Б. Майлин-Тандамалы шығармалары

Ит М1незд1 бола ма деп ойладым, Салыстырыи ыек-дагы коп ойладым. Toy кергенде 6ip бетш кайтарура, ¥ргым келд!, ханеке, тезе алмадым...» Хан карады куйеудн' келбетше, Dip сезшен, шак келт1рмес жан бет,:не. Бэйбшесш шакыртты тез келс!и деп, Шыкпак. болып кызыктын хан шетше. «EcirriH бе кызыкты, катын,— дед!-, Ж ала жауып тур куйеу батыр,— дедГ. Не себептен ем'шдщ и гпн cyTiH, Жасырмастан айтуьщ макул»,— дед!. Е зу тартып бзйбппе кулген болды, Хан сезшщ кад1рш бктгеи болды: «Р ас ед! бэр! де, таксыр ханым, Слзге айтпай жасырып жургем,—лед!. Б ала тумай журге.шм 6uiecin foh, Dip перзентщ болмаса, елееin fok; «Ауызданса араммен, энтек емес», Ертеден калып келген ipeciM гой. Иттщ сутш туганда 6epin ед!м, Анык осы елмес деп сешм ед1м. Урсып-cerin журер деп, корыкканымнан, О з г е айтпастан жасырып келш ед1м». Куйеу сезш 6aft6iii!e аныктады, Тан-тамаша естнен халык, калды. Туткындыктан босатып куйеулер|’н, Кыз касына кайтадан алып барды. TaFH кайта жиылды женгелерг, Шылдырады коныраудай тенгелерь ¥мытылып кешеп шымшыганы, Кыздардыд да калмады келмегеш. Ажарына акьтл сай куйеу болды, Ханньщ к,ызы касында суйеу болды. KyMic шашып шашура келшшектер, Кад!рлед1 айырыкша куйсудд ендк

Сыбыр-сыбыр, ак отау к у л к болды, Талай-талай кеилд! жумыс болды. Той басталып кайтадан, ел жипалып, Ат сабылтып алыстап ж у р Ь болды. - Акын, балузн калмады,— кожа, молда, Ж уруш е келш бар ж уртта онда. Н еке кияр мушеден 6 ip ат алып Эуеш-дары куанып ж урд1 сонда. Амангали бэйпге шыкты б!ле», Bip балуанды Kypecin жыкты бмем. Айкай салып «муш есЬ MeHiKi деп, Алып журд'1 Аббас 6 ip TyKti илем. Ол ойыниык йишде мен д е болдым, Куйеуге жолдас, кызра женге болдым. Куннен ыстык кыздардан соккан аптап, Кврген курлы кызыкты терлеп влдам. Коп кун журш оралып кайта келдам, Корген1мнщ бэрш де айта келдам. Кыз бен ж№1т косылган актык тун!н, Ж урттан корыктым, калдырмай айтар ед!м. 1923

КЕМШРДЩ ЕРТЕИС1 (16-жылдыц цанды оцигасынан 6ip сурет) «Айтшы, эжетай!.. Айтшы, айтшы, ертегП Е ртепк ше — елш трш ертедь Ерте купле, езш айткан «epiKTi» Елдщ , жургтык шмдер сонда керш ед1? Ел басьшан кандай, кандай куи eTTi? Юм куш жумсап куд^ретш удстп? Юмнщ сипап маидайынан кад1рлеп, Кулю кылып шмге титек тыгетп? \"Плений шал баяплдай бай болып, Турды деп ен терт тул1п сай болып; Байлык кайда? Tiaeri не? Бул кай ic? Бакы ушып, малы б|'ткен кайда e.niri? Эж е! Эже!.. Атам онда бар ма ед!? Онда-да?ы нак осындай шал ма ед1? А там кайда барды дейсш? Юмменен? KiMre ермей, дейсш, уйде кал дед1?» Онга келгеи Октябрьдщ улы рой, 0жес1'н1н айы менен куш рой. Ес1ткенд1 утып алып ею етпей, Бэршен де оныд кызык т Ы foh! ©ткен кунд1 6urici кеп ынтырып, Ынта куштг, бш м |‘здеп умтылып. Эжес! айтса есш' кунд1 — ертег!, Шын тындайды б:р бозарып, 6ip кулш: 211

«Айтшы, эжетай!.. Айтшы, айтшы ертегП Ертепц ше — елйтрш ертедь Scipece «экен елдП..» дегенin,— От боп жанып, журепмд! ертед!! ©лт!рген KiM? Э, кашшер! Кашшер! Карысканы — экем-дагы екен ер! Жылаганык... Кайгырдын ба?.. Кой, умыт! Мен де балан, кел, эжетай, cyfiiiii, кел!..> Нуры кеткен кэр! кездсн ж а с тамып, Айтлайын деп ойласа д а жасканып, Н емереш жубатам деп отырып, Еск1 куйж кетш ед! басталып. Eip басталды, ендй айтпаска бола ма? «Эжетайлап» кыр соцынан кала ма? Басын сипап мандайынан 6 ip суйш, Kopi эжес! сырды актарды балага: «....Биылгы жыл он жыл толды дэл соган, Бурьшгыиы айта втешн мен саган. К ар а тундер кан ж аудырган етт1 гой, Тоба, тоба!.. С ет элдилеп жубанам! А тац онда жеткен жок, ед жетшске, Ж етпесе де, юрмеупп ед! еш ici<e. Калкатайым, карашыгым, Кайранбай! ©р боп б 1ткен бала ед! гой бар кушке. Ж астан бейнет-азап K e p in шыныкты; Нелер ауыр кундерге де жолыкты; Б ар тапкапын жетк!зе алмай тамакка, Д 'л гэр болып талай-талай торыкты... Мынау Ыскак бай ед онда шалкыган, Ткненил, енди курып калды артынан. Зиянкер до, ел 6e3ipen, ыскаяк, «Борекелде» алган жан ба халкынан?! Тасцан-солмак; таскан кезш icepin ек, ^1а к кысылсак, карасар, деп сети ек. Он жыл удай кулдыгында inipirri, Капранбайды кол бала Fbin 6epin ек. 212

Карашырым, акылдыц 6 ip кеш ед1, Беннет кандай!.. Соки да ауыр демедк Шошып к е т к , журег1м!з TiTipen, Суп-сур болып 6ip кун уйге кеп едп «Э ке !— дед!, бейнет меж муж!дй ©piuin барад байдын леп!, кужмп; Бай буй1рд5 шыкармайды, кез жеттГ, Уйде отырып Kdcin iCTey кызыкты...» «... Карын тойды. ТергтЬбесп мал б]'ттГ, Ондай кунд1 керген жок ем мен TinTi. Епбек жанып, мал малданып, уй болып, Акырында келшге де кол жеттн Сенш шешец, келш маркум, Умсынай, Адамзаттын ажарлысы ед, бай-бай-бай! Ел боп шулап танданысты, суктанып: «Кайранбянга тап келд|,— дсп, сай ма сай.» Ажарлы ед!—алдына жан салмагап, Акылды ед! — жан жок кай,ран кэлмаган, Ke3iKTi рой, кеп суктанса коя ма, А ж ал оры тура тид! арнаган!..» «... Ойкай, дэурен! Ол кун, енд!, туе болды, Одан 6epi талай icTep 1стелд!. Кунг кулш, жайрац кагып, жаз болып, Бурк-сарк боран, кэрл! талай кыс келдк Б а с аяк боп, аяк баска тецелд1, Ж ылагандар жасын cyprin кенелдн Шаруасына береке e iiin, куш Kipin, Qcipece, калыц кедей кегердь Сонын 6ipi — 613 де отырмыз уй болып, Каиды журттар, талай ауыр куйге eiiin; Каш ан суйем шеберемд! элдилеп, Калкатайым, адам боп сен уйленш?!» «... Ол кун менin SMipiMiiin таны Fofl, Б эр ы т ы ы н ы н елестеген ш а м ы гой. Кал каж анны н дос пен к а сы н айырып, Кай раты на жана мш ген ш ары рой. 213

Алдыменен оюмдерге к ас болды, Ауылдары боз балага бас болды. Ж у м бак ед1 сол кундеп айтканы, Д ан а екен гой, акырында рас болды: «Сорлы кедей байга енбегш жепзш, «Кедей-кудык, тойынбайды» депзш. Ол рахатта, бар бейнетш 6i3 керш, Сорылатын байга болдык, ем!зж1 Тш алсандар, кутылайык,!..»— деунй ед1, Кедей камын влердей боп жеунн едк Сэл багытка басты байлап курбан кып, Сол максаттыц сонында влдЦ жан бердС.» «... Окоп» деген бшесщ бе сойканды? Е р дщ epi сол окопте байкалды. К оз жасымен жердщ ж у з: сел болып, М ал да, жан да курбан болды, шайкалды. К ар а туман булт баскандай кун кезш, Жылау-сыктау ун баскандай жер жузш. Малы курсын жанга катер туган сон, К ан жыламай кылды дейсщ юм тоз1м... Ку р ы сы и , курысын!.. А й т п а , калкам, кэ1прд!' O cipece, 6i3re т1зе баты рды . ©ткен кунд1 елестетем к вз1ме, Ж ан а-ж ан а жигандай боп акылды...» «...Ауыл онда, Коржын квлде — кезенде, Кайранбайлар шоп ш апкалы взенде. «Ю лен жасты алады,— деп,— окопке!» Суык хабар тарай калды квп елге. Е стсен д е кез!м кегп карайып, Ж ал гы з улдан Tipi негып каланык! К елш жаным жылап турып: «Ене! — дед!,— Bipre елейш, жур, бал ан а барайык!». К арактарым шын cyfiin ед 6ip-6ipiH; Суйгенджпен мынга балап 6 ip кунш, Сунгеншен неге гана айырды? Tempi, 6ipaK, буныртпады 6ipre ел1м!..» 214

«... Аспан кызган нак пплденщ кез] едь Кайдасын? деп бет тузедж езеш, Ы стык артып бетке coFbin, куырып, Элс}н aai тандай-дары кебедк Киналсак та жаи ушырып келекйз, ©лш кетсек армансыздай керем’з. «Б ал ан кетсе... баланды алса ержс1з, Кайтпекииьпз,— дед! келш,—ене, 6i3?..» — Кайтпекш1м1з?.. Б!зде бар ма куд1рет? Муздай болып девеге у жуг1ред. Ай далада тшек кылып кудайга, Мен жугшсем, келш-дагы жупнед. Кулп'р сагым кулпрсш кез тартады, Кул1мдейд|‘, элде Heni айтады. К арра, кузрын мазак кылды каркылдап, Элде, б1зде куштщ жорын байкады...» «... Калкатайым шыга келд1 алдымнан, Балыктай боп шомып шыккан айдыннан, Мандайынан суйгешмде кушактап, Сол саратта шырып кетсейпн шыбын жан! Кел1Нгдагы жылай бе,рд! кемсендеп: «Арманым жок кермей куйж елеем деп, Мен-ак сарбас, жанра жаным садада, Bipre кетем, ене, руксат берсен!» деп. Б13 жыладык, кайыспады калкатай, Б 1зге ауыр кун nopiimi рой оран жай. Куш-кайратын жиып алды бойына, Bi36eH 6 ipre камыдты да азгантай: «Муны icTercH елде журген эюмдер, К етпестз 6i3 оларра да казбай «ер!» Ж ас бггкенге уран салды: «Аттан — деп,— Bipre елейш, 6ip керейж, жур1цдер!» Ат туяры шанын атты аспанра, «Ж ур!» дегенде, Ж1'гер Kipfli жас жаига: Ж ер менен кек кушренд1 ме деп «Я, аруак!»— деп дауыстарын косканда...» 215

«... Булж басы буырылдан гой, болыстан, Бтдемен'| алып келш орыстан; «bipin коймай айдатам,— деп,— жастардын!» Ондай жанды к!м к е р т т ! карыскан?!. Ат fl\\'6ipi — cecKeHinTi шабыстан, Ж ерд1 жарран «АруакЬдаран дауыстаи, О д а адам рой: байкап, бш п , сасыпты Ж урт ыцрайын, журттын турш алыстан. «Н е десе де, к тем е й м ш !»— деп сез 6epin,—■ Сагатында болыс капты езгерш. Шын душпанын — капы катдан жас жандар, Шыдасын ба турраннан соц коз icepin? «Та,рт!» дегенде, так ы м га сап тартыпты, К уб1дей кьш атка тецдеп артыпты. Бауыздапты кел басына апарып, Ракы ы кылар болмаган рой жан Tinri...» «K y 6 ip, Ky6 ip... елде веек жата ма? Жумылады ел iciimeri катана. Сырткы жаудан 1з андыран сол жамаи, К елер кунд1 кердж, кадкам , атама!.. Коп боп кврмек — ол бастары ceprrepi, Орындалса журектеп дертте.рк А дал адам тацдамалы, карарым, Киын коптщ сертке опа етпеп. Серттесксн журт акы рда опа етпед!, О басыида «мен суйтемш » деп пе ед1? Жазыры не, жойганы м а жауызды? Салган курык карагы м а доп келдк-» «...Солдат келд1 кылыштары жаркылдап, вк ш есш д е б1рде\\тес1 сартылдап. Ширатпалы мурты бар 6 ip сары орыс, Б^рдеме деп свйлеп ж аты р сампылдап Е е те жок кой, не екенш бЬтаеипш, Канранбапра: «сэулем, уйге жур!»—депши. K'Pce> 0fITeyip, жан к ал а м а — деген рой, Yu eciriij iun-ен мыктап шмекпш. 216

Карагым-ай, жокка кылды батырлык, Ж алгыз улды бермсссйпп батыр цып: «Мен елтфд1м! Жауыз ед!, еш алдык, Ж ас канына,— дед1— колды батырдык...» «...Кайранбайым калын солдат 1Ш!Нде. Апырмау бул еш м бе, элде, туам бе? Шабамын деп балтаны ал ьт ж у п ^ м , К.ан тартылып, кетсе керек TyciM де. Тарс-турс мылтык... Элде казак? Элде орыс, Кайранбай ма салып жаткан к!м сотые? Bip солдат кеп кылышымен сштед|', Маран жумбак содан кейш болтан ic...» «...Кэз|\\\\ш аштым «ене» деген дауыска, Бупм деймш, жакында ма? Алыста? YcTi-баеын кып-кызыл кан жуыпты, Апырмау, бул деймш: келш бангус па?! Кел!н екен: кып-кызыл кан ез каны,— Орган бет пен жасын теккен коз каны, «Ене жан!» деп, суйемелдеп басымды, MeHi ecipKen, меш орн ы м н ан козгады. Мына саусак неге калган молак боп, Сен! алдаушы ем: «!штен тутан шолак», дсп Торт саусакты 61'рдей кыркып кетттк Кылышиенен с!лтегенде 0|рап кеп...» «... Ала-пэле б!зге туды кара куп, От Ж1'герл! ед тутаннан-ак каратым. Ш алды да ала, жалу бардык шубырып, Келш сорлы дегеннен сои: «Барамын». B ip aK , 61зд1‘ ж олатпады маны на, К айгы ycTiHe кайты устеяд! тагыда. Bip керсетсе кайтед1 екен жауыздар'. Тым болмаса елетутын шагында?.. Калкам, калкам! Гул! ед! той жшттш, Ж алгы з ул гой, елмес-ау деп жур!пп!н. IZ.iд ! ж еп-ж еп, сау к етп ед ! елее де, Кесапаты тид[ болыс булштш...» 217

«..Дарарымды «атылсын» деп буйырран, Мылтык. устап дашшерлер жиылган. ©лердеп айткан сезш е с г т к , Эл! кунге 6ip шыкпайды ойымнан: «М ен ©лерм!н... ©юнбеймш елтмге, Мен елгенмен кедей саны кенп'р ме?.. Эке-шешем келш ед1 картайып, А лган жа,рым жастай калды-ау ел!мде1 М енщ каным тубшде б!р жокталар, Ж алпы кедей ж ауга орын окталар. Дэу1рлерщ актырына ж етш тур, Кашшерлер! Жайларын жок, мактанар!..» ..Дайры устше кайнл ж уа тудын сен, Сорлы журек ceHi дылды дертке дем. Асылымнан калган ж ал гы з туяк, деп, «Асылбек» деп атьщды в 31'м койып ем. Сен туран сон, келш елд1 куйжпен, Ж ар а улгайып жанды ж еген — уйтсен. Адаскаида долга устап, шырад дып, Асылбепм, сенсш, M ine, суйткен!.. O fsh он жыл. Сен д е келдщ он жаска, Ондарыдан жыл да баск а, кун баска, ©ссек, жаудан 6ip аларсы н кепндь ©с, карап>ш!.. T in a, Tina, тш таска!» 1927

ДАНАЙ вткеи купит белrici жок, кун асса, Кун емес-ау элде неше жыл асса. Кепкен Tepi кенш, жадырап, бой жазып, KyHi кулю, куанышы уласса. Ш аттык емьр едете ме кайрыпы, Сап-сай болып тугелденсе бар муны; Ж ана турмыс жан жарасыи тулейп, Тербетпей ме кайгылы мен зарлыны. ТербетедЬ жанды жеген шер кетпек, Ш ерд1 аршып кеюрект! серптпек. Тарих бетш жылдан жилка жацалап, Будан д а api тэгп ем!рд! ел кутпек. Ел ewipi узак сонар, б!тпес жыр, Ы тп е с ж ырдан табы л ады талай сыр. У за к 6Mip тарихында т а н б а боп, Каиды жылау, канды кундер кайнап тур. Кайсысына кагылсац да, кан тамар, Кан тамганын жан сезедн жан табар. Ж ан ушырран ecipiKTiK рухы, Елестер де, кез алдында анталар: KiH aci н е: бой урды м а тенд ж к е? Кенбед: ме тар кысымга, кемджке? Кенбед! деп курбандыкха шын киран, Елеуреген елдш де елдж пе?. 219

Элле, ел емес, елд! баккан «ерлер» ме? «Е рлср1м»-ау, айтындаршы ссндер ме? Тарих айгак тартындырмай табады. Kituuii адам онаблыкпен мен дер ме!.. ©ткендег! ic келешекке 6 ip айна, вткен кунд1 булжытпастан тур айна. Атыс-шабыс, талан-тараж, кырылыс, Жылау, сыктау, босу, женку, шубау да. Бэрш е де се,ргслденд1 себеп бар, Юмдерге kim парсы келген, мм дажал. К у н т менен куш аздердщ Kypeci,— К еп ем1рдн[ бетш с о л ры н шубарлар. Курсе 6irnefi e.Mip cipa гулденбес, Шын кулпырып масатыдай турге енбес. Ж ум ак орнап, ж аца турмыс жайнаса, Сонда рана жас вм1'рлер юрленбес... Менin жырым еск! жырдыц 6ipi ед1‘, Жыр neci ecKi к у й д щ т ш едк E c id куйди ею талай ел куй'ш, Екш щ -ак 6 ipi айтпай б1ледь Оран он жыл, ондары ж а с ер жегп, Ондарыдан кунап, тулеп ел кеттй Кейде отырып ез-езш ен KypciHin, Бастан кешкен, жыр кылады, ел дертть Ел дертшщ тарам-тарам i3i бар, Ж ан шошытар карлы-ызрарлы музы бар. Tan Kypeci таусылмайтын улы жыр, Талай-талай ак к агаздар сызылар... «Ой баурым, кулыным!» деп зарлагаи, Каиды жасы кара кезден парлаган; «©спе, енбе, ксткешннен келме!» деп, Ащы дауыс элде ш мд! каргаган!... Ky3ri TymiiK суык ж ел! безектен, За,рлы кунд1 баяулатып узед кеп.

Узд1К-уздп< шыккан мукы шыцылдап, Элемге езш таныткандай « 6 i3 ек!» деп. Танытканда, канды куйд1 1зеттеп: «Суйткен, суйткен... сорлы болран 613 ек!». деп. Ен даланык курбанынып 6 ip тур5н, Кез алдыкнан етюзед! тгзбектеп. К ар а шатеын ©pin-epin талдаган, Бетте жер жок он саусакты салмаган; Басы, квзш кызыл курен кан басып, Бул кай эйел «кулыным!» деп зарлаган? З арлы даусы кулак ж ар ар шыркырап, Bip ж а с Ж1пт суп-сур бэлып кымсынад. EKeyiHin ортасында 6 ip курбан, Ышкынады октын-октыи коркырап... А ккан канын обып жатыр жеб!р жер, Шац-тозанын буркыратып суык жел. Асыккандай топыракпен кемгенше, Аслан, бейне, тулдангандай, турш кер... Элем тындап зарлы куйд1 тер белш, Аяушылык тургандай-ак тур 6epin, Кандай рана катыгез жан камххиер, Бул Kaciperri Kerri екен деп юм 6epin?.. KypiH, Kypin, Kypiaaen журт шошып жур, Ш ынга эк ел т ©TipiKTi косып жур. Bipi ©зшше большевшш жамандап, «К ш э а з-а к кырады екен» десш жур. IIIeri|p кездь сур шекпенд1 уш орыс, Катацдыкты колданады шектен тыс. Кэктен Tycin, яки жердей шыкты ма? Кайдан рана пайда болды бул жумыс? Бэльшевиктер ушметп курып ед, Терт-бес айдай ем!р cypin турып ед; Ж азы ксы з кан T©KKeniH ел керген жок, Талайлары елге-дагы шыгып ед. 221

О лар Kerri, оныц орнын баскан им? Айуандыктыц шегш аттап аскан им? Уш солдаттын былдырлаган сезшде, Ш ал а еепген дудэмалды Оспан им? Шапай, Канай — 6 ip эке, 6 ip шешеден, III ап ай улкен, бойы наткан, eci енген; Киколайдын жарлыгына ишп, Окоп 6apFaH Ш апай ед! осы елден. Одан келдй тенд!к деген сез тыкты, Тендш, 6ipaK, KiM айбынды, им мыкты — CoFaH конды, жолы болды солардын, Калын кедей бурынгыдай босты, ыкты. Кедей деген жалгыз FaHa большевик, Келген куннен ж ар шакырды кедей деп. Атыи атап ш акыргаида кызбаса, Кедей кашан тенд1к кермек, кенелмек?! К ы зба Ж1пт, Шапай кейде есед|‘, Кедей десе, мерей! устен еседь Каны кызып, жггерленгп, от болып, Бой тежетпес журттын айткан осей; «Б ай дэуреш аз болтан жок, кенелдь Кедей, кэз1р, бай мен катар тепел®. Б ай га ерем деп 6yfiipiM 6ip шыккан жок, Большевикке жазыламын мен ендН..» Оспан жуан! Е лдщ Ж1ггг арасы, © зш ш е айтсак, елдщ «KopFaH, панасы». Уысынан шыккан емес eMipre, ©лкедсп Карыкболдын баласы. Айткан ем, журт шубырып еред5, Е л ге буйрык ж ал гы з Оспан бередк Е л 1н устап, сырт кез!нде белд1 боп, ApyaFbi 6ip таймастан недель Журттын 6opi айтканына кенед!, Сыншы келыек бак каи адам кеп елдь Осы кэптен окш ау шыгып, бой жазып, Bip кыршын ж ас Tepic к о п т женелд!. 222

0K n ec i не? Оспан корран ем ес пе? Неге булкып, неге туспек егеске? Ашу кысып, калш-калш eTTi Осекен. Bip кун турып ел сыртында—белеете. LLIerip кэзд|, сур шекпенд1 уш орыс, Капылыста 1степ кетт1 6 ip жумыс. Ауыл-аймак жат жагынын кезшде, Сек1'лд1 6ip жумсак болды керген туе. Ж алгыз гана Канай 1штен тынады, Тынранменен жалплз неш кылады? Э ж есш 1н Ti3eciHe бас койып, Bip кун жатып Капай екеш жылады: «Эже — дед!:— неге елп'рд! Барамды? Барам кайдан большевик боп атанды? Ж алгы з б1'зд]‘н Барамды ]‘здеп келген бе? Кез1 кермей ауыл, аймак, отанды? Оспаны him айтып турдан орыстыц? KiM болды екен алтсуниа сол icriH? Ж азу, сызу кылмайтын ба кемерде, Келмегеш neci 6i3re болыстыц?..» Kopi ананыц кез жанарын жас Kopi кездщ игшгш жас кердь К анай сертш эжесше ашпакшы ед, Ж а р а улрайып кете ме деп жасканды. ©тт! кундер, кун артынан кун жетт!, Аз ем:рде керд1, кенд| ел к о т -i. Санаганмен ушыгына к'т шыкпак, Юм — юмге жак, К1мдер к е л т, KiM Kerri... Коп 1шшен ел есшде калгандай, Epericce, ойран ойиын салгандай, Bip адамды ел дабыра кып женелд!, Уздпс шыккан данкты батыр, балуандай. «О к кагатын «кырык ш ш теш » бар бшем, Оулиелер шылауында жар бшем...» «Койшы, кэшр, эулие oFaH жоламас, Ит eai.MAi 6ip ecipiK жан бшем...» 223

«Жэлрыз e3i он солдатты кырыпты» «В укш елге жалрыз салран булiKTi. Тынымбай бай кутшсе де косынмен, Косынымен кабат куып шырыпты...» Ел дабыры удегеннен уделн К оркак жаидар уйкы кермей жудед!. Е л бастаган «серке» Оспандар косылып, Е л маныпа келмесш деп тшедь Сонша коркьт, ел саскандай Kin ед!, Еспумен Канай да аз кем б!ледь К антар байдьщ кезегш е ат мщш, Dip кун тунде жылкы бакып жур едГ. Карангы тун, тунжырараи кекюе булт, Ж ел де, куз да тынран мулгш, тун жым-жырт. Желген аттыи дурсйпмен 6ip дыбыс, Элле кайдан еткендей ме от жылт-жылт. Жылкы торып, жел in жургеи каскыр ма? Каскыр согар кай 6 ip ат бар астында. Карацрыда жалгыз жанды сокпак бон, Жын-nepi ме, келгеи, алде албасты ма? Tenin келд1 адам екен ондаран, Бул юм ойбай карацрыда андаган? — Уа, юмсйщер? — ©31и юмсщ? — Жылкышы... — Корыкпа, ендеше, карылмай'мыз 6i3 саран.- DopiiiiH де каруы бар самсаран, ГПшшдер! кеп ж ер журш шдршаран. Карацрыда ел ш аппак па, кандай жау, Н е кылмакшы тунде журш мунша адам? Жетеу1 орыс, eKi ногай, 6ip казак, KanafiFa кеп жакын тещц бул казак. KiM екенin айтып ж аты р шубыртып: Берлпню, аты озниц Жанузак. — ОрЫСЫЦ KiM? — Водыиевнктщ косыны, 224

Ж анн ап кешкем жаудыц бп'пей жсеыгы. Кайда барсак быкып жаткан казайьш, Эз1р!не жол болып тур тосулы... б з щ айтшы, оскер жок па бул манда? Тунде журш жетем!з бе Нурманга?..» Турл1 ой келш Капай жанын тербегп, Жолаушыга жвн;и сытен турганда. Ойланатын, тэлганатын Heci бар? Жстетшш им б1лед1 кайда ажал? Ж ас журег'1 лоблып келш булыгып: «Эскер болкп, сен де колга кару ал!.. Б 1лем!сщ, Барам ш мш к курбаны? Жаудыц саган аз ба, ойлашы, кылганы!..» Коз жанары жаска толып, Канайдын, Мунды актарды, бэйды тежеп турмады... Капай yfii толFaн солдат карулы, Kapi эжес! жен кермейд! баруды. KenecTi де, макулдасты кемшрд! Терк!Н!не апарыеып салудк. Ауыл урей, сырттан канык Иваша, Бай сескенед аруак бар Иваида! Бай легенде жыны келер буркылдап, Кедейлерге кагылатын Иван ба!.. Осекен бай таннан турып кашылты, Колы ак болса, сонша неге асыкты? Ж олдастаоы кару 6epin Канайга, Аркасына кара мылтык асыпты. Кор! эжес], козле жасы мелд!ре1Т, Канайыиа жакын келд! елж1реп, Ж ылап турып, ты ск— бата шубыртты, Теб!ренд1рмен шыдасын ба ку журек: «Тал кып устап, жалгызым ей, суйенер1 Менен баска шм бар саган куй!нер? Журеп'нд! курт бон муж!п, зарлантып, Ж астан ceni айиалдырды капгы, шер!..

Ш ер толкыны м ш п зш экеп кайыкка, Тэуекел де енд1, калкам, камыкпа! Баск ал ар да бел букандай, жан кешш, Ж аралысыц, сен аттансан айып па!.. Бслаттай бол, жаси керм е именш! Арып-ашсан, кулпыр, кетпе иленш! Айбынды бол, кек а л а бьп жауыннан, Эскерлштщ енерше уйренш. Тыныштык. кун тубш д е 6 ip орнаса, 0 з адамын у й м е т колка алса; Эженнш кеп шскеп кет мамасын, К уш и туып, баска бакын айналса!..» Отрядтын жаткан жер1 терен сай, А дам саны оннан аспайды, азкантай. 1лек-1лепмен алып шыкып солдаггы, ¥стайм ыз деп елде кылды-ау, бай, бай-баи! Аслан кызкан иплде тамыз, шанкай туе, Отряд-1ы нык каж ыткан кеп журю. К анай сайдын кемершде кузетте, К ы л ак етш шыка келд! салг атты уш. Hni солдат, ортасында 6 ip казак, Б астап epTin, керсетуге жур казак. Оспан байдын Егеубайы кэд1мп, Юм екен деп байкап ед1 бул казак. Отрядтын дэл уетше келедк Енд1 аз кем жакындаса коредь К анай жаны мыц толкыды минутте, Кайткенменен, 6api 6 ip кой, еледП Кыр сонынан калматандай не кыпты? Кандай азап Оспан байка 6epimi? Ж ан бапасы ж азыксыздан жазыксыз, KiMHiu кайрап салуымен елшт1?!. Огтеген-ай, мынау иттщ коймауын! Мысык болып тышканменен ойнауын! Калш-калш ет!п Капай мылтыкты усынды, Ал, Егеубай, аша бер деп омырауын!.. 226

Бурк еткенде, мылтык даусы зынк erri, Аударылып аттан мырза сылк erri... К,ула жорга кейш кашты теиселш, Е ю солдат ойпан-ойпак ол кетп... Сай Keiuepiii шеп кып, тесеп мылтырын, Оспан байдын баспакшы боп ынтырын; А з рана отряд, жаннан кешin 6ip жола, Эзгрше оцты кылмай тур шырын. Тап беруге андып жаты р кезениен, Он шакты адам сайдын кулап езепн. Bip буШрден тап беруге жакындап, Кердщ бе, эне, мылтыктарын кезеуж!.. Ыршып туст1, Канай сезд1 Оспанды. Е сю жара ещц жаман басталды. Жанузакты жанына алып, енбектеп, Ею' мылтык катарынан бас салды. Ойга карай Оспан к егп домалап, «А л, атындар, oftFa бэрш домалат!» ©жет ерлер мылтык орын тутerri, Жаудыц купли бишесе де шамалап! Сай табаны балкаш, белде.н кепш, Оспан жатыр, жаны шыккан жок эл!, Г е н т туркан отрядтык адамын, EcipiicreHin, K63i аларып карады. Карады да, Канайды, ендл таныды, IcTereHi еске rycin налыды. «Енд1‘ елесш, Оспан, айтшы шынынды Бапам каны юмде еыд! аныры?» «Аренде ед1 рой... тарттым. Mine, жазамды, Ер eKeciH, бердт акыр сазамды. Ж ан сезген! кетпейд! екен далага, Сенен жетер деуин ед! ж урт казамды!..» Т и курмелш, баска сезге келмеда, Долдеп тиген ок уыты мендедп 227

Ж ан узак пен Канай сайдан кер казды, «А к арулап» Осекесш кемгел'и Оран он жыл, онданы ж а с ер жегп, Ондагыдан iarepi у зап ел к е т Оспан жырын шолып отпей коймайды, ©ткен куннен сейлегенде ел кегт. Ж ас бала да б1лед1 атын Каиайдык, Кекейше K.OHFan ici талайдыд. К апай жыры кок!регшде сактаулы, Койшы, малшы, елде журген малайдыц... 1928

к АИ Ж А Р Сарыезек. Буйра шалгын белдеу кемген, К араж ар карауытып кектен тенген. Калыц мал косын-косын пырдай сем|'з, Ж е т ш п жер емшепн жатып емген. Калыц ел кекше тутш шуда жалды, Ел устш келбей ушып мунарланды. М ае болып маужыраган табиратка, М ал мен жан маукын баспай кумарланды. KypiH куй — кеп назарын беле келген, Куайне £Ир жаналык ене берген. Береген бул KiM e3i бере берген? К ез тушйз соныц бо,рш каре берген! Калыц ел: санасы ecin сене берген, Булакты балдай тэгп емс берген. Буп'нг! керген eMip ертец жаца, Бул цай кун езгешелш ере берген? Эне ун, калыц дауыс жерд! жарган, К араган 6ip кайрылып кулак салран. Бул ун не?.. «акдпам»ра айткан азан ба екен?.. Бул елден кептен кеткен молдац, алдац!.. Бул ун бе?.. ецбек уш, ецбек куиИ Беленген Мыркымбайдыц ецбекке yfii, К ез салшы конысыныц саласына: Каланыц кашесшдей калын жш. 229

Мунда бар Аррын, Найман, Керей, Кыпшак, Ата-ру бвла'нбеген белек кыстап. Кэсылып калык кедей куД 1реттенш, Келбеткен Коммунанын туын устап. Мунда бар — куд|реттенш 6ipiKKeH куш. Мунда бар — шын енбект! й рш кен куш! «Бакытты» колмен калап, нег!з курып, Мунда бар — байдын тобын ipiTKen куш! К ек тутш келбей ушкан мунар сагам, Семд1рген тарап, 6 iTin кун шапарын. Котаны калык елдш. кукпрт тартып, Буркедк эне-эне, тун шапанын... Сарыезек тун болранда мунар сагьш, Котерген кекипл шалрын эруарын. Бытпылдак, бектерленген шеп буркенш, CaflpaFaH боз торрайы т а к азанын. Сарыезек тун болранда жанра сая, Т у р ш п , сап-сары боп, жаткан жая. Ж асаган табактай брп жабырлатып, Ш е г т кер шомеледей мая-мая. Сарыезек сансыз ецбек с'пнрген жер, Сансыз ер мал орнына м!шлген жер. К ен алкап: тартыс-талас myFa толып, К елем! кезге кептен ш нген жер. Сарыезек — тарих бетш.тандап ашкан: Тазарран кен алкабы канды жастан. Кул^мдеп турран шырай бузылады, Кундерд1 и м ойласа еткен бастан. А к канжар ай нурымен жарк-журк ет!п, Салалы ак саусакты элс!рет!п, Кызыл кан шапшып аккан ш егт козрэп. К урс eTin кулап туей эл1 кетт. Ак канжар сагасынан канра 6erin, Кумарткан rnepi тар к ап канды тегт. Денес! алпамсадай алкы-салкы, Ж аткан жан, карандарш ы , мынау не рып?

Буктелген 6ip жапырак караз т!л1, Бейнелеп талдап ашып берер муны: «...Ш ырыппын Kin ушына алдым тещз, © M ipA in ен зктыры буг?н туш. КермедЫ, коремш деп куткен жарык, КещлЫз oRHFapa SMip канык. Осы тун влу1ме и м себепк^р? Талайдыд сырын ашкан тапсын тарих. Сарыезек — гандж Kecin, Kip журан жер, Койнынды аш, мен гарейш, сен коныс бер. Какбак боп жел аударран ушып кондым, Аренде жок: жакын, жек-жат, туыскан ел... Ел емес анау туррап — жын ойпагы, Болар деп оны мундай гам ойлады? Капдары мен легенде кап-кара боп, ©згерген, жацарган 6i,p тур ойнады. Ел ед! 6ip кездерде пнлдей тозран, EciKTeH торге карап мойын созган, «Epira» деп eMipeiiTin, елеуретт, Кун бурын гамдер екен KepiH казган?! Карашы, ай бетше: нуры кашкан. К ар аты , Сарыозекке: тур! кашкан. Жулдызы меруерттей суйреп-тозып, Бурынры аспан емес мынау аспан. Толган шу, шу менен ду... тунды кулак. Лйтшы, айтшы: тезесш бе жаныи шыдап? Сорлы oMip тамук отын корд! тугел, Таппаймын акиретке тары жумак... Мен кегли, тап курбаны — табым ушш; Тартыстым: бакыт, билш, тагым ушш. Ысырып жар басына жетгазбесе, Бар болса, белдесер ем, тары купим. Мен жалгыз... Маган тонген мык-мнллиои. Бар болса айбынды эруак, Кайда киен.' «Саррайран» жапырарьш неге ун коспас, Сарыезек, мен емес пе сенщ иен? 231

Л к канж ар— душпан уш!н бьлем,— деген: Душпаннын журек канын илем! —деген. Серптга кешректен шер таркатып, • Серттескен: керге 6ipre Kipe.vi!— дегек. Ак канжар — арналып ей элде шмге, Еид1 кел: журепме кадал Kip де! «К ош » деген жалгыз ауыз сез]'н кеп пе, Сарыезек!.. 6ip курсшш келш плге...» Ж ел сокса, Сарыезектщ me6i тентек, Сыбдыры суду кыздай — теп тентек. ¥йыскан селеу басы селтец етсе, Оскырар анадайдан атын уркек. Ж ел сокса, езек uie6i буйраланган, Оймыштап айкыш-уйкыш мэнер салган. Тсцселген калын шалгын кейде ашып, Буркеген eaiMTiriH кемер содан. Суйреткен тал курыгын Жакан койшы, Койшы емсс, елге келсе — ойын-тойшы. Сарыезек «эу» деп 6ipre энш коссын, Уа mipKin, шыркап-шыркап, жырлап койшы! Койнында э л т п е а — алган сабак, Yuwiin кейде отырып кояр карап. К еш болса, колхоз ауыл клубта отыр,— Б ш м ш н жацалыгын тамашалап. Бакканы, байд1к! емес, ецбек койы, Енбекпен epiuin жаткан екбек тойы. TocijiiH мал барудын балалатып, Тожрибе келешекке бермек ойы. Койшы емес. Ж акан колхоз аксакалы, Корня кепи керген курыш шалы. Е цбеки eciTnece ic бола ыа, бн ерд щ кепке ортак колда бары... Эн салып, коцырлатып куйге басып, Ертенп ун жанрырыгып энге уласып; ¥ ядай ел!микт1 керд1 Жакан, ¥йыскаи канмен катып селеуд! ашып. ш

А к. канжар, канга бвккен, кеуш-семш, К ар а жер канды уйткан селш емш. Ан-таи боп аузын ашкан Жакан койшы, Ацы,райып елштшсе турды тенщ. Шарыктап жуйрж киял кект! ерледп ©MipAi тугел шолып, i<enri ep.ne.ai: «©HiM бе, осы окирз тус!мде ме?. Рас па кутылгапым?.. деп те врледь.. Сарыозек — онда малдыц epici ед1, Кен алкал Арыстанпын конысы едь Шубырран ауыл — аркан, ж т т — токпак, Айкала ат шаптырым жел1с1 едк М ал ед: жер кайыскан кара корым, вр п зген иалмен 6ipre кун мен кулын. Аймакка аты шыккан Арыстан ед, ©тш'зген сауык-сайран, тоймен кунш. Болыстык шеи де езшде, ел де езшде, Ке асыл жийаз-буйым, кем де езшде. Аймагы, акырганда, шонтен ырып, Айбынды «эруагы» ел кезшде. «Карадан хан боп туран» шонжар ед!, Агайын не айтканын колдар едк ТаралРЫ—тартуменен тойга барып, Дидарлас патшанмен де болтан едк„ Сулаган, мынау жаткан сол Арыстан! Осыны ойлап па екен ол Арыстан? Какканда калыц елд1-н канын алып, Атанран: «кэш'р, канды кол Арыстан!». KeHecTiii келецкес! кутын алып, «Бакытын»: малый, таеын — бут1н алып; Ж ер 6e.iic, конфискешц куш!мснен — Аластап куылган-ды тутш салып... Кашаннан кект: болтан канды канжар, Салынран курбандыкка канша жан бар?! Аптыккан журек канын шашыратып, Алдын ба енд! тьшым, байы.м ацрал!

А там ан сйтдей бон ту кFaи дэурен, \\л т а н боп аягына турдым-ау мен! 0 р кеюрек, ез канынды eaiu ioiiiH, Б а р ед: алыкбаган кепм сенен. Элде де мешк кег!м балаланар, Кек козса кедерпге, енбек жанар. Алайын, жаратайын, жабдыгыма, А к канжар, кезш алда канда канар... Арыстан 6ipey емес, элде неше, А\\ айданда таптык тартыс бермекесе. Жойылып жаудын купи бггпек емес, Ж е (илin 6ip Арыстан «влд1м» десе. Б ел т5рж — тамыр тэртып балаланган, Тарауы толып жаты р салаланган. Жоймаса сонын бэрш жер жийаннан. Басылмас журек tuepi жараланган. Ак канжар, жаудан шыгып, долга тустш, Шын жауды ж ар ал ад ы ц — канын (шт1н, Т артиста уль: майдан, канды канжар, Ал wine, алдым ссш — колга кыстым!..— Д?Д| де, Жакан кегп койын багкп, Ак селеу е л 1 м т ы калды жауып. К ек маса кужынаган сасык дене, Жел сокса, ашылады ауык-ауык». ‘‘ V\" H'JFa О. рыезскте е м р кызлы. Mv.il;■ си ггбпгатты дурсм бузаы. сь-п е,«бек epi зтанлатыл. и о ш и а н ы м алы е ерггзд!. i MiCHcp « е р ci.iKi Iкек бярзбанды. 1бы ' Л эйьидалды — ел оякды». • ■ л-i eiui.i re v .я кулге айналып; • • (н (л и а н ж ац а нмip алды!..

ЭЮ ТМ Ш Ш Р

ШУГАНЫЦ БЕЛИС1 Б1з елден шыкканда кун де сэскелжке жакындап еды ¥шиалы сур булттар кешкен керуен сыкылды TipKeein оптуспкке карай жылжып ушьш, кунн'щ кез! б1ртшдеп ашыкка шыгыл жылы шырайлы нурьш шаша бастады. Эйткеимеи солдан соккан салкын жел езшщ ет ю р л т - меи жука кшмнен ызгарын етк1зш, тондцрып, сен­ тябрь айынын жеткендкш жолаушаща epiKci3 ойла- тарлык e;;i. Bis екеу едш. Меищ астымда жортакылау тапал торы ат; журпш- теу. Ертокымым ескшеу—байлардык малга мincTiH ер- токымы. YcTiMAe конган yfiiMHeH суран киген шидем куш'. Колтырындаил жыртыгынап жел етш мазамды алыцкырап келеды Жолдасым отыз-кырыктардыц ша- масыидаты жер ортасы адам. Сиректеу сакал-мурты бар; кара бужыр. KyaiMcipen денгелеш'п TypFan кара кездь ГПшшше Караганда б1ртурл1 сейлемпаз адам се- кЗлд!. Астында койшылар мшген кара кер decri, ycTi- ycrine урыи отырмаса, кейш калып коя береды Жел артымыздан еды Ауылдан 10— 15 шакырым шыктык. Е лдщ жаздай жайлап шацын шыгарып тас- таган жайлауын как жарып кубылага бет койып келе жатырмыз. Жанды кара жок... BipeH-саран шалшык сулардык басында уйлыгып отырган топ-топ каздарды KepeciH. Елдщ журтында жерошактыц араларындагы сунек-саяктарды, елдщ сыртындагы ecifi апандардын манайыка тасталгак бгреи-сараи ел1мтжке, 10—15-i жи- ылып каракус, карга, епз шагалалар той тойлап жатыр... Журген сайын, жер енбегендей, сол ушы-киыры жок 237

ел жайлауы бггпейтшдей керш д!. Bip белеске шыксан, алдында екш ш ! белес. Мен жалыктым. Манарыдай емес, атка жо,ртк,ан сои денем жылынып ептеп мандайымнан тер де шыгайын дед!. Жолдасымныц басында желпен. Елден шынарда бауын мыктап байлап алран. Шабан ка­ ра кер, устКустше уррызган соц о да бусанайын дед! бшем, жачпешн шеш!п алып бел!не байлады. Милыгына тускен беркш жорарырак кетерш койып, кара керд1 б!р тебшш ш аужайлап ж!бер!п маран катарласып: — Тым\"бер1 бурыла бермещз, кунбатыска таман жу* рей!к,—дед!. — Ci3 кей!н калган сон мен алдынызды орагыта берелпн. — Жамандаткыр, мынау 6ip ит екен, Tiirri журмей- д!,— деп камшымен салып-салып ж!бередь Меи!мен катарласып алган сон кара кердеп ашуы бггкен тэр!зден!п, азырак жадыранкырап маран парады: — Мынау алдымыздары улкен кел «Камысакты» Foii; осыныц сол жагын ала жур!п, ана жыбыркан керш- ген Обянын белес!нен тура ассак алдымыздан 6ip Kim- кепе сурлеу келед!. Сол сурлеумен барып Шуранын бел- ricinen к ар а жолды киып алам ы з,—дед!. Энпме азы р ак ой белейЫ дед!. Аттын жортысына шайкалып ауырып келе ж аткан !ш те умытылрандан бол.ты. /Кол кыекарту yuiiH жолдасыммен сейлесуд! мен 03i.M де т!лсп келе жатыр ед!м. Bip aK бурый сырлас адамым бол макан сон оцпмеге кандай жайынын барин анык Oi.'ie ал май сез ашпап ед!м. Жэнеменшб!р эдет:М жол жур!и келе жаткаида ©3iM сейлегеннен де, 6ipeyAi сенлетш тындауды артык Kepyuii ед'ш. Жочлпсым жол 0nriMecin б!т5рсе де, «тары да бар, тары да бар » дсген !<ici Topisni б!ртурл!, сез сейлеугс ын- гаиланып -гурды. Мен эцпмеш неден бастарымды б!лме- льм. жол жанын айтып еткенде «Шуранын Cearici* дегек! бар едк Одан полеплен сез туады деп дэмеленбесем де. бастаута ссбсп болсын деп ойлап: дедГ * Ш УРапып белп'с!» дегеш щ з не норсе, тау м а ,- ж а т ~ и ^ ч * П1Пе1Нн 1Р.0ба'« ык,— дед!. Кеши калып бара е _ \" Ш *:га'ш ц белпсш, с!зР б!лмейтш шырарсыз-ау,-

— Мен кайдан 6ijiefiiH, бул жакка 6ipiHuii келу^м,— дед!м. — Бшмесс!з... с!здер жассыздар рой,— дед!. Маган Караганда G3i недэу!р кеят1 керген улкен адам болып кетерыйп койды. — Слз бйлмейтш шырарсыз, жассыз гой, уакытыида Шуранын энпмесш буд елкенщ баласына гаеШн быйп болып едк.. ей тшркш, s3i де lllyFa десе — шуга едь ау,—дедЬ Жолдасымнын бул ce3inen мен Шугара ынтык’шм. Аяыгын сурап б!лпм келль — Шуранын anrikieciH антсацыз кайтед!, жол кыс- карсыя,— дед1М. — Айтайын,—дед!. Кара керд1‘ тары тебшш катарлаеты. Жалпылдап жайылып келе жаткан етеп'н жннап такымына басып, ерншдеп насыбайын тастап 6ip-eKi туюршш алии, ыц* гайланып: — Бул кызык suriiie, тывданыз,—дедк Созд1 бастап та ж!бердй п ... Byrinri шыккан ауылынызды «Ерекзц» ауылы деГш. Сонан эр! карай езеншн бойы жалоарынан ел. Bip атанын баласы 150—200 уйлеп бар. Кыс кыстаула- ры баска болганмен, жаз кебше 61pirin отырады. Мы- кау алды.мызда кершген «Камысакты» дейтш кел!м!з. Осынын манайы жыбырларан шуркынды томар. Авгус- тан бастан осынын басы елмен толады. Эр томарга 4—5 уйден конып белек-белек отыркандары... Ой, дэрирай, талай кызыктар OTTi рой... Бала куш'кшде анау кер1'нген тебенщ басында талай асык ойиап едпс... Ол да б!р дэурен... Я - Бул елдщ ку_з- ге карай конатын жер!, жазгытуры барып авгуска шейш отыратын жайлауымыз, бул кел де «Шураныц белп- ci» атанды, бурын «Таррыл eri3 сойран» деуш! ед!к. Л'лкен кел, манайы толган шоркынды су... ол уакытта жерд!ц берекес! кандай. 6з!,\\пздп1 ел каншама... оиын устше ту сырдан келш жаппастар да конады... кейТнг! кезде Faiia жаппас келуш койды рой. Б!зд!н Берк!м- бай дейтш жакыи араларымыз болады. Бурын бай едй болыстыкка таласамын деумен-ак малый куртып алды. Осы куш кедей. Сол Берк!кбайдын экеЫшн нарашысы— 239

жаппас Ешмбек дейтш болды. ©si бай ед!, жаппастын алды деуге боларлык... Беркшбайга арка суйеп, Еамбек сод « 0 п з сойраннын» ец шурайлы жерше конушы ед|, езi де жомарт, конакпаз едн Елге жагымды болып турды. Мал мен басы б!рдей, кудай тш епн берген 6ip адам: ортан колдай терт улы болды — шетшен каскыр. Сол торт улдыц ортасында булацдгп оскен Шура д е й т кызы болды, Ш уга лесе — шуга, ей, нпркшшн езг де келбетп e.ii-ay... Аккуба, талдырмаш, к03i кап-кара... Осы, ypin пуызра салрандай едЕ Ажары каидай болса, акылы да сондай. Жешлдж дегеншн. не екенш бшген бала емес. Сонлеген сезЕ журген « y p ic i кандай, 6ipTypai пап еда-ау нпркш!.. Бул кунде ондай кыз кайда! Ажары тэумрлеу 6ipey болса, соны кетере алмайтыньш да бшмейсш, еш- к:ге усап шошандап, кершгеиге 6ip соктырып жургеш. Заман бузылран рой... Я... Осы кундег!лерд1н 6ip тапканы: Кызды окыту керек, дейдЕ Сол Шуралар хатты зорра танушы еда. Сонда да осы кунгшщ OKbiFan он кызына 6eprici3 едЕ Аннала айтканда, кудай сана берсш десейшЕ.. Ол кезде менщ 20-Fa ж ана келген кез1м. Еймбектп! уйше коп араласып журд!м. Менin 6ip Базарбай дейтш iiiiM сол Ес1мбект1н койыи банты. ©3i бала кушнде епп- ак едг, былтыр кайтты. Сол баланыц аркасында ерте барам, кеш кайтам. Жаз кебЕче сонда болушы едам- Шураиыц сонда 16-дагы KC3i шырар, деймнь Елдп! бэз- балалары ертещи кеш кылжактап сол ауылдан шык- пайды. Ентеп свз салдыратыны д а болады. Бозбалалар- дыц хатын таситын менin йпм, Шура 6ipeyiHe жауап каны.рманды. Бозбалалар нейin: Байдын кызы болган сон ipi-лен- rciii гой, тэкаппар,—десуш1 едЕ Менiмен курдас б1зд1ц ауы лда KopiM деген бар. Сол уакыття да e3i есерсоктау едЕ Б13 мазак кыла берети!- б|'з. Шурага кылжактайтыннын 6ipeyi сол. Bip куш оф жазгап хаты м ети колыма тустЕ влек жазраи болып- ты... Йемене ед!, TOflipi, соныц елецЕ.. * —Каладан алып келген боз белбеу1м, Ьолса да жаман, жацеы—ез белбеу1м. Кнн айдык карчегеЛ1 жуз! болды, Журмнпк амаи-ectii, кез кергешм»,— деи жазыпты. 240

Бозбалара ермек керек. Мазак кылу упнн IlIyFa- ныц хаты кылып влецмен жазып Кэр1мге тапсырдык, Kapi.M ашьш окыранда тебеа кокке жеткекдей болды. Б&дЦц сонда Шура болып жазган елаш.пз: «... Алаштаи асып тугаи сым5атткм-ай, Базардыв пулы жетпес кымбагтым-ай. Армапым бул жалгапда бол.мае ini,— Кун болса косатугын саган кудай...» Ой алдай, кызык замай екен-ау, э... Шуранын SKC-memeciHin 6ip артыц жер1, !6-ра келген- и:е Шурэны куйеуге бермедк Осы куш байлар, кызы шырылдап жерге туекпмен б!реуд1н малый алады рой... Уакытында талай мырзалар амттырды, бэрше де ноет билмады. Ат жетер жердег{ бай балалары мулде ту- ншп болды. «Еамбек кызыныц 6aFi>in байлады. Еид1 буран Tayip куйеу кездеспенд!» деп жург есек кылып та журдь Ол ошенш dip саз рой, кудайдын жазуынан артык не болмэк... Артынан ecirriic: Еа’мбектщ бермсудег1 Monici, в31 жас кезшде Кали дейтш курдасымен серт байласкаи болса керек: «Б1рн.шден ул, 6ipi?.ii3Aen кыз туса, екеу,\\пз куда болайык,» деп. Сол ссртш кутед1 екен гой... Я... Камысактынын басына Tycin, азырак Ki.aipin, ср-то- кымымызды дурыстап ерттеп, тары да журт кетт1к. Каракерд1 6ip-eKi бауырлап алып жолдасыы тагы созге KipicTi. Ш Жазрытурры майдык гйы б’тор-б|'тпесте, шала- шгрпы eriH салып жайлауга жеткемше асырамыз... 6ip жылы майдыц 20 куш жайлаура барып кондык. Жакбыр кап. Шоптщ шырысм да жаксы-ак едк.. Бозбаланык ба­ сы куралдан сок ертещп-кеш асыр салып ойнау. Eci- дертпз жаппас. Eci.M6eK.TiKi кашан келед1?.„ Етке ка­ тан тоямыз?..—деймьз... Dip Kyni 6ip кызоннакка барып тан ата келш жат- сам, уйктап калган екемш, ожем оятады: — Жаппас келт конып жатыр, Баздрбаймен Kopi- cin карарымды суйш к&адм,—дейдп Жалма-жан тура сала далага шыксам, сэске_ туе болып кун ыси бастаган екен. Келдщ он жак 6eti жы- 241

бырлаган мал: кой, туйе... шокиып-шокиып жаппастьщ юшкене унлер1 тур. Кез1мд1 ашып-жума жвне.здм. Мен келссм, мснен эллекашап бурыя, журт жиналып калган екен. Токты сойылып, казан асылып, кайнап та жатыр. ЕЫмбектщ улкен vfti лык толиан адам, кымыз imin, эйдой, кызды-кызды болып жаты р екен. Мен тепе а,рала- дым. Bip отауда Шуга кездесть Kepicin амандасканнан кэзгма.1 ал а ал малым: апырмай адамзатта да ондай су­ ду болады екен-ау!... Аккудыц кепл д 1ршдей, осы ап-пак». Усннде ш етш кестелегеп ак квйлек, омырауын нешетур.й !лгектермен безеп тастаган, кызыл пулш камзол, басын- да yKi так к ан хули бврнс; 6 3 i сулу адамды мулде онан жамаи жандырып кубылдырып турды. Маган к ар ал Шуга кулдк — М езшпмен келin KepicTiHi3-ay,— дедь Мен не айта- рымды б1\\пмед1м. Бурын эзш десш сейлесе беруцп ед!м, бул жерде т ш м байланды... — Мынау аттан туеш ж атк ан юм? — дед1 Шуга. Лртыма ж ал т карасам, ei<i ж1пт туеш аттарын бай- лап жатыр екен. Bipeyi орысшалау кишген. Тапи KeTTiM. — Обд1ракыман гой,— дед!м, — Обд'факьшаньщ Kin? — Казакбайдын баласы. — И з, ал п учитель баласы ма? — Из. — Ж ап-жас ж й т екен гой,— деп 6ipep карады да Шуга отауга Kipin кетть Мен Обд1'ракыманга амандасып, уйге ерт!п журД'м' Отаудын сыкырлауыгьшан Шугаиын сыгалап, 6i3re ка­ рал тургандыгы бЫпдй.. — ...Ci3 б-лмеГгаз гой...— деп жолдасым каракерд! шаужайлап катарласты, ^ 13 Gumeftcis гон, б]'збен агайын, жасы мешмен туй- Деи курдас е)бд!ракыман деген бэлды. Жасында болыс- тын уишде бузау багып ocinTi. Ол уакытта болыстык yTiiiuc ауылиай школ болатын. Балалармен араласып журт учительден ок.ып, 4 жылдан сок школды бЫр:\" «бДфакыман eai айтатын: Кундаз козы мен мMа,й,.-AvfirmiraеMд;|-,“«банелакредлыг«н»мбдаел,алуачриытенлаьн6дipа шмыагнанм*ссекняШ- 242

окыранын керек кой» деп туншн 6ip талайыиа дейнг окытушы едк Акырында сол учительдщ тырысуынын аркасында школды бптрд1м... Менin учительге етеп б т - ре алмастык борышым бар,— деп. Эбд1ракыманкын экес! ете кедей болтан Kici. Ауыл- най школынан шыккан сои да, Эбд1ракыман малайлык- таи кутыла алмады. Акырында, 12—13-теп шамасы болса керек, турран байынан кашып дуанаа барып, 6ip ногайга жаз кызметке турып, кыс окуга шрдй Bip-eKi жылга шейш, жаз жалданумен болды. BepipeK келген соц жаз байларда орысша бала окытты. Акырында эйте- yip школды 6iripin шыкты. 8 бд1ракыман школды бтргенде дабысы жер жарды. ©те зерек болтан рой, учительдер! де мактаса керек. Ду- андары начальник «т1лмаш» бол деп ет1нген екен, бол- май елге келдь Нак сол кезде болыстын nacepi ел1п пи- серьс|'з тур едк Эбд1ракыманра пнеерь бол деп жабысты, OFaH да болмады. Жамантш болысындагы 6i,p байдын школына барып бала окытты. Содан 6epi кыс сонда ба­ ла окытып, жаз елде болады. Сол жылы тоньнщ бас кезшде кел!п e/zi. Содан 6epi Эбд!ракьшанды керген!М. MaFaH: «MaFaii каршпейсш бе» деп калжыцдады. Эзи- дес'т уйге К1рд1к. Тар алдында Кожабай, энпмет кешр- Tin отыр екен, 6isai карген сон жым болды. Уй imibieH Обд'факыман Teric амандасты, ЕсЫбек бай онша жаксы кормсгеи адамныц калыбын штедь Бурывгы сездерш тастай берш, «окырапдар анау, окы- гандар мынау болады» деп шатпа тиге айналды. Мен ряжапка калдым. Артыиан Эбд1ракыманнан себеб'н су- расам, еткен жылы бурыиры калыбымеи, кузп астыкка бай кшзш сатканда, Эбд1'ракыман тши алар адамдар- дыц 6ipine дс алдырмапты: «эз.!р асыгып ею багасына алганша астыктарыиды жнып алган соц шалк-чйып отырып жарты барасыиа аласыядяр» дел. Збд1рзкьшаи- нын т1л1н алгаидар б'рталай панда кылыпты. «Мен! ол- жамнан пакты» деп байдын тырысып отырраны сол екен: oip сездщ ретшде Обдлракыманта' — Ел1нд! кыстак шырардын ба, бала,—дед! бай. — Шукгр, шырардым,—дед1 Эбд!рак,ыман. — Жарайды, жарайды, ел камкоры болган сок со- лай болу керек,—деп, сезш дорарды. Туе ауа берген мезллде ет жеп болып, журт бет-бе- пне тарай бастады, 243

т Мен ayu.nFa кайтканда Эбд\\ракыман Еамбектшшде кальш цойып едь Менin артымнан ше-шала кел!а Беркш- байдын. уйше Tyciirri. Кымыз ипкен адам—уйктап кал­ ган екем, екпш элетшде турып далага шыксам, ауыл- дмн сыртындагы белеете, iuiiirae Кажыбай аксакал бар, б1рталай адам сойлесш отыр екен. Мен де келд1м. Эцпме Эбд/ракиман турасында екен, жакындап келгешмде-ак: <хЭбд1ракыманнык вз> шыны бузылран рой» деген Кэжк- бай карттыц сампылдаран дауысы кулагыма сап ете кал- ды. 0 3 i сезшец адам — б!р!нек соц 6ipiii шзбектел, не бар полет Эбд1ракыманныц ycTine yfiin отыр: «Оларды мусылман деуге болмайды. Айтатыны ылри кудайга кар- сылык. сез. Молдамен, каз!реттермен, ел бастаган бас- шылармеи нас. Кудайдьщ барлыгына тек кылады. Бай­ га мал жпып 6epiri отыргап кудай емес, ез!м!з дейдк Кудаи сактасын. Шып болса осы, элп казакты шокын- дыратындардан кеп акша алган дейд! рой. Начальники тмыаш болмай, болыска писерь болмай бола окытуыда сол аздыру pcTiMen бапса керек...» Шалдыц сезш оншама ыкыласпен тындай конрни адам коршбедк Жастар 6ip белек эзьлдесш отыр екен, мен дс соларга косылдым. Бэр1.\\пзд1К epneriMi3 KopiM болды. — Бныл EciM6eKTii<i Каракумды жайлап калады деп сд1, KopiM ymin-ак келген шыгар,— дед! 6ip жшт. - Сендер байкадындар ма, Kapi.\\i;ii керген сои Uiyi a б!ртурл1 кубылып кеттьау,— дед1 6ip ку жнчт. Бул eiti арада кисты куш Шураны сагынип ясурген- Aeri KopiMiiiu шыгарган влеш деп 6ipeyi элен айтты: с—‘ MiiircuiM астымдагы курен деисн, Капали таулан тулм сумендсген. Онимла уш уЯнтасам бар ма мкнк Апрылип, кадкам, сенен журсм деген.. Журт ду кулдк KopiM ашуланып, кетin калды. МгН турып Ьоркшбайдиц уй!нс бардым. Обд[ракыман шыи- тактап домбыра тартып жатыр екен. Жогары шык,—дед!. О.йлдсст отырдыд. Коп узамай одпме Шугара кешть Обдфакыманнын ойып биту ушш, мен: _ Шуга калан екен, кердщ бе,—дед1м. обдфакыман ку;пмс!реди 244

— Корейш деп барып ед!м, каре алмадым,— дед!. — Иэ, сен атынды бандап жаткзида отаудын ecirl< am алдында тур ед! рой. — Сыртынан керген — керген бола ма, ауызба-ауыз сейлеспеген сои. — Ендеше, бупн алтыбакан курады. Ауызба-ауыз сейлесем десен сонда бар. — LlJbiii айтасыд ба,— деп Эбд!ракыман басын кете- pin алды. — Е ам б ек тщ келшдер1мен калжындасып cypaFa- нымда, кешке алтыбакан курамыз десш ед!. Анырыы айт- тым. — Бэт1р-еке, барайык,— дед!. Замандастыц тш н шм алмайды, мен ерт!п бары ак болдым. VI — .. Слзден HeciH жасырайын,— дед! жолдэеым,— Ci3- ден aeciii жасырайын. ездерщнш бастарында бар нэрсе рой... Ж асты к не кылрызбайды. Уакытында бэрi кы- зык... Ес1мбект!н уш баласы уйленгеи. Bipeyi бойдак ед!. Ell Kirni келпи Зэйкул мына тама Каржаудын кызы ед!. Заманында дуниен! сеткен адам. ©3i де ажарлы, бозбала суйет!н кызыл шырайлы еди А зирак мшезй11н жен!лд1г! болмаеа, акы лга да жаксы едк Kyfieyi Ыбырай — Ес!м- бекп'н балаларыньщ !шшдеп момыны, ун жок, тун жок ертеща-кеш мал соныида журед! де кояды. КуйеуЬ н!ц калиын он жакта жургенде-ак ce3in, Зэйкул бузыла бастаран. 0 здер!мен 6ip жамзрайын CefliT дегенмен ке- шл косып, шырамын деп жургешнде ел! сезш калып ж!бермеген. Ол кездег1 болыс Курман Еамбектш туган кудасы. Ес!мбектш жес!р! кетсе «кыпшакпын» деп канра тарту ж ок — Курман жаппастын арын арлап турран. Болыстын ызрарыныц кушт;л!гшен Каржау кабыл-кубыл Ес!мбекке хабар тип'зш, аман-есеншде колына берген. Зэйкул узатылып келген сон кепке шейш кетем!н деп журд!. Еирак кете алмады. Айткан сезшен табылып, ке- Hi.TiHAeri муддесш орнына келт!ретш Ж1'г1г сирен кой. Шынында Зэйкулге тен ж т т табылмады. С!зден HeciH жасырайын... ертендЬкеш уйшен шыкиа-

Fan сон мен Е сш бек тт уйш щ 6ip адамы усап кегпм. Журiс-турысымдa ein6ip е р с ш к болмады. Акырында Зайкулмеа жакындасып ке:цл цостым. Бойдак кез1м рой, ол «тлемш » дед], мен «аламын» дед1м. Бул свз алгашкы кезшде oip-Gipiwiaai жакыидастырура дэнекер есебшде болды. Шынына калранда екеум1зде де ойнап-кулгеннен баска ecici сездь уэдсш козгайтын ой жок ед|. Ойдын болуы д а мумкш емес — Е ам б ек бай, мен кедей келшш тартып алсам , ертекп кун1 шацымды аспанга шыга- рады. Кедснлж не кылмады. Ззйкул сезшен датыа едй Кей кездерде мен1 калжаж­ дал елец антады: к емес пе ...................................... . mac, Журетж кол устасып тек емес пе ен~.» Мен елец шырара алмаймын. Ауылда Текей дейтш бар-ды, езш ш н елещм кылып соган елец шырартыа алдым: «... Деген сон суду Зойкул, суду Зэйкул, Ainyi-a сыыбатыняы жетпейд1 тьт. Б есымды тау мен таска урсам-даш, EmCip ic peiiiie келмей-ак жур...» Уай, д ар к га, талай кызыцтар бастан еткен екен-ау!.. V II ...Ас-су iiiiin Обд1радыман екеум1з уйден шыкканда елд|'ц алды ж а та да бастап едь Тун тастай караты. Аяи- дм! келе жатырмыз. Еам бектщ ауылынын сырты ызы- шу, кым-куыт, Обд],ракыман жылдамдай басып мешн алды.мды орай бередк Б]ртшдеп жакындагаи сакын асыр салып ойпаган балалардыц, эзш десш ойнап, кулген кыз- каты :дардыц дауыстары айкындана бередс Элдешннн арт жагымызда сынкылдая кулгеи дауысы есшгендей болды. Обд]ракимапды иыгыман тартып токтатып, кутУ- ге айналдык,. Карлцдаган eKi-ущ адамнац бойы керЫдь — копнил, карагым, эурелемешП -_B_ipкeКyаiлдц- аау-.кы..а..с.н.т>!а—цшд..реГда]•п. : - Оу! 240

— М еш к манеры айтканым бола ма? Кыз кулдк — Ж арар, болады... Жакындап калды. Дауыс таныс — Айнабайдын кы- зы. Ауылы Еам бек пен б1зд!н ауылымыздыи орталы- гында он шакты уйлi керей. Б is ауылыныц тусынан еткенде катындарынын дабырлап жургендер! бш ш п едй — Кулзипа \"келедй— деп мен кулд1м. Эбд1рак,ыманнык Кулзипа десен шамы. Арайын арасында аз уйлi керей болганмен Айнабай деген 6ipAi 6ipre согып, ек1 елдщ арасьша от сальш ту- тандырып журетш 6ip Кызыл кезд! боле. Ел пшнде Айнабайдыц !стемеген бузыктыгы жок. Анау-мынау адамдар ез'шен сескенет1н де еди Кызы Кулзипа сонда 17 шамасында шьнар деймш. Орта бойлы, кара сурлау, Tire кабак сустанынкырап туратын адам едй Айнабай 03i кедей уакытында куйеуге 6epinf сонры кезде шел 6iTin тэу1рленген сон айыргысы келетш. Ел imiiue кезге тусе- тш жнгг ол кезде Эбд1ракыман. Айнабай e3i ат аркаеы- иа Minin жургеи сон кызын rayip жштке Oeprici келн!, Эбд!ракымаянан умнтенген: «...Эбд!ракымаш1ыц жайы- на караймын roil, азын-аулак мал берсе де, уйлесер ед!к...» деп айтады-мыс, деген соз кашып журдй Женит ауызды катындар Эбд'факымаи ауылына келсс, «куйеу» деп мазасын алады. Жалпы ж урт Кулзипаны ?)6.aipa- каман кайтсе де алады деп ©здершше сезд! б т к н г е есептейдк Сол жылы кыс Эбд(ракыманиыц oiieci шоп is- деп жур1'п Айнабайдын уйше келсе, Айнабайдын катыны кос казыны бузбастан салып етпен силап, акысыз-б'.\"' сыз 6ip ш ана шоп берш Ж1бередй Айнабайдын кьгзыныц ержетксщппие жзие дэулетше кызыг&ш 0бд1'ракь=мзн- иыц экое! куда болуга ете кумарланады. Шрак Эбд^ра- кыман унатпайды. «Т1пт! суймеймш, суймегеп аламды ке Fun аламын» дойди Эбд1ракымаи'ныц бул сырын за- ман-курбысынан баска ешкйч сезбектш едй.. олдекада Г: б:р жерде кездесе калса, Кулзипа уялыл-кызарып, тэнлр- ге жазады д а калады. Кулзипа екешн б.'лген сон Э бд|ракы м ан ж уру ге ыц- гайланса да, мен >:пбермеД1‘м,— калжыпдаеып ба рган д ы жаксы ко р д 1'м . Дабырласып сойлескен куйлер!мен б!зге тонin келд! де б'ф келшшектеу катын: 247

— Ибэй, кетек, мал десек адам екен рой,—дедй Одагайлап шеттей бастады. — М ар ж ан б и тй сщ , 6epi кел,—дед1м. — Мунысы him, мен! таниды рой... — Бар, шм екен,— дед! Кулзипа. Эбд1ракыман журе бердь Мен олардыц жаньша бар- дым. — Анауыц к!м? — дест!. — 0бд1ракы.ман — Куйеу екен рой, б!зден неге кашты,— деп Маржам- бике куле сейледь Кулзнпа тэл1мс.ш женгесшщ кулагыма сыбырлап, сыцкылдап кулгсть Аяндай басып Эбд!ра- кыманшлц артыяан жегик. Б1збен жумысы жок, eci- дерт1 алтыбаканда. Дмансыздар ма,— дегеннен баска ешнэрсе айтпады. Кулзииа сызылып женгесшщ артына таман журш откр- Алтыбаканга жакыидадык. Сейлеген сез, оймня ойып, каранда'рал адам — 6opi де анык керше бастады Нак б!здш i<e.'iyiMi3fli куткендей ек! кыз аркаига асылыв ыркалып он салды. — Шура кудашаларыц энд1 бастады,—дед1 Маржам- бике. Н ак сол мннутта шыккаи эн шынында Шурад-чн баскага лайыкты емес ед!. Соидары айткан елеш эл1 KV- лагымда. «... Нс мундык бул дуниеде—кыздар мундык, Атадан мундык болып неге тудык. Атадан болып мундык тумас eaix, Бурыюы ата-баба жолын кудык...» VIII 1 1Жас кед д сп ш ц бэр! к ы зы к кой , acipece, сол_ Эбд!- ракыманмец fiipre ойында бо л т ан тун мен н эл! кумп ес .мнен к а л м ан д ы ; б iртурлi к е з алдымда елестейд! Де турадь!. lii.i кслгеиде ойьш жана басталган екен. Шугалор олецдер п тэктатып, арканнан туст1. Жай эз1лмен коп уакыт оздырдык. Домбыра алдырып Эбд1ракыман Э|| ca.i;i.i,i. Бпш ара, ж!пт ед1 гой! Ондай ойындарда б1ртур-» устнмтни аркасы бар ед(. 0лецд1 туйдектетш узбестен сокт!.1. лчурттын 6opi Збд1ракыманныц аузына карады- Л'атып калган uipeii-саран комшрлер шапандарын жа- мылып келш елец тындасты. Ойын-кулкшш кызырыуси 248

тан атканын д а бмгаей калдык. Журт б!ртшдеп ыдкрай бастады. Маржанбике маган жакынданкырап, сыбыр- лап: — Кайтпайсындар ма? — дед!. — Ж ур, калкажан,— деп Кулзипаны ертш о да жв- нелдк Уак-туйек балалар, Шуганын жецгесшен баска- шли 6o,pi кетш, биуге айиалды. Шуга жай сейлескеш болмаса, Эбд!ракыманмен оп­ т а ежиг-кожыл бола алмады. Мен Зэйкулмен сейлес1п Эбд1ракыыаннын Шугара ынтыктырын айттым. — Кайдан бшейш, окыраи Ж1г1т кой. Окыгандыгына кызбаса, бурын мунын экесшдей жШттерге де баргац жок едк.. мен колымнан келгешн аяыайын, деп, кулдь — Женеше, кайтамыз ба, дед1 Шуга. — Неге асыктыцыз,— деп, Эбд1ракы:.:ан жаныиа жакындады. Bi3 кашыгырак отыр едж. Куб2рлесш сой- лесть Окта-санда Эбдаракыманнын «жас журек...» деген дауысы естшедк Элден уакытта Эбд!'ракыман: — Кош болыныз,— дедк Ж ал т карасам, Шуга yfiine карай кетш бара жатыр екеи. — Теитек жан-ау, мен! тастап бара жатырсыцба,— деп, Зэйкул де тура жонелд!... IX ... Эбд1ракыман ойыпнан кеш'ла'здеу болып кайтты. Шугамен сейлескен сезш, жай-куйш айтыи муцайды: — Осы мешд кедейл|'пм-ау бай баласы болсам, Шу­ га C03CI3 кабыл стер ед1,— дедь Эзш десш турып Эбд1'ракыман кещл!н бйцЦрсе, Ш уга тусшбегенге салыныпты. Салран жердей бола коймады деген муныш де тентектж кой. Калтасынан 6ip буктеул1 кагазды алды да: — Мына хатты Шугага жазып отырмын. Мен!к ойым, Ш угамен кещ'л коссам, алып кашып кету едк Болмаса, мын жылда Eci-мбек маран кызын бермейд! де, жэна оган беретш менде мал да жок. Не жауап кайта- ратынын кайдан быейш,—деп, курсшдй Ажарыида 6ip- TVpxi кейкгпк бар ед!. Хатты ашып окыды. Кудай Сер­ геи еленд! аясып ба, узыннан у зак жазгаи. Сондагы Шугага ж азган хаты: 249

«... Ci3 6ip айсыз нурландырган аспзнды, Булакдырган, уландырран жас жанды. Б1з 6ip гарып паналаган саянда, Ж ас журекте ыыкты жара басталды. Kipfli нурык, отты жакты ituiMe, Кетерем деп сене алмаймыи куолме. Dipiunji зар шыкты олден мунданып Будан бурый айтылмараи idcire. Жас журектщ жалкынды квп TiJieri, Жарамдысын ызден калап т!ледё 03ipiae уМ1Т— каптын тауындай, Жазыыс Typin жауап кайтса б1лед!. Минут, сагат, кундж, айлык жол емес, Тiлент!him, жудейтпйм ол емес. Корее кызар, антьш бузар кылжакпас, Турлауы жок ocipe кызыл мен емес. Ж ас SMipre жара шыкты —тур канлаа? Кызгылыкты келешекте кун кандай? Dip кергенде енкырланып акыл, ой! Бал сезше калды ынтам 6ip канбай. Кырык буктелш келсе хатын тумардай, Жылы жузбен кец1лд! жай кылардай. «Болад» деген жалрыз ауыз сез тапсам, KeauiKe сактар ед!М курандай!..» Тусте койдан келгенде Базарбайды шакыртып алии' ханы бердйс. Шуга жауап ж азса, токтаусыз экелш жет- ш дедin. Ол! ес1мде. Бтздщ уйдщ сыртында б!р к'шжене кегал бар-ды. Ауылта келген конактын бор! ат аркандап шал- шпии жапырып тастатан. Квгалдыц туетш жагында_ис- тыкпеи шыбындап жаткам койла,р. EipeH-саран к!с1Л(‘|) 1ныжырян ыстыкка караыай койын курттап, жабакысин кыркыи жатыр... Убл'ра.кымап канда кеткен деп !здеп журсем, койднп китанипыц ж ел жатында uiaaiFbiHFa бауырын тесеп, кв- гад и н ортасьшда жатыр. Касыма келт: — Б*™ Р ;?У мупыц не? — дед'ш. — К а ;теи!н \\ : е отиррым келметен сок жаткавы» той.— дел!. !лр ^0.1 i к с л ! i.i о .:гг таомып. ек! коз; елд:Н сыртында, :■ hi куткен a.tJM ceKi.ui. Не куткеш белги! — 1 » 1 л Х.1ТТЫ налай карей алвры f и. Ijypiii'ru ка.-:п1.ч« ic;cce, окымастак *ЫРТ1*П : c'.iii.ih. Оны Сил:ракыуавнын ©з! де ccaerin. Хат ж - «друге ,Ki октм болта» сом, мен демдеп ж!бсрге», витке- и: 0ПМ1.ЛП опамта евйдескеитиде: «Атакка шыккан ж!- пт коп, х ат жазып uepciii, опша тертске кетпес» Де,’> 250

Зэйкулдщ айтканы бар-ды. Ж эне 6ip сезшщ ретшде: «Тентек жан осы ж т т т аузынан тастамайды» деп, сез- aipin едь Эйел жайын эйел б1лед1 рой. 3 ,pi сырлас жен- rcci, 6ip аыалын табар деп мен Зэйкулге сенш ед1м. Эбд|ракыман кепке iireiiin ундемей жатты. Кун ыс- •гьпу. Журттыц Gspi келедкеде... Мен сез бастадым: — Шура кайтер екен? — Кайдан бКпейш,— дедй Kypcin/u. Ymit аралас уайым коз жаиарында ойнап турды. Б1з орнымыздан тура бергенде Еамбектщ ауыл жа- гьшан жуп,ре басып келе ж аткан Базарбай да корш дь Збд|ракыман дайек тутып тура алмады. Жакындаран сайын Базарбайдын бет ажарына хараймыз. Арсалан- дап келш ж етш , еппшн коншынан 6ip жапырак каразды шырарып Эбд]‘ракымаига бердк Колы д1ртдеп 3 6 nipa- дыман ашып окыды: «К урм атлу мцрза Эбд1‘ракыманга айтарымыз: хаты- нмзды алдык, M3ip пэлендей жауап бере алмаймыз, айыпка буйырмацыз.»— деп жазуш ы — Шура. Эбд1ракыман тунжырап отыра Kerri. Баладан ауыз- exi сурай бастадык: — Улкен уГпнде отыр екен, жецешем шакырады деп далага шырарып алып хатты устата 6epin ед1м: «Kai-ыц- гыр муныц не?» дедк Окысац бплерсш деп ед!м, беиме карап жымиып кулд1де, ашып окыды. Сосып калтасына салып отаура барды. Мен калмадым. «Кагыпгыр кет- еейпл, журттыц хатын тасып осы сен-ак мазамды алдыц рой» деп, тагы кул1.чс1’редй Бурмн хат бергешмде ашу- ланып жыртып, 6ip-eiri кунге iJiefiiH MaFan кымыз бер- п'збей ж уретш . Бул жолы ондай ашу шырармаган соц дэмелешп: «Апа-еке, жауап жазып берсейпп, ешюмге сезд1рместен апарып берейш» деп, жалындым. Kiun<eiie отырды д а осы каразды жазып бердп— дед1 Базарбай. Хатыида ашык жауап бермесе де, баланыц антуынан мен Шураныц ыцрайын байкадым. — Енд! Ш уга кутылмайды,— дед!М. Эбд!ракы манный ажары KipinKipeiiin дедп.. X .■ ^Хат жазыскан соц кеп узамай-ак Эбд!ракымаи Шугамсн жакындасып кетть BipiH -6ipi суйгендпй сон- дак, аз уакыт кермесе, ынтык болып еле жаздаушы ед^ Екеу! де менен сырын жасырмайды. Еамбектнсше кы- 251

мыз iiue кыдырып барсам, Шута жайраидап коя беред:. Онаша жср болса сурайтыны Эбд!ракыман. — Жолдасын кайда? — дейдь внебойы 6ip елде жата беру онай ма, елше кетш 0бд1ракыман он шакты кун кенлксе, Шута мазамды алады: — Не Fbtn келмей жатыр, хабар б ш щ бе, аман ба екен?-деп. Эблхракыман мен Шутанын арасындаты суМспендж 6ip.4en Gipre жайылып, буюл ел хабарланды. Жалпы журт полон демегенмен Айнабай тыныш калмады, Шу­ та мен 0бд1ракыманнык кешл коскзн калпын еаткенде Кулзнпа жылапты деп катындар есек кылып журдй YMiTtenin журген адамы кызын менсшбей тастап кеткен сон Айнабай не кыларта бшмей Ешмбекке хабар тип- sinTi: Кызы бузылды, 9 бд1'ракыманмен 6ip кун! нетей!» деп жур,— деп. Еамбектщ уй imi хабарланып булан-талан болыпты. Шутата не кыла койсын; таздын ашуын тырнадан алып Базарбайды айдап шытарып ж1бердк MeHi уй!н!к ма- найыиа жуытпады. «Кептен керш! болтан ел ед!к, ара- мызта салкындык туарме...» деп шалдар yrirren Эб;и- ракыманды жолынан тайдырмак, болды. Збд!ракымаа бор!не де: — Ш ута айныса амалым жок. Егер Шута сезй!де туратын болса не киьшдык болса да керем, алмай тын- баймын,— деумен болды. — Орысша окытан — д ш а з неме, кептш сез!н аяк- асты кылды,— деп шалдар Еа'мбект'щ жатында болды. 0 бд!ракымапды коргайтын юлец жастар, жататыны 6i3- дпт уй. Ж уртта да дш жок кой, «аксакалдарга карсы болтан адямды уйше сактады деп, менш басымды !ске байлады. EciM6eKTiH жогалтан атын мен урлады кылып, 6ip бузаулы сиырымды телеуге опердь Копке топырак шашасыц ба, кудайдын салтанына кендж те отырдык- Кептщ талкысы киын гой. Cohfw кездерде коркы- таныи дедь Еамбектщ балалары 6ipHeiue бозбалалао- мен тун болса б1зд1 анднтын болды. Колдарына туссек жэк кылып ж)беру! ш еш з еды Бурынтыдан гор! катьшау сирей бастап, Шуганы са- тьштаида Эбд!ракыман елец айтатын болды: Жаиым cyfiin жарым деп cei'in едм, Курбандыдка басымды 6epin ед1м. 252

А йтылрзи саз уаде — серт!м уш!н— Ат сабылтып, Шуражан, келш ед!м. Бурка жакын ауылык алыстады, Андып журген кэп дуспап калыспады. ЕкеумЬд! ьштык кып eni жакта — Тагдырдык неге муиша карисканы!..» XI ... Айнабай Ес!мбект1 кутыртканыкеи канагаттан- бай Эбдфакыманды баска жанмен муд-фтуге де Kipic- KSH, «турштерге жасырын а к т а жиып жур...» деп ЭбдЛ- ракыманныц уетшен арыз 6epin жу,р деген ег.ис-екне хабарды ecTin шошьшып ж урд'к. Обд1ракыман ойына ешнэрсе де алмады, б1здщ уйде жатты да койды. Ертеи- дйкеш азабы Шугара калай жолыру, халды сейлесу... бурынрыдай хатын таситын Базарбай да жок. Зэйкулд1 сшбастан каре алмаймыз, эй киын-ак болды-ау... Бзр кун] кешке жакын ауылдын сыртында белеске uiUFbin отырдык,- BeTiMi3 Е ам б ек тш ауыл жагында, коз ушында булдырап кор1нген адамдардын эйел eiceHiu, ер- кск екешн айыра алмаймыз. Е ам б ек тш уйi ауылдын ор- талырында. Сол мацайда журген адам Эбд1ракы.манга Шура болып кершед|... Екеум1зде де ун жок—ол IHyFa- ны, мен Зэйкулд! сарынам... ¥зам ай epicreri сиырлар жыбырлап елге канта бастады. Жаппастардын мацайы лек-лек болып туйемен толды. Ауыл iini ьщ-жыд дауыс — маныраган кой, мош'.ре- ген сиыр, шуркыраран жылкы; а гыткан кулындар ой- нактап, ш ан аспапга шыкты... Борш де кердж. Bipiiie де кеш'л бэлгеш'м1'з жок. Ой баска. Эбдфакыман сез бастап: — Шурадан бугш хат алдым-ау,— дедк — Не жазыпты. — Сарындым депть YiliHiH iuiinin 6api де к ас Kepi- недь «Басы м катты рой, кутылудын амалы не», дептк.. Жаздым. Кетейж, дед]'м. Хатты ж 1беретш адам табыл- майды гой, анык уэдесш алсам, узамай кетер едп<... Bi3AiH энНмекйз аяктала бергенде, eici ауылдын, о,р- тасындары агыткан калын жылкыныц арасынан жшни- ке жолмен шандатып б!р пар атты шыга келдй Жур»с* катты — асыгыс адам сеылдк Арт жарьшда жалбацдап шокытып келе жаткам 6ip салт аттысы бар. Bi3 сезд! 253

койып арбалыра карадык. Жакындагаи свйын адамы айкындалды: Bipeyi орыс оек1лд1, меищ журепм тас те- беме шыкты — калтырап кегпм .— Далада отырганша уйге барайык.,— деп ед1м.— Ж октан доркасыд-ау,— деп Эбд1ракыман кулдк Арбалы ауылра тенш келш б 1здщ уйге бурылды. Kemipi 6ip ж а с ж!пт. Катар отырран екеудщ 6ipeyi орыс. — Кудай урран шыгар,— дед^м. Эбд1ракыман да сурланынкырап кетт1. Аяндап уйге карай ж урдш . Орысы каррып Tycin «осы ыа» деген адамга усап бгзге карсы тура калды. — Эбд1ракыман m i? — Мен. — Эйда, киш, болыска барам ы з,—дед! орыс. Страж- ный екен. Мойнында кылышы, мандайында жаркырауы* fh бар. — Meni кайтесщ,— дед! Эбд!ракыман. — Мен бйшеймш, пристап шакырады. Карсы ласар дэрмен жок, e c d танып калдык. Жалмз- жан атты жект!рш мен алып журмек болдым. Ауылдык сексендеп шалы, сепздеп баласына шейш жиылды. Бз- pi де там а ш а кердь.. эй, ж уртта да д!н жок-ау!.. Мен!и эжем Эбд!ракыман yuiin ботадай боздан жылап журген- де, айызы канган адамша таб ал ап насаттанып турганда- ры болды... EciMfli бшген сод Эбд!ракыманра 6ipa3 жол- дас болдым рой, кудай бшедк к а з а к баласына инеден княнаты ж о к едь К,ад1р б!лстш журт кайда?!. XII ... Кун батл ауылдан шыктык. Bis/iin де жеккенниз пар ат. Дслбегеш «нм устадым. Жол ЕамбеклН ауылыиь'н устin баса журедк К атты шыккан каркыны- мызбс'и келin калдык. Эбд)р акы манный ек! коз! алдын- да. Алдымызда жуз саржан шамасында Ес!мбект1Н У'11 тур, б:рак Ш уга кершиейдь.. ДПркш-ай, суй^спенд^к те Жана жеккеп ат басымен алысады. Енд1 ишкене журсек, ©Tin те кетем!з. Б!рак, в т к М з келмейдь Аттын Оасын тежеи берем... KiM б и ед !, б'/дан кетсе Эбд1ракы- маи Шугани м;щп коре алм ас; яки, кврсе де 6ipa3 уа- кыт сарыпуга тура колер деген ой елестейд!. Bipiкпзге- 0ipiMi3 сенлеснесек те 6ipiMi3;u n ойлаганымызды екшип- 254

M!3 6i.nin келем!з... Бурык тунде барып жургенде маны- нан жург1збейтш Енмбекин аю To6errepi ypin алдымыз- дан шыкты... EciKTiH. алдында 6ip тал ай адам ж агалак отыр, квздер1 б1зде. Э т м е ю coFbin отыр. Kim бшед;, алде б1зд! м азак кылып отыр м а?!. Басыпа кимешек киген IllyFaHbiH улкеи Kenreci караш а уйдщ белдеуше ботаны байлап туйе сауып отыр. Улкен уй мен огаудыц арасьшда бэйСмше текселш жур. Bo p i де маган куаныш- ты секйцЦ кершдь ГБзд'н кетш ба.ра жатканымызра таиыркаган ешк!м жок сеюлд!, усталып айдалатынын элдекашан 6 sp i де 61лin койган тэр1здЬ Bapi де кулш жур, 6opi де босып жур... Б'фак. Ш ура жок! Эбдтракыман кенет: — Айда! — дед!. Ат токтаура анналган екен. Делбеген1 жиышшрап ус- тап айдай бергеш.чде ауылдыц сырт жагындагы кудык- таи келе ж аткан еш эйел кар!нд1. Bipeyi Шуга! Апырым. ай, ж аман куандым. Кез1мнен ж ас шырыгг Kerri... Катар- ласып келгешм!зде 6i:)Ai танып eKeyi де состиып тура калды. Зэвкулд!ц иырында шелек. Шуга жанында бос epin келе жатыр екен. 9бд1ракыман арбадан каргып тусш жуг1рд!. Кушактар, суйёр деп ед!м, ойтпедц журт- тыи 6opi самсап карап турпан сок ибалык кылды бьтем... Бекер уялды — кушактау керек едк сую керек едП — Апырым-ай, кайда барасыпдар,—де;м Шуга. — Болыска айдап барады,— дед1 Збд1ракымап. Шуганыц кезшен жас мадшреп коя берд1. Арбанын устiHдеп' мен де ерша'з жыладым. Зойкул ппркш кор- кактау едц жалтан-жултан карады да: — Ойбай, тентекжан, жур, ауылдыц адамдары жу* ripin келед!,— деп шелеНн жерден кетерш-ак алды. Айрылмай амал жок екенш екеуг де сезедь Bipiniu квз|'не 6ipi карап катты да калды... Арт жагымыз айкай- уйкай, боктау, жуп'рген адамнык аярыиыц дауысы. Ал- дымызда б:р аз жер барып токтап, б!зд! купи стражник ойбай салып жатыр. Збд1ракыман: — Кош! — дедг. Текселш арбага келin мшдЬ К ©зiнiк жасы мелд!реп агыл бетш жуып кстть Бгз атты айдай бергенде ка,рлыккан дауыспеи: 255

— Кош калкам, кадкам!..— дед! Шута. Кемсеидеп жылап отыра Kerri. хш ... Эбдтракыманды пристап дуанга алып Kerri. Мен жылап-жылап кайттым. Ж анымда Шугара тапсыр дс- ген хаты бар. Елге келгешме 5 — 6 кун болса да, ретш тауып бере алмадым. Б!з едден кететш кун1 кешке ж акын далада сейлес- кенд! шам керш Ес1мбек Шуганы жаман cerinri.Агала- ры да «те катаидык кылган бшем. Содан беру Шуга жылауда, тамакпен жумысы ж о к десга журдк Bipen куннен сои «Ш уга ауру екен, твсек тартып жатып алып- ты» легендi ecirriM. Ауыл арасы жакын болганмен бу- рьшгыдан барып сейлесстш кун жок. Жасырынып журш Збд1ракым;аиныц хатан Шугара sopFa тапсырдым... Шута шын ауруга айналган сон Еымбек жумсайып дедк Баксы, балгер алдырып ем кылдырып ед!, жазыл- мады. Н аукасы куинен кунге удеп, есш танып сандыргк- таура айналган; сандырактагандагы айтатыны Эбд'ра- кыман болган. Булгандап ескеи жалгыз кыз булай болган сои бэй- 6ime yfliniu шли упттеп, Шуганы аммнен куткармзк болысады. Оныц etii — Эбдзракыманди ел болып актап алып, тон кылып ei<i жасты косу. Балага деген меМрмен- 1гпл!к ЕЫмбекке муны да epiKci3 1стетпек болады. Агп- ныи-тугандарымен акылдасып, болыстан eriHin 36aipa- кымапды кайтартпак болды. «Мунын Topic» деп ешкш Еамбскке айта алмады. Маган д а еркшшшк болуга айналды. Шуга шакырады деп 6ip KyHi Еамбектш туйешю! келднТебем квкке тиердей болып куандым. Келд1м. тл- кеи уГниде, кшемшн iprecin rypri3in, Шуга жатыр екен. Маган i<03i rycin кепп, камыкты. — К арагым! — деп lucmeci бетш cyfiin Шугаиыи ке- 3iiucrii ж асты орамалмен суртш алды. — Ж ылам а, карагым, 6ip ceHin рнзалыгын Yui!il окецнси есггнсген соз1м жок. Кайтейш, билж мен!н ко- лымда болса, бул куйге я тусср ед|'н, я туспес едш... Бононие лс камыкты. Уйде баск а адам жок ед1. Шута шешесше: — Оже,—дед!. — Ау карагым. 256

— Mem оиаша калдыршы. — Калдырайын, карагым,— деп бэйб1ше шырып кеттЬ Меи Шугара жзкыидадьга. — Ж эйщ калай, TayipMicin? — дед1м. — Tayip ewecniH,— дедй KesiMe кез: Tycin KeTin, ка- мыккандай болды...— Tayip емесшн... Tayip болуды т!ле- меймш де... Салем айт!— дедь Жылап коя бердк Ж ас- тырьшык астына тыгулы орамалмен кез1.ч суртть — Tipi келсе керерсж foh, б!рак мен... Тырылган жаска булыгып сез1н айта адмады. — Кудай жазган болса 6 apiwi3 де керерм1з, ажары- ныз Tayip рой, жазыласыз,— дед1м. — Жазылып Keperi не? 5 api6 ip мен бакытты бола алмаймын. Экем аяса, мешк дерТ1М жаныма баткан сод аяп отыр. Ертец сауыксам, кайта куйсеуден тайынбай- ды... 0 лем деп арман кылмаймын. Жалрыз-ак. арманым бар — TyHeyri квргенде Эбд1ракыман 6ip ауыз сез айта б1лмед|'. Bip керш сейлесш, жаным шырарда «Ш урам!» деи бет!ме 6exiii THri3ce, бар арманым бшп, дуннеден армансыз втер едш... Эй, ол ж ок кой!..—дедк Ауыр курсшдй Кешке шейш отырып мен елге кайттым. Мен уйге келсем, Эбд1ракыманпыц каладан келгешн естш уйд]Ц iiui куанып отыр екен. Шуганын халш Kepin капгырып кайткан адам — Эбд1ракыманньщ келгенш еЫткеи сои тасьш кегли. Meиin. куанышым — ыптык, бо- лып ж атк ан Шугара Эбд^ракымапды экелш 6ip корсе­ ту ед!. А тка мтне салып барсам, ол ел де куаньннты екен. Сейлескеннен-ак Эбд^ракымаи Шуганы сурады. Ауруын бурын да ес1ткен екен. Меи «Toyip» деп кеншн жубат- тым. Тушмен уйкы кермед!. Ертсш'не жылкы келе атты ерттсп MiHin б 13Д1н' елге астык. Желе-жортып келе жп- тырмыз. Кун аптап — ыстык-ак. Ол куанышты. Кайда- ры жокты айтып меш кулдгрумен болды. Андалып бара жатканда UlyFaFa шыраркан елет’м ед|’ деп он салды: ла, ceai куран Шурамг и жанды курбан ныла юпда бон суйе ал.чай, «палкам!» деднау ш= Б|'з ауылга жеткенде Бершнбайдыи уСпшн касы лык To.iFaii адам екен. Атты байлап Эбд1ракыманды унге

KiprbAiM де, неге жииалып туррандарын б!лейш дел яяздап Kicurepre карай журшм. Жакындай бергешмде flip салт атты шокытып келд! де, айкайлап б'|рдеме ай- тып, кейш журш кегп. Не айтканын есгге алмадым. Bi- рак элденеге журепм TixipKesiд1. Бойым муздады... Жу- ripe басып жапдарьша келгешмде «Кудай ракымет ет- с!н!..» деп беттер:н сипап б ата кылысты. Мен ац-тан болдим. Айтпай ыаган карап: — E cin iii бе, Шуга кайтыпты-ау,— дед!. Суык суды т\"бемнен куйып жюергендей болды. TypFan орнымда каттым да калдым... Жиылран журттын бэр! де бастач рын шайкасты: — 0 й, Ш уга десе — шута едд-ау!..— дести Ауылдьщ адамдары жнылдан калпымен келш Эбд!* рлкыманга ecTipui. Эблракыман жыламады, суп-сур болып катты д а калды. БэрЬпз де кенш айтдан бол­ дык... Шутанын ел ген орнын керу Эбд!ракыманга максут болды. Журттын «олдЬ деген!не нанбаган сешдендь JiopiMis хелД1К. Епмбектщ уй! ызышу-кымкуыт екен. Келе жаткан коп адамды керген сод келщдер! далага шыкты. Квзде* pi кып-кызыл!... Зэйкул ымдап шакырды. Калтасынан алып 6ip каказды усында. Х ат екенш б!лд1м. Журепм елж!реп жылап ж!берд!м... Эбд!ракымаи да сезш тур екен, онашарак шырып окыдык. Эбд!ракыманнын. козшж жасы сорралап хатка тамумен болды, Сондары Шуранын влерде жазган хаты: «... Эуре бои неге б1ткен ажар-херйи 1шще от TycipaiH, кадкам, Kepin. Гулдету жас вм1*рд! максут боп ед, Ceprrecin, кол алысып, уаде берш. Жолыка курбан кып ем жан мен тэндн Дарига, айтыдган серт болмай калды. Кчре алмай актык минут дидарыкды, Арманда жан тапсыргаи мен Gip эарлы!.. ..аты деп актык жазеан рашык жардык. ссще ал, дугака меи ынтызармын. Кош. сау бол, ойлап-кулш жолыгармыэ, Летыида ак туынык пайгакбардын!..» 258

Шураньщ суйегш бурынры еск1 корымдарына коймак бэлып Е а м б е к кешш, туйеге тендеп женелдь Келер жы- лы ©г1зсойраннык басына келш конран сон ел жиып асын берд!. Сонда туррызган белп едй..»— деп сезш 6i- Tipfli. Энг1мен!н кызьтрьша тусхен со к кара кер бес-ri кам- шыдан кутылып жолы болып келе жатыр едК B ip-C K i тебшп, шаужайлап катарласты. Алдымыздагы бе- леске шыкканда улкен келдщ ангары KepiHin, кубыл а жарында 6ip обашык мунарланды. — Эне,— дед1 жолдасым,— эне, Шураньщ белr id кэ- ршд!... Эй, 631 де Шура десе — шута едЬау!..— деп койды. 1915