дедк Eciwe жада Tycxi: ©тебайлар б!рнеше мырзалармеи косылып, керш! ауылда карта ойнап жатыр дел ес!ткем. >Kirirrepi жиын. Калындыктан айрылран куда, куйеу ха­ бар типзсе, аттарына мше шабады. Эдпме жалгыз Ра­ бота туралы рана’ болса, ел боп урандасып аттанар демео ек, жалпы ата салтыныц ipreciHe балта шабатыддай жу- мыс кой бул. Бул окиря ecKepycia, калып, Рабира дегешне Жетсе, ауыл эйелдерЫш кайсысынын да кулактары елен- демей ме? Ocipece, эйел саудасымен куныккан шалдар- дын жолы бегелмек кой... — Рас, не болса да, осы тунде болады!—дед!м мен де курсшш. . EciK алдында карандаран 6ipey жур екен. Бул кш. Десем, ез!м!здщ кемш'р. Суык еткенд|'хтен бэ екен, к.ал- шы—лдаШп, еишееп,-иРаебпинреантиымеайлыдьп кайттым!—де/им мен оргь^ — Кайтешн, карагым... Мен не бьлем. Шал Tipi bmp. Ундей кермендер,—дел, кемоендеп жылауды рана 61Лб1зд|д сонау уйде не !стеген!м!зд!н бэр! бул уйге мэ- 657

,iiM боп шыкты. 9лде осы кемшр сырттан карауылдаумеп журдд ме екен,—деп те ойлаймын. Куанышбек шал пеш жанында Tepic карал, буктус!п жатыр екен. Б1здщ шргсшм1зд1 б'шсс де, бурылып кара- мады. Тым-тырыспыз. Есж мыкты бекиулк Жел азынап, улып, тау мен тасты сатырлатып, кнратып, Kemipin бара жаткан сейЩ$. Пештщ муржасы ма, муржаны жапкан Kipnim пе,—сатырлап кулаганда, уйдш тебесш ойып Ж1- бергендей болды. Лоблып отырран журек ттркешп, елен- детш, селт етюзгендей. Минут сайын, limi осы, кезд! ашып-жу.мганныц арасында, адам шошырлык б!рдеменщ болатындырын журек элдекашаи сезш, 6Uin конган се- юлдь Б!лте шамныд жарыгы уйдщ iiuiH кемеск'1 Fana сэу- лелендаредй Пептн жанында кемшр отыр. Жаудыраган кез. Tipi oTbipFan кур сулде. Коркыныштын ен Kymrici Рабиганын басында. Бул, кеудесшде жаны бар демесен, бет anneri куп-ку боп, естен таза айрылып отырран адам шшнпнде. Мунда да жаудыраган кез рана. BipaK муныц айырмасы бар: KeMnip —«енд1 елд!х, 6irriK!»— деп умп-- аздешп караса, Рабиранын, кезкарасында —ел!м мен умггтщ таласкандыры бар; кайсысы женед:, кайсысынкн тырнарына !л!нед5,— мше, журекп курт боп жеп, урейш тым ушырып отырран осы. Бул жэне келешектеп ем1рдл1 жумысы емес, кас пен кездin арасында болралы отыр-ау!.. Дурскпдеткен жел ме, элде аттын Ay6ipi ме,—деп елендей тусем. TyiiHiH б1разы erri. Келетш болса, _тым узамай Ke.-iyi керек едй.. Жаи кысылранда, алам айлап- жылдап ойлайтып ойды минутында, секундында ойлап улпред! екен. Кенет ссплген дыбыстан секем алдым да, 0!рден юамды сенд!рд1м. Каранрыда сипалап, колга ус- тайгын курал !здеп, таба алмай, алэсурып журмш. Сипа- лап журт 6ipeyre соктыктым, устап карасам — Рабига. Мен кайда барсам, сонда барып, ecipiK адпмша тенселу- мен жур. Pciптin алды тыкырлап, аяктьщ дыбысь: келш-ак кал- ды. Кунузакка журекпен алысып, куткен минут—осы. Мунын акыры не болады? Bipey eciKTi жулка тартып карады да: — Лш!—деген даусы шапк erri. EciK сыкырлап сынура айналды. Енд! 6ipep минут жулкыласа, опырылып колдарына барралы тур. EciK ашылды десе, аш каскырдай xiciH кайрап турраидар уйге