Б. Майлин-Тандамалы шығармалары

ОАХАРДА Нарима шошыган к!с1дей уйкысыкан оянранда, ка- ранга тунд! так жарыры жедш, терезе бозара бастап ед!. Dip Hopccci умыт калгандай асырыс турып бетнколын жуып, дэрет алды. Тунп астая аякка салыл алып кой- ран орта TocTaFaH суынраи бертпе мен 6ip аяк кара кв- жен! экеп «сахар» iuiyre KipicTi. Так жарыры улрайып, уй iuii караквленке жарыкка бет тузедь Нарима «сахарын» irnin жиып, кошке шейш ораза екенд!лне ииет !степ бет!к склады. Бул ниет! — патшалардын, зак-законынан да катты, елш бара жатса да тамак iiuyre болыайтыи — ант аралас ниет. 0 з ерш езшде, деш сау бола туфып, адаыныц езш-вз'1 ауыздык- тап катыруы, женшз ашыруы не yuiin, Kin ушш, неге д!лгер?.. eKeiiin Нарима ойына келт!рмейдь Кеше кешке жакын карпы ашып, журег! карайып бара жатканда осы ой Нарнманын басына келсе де онын себебш терещректен 1здеуге Катима кошлше epii< берген жок, шйнен: — Кудай буйрыгы, бендеящ оны тексерсрл'к какы жок,—дел ойлап, езш жубатдан болды. Bipaic, элдене нэрсе журектщ караккы тукгирп;е тырылып, б1рдеме айт- кысы Kejiin кыстайтын сешяденедк Нагиманыц жу,репн лоб.пытыл, мазасын ала бередк Тац жарыры улгайды. Терезеден тускен сэулемен уй imi тепе жарык бола бастадк. Нагима ойдан cepninin, дэретшщ барында таза ннет- пон так намазын окып алмакшы болды. Байьшык кара бвкебайын жайнамаз гып жайып, б!лген дута-сурглерш окып, иамазга KipicTi. 310

Yft imi кулакка уртандай тынтан. Ун-дыбыс жок. Та- С ;ггт дол сол мннутта Kiocis кецЫмен «гябадаткз» nip-.с- кап К ат и о н ы коштап, Катима уш1в 6«»pi до кол кете- pin, т;лсл ;стейт!н сек!лд!... М : ia тосекте сакллы ербн1п жаткан кара Kiel — осы .1 к ар а бал- •■ • л емес. Туе алет'жде тары не- . ■•:<* г. \" а / б.р voA.'in,\" t-cxlpin отыртапы. Орззз. намаз .л-im-H С ;а к к и е н аулак. Рибздзтын былей турсыи, :! ‘ лоу KeaiBAe кудайды боктлп ж1бере»п.ч дсп, Орман сада,-дни таягы мупык шскесш жарган бэлатын. Co- д ..; Geoi Срмаа картпен eseyl у.'.ай ею ... Жгсы с ; удеи зсса да банынык т б а д а т 1стемоген1пв HariiMa кенш те алады. Ырак. caric ecrin кал ары ыи деп коркып, бул туралы жумтап аузын ашпайды. Жалтыз-ак колынан келетип — байы ушш де тшек т^леп, соиыц куч иаеын жещ'лдетуд1 сурау. Катима намазды Giiripin, батата KipicTi. Кольш жога- ры котердь Бэрш де тшедь Борin де сурады... Кеп ткаек- т5н iuiineii «душпаи алдында мереЙ1мд1 устем кыл!» де­ тей тьлек ушырады. Бул тшек аузына )'лексе, Натпманын К0з!не Ракила елестейдк Раккла мунын душпаны. Душ­ паи болганда каны кас... Ракила байдык катыны. Натимамен замандас болса да, будан езш жогары устатысы келедк Ондай-мундай жкында, той-томалакта Натимамен 6ipre отырып, табзк- тас болута арланады. Араздык, 6ip басталтан сон ултая бермек. EKi аразды табыстыратын да, айыратын да ара- даты Kici. Натима мен Ракиланын арасындаты катын- ларда туралык жок: Ракиланын жазты кымызына, кыс- кы eriire сатылады. Ракиланын туйедей мшш жасырып, Натиманыц туймедей Minin айдай олемге жайып болады. Катима муны ойлатанда ертешп кете жаздайды: «Ку- дай-ау, осы тнбадатым барабарыиа жуматыцды бермей- т!я болсац да, душпанымнын алдында мэртебемд! устем кыл!» деп, талай жалбарыктан. Б!рак, тЬтеп кабкл бол­ тан емес. Бутан каратанда Ракиланын ктеп отыртан 1зг£лirl жок деуге болады. Емшек баласын сылтау кып ею жыл- дан 6epi ораза да устатан жок, «саждеге» басын ewipine тнпзш квргеи емес. Опын уетше, Натнмакын намаз окып, ораза устатанын eciTce: «Эд1ра кал, онбатан куц, жумакка бармак шыгар?.. Отан кайдаты жумак!» деп.

кекетедь Cofnin отырса да, онын Tineri кабыл, Mepefii эл! устем, мал мен басы б!рдей тугел!.. Ой зымырап осы жерге келгенде Нагнманыц кетер- ген колы ум!тс1'зд1кке айналгандай салбырап томен ту- сед1. KeicipeKTi ыза кернеп, кездщ жасын epii<ci3 шубыр- та бастайды. — Кудай! — дед!, — кудай! Канша куллык кып жал- барсам да, imyre та мак, киюге кшм таба алмай отырра- ныма карамай, гибадатынды ютесем де, ani 6ip Ti'jicriM.ai кабылдап корген жоксыц. К.улдык кылмаса да, байлар- дыц катыныньщ TiVieri кабыл... ЭдшдМц кайда?!, ¥йкыда жаткан байы оянды. Кершдь — Катын, уа, катын! — дед!. — 0 ,— дед! Нагнма. — Байгус-ай, кой деп ед!м, o.ni коймап па ед!ц? Аш- тан елейш деп журш ораза, намаз ceniii не теши?.. Бай- ларга-ак берсейнн', жумакка солар Kipin карык болсын!.. — Берд!, берд1Л1,— дед|' Нагнма.— Лштык, жаланаш- тыкка карамай 6ip-a3 жыл азаптандым. Корген бейне- имнен баска дым жок. Men юретш жумакка Ракила да ю'ретш болса, 6api6ip тыныштык керсетпсс. Салатын тамугына сала береш! Тан Tcric атты. Кыраусыз терезеден кокжиег!п кум!с- теп кызарган куншн сэулес! кортди Уст!нен ауы.р жуки алып тастарандай боп, Нарима еркш тьшым алып, кундег! уйрепшнш жумысыпа Hipicri. Тез!рек ниет!н бузып, шэй койып imneit болды. 1924

КДДЫР ТХНГ1 ПЕРЕМЕТ Байкам молданык ею-уш жылдан 6epi керген кун!, е зт ш е айткаида, итке 6epcin дерлис од!: мал азайды, ту- ciM кем№ ; ел бурынгыдай сыйлауды койды; бурын кез келгеиде «таксыр!» деп кольш алып шулрып, шарират аатдызатын сэпылар да, осы куш' «кудай сезшен» Kepi— Kecin кылуды, тамагыи тогайтуды ойлап кеткен. Ишан- нын, 10 мык таспык алып кущпз-туш шулгитын, Ыбьфай сопысы—солдет кейлек кылып к и т, сокапын акашына укабысатынды шьтарран. — Ой кудай-ай, бул журт не болып кетер екен? Акырзаманнып болып-ак калраны-ау!...— деп, Байкам молда курсшедк «...CoHFbi оз1рде комсомол деген1 шыкты. Комсомол детей! — жалила кезд! б1рдеме шыгар,—десем, esiMisAiti ауылдын жаман балалары!.. Соиыц б1рсыпырасын будан 5—6 жыл бурын е31'м окытып ед1М... Кудай-ау, менщ аузымнык дугасы шынымен кеткен1 ме? Соларды днпш'л гып-ак тэрбиелегеи жок па ед>м?.. Енд:' кернейлстш-сыр- кайлатып дажалдын куралы болып отыр!..» Байкам молданык ойынын кеб!н комсомол алады. 6бткен1 — бастыгы мурал!м болып, комсомолдар дшге карсы yriT журпзедь Молдаларды мазак кылып спек­ такль кояды. Такпак айтады. Ойындзрына бармаса да, онда не болрапын Байкан сцрттан ecmn, iiui ертенш ке­ те жаздайды... Ек аррысы, ойнап журген 5—6 жасар ба- лалар да, кэмсомолдардын такпарын жаттап алып: «... ЕнбекЫз нт жер, Бейнетаз бат жер, Берсендер, бер молдара!» деп сыкак кылады... 313

— Кудай-ау, бул корлыкты квргенксп елгешм артыд емес пе ед1? — де.ч Dai;кап молда кейде зарланады. Жакып арада 1д!рес уйшщ жанында жнылыс болады. Жиьтлыста комсомолдар да бар екен. Комсомолды бас- тзп ж урген осы ауылдагьт муралш мен ауылиайка хатшы бэлып зкургеп Карш деген Ж1г1т. MyraaiM мен Kopiwii катар салганда, Байкал молда, ocipcce, KapiM лесе кз- рылып кете жаздайды; ойткегп— биыл Тшгнмбайдыц шешесш, асыгыс болып, ауылиапта хабарлакдырмай ко­ ме салып ед;'. «Сен руксатсыз камаз окыдыц» деп KapiM протокол жазып сотка 6epin койыпты. Содаи 6epi езшше кортынды шьтарып: «Неше азрын болса да осы Mypa.iiM жаман Ж1пт емес. Заттыц тукымы шыгар» деген ойга келетш. Олай деуше тары 6ip себеп— Байкам молдамен кездескенде муга.и’м кебше шаруашылык жайып су- райды: — Kecin кылуыцыз керек кой, кесша’з отырмацыз,— дейд!'. Бул акылын Tepic деп к!м айтар?! Iflipec уШндег! жиылыска абайламай кездескен болып Байкан молда да барды. Mypa.iiM сейлеп тур екен. Бай- каннык кез! Кэр1мде болды; мурал1мнын сейлегешне Кэ- piM шыдап отыра алмай, 6ipece орнынан ушып турады, 6ipece отырады: «Ио, иэ... Солай... Тап езк ::» деп eKi сез- дщ 6ipinae мурал1мра кабаттасады да отырады. Байкан муны керген соц KapiMre бурынгыдан жаман еипктк «Мына iuipKin онбас. Муныц eMipaiK ici — б!реудщ шаш- пауын кэтерш, соныц шылауында журу болар» деп ко.р- тынды шырарды... Bipey болмаса 6ipey «молда басымен жиналыска ке- л)'п турранын караты » деп айтар деп куыстанып жина- лыстыц anFhin кутпей уйше кайтып кеткен. Кении жа- рымданып уГпне келсе, eKi кара домалак баланы ei<i жерде жылатып, уйдщ iuiin азан-казан кылып, бурадай буркылдап катыны жур: — Тац атса таягыи алып, басы кокшиып кыдырумен болады. YU imiHiK аш-жаланаш е к е т ойына Kipin те шыкпайды...— деп жур еди «Апырым-ау, мен таппайын деп журмш бе?.. Жай садака атымеп жок. Bipen-capaH ел!к болса басына шы- рарылтап 6ipep караны Квдебай ауылнай «аштарра, по- ленге...» деп жырмыштап берекесш кепредь Жалкыз та- 314

быстын Typi булай болтан сон, мен жокты кайдан тап- пакшымын?..» дейдь Осыныц бэрш ойлай келгенде молданыц каны кыза- ды. Ашуы келедь «Осынын 6api дшнщ азгандырынан, акыр замапнын жакындарандырынан...» дейдк Жер ус- т!пде журген адамда, молданыц ойлауынша, 6ip мусыл- ыпн жок, бэр! де азрын; азрындардын се зш . тындайды. Б !р а к — канша наразы болса да, заманныд арымына, турмыстын нлеуЗне конбей кетерлЗк езшде куд^рет жод... Сокры кезде Байкан молданыц ойын жеген 6i,p киял: перемет neci болу: «Керемет иеЫ болып адамныц акылы- на келмеспк icrepAi 1стесем, журттык 6api ыешц ант- канымнан шыкпас ед|, айдай элемд! аузыма каратар ед1м... Кэр1мдерщ комсомолдыктан 6e3in менin соцыма ерер ед1, мен оран сейлегенде...» Муралш туралы ойларанда, ол: «кэшрдщ дни мыкты рой, маран ере кой,мае еди.» денди 1(ей кездерде киялдана келе — Муса пайрамбардыц кереыетше ие болса, каразсыз неке кидырмайтын, елж жаназасын окытпайтын Кедебай меи Кэр1'мдерд1 перра- уын сыкылдандырып сура карык кылып ж!бергю1 келед!; Лут пайгамбар сеюлд! езш щ жек керген адамын тас кылып тастарысы келед!. Муныц бэрш де icrey оцай, жалрыз-ак кереметке ие болу керек. Сондыктан ол жа- маулы кара ютаптардары «каснетт!» кундердт бэршде де узакты тунд! нэтл окумен етшзш, керемет neci болу- ды и'лсуш коймайтын едй.. Кадкр туш' ед1. Байкан молда бугщ взгеше эз!рлендь Нешетурл1 iciM агызам дурасын айтып отырып бабына Ktvmpin дэрет алып, жаназара барранда кнетш кекала сарт шапанын Kiiin, жана сэлдесш басына салып, жай- нзмазды жайып ж|'берш мыкшия барып отырды. Ишан- нан алган узын кара таспыкты шектей тубалтып колга алып, «субкан алданы» судырлата бастады. Киял элде- канда Kerri: ecKi найгамбарлардыц турл1 кереметтер!, icTeren icTepi ойына тустй «Сондай болсам!..» деген жу- репндеп еск1 титек бурынрыдан жаман Kyuieiiin, элде кайдан 6ipey: «ByriH тнтегщ кабыл, болсын!..» дегендей болды... Ояу екеш'н де, уйкылы екали де бтмейд!, манайы кенет е зг е р т кеттк T©6eci аспанмен таласкан, iuii неше-

турл! дуралыктармен безелген улкен меяйттщ ыахра- бында таспык тартып отыр екен. Таспыгы — бурым! ы ишаннан алкан таспык емес. Юлед асыл тастаи т!з)лген. Макайы тэлран ак сэлдел1 муриттер: «я шанкым!..» ле­ генде дауыстары жер жарады... Байкан молда «ешм бе, TyciM бе?..» деп басын ке- тердй Элде кайдан жумсак, майда дауыс ecTLxai: «Азган дуниеде азапты кеп тарткан кулым едщ—Сеп болмасад, дуниеш элек кылып Ж!беретш ед1м, 6ip сети курмегщ ушш калдырдым. Енд1, ммна азрандарды тура жолра салу ymiH ceni бас кылдым: елйш уптте, ыусыл- мандыкка шакыр!..» дед!. Дшге уг!ттеуд1 ешткенде, молданыд ойыпа комсомол- дар туст!. «Дш —апиьш» деген коысомолдар сез! шыкыл- дап кулакты жарып бара жаткан сеюлдк — К&шрет! кушт1 кудай. Тапсырран жумысыдды то- лык ориына келт!рер ед!м, 61'рак, комсомол дегспдер! ic- ке керте болады: д!нд|' мазактап ойын |'стейд1; меш ма- зактап такпак айтады...— дед1. — Оларды KOHflipin берешн,— деген дауы.с естьлдь — KapiMAi ше? — KapiMAi колына 6epeftin. — МурадiMAi ше?.. Дауыс 6 ipa3Fa шейш семш барып: — Мурал1мге куд!рет!м жетпейдк мен!н кол асты.мда емес. онын кудайы баска...— дед!. Байкан молданыд тасыган к ек ш азырак бэсендейш дедь «Жер жуз!н билейт!н жалгыз алла» дейт!и сеты- iiiH жалган екенд!гш жана сезгендей болды. «B ipaK , кеп- ш ш к осынык колында тон. Кептен иемден!п Tic кагып калган карт кудай Fofi. Жака кетерш т келе жаткан комсомолдардыд кудайы да ездер! сиякты ж ас шырар, кушшз шырар»—деп кещлш жубатты. — Экеле жатыр, экеле жатыр!.. KspiMfli eai жендет ортага алып айдап келед! екен. — Таксыр! К!иэл1 кулынды экелд!к, не ж аза буйыра- сыз? — дед! перштелер. Кэр'ш, солкылдап жылап, отыра Kerri. — Мен жазыкты, таксыр, айыбымды кешпиз! Мен с»зге протокол штегенде, кастыкпен icTereui.M жок. Каде- байдын айтуымеи !стед!м...— дейд! KapiM жылап. — Комсомолга неге юрдщ? — Ойбай, таксыр, куМм ушш KipAiM. Меи шын ком- ЗЮ

сэмол емеспш... Мен дшд! секкенде, мугал'1мге кэз кы- лып капа айтушы ед1м. Онашада намазымды тастаган жокпын. Нанбасаныз Ж амактыц катынынан сурацыз, соныц уйше барып талай бесш иамазын окыгам... Сулу муртты, карпы шермиген — Бестебешн Омары сек!лд1 6ipey кол кусырып же-rirt келдк — Таксыр. KopiM ce3i рас. Биыл «комсомол айты» Солганда, Кэр!м оларга ермей б!зд!н арбам ызга Minin ксткен...— деди Молда куиэсШ кенАрди.. Намаз артынан KopiM мы* сыр макамына салып куран окыды... ... Уй тебес'1 кенет ашылып к етт, манайы пурга тол- гаи тэр!зденд1. Жан-жагына караса, кэз тунады. Бул не гажап? дегеншше болмады, аттан юнцрек, сырдын eceri- пен eaoyip калкынкы, кулагы ондай салпы емес, ыкшам I ana 6ip жылкыны 6ipey алдына экеп устап тур!.. Элде кайдан дауыс есплдп — Кулым!.. Саган пырак Ж1'берш отырмыя. Mini Се- п з кабат аспанды сайрандап, кенш ш и котер!.. Д ш бастыгы болган сон мундай хушметп Байкан молда езше кепсшбейд!. «К.уд!рет» пен дидарласып ке- кш н деп муддел! сезш айтуды Байкан кептен KepenciHin жур ед1. Ocipece, комсомолдар: «Молдалыгын зорайды» деп салыкты басыцкырап салып ж1бере ме деп кылпыл- дап жур ед1... Пырактыц узенп'с'шс аягын соза бергеиде, б!р жум- сак кол келш колтыгынан суйедь Жалт карап ед!, есшен тана жаздады: Айдай сулу 6ip кыз жылмиып кулш тур! — Кордын кызымын, Ызге кызмет кыла келд!м,— дед!. Молданыц квшл1 «элде неге» ауыткып кеткендей болды... Кыздын канаты бар екен, жетектеп аспанга уш а бас- тады. Кезд1 ашып-жумганша сепз кабат аспанды eTin 6ip эдем! бакш ага кез болды. — Бул жумактын бакшасы. Ci3 секкчд! кадырлы ко- иактардын сайрандайтын »e p i,— дед! кыз. Бакш ада калын агаш. Агаштарынын бутактары сау- сагаи жем!с, «меш же!» дегендей тенш тур. Турл! кустар кубылтып эн салып, бакшаны басына кетередй.. Турл! агаштын туб1нен бурала баскан кыздар шыга бастады: 317

Сулулыры — Ай мен Куплей. Сынкылдап кулген дауыс- тары жапды ©ртеп яибергендей. — Осыныц 6spi— ко,рдыц кызы. Бэр! де с!здш жуп- т!к !з!— дед1 ертш келген кыз. Суду кыздар темей карап тзрызым дылды. Ьфтшдеп жылжып жакындай бастзды. Бандан молда шети 6ipeyi- не жакындайыя, cyfieiliH дей бергенде: — Кулкм не мунын бар? —*деген дауыс ест!лдь Суду кыздарды Kepin боны ерш туркан молда кенет eciH жаыя алды. Журеки жеп журген еск! шерд1 арыта бастады: «Ауылнаймып, каразсыз неке кимаймын, жаназа одытпаймын» —деп Кодебай 6ip диблдейдк «Селсоветшн, лау бересщ» — деп, Тобакабыл ек! Ai* к!лдейдк «Молда азрын, молданык сезше нанбандар, молдага садака бермеадср»— деп, комсомолдар ол жур; «Мал азайды, садака жок...» — Кеп тындаура уакытым жок, корытындыцды айт!— дед! дауыс. Бул count дауыс — Байкан молдалыкка кагаз ала баррапдары — кексе басында отырран б!р ж!г!тт!к: «Ерте- riiii койьщыз, уакытым жок, кыска айтыныз» дегешне усанкырап кетт!... Молда пырактыц жалын кушып жьшады: — Жалгыз-ак ткпепм бар! — дед!. — Айт, кабылдайыи. — Меш керемет neci кылсац екен!.. Кект!ц жуз! курк1реп, д1р!лдеп сатырлагандай бо- лады. Байкан молда коркайын дед!... Кыз кулдк — ¥лы перштелер жнналып жатыр, б!р !ске 03ip- леи!п жатса керек,— дед!. Сейткеише болмай калыц эскерше cay eTin nepiurre- лер жет!п келдк — Не эмip косасыз, а з жер Ttmipici болдыкыз! — дед>. Молда иасаттанып кетт!. Жанындагы кызра карап ед1, ол куррыр жылмиып, молданык iini-бауырьшан ©Tin кете жаздады... Молдекец кызра карап кулЯм карады. Кушактайын — суйей!н дсп умтыла бергенде, пырак бул- тарып кеткендей болып, басы темен карай молда зымы-

рай бастады... Ж уреп зу ете калды... Э, дегенше болмай б:р жанып турран оттын iiuiHe топ еткендей болды... — Сорлы!... 0 лдщ гой,— деп 6ipey жулмалап жатыр. Пыракты жетелеген кордыц кызы ма деп кезш ашып алса, взппн катыны Айжан! Басындагы сэлдесш жулып алып укалап жатыр. Yfi itui сасыд т у т . Жерде б1рдеме заулап жанып жатыр... — Бул не?.. Бул не?..— дед1 молда. — Сорлы-ау, тесегще жатып уйыктасаи кайтетш елД?.. Таспык тубще жетед! foh... Шамныц устше кулап— жср майыиын жанып жатканы анау, сэлдецнщ коныр- сып куйin жатканы мынау!.. —дед1 Айжан. Атаеыныц басьшдай сактап журген, сэлдесшщ орта- еы шурк-шурк. Ала шапанынын етеп жер май сасиды... — Керемепт кеп кврд1м... Курысын, катын, жата- мын,— деп кара таспыдты молда ыррытып диберд!...

ЕЛ К1ЙЕУ1 Бираншанын ел1м1 Жуматай, Сыздык, Байбосын ушс- yine айрыкша батты. Жуматай — Биранша маркумныч Kyfleyi, Байбосын — штен шыккан баласы, Сыздык — кайш'лершш ]'ш!ядеп жан cyfiepi. Бул ушеушщ кайрысы уш турл! болды: Жуматай ка- тынсыз калранына, тесекте жалгыз жаткандыгына ку* fiiiifli; Байбосын ыеШрЫд! анасынын кушарынан айрыл- рандырына екс!д1; Сыздык— шын сырласынан, жанынан артык керет1н адамыиаи айрылранына кайрырды. Биранша маркум дер кезшде ел|п кегп. Жасы жиыр- маныц ушеу!пде ед1. Ek'i 6eri алмадай, кез! моп-мелд!р кара, тал шыбыктай буралган тацдаулы сулуынык ®з! едь Биранша Жуматайра 14 жасьшда куйеуге шыкты. Жиырмара келгенше бой тузеу, катарга Kipin адам болу дегенд1 ескерген жок. Бскермеген ce6e6i — 6ipeyre эйел болып тиген сок бар мшдеп' соныц койяында жату, со- еыи TiaeriH булжытпай орындау рана деп бклдй Жума­ тайдыи мшез! де осыган ер ш аз экелш салраидай ед1. Жуматай OMipiiie KiciMen ашылып сейлескеи адам емес. Кабары жабылып, иыры салбырап, сузектен турган адам- ша катып-семш туижырайды да отырады. Кайгыга кездессе, кулан кайгыруды бшмейдк куанышка кездессе,- тасып куануды бышейдк ашуы нелсе, шсшкара уксап коре етедй Нака 6ip жадырап кеткеидей болса, аузын ыржитып кулгеи болады. Б5рак. мунысы да нарыз кулк-1 сиякты емес, кулю болгапмен де, ден1 дурыс адамнык кулк1с1неи олдекайда белек турады... Баскага калай кершетшш к!ы бшеш, Бираншара 320

Жуматай тап осылай болып Kopiiuii. Биранша Жуматай- меи 6ipimiii кэсылган кучней бастап осы мшездщ бэрш сезгендей болып, будан езгеше мшез шыгады деп ойла- гап жок,. EKeyi торыз жыл 6ipre 9Mip етюздь Осы торыз жылдыц imiliae Ж уматай Бигаишаиын жорарры ойыи ту- гел'!нен жарыкка шырарды д а отырды. Бфдеме керек болса: — Эй, катын! — дейдк Дауысы кур ете калады. Ашуланса: — Экецнщ аузын... Туб!ндП..— деп жст1 атадан 6epi козрайды. Тун болса, шам санд'фш ж атса, тулк’1 сорып жаткап- иан жам ан еюрендеп болады. Жуматай оюрецдесе, Би- раншанын fleiieci суык. су куйганнан жаман муздап, калтырап кетедк Ветке тиген дем! — иттщ демшен де жшркегшнтк «Эр!... кой...» деп айтатын дэрмен кайда, Биганша демш inline тартып, булырып, зорра дегенде: «Байрус cKCHoiH... Не болды?.. Тым болмаса уйд^н Suii уйыктасын да?..» дейдк ... Биранша езш п , мужшш, ез!Н адам катарынан шыкканга санап жургенде, осы Сыздык кездестн Сыздык кездескенде, алыстан ат арытып !здеп келген жок, ауыл уйд’Н арасынан кездееп... Кездесулер1 де кызык: неден басталганын, калай бол- раньш ездер1 де сезбейди eiteyi эзйпдесе кетсе, жуздерГ жайрац кагып, сездер1 жабыса кетеди сейтш журш Би­ ранша Сыздыкты ойынан тастамайтын болады. Орта бойлы, карабужыр ж !пт. Он ж ак бепнде тыр- тык дагы бар. Кез! кысыктау. Мурны колараштай улкен де емес, таккнган кыска д а емес — орташа. Жебел! кел­ ген мурты бар. Эзшкой, свзшен. Домбыра тартып, аздап олен де айтып ж 1беред|. Той томалакта куреске шырып, e3i катар жМттерд! жырып, бэйге де алыи жур, Ауыл- дары б!ркатар жас жЫ ттердщ 1шшдеп к о р н ш т а осы деуге болады... Б!рак, Сыздыктын эйел1 тец болып кез- деспеген. Каракожыр, ат жакты, енгезердей, еркек niiuiH- fli адам. Ж ас адамнын эfieri екем деп имену жок, самп; тдап свйлегг, уйден уйге жупрш, есек таснды. Сыз- дкктык катыны туралы сез кылранда, журт: «Bip уйге кыдырып барранда, катыны уст1не келсе, Сыздык уилып шырып кетед1 екеи...» деп есектейдй.. Шын жакындык осыдан былай басталды. Биракша- 321

нын елиршде бул 6ip жарык тац болды. Бнганша кайта жасап, жастык joyipiH етк|'зуге etmi KipiCKeH сиякты бол­ ды. Кун сайын кулпырып, ажарланып бойы-басын ту- зеп, адам бэлып кунап кетт!... Абысын-ажыниыц eceri улганганнан удгайып, шет- жагасы Жуматайдыц кулагына шалынды. «Жуматай ес- Tice, я урып елт.'р:п тастар, я апырьш ж^берер» деп ой- лайтып сд1 Бнганша. Б!рак, Жуматай муны штемедь — Ит, сен неге ойнас кыласыц? — деп, тунерш келш, камшьшен тартыгг-тартып хйбердц Биканша дауысын шыгарып жыламады. ¥рма деп жалынбады да... Кешке, шам ceHaipin жаткан сон, Жуматай бурынгы- сын бастады. Аймалап cyftin, езше карай тартты... Би- кгашншмаалпмиешнем6ipтытнэырп!З,Дe1pHекiiеiнТ1Fсoтfеiу..м. сБншбео-лкдеыре. «Мына uiip- ci?..» деп ойлады... ыунысы не- ... Биганша, Жуматай, Сыздыктыц арасындагы б5р- б:р|не байланыс, жакындьгк rypi—м/не осы едк О са кун- мен жургенде Бнганша маркум болды. Жуматай катын- сыз калды. Сыздык ышн суйзскен журектен айрылды. Жуматайга Караганда Сыздыкта кайгы детрек. Б!рак, Жуматай олай деп ойлаган жок: «Сыздыктыц жубаныш кылатын катыны бар, мешц сорым кайнады-ау» деп ой- лады. «Жубаныш* кылатын катын болса, Биганшаиы ойламайтындыгы, оныц ел!мше кайгырмайтындыгы анык едй ...Жуматай катын алудын жабдыгына KipicTi. ©ткен- кеткеинен сурастыра бастады. «Полей жерде бойжеткен кыз бар екен» деген хабарды айткан адам Жуматайдыц бес биесшщ кымызын тойганша пиетш болды. Кыз кан- дай. Сулу ма? Акылды ма? ©перл; ме? Элде аксак, таз, сокыр, мэжнун бе?.. Жуматай ол жагыи казбаламайды, «бойжеткен» десе, соган каиагат кылады. Бойжеткен кыздардьщ 6ipnemeyiH айттыра барды, CipiHin де cari келмедц Кыз экесшщ бсрепн жауабы кыска: — EpiK кыздыц езшде, зорлап бере алмаймыз! Бул сезд| eciTCe, Жуматайдыц жыиы келедн Коре етш Tepic айналып кетедь Атына Minin, елше сызады. Замандастары сураса: PeTi келмед), epiK кыздыц ез!нде екен, экео би- леп бере алмады,— деп куцк етедь

— Epiic кызлын ез басында болса, xinri жаксы емес пе, е31мен свйлесш, у йл ест малсиз экета кою керек кой!..— деп замандастары кеу-кеулейдь Жуматай жактырмай, ондайга ала кез!мен карай- д:л. К,ызбен «уплесу» дегсн но? 0;ccoi борее, нал бер:п айттырса, иекесш ккдьгрып тбсеНне окелш ж аткы зса— уйлескеп деген сол емес пе? Осыдан баска «уйлесуици» Ж уматай б!лгеп емес. Ж уматай болып жаралгалы, кэ- з;р жасы отыздыц алтауыпа ко.т'п отыр екен, ссы жасы- кыц 11зх;»}де «уйлесу» дегеид! б!лд1 ме екеа?! Уйлесу былай турсын, кызьа карап б!р ауыз сэз айтып керд1 ые експ?! Ж уматай уш ай катынсыз журдь Катыксызднкгын зары етт‘1... Bip кун! салбырап Сыздыктын касына барды: — Ж ай журм!с!ц, Ж уматай? — Жай емес кой... Не кылмакшы ем... нетш,— деп б!рсыпырара шейш ойын ашып айта алмай ту.рды. Сыздык Tycine калды: — Катын керек-ау, cipa,— деп кулш ед!. — Мен!п жайымды сен бклесщ Fofi,— деп Жуматай кулген тэр!зденш ыржиып конды. Сыздык жымындай туеш, элденеге кетерше сейледи — Рас, саган катын керек. Мен де бшмей журген жок ед1М. Б)рак, езщ дамылсыз 1здеп журген сон б!р ретш келт!рер деп унДемеп ед1м... Мешк 6ip балдызым бар, айда соган барайык! — Бойжеткен бе?. •— Бойжеткен... — Жездем келд|,— деп, талдырмаш караторы кыз уй- ден жупрш карсы шыкты. Сыздыктын иыгына асылын уйге юрпзбей эуреледк Кыздын эке-шешес1 де анкыл- дай мэз болып калды. — Рэш-жан, шэШщй кой. — Рэш-жан, erifuii ас!— деп кара кемш'р ycTi-ycTiHe бунрыкты берш жатыр. Рэш кул!п weypin 6apin де icrcr.i. Жумыс арасьшда жезделеп Сыздыктын касына келш, Ti3eciHe асыла отырды. — Саган онаша айтайын дегси б!р сэз!М бар ед!. — О не, жезде, осы жерде айтшы? 323

— Жайырак, айтармыи... Рош Ky.iiMcipen отарды да, Hyripin жумысына кеттй Сыздык Жуматайга карап: — Оиды бала, 1‘скер. Акылды. Муны алсац, катынга жарисыц,—дед!... — ...Bepi кел, Жуматай,— деп Сыздык Жуматайды коранын аузына алып барды.— Оне, кердщ бе, сиырла- рып байлап жатыр... Мен айттым: «Cai-ан куйеу ертш келд!м, сейлес, осыган ти!» — дед!'м... Варып сойлес. Икемге келер. Bip икемделсе, ар жаплн езш нетесш гой...— деп, Сыздык сыбырлап айтты да, Жуматайды ш к е кфп'зш, какпаны, жапты. Абажадай кен кора. Карацгы. Жулдыздай жылтырап эр жердеи коранын eciri кершедй Муй)здер1‘ еартылдап снырлардын суз!скеш естшедН Жуматай eciKTin алдын- да эл! тур. Не icTey керек?.. ...Кыз жылысып ecimte жакындады. Жуматайга тенш келш, ю'шкене турды да: — Бу к!м? — дед1. — Мен. — Негып турсыз? — Жай... Тагы турды. Екеу! карама карсы. Какпадан соуле Kipin тур. Екеушщ де бет ажарлары анык каршедь Жа- йылып (мткеи шырпыдай бет-аузы жун-жун больш, -ою- рейш Жуматай тур; караторы K93i кул!мдеп, талдап ©рген шашын аркасына бос салып, Жуматайдын бала- сындай больш Рэш тур... ...Корадан шыгуын андып тур екен, Сыздык ж е т т ке- — Йемене, сейлестщ бе? — дед:. — Сейлескен деген не, экесше жолыгып, канша мал алатьшын б1лсейШ1,— деп Жуматай кунк erri. — Байгус-ау, алдымен кызды у й рш у керек кой. Кыз кенбесе, экес1 бермейд1 foh... — Кыз копбейд| деген не?.. Алатын малына кел1с1п, кайтсен де сол кызды бугш койныма сал! — деп Жума­ тай, ©MipiHe 6ipiHuii рет жузш жылытып, жымын erri. ... Ертецше Жуматай мен Сыздык белш п, ауылына eKi баска кайтты. 1925

КУЛТАЙ БОЛЫО Алрашшл epi.vren eKi жыл отасып, epi елin, Култай же- cip калды. Epi елгенде Култайдыц колында 6ip ат, oip бузаулы сиыр, жазры, кыскы уй, салкамданран сайман калды. Култай осы уйдщ босарасын аттап юргеинен — Жумабай дейтш кайньщ бар деп еЫтетш, 6ipaK жузш scepin таныскан жок. Жецгсл1 болган екем-ау дсп Ж ума­ бай кайиысы 1здеп те келген жок. Арасы да оиы елеп сшуакытта аузына алмайды. Тек, кузге карай сорым ке- реккенде, ауылнай сбор жинап, акша тап деп кыскаида рана а расы алп Жумабайды !здсп барып, турган жылы- пыц енбекакысын алып, алдагы жылра тары шегелеп кетсд]’. Култай кейде осы кайнысы туралы ойланып: «Я1 аскан данышпан шырар, я дым бшмейтш милау шырар» дейтш. Kyiieyi елгем Култайга ие кебейдь Катыны бар тур- са да, «жакындарьшыц iniutaeri бой-басы тузу мен рой» дегендей боп, Б1'рмарамбет кырындап, Култайды езш е нкемдей бастады. Ата женшен тым жакын болмаса да, «Нурпешс авда- калды риза кылсам, маран керте болатьтн юм бар» деп катыны елген Эждерей мырза иемденд!. «Карындасым- ды сшкайсьща колжаулык кылмаймьш, алам дегешц ме- н1мсн сейлесш аласыц»— дегендей боп, Култайдыц елде- ri агасы д а келш жаралады... Жумабайды ecine алган, о да осы уйдщ 6ip адамы рой деген жан болсайшы... Абдол дейтш Култайдыц немере агасы мына Нурпс- Гйспен шек-карыны араласып жаткан адам. Hypnefiicriu eicmeciix баса атка мшген б в л л р к кой. Сондыктан, Не- 325

кеинщ нусдаганынан ол кайда кетсш, дарындасыи ЭжЬ герей мырзара демдеп, у т к е Klpicxi: — Аш-жаладаш болмайсык, езщ би, езщ таре бола- сын!..— дсид! Абдол дызыдтырып. Култай булардын муиысына ражаптакып: — Апырмау, осы уйдщ тары 6ip адамы бар емес пе ед'|?— десс: — Ойбай, атама, ол саран тек, емес, окымеп кун кере алмайсын,— деп Абдол без-без етед!. Култай абысыи-ажьшдарымеи сейлесш, Жумабай ту- ралы соз таргып керсе: — Ж уас бала ед!, ундемейтш ед1, бул елден кеткел! коп болды рой,— десед'1. Абдол арасы жылмандап, Эжшерен мырзага икемде- ген сайын Култай шалдая туссдь Абдолдын мадтаран се- 3i Култайга шаншу болып кадала бередн Култай кыз куншен де Абдолга дарсы болып ест! рой, Култайдык 6ipre ту'ысдан арасы бар едь Сол кезде одып журуни едн Култайды елердей жадсы керш, ж ас куш- нен баулып, хат та танура себеп болып c;(i, Ceftrin жур- гс!!де Абдол арасы Култайды 6ip кедейге бермекшп бо­ лып малый алып едь Арада Gipep жыл еткс-ннен кей:н: «Каталасыппыз, KyfieyiR кедей екен, жасы да дырыдка колin далган екен, Teri саран ол тен болмас, басда 6ipey табайыи» деп Абдол арасы сонда 6ip азгырып едн Элп Култайдып одып жургсн арасы буран дарсы тусш: «Бер- weciH бар ол кедейд1 неге оуре дыласын? Малый неге апасыц?» деп, Абдолдын муиысына дарсы тусш, «Осы жеpine бар, елмессщ; кунде б:р сатылатын мал емессщ гой»— деп Култайды yriiTcn едк Култай сол агасыныц демдеу1мен осы уйдщ босарасын аттап едн Луыл эцпмесшщ Ko6i Култай манында болып, дэмелн лердГн, саны куп сайын есе беретш болтан сон, Култай журттын 6ct!ii дайтара жауап бередк — EuiKiMiiiii Keperi жод, мен оз дайныма тиемш!— дсйдГ. Бэрскелде, idci екен, шанырарын бузбанын дед!- аУ>— -(Cj! кемп1р-шал жары риза болып далады. Мына датын Жумабаймен 6ip кун де отырмайды, мунда oi]> сыр болу керек,— деп, атдамжерлер ссшмаз- дп; керсетш, бастарын шайдасады. — Жсигесщ досамыз,— деп Жумабайды адам жн борщ шадыртса:

— Акысын бурын алып койрэн, кун!н толтырмай б а ­ ра алмайды,— деп Жумабайдыц кож асы барран kicihI тэлкек кылыпты. Жуыабай б!р ауыз сез антпастан кала 6epinxi. Кул- тай Жумабайды ж1бермеген байра 6ip ашуланса, басы- на билзп келмеге.ч Ж умабайга e:<i ашуланды. «Сосан кейленде мыяаларра ти;п кетсем кайтед!?» деп те сйла-i ды. BipaK, Жумабайды сыйлаганнан емес, sr-зсыаа, ау- ыл-аймактардын пысыктарьша срегескеннен, Култай бул ойдан аулак балды. Жумабайды Култай oai !здсп барды. LUerip кездк ур- кек бас сары ж ‘1пт ед!. Ундемейтш ынжык. момын едЬ Култай взш таныстырып, сейлесш турын, ауыр кур- СШД1. — Байым болса елдп Bip уйде жалрызбын, кайнымды босатып алура келдзм,— дед1 Култай 6afiFa. Кызыл шырайлы келген жап-жас эйел. Cesi М1‘рд1к орындай. Мундай эйелд|‘к байы елее, аксакалдьщ мура- лы бе-pin, катын алам деген мырзалар 6ip шабылып ка- лар болар едк Журттыц оси эдетше барынбай, «адам- дыкка сэи ж ок кайнысьш» !здеп жургеш адам тан ка- ларлык жумыс-ау»— деп, бай 6ip ауыз евзге келместеп Жумабайды босатып Ж1бердк — Ceniu ниет1н арам, соныц жылтырарац бетш кар- ген сон малайынды босатып отырсын,— деп, байды бой- oiuiecl бурумен балды. Култай Жумабаймен косылды да, шаруашылырьш ic- теп, кеп кедейдщ 6ipi боп журе бердь Ешюмге колжау- лык та болмады, ецшмн!ц тэлкегш де кетермедь «Мына жаманды байым бар деп отырады дейсщ бе, осынын ез|‘ Ж1Г1тш1Л1‘ктен кур емес шырар» деп кыцыр- жактарандардын талайынын месел! кайтыс болды... TeHKepic бочраннан кейш Култайдын баяин окыгаи атасы ел аралал журш, осы ауы лга тап бола кегп. Bipin- 6ipi каргенше eaeyi де жаман куанды. Атасы коммунист екен. Жауапты орында екси. Култайга б1’рсыпыра ю'тап- тар б е р т Kerri. Содан был ай Култайга тус-тусынан га- зет-журнал келin жататын болды. Култай уйде отырып соны окумен болады. Касымжан сиякты ауылдыц хат танитындары Култайдын уй;н жаралап: — Келш шырарым, жанада келгеи газет! н бар ма, уйге апарып окиын,— дейт!п болды. Кейде Ж умабай жумыстан келш, тесегшщ устШде 327

узынынан сулап жатса, уй туйт!гш б т р е салып, Култай опы жаралайды: — Ш арш ап келдщ бе? Мен де баратын ем, апармаган е?Лц гой... ©леи тындапсыц ба, елен окиыи,— дойди Ж умабай, «тьщдаймьш, тындамаймын» дсп жауап бермей, ыржиып кудш, ж ата береди Жумабайдын бул мшезше Култай эбдеп уйрешп болган гой, соидыктан о да кектемей, штабын окуга шршедй Kopmi уйдс Ыбрайым шал бар. Кггап соз)'не кумар-ак. Ж умабай жодта келшге келш кггап оды деуге уялады. Ж умабай келсе, ш'тап бас- талып одылса, кул1мс1реп Ыбекен де жетедь Kopiiii-ко- лацньщ бозбалалары да жиналады. — Эй, Мэкен, мында кел, олен. тында,— десе от алып жатдан Мэкен: — Сендерден бурын тындагамыз,— деп, куледь Адтам деген б:'р жылман 6ip-eKi жылдан 6cpi, Жума- баймен курдас болып шыгып, осы уйд1 жагалайтын бол- ды. Жумыспен журш •ел араласа, бул уйге сокпай кет- пейд!. Курдаспын дсп Култаймен д е ойнайды. — Осыдан сайлау болса ма, сеш ауылнай сайлатар- мын-ау,— деГад Адтам тэлдедтеп. — Meiri дайтес!цдер, эк!мдж ездерще жетсе болмай ма,— денд1 Култай эзшдеп. Ауылдыд кенес сайлау болранда Актам жораргы сезш шыньгмен орындамакшы болып жабысып ед1, журт оны бет бактырмады. — Актамнык не ушш жан салып жургенш б1лем1з,— деп ездершше бал ашкандар д а болды. Култай ауылнай болмаганмен сельсовет Myuieci болып сайланды, болыстык кенес съезше бк!л болып erri. Dip- ыаганбет, Эжшерейлер Tipi болып оран етшзетш емес едк Ойелден 6ipey болсын дсп сайлаушы ж т т куштеп ж1бер- гендей болды. Байкаска мен Нуррожа осы сайлауда болыстыкка та- ласып, ел eKi жне боп, eid жарын колтыктап турран. Кул- тайдын ауылнайы Нуркожа жарында. Болыстык сайлау орыс поселкеспгде болып, eiri партия ел калаиын ек! жа- гын алып, 6ipiHe-6ipi жансыз салу, сез тарту, болыстык съездin е к ш н е таласу сиякты жумыс шегшен асЫп кызып турран. Ei<i жары куш in тендессе, Нуркожа жары басым секьпденсдь Ашык куреске Tycin Иуркожадан жешлу Бай- каскара ел1м емес пе, сондыктан ол, Нуркожадап бурын кайлара к|'рдй

— Болыстыкты Култай келШге байлаймыз, 8-ауыл 6i3re косылсын,— деп, ол Kici салды. Сепзш пп ауылдан сайланган 6 ею лдщ бастыры Эжше- рей мырза. Э ж 1герейд1 бас кып, баскасын белпс!з адам- дардан сайларан. Сол «б е л п а з адамдардын» йшнде Кул­ тай да бар. Булар, елдш ойлауынша, Эж!герей кайда болса, сонда болуы керек. Байкасканын усынысын еаткенде, Эжнерей мырза сы­ на к кып кулдк — Катынра кушм1’з тускендей болган ж ок, ол мазагы- на wire алмаймыз,— дедй Б 1рак, 6-шынык баска ею лдершщ арасынан куцюл шырарушы болды: — Ау, мунымыздын кандай жен! бар? Болыстыкты 6eperin болса, неге ала коймаймыз?.. Актам 6ip жарынан астасып, толкып турран ек!лдерд1 yfipwrrin барады. — Кенбесе, Эж|'герей Kerin огырсын. Бесеущ тутас косылсап, Култайды сайлаймыз д а шырарамыз! — дей- д! ол. 6к1лдерд!н ш ш д е Д осакай дейтш ш алдау Kici бар. Эжкерейден бел]нее, eimiri баскаратын осы сею'лд!. — Балалар, Нуркожаны болыс кып сайларанда не максатымыз бггед1? Нуркожадан керген жэксылырымыз шамалы ед| рой... Кел'шд! сайлайтыны рас болса, осыпан кссылып-ак кетсек!.. Толки «еле Досекен бастаган бес еюл Байкасканын жарына шыкты. Болыстыкты Култайга берш, кандидат- тыгын Бай каска жагы алмакшы болды. «Осымен сайлауды етшзейж. Эйел кайдан болыс бол- сын, icri кандидаты колрэ алады рой — дегш -Mic» — до- ген де хабар тарап жатты. Дегенмен сол сайлауда Култай болыстыкка аталып шыкты. Бекбосын дейп'н, аздап орысша окыраны бар, 6ip пысык Култайдык кандидаты болды. Култай icTi алмакшы болып кенсеге келсе, бурынры болыс — Дуйсенбай дейтш «ел акасыэ елше журш кс- ТШТК «Icri сурап келуип болса, бере береш » деп хатшысына тапсырыпты. Култайдык орынбасары — Бекбосын хатшыдан icri алып, болыстыкты езш е икемдеп барады. Болыстык кен­ сеге тус-тусынан акылып ж аткан журт. Сол кептщ 6ipi

сияктанып Бекбосынныц столынын бурышында Култай eui кундей жайдан-жайга отырды да койды. Неге отыр- сын? — деп Бекбосын да сурамады. Кслген киллер: «Бо- лысымыздын Typi мынау ма?» деген сскйвд боп жымын- дап кулшедь «Не 1стеу керек?..»— деген сурау eivi кундей Култай- дыц басыи катырды. Осы «эуреншикке» ки'ккешне екшг бастады. Осыран LniKTipyre себеп болтан Актамды да KapFan алды... Bip жас жгпт болыстык кенсеге келд1 де, Култайды сурап, танысты. Жумыстын калан ж у р т жаткандырьш сырттан карап, бакыларан снякты болды. Сойлеспекин боп онаша алып шыкты. «Ойы бузык 6ipey-ay, не айтар екен, керешн» деп, Култайдьщ OFaH да ашуы келдь Bip- ак, бул ж т т , Култай ойлагандай «бузык» болмады, бул — болыстык партия комитетшщ хатшысы болып шыкты. — Каладан тунде кслш ем. Слздш сайланряныкызды естш ем. Смарул шздщ араныз екен рой, о да тапсырып Ж|'берт ед1,— дед! алri жхпт. Смагулдын атын есп'генде Култай жылап Ж1'бергендей болды. Култай осындай талып турранда, Смарул касьшда болса, бэрi11 тусшд|‘рш, жумысыи жендеп 6epin, жеага салып берер cvii-ay... Волком хатшысы кеп сейлестк Не icrey керек, жу- мьгеты калам баскару керек, сонык бэрш айтып бердй Будан былай да барлык жумысына басшылык :стсп оты- ратыпдырын айтты. Култай куанып, тасып Kerri. Осы каркынмен кенсесше барды. Б|рсыпыра жуандар, пысык- тар Бекбосынды ортара алып, арыздарын айтысып жатыр ед:. Болыстык бурынры хатшысы, уры иттей жылмандан, Бекбосынка лойек боп жур. — Хатшы жолдас, мен сараи жумыс тапсырайын,— дед1 оны шакьфып алып:— Bipiimii маран осы белмеге стол койып 6epini3, eKiiiiui — Дуйсенбайды шакыртыцыз, кслш icTi тапсырсыи; yuiiniui — Kaaipri сагаттан бастап маран кол койдырман 6ip карал женелтуий болмацыз!.. «Мынауыц калай?» дегендей боп, хатшы жалтактап кпрады- Бекбосын кызаракдап, кысылып я.. “ ,с алынды гой, iCTefl берем1з гой,— дед! ол куднл- — IcTi ал дсп, мен Ызге тапсыркам жок. Жазу-сызу-

сыз icTi алып, Дуйсенбайдыц былырын мойныма жуктей алмай'.!ын, тез шакырт!— дед! хатшыра. Бекбосын, томен карап, кагазын шукылаумен болды. Арыз айта келген жуандар бул екеушщ кансысы бастык екешн б\\ле алмай састы. — Солай, Рака, тары 61'рде сорьщыз, реттеп берер- г.нз,— дед! Бекбосын алдында отырран uicire. «Осынын жумысын саран реттетсем бе?» дегендей боп Култай огаи ашулы турде карады. Култайдын болыс болган хабары елге нешетурл! ку- былып тарады. Нешетурлi есек жалтанды. — Бекбосын мен Актамныц сайлаттырып жургеш ке- ршедк куларра ермек керек кой,— деп кулютк Култай болыс боп, ic баскарады деп еншм ойына да алран жок, бэршш де коз TiKKeHi Бекбосын болды. — Пысык бала рой, жумысты денгелетш кетед! рой,— десть Б!рак, Бекбосынга жумысын штетш алмак!ны болып cciiin, кенсеге келгендер eKiHmi куйге кездесть Теменп' жаулыкты басына тумшалап орап, KaFasFa уш'ле Tycin, Кызыл шырайлы эйел отыр. Тап тусындагы уйдщ кабыр- гасын тепсшен алдырып Ленишпн суретш ш пть КозЬг- flipiic киген бурыл шашты хатшы 6ip каразды жазып окслш, кол койыкыз десе элг1 эйел каразды окып, каба- рын туйе Tycin: — Бул казакшылыкты кашан коясыз, 6ip айткан сон болды гой,— деп кол коюдын орнына караздын 6eTin сы- зып-сь;зып тастады. Караздын беп'н сызып жаткан калам хатшыньщ 6erin сызып жатканмен б1'рдей болды... Арызшы Kici кайтерш бишей б|‘рсыпыра турып, 6ip кезде борш'н колтырына кысып, столга жакындай Tycin, арызын усынды. Култай, салкын жузбен арызын окыды да, кабарын туйе Tycin, арызшыныц бетше карал алды; — Токалынызды малайыныз экеткен рой. — Сейтш, арыз 6epin отырраны... Басынып... Слзден б5р жзрде.м болмаса... Тентектщ езш тыйып устамаса- ныз... — Неше жыл турран малай ел1? — Онбай, сураманыз, бала куннен колымда оскен. 0 3 iM ocipin адам катарына косып ем. «Жаман адамды асырасан, аузы-мурнынды кан кылар» деп... Кормейсш бе...—деп арызшы шын Myconip турге Kipin сейледь 14' 331

— Жаксы, уй!Н13ге барьщыз. Топазыи кетое, эйелге бостандык,. Малaftын. алса, 6 ip in -6 ip i унаткан шьнар. Буйым экетсе, атыкды Minin кетсе, саган сщгсн енбеп бар... B ip aK , кате ютеген екен, сот аркылы ениплерш тугел алу керек e.ai,— дед1 Култай. Арызшы шал, етше 6i3 сугып алгаидай боп umtipxe- nin KeftiH шегше бердк Култайдын кенст жогарылап^ ксткси! — Жумабайга ауыр тид|; уйде жалгыз калды; Култай сияктанып муны кутетш адам болмай калды. — BaftFyc-ay, сен дс елмсс ка.мынлы :сте, одан, енд|. саган асгтандапл булт жуык кой,— деп жецгелср1 Жума- байдын «кайгысына» ортактасатын болды. Bip кун! ауылнай келin, Жумабайга: — CeHi болыс шакыртып жатыр,— дедь Жумабайдын iteai адырайып к е т . Антурган болыс шакырады демей-ак, Култай шакырады десс кайтет1м Жумабай барды. Квк тебе.и' агаш уй болыстын кек- ceci, Журеп дуреiл кагып, Жумабай кепке шеШн кiруге бата алмай, еактен сыгалаумен болды. Култайдын уетш- де таза кшм, колында калам-караз. Жетшшшщ ауыд- найы Kipiri ед1, ел шшде атагы бар тэуйр-ак ж 1пт кой, Култай соны бурш ала женелдк — Айтатындарын eTipiK, 1стейтшдерщ подлог, сейяп стырып KenoeHiH ауылнайы болм аксын!— деп... Bip рет eciK ашылганда, Култайдын квз( Жумабайга Tycin кетш: — Эй, негып турсын. K ip!— деп, дауыстады. Жумабай состиыдкырап кipin ед1, Култай кулшЫрел жаныидагы столFa отыргызды: — Ал, дети сау ма? Жудеген жоксын ба? К е ш т кел- ciii деп ем гой, бура-тала келдщ б е?— дейд!. Мандайынан тер буршактаган жетшшшпт ауылнайы, эшейпндс Жумабайды кезге 1лмссе де, тап сол жерде «Жумабай болмаган екем»— деп, куидедй 1925

Зылика бугш кедшаз, кешлаз болганда, жайшылык- тарыдай емес, 6yrin езгеше: eni кашыи, жак, жуш урпшп, 6epeKeci кетш огыр. Не icrefiriHiH, не icren отырранын e3i де бммейтш секйтдй Кол сандьгрын алдына алып ашка- нина едэу1р уакыт болды. Сандырында кептен жиналып кокырсыган матанык кикымын, суыртпарын, шираткан ж1бш элденешё рет актарды. Осыларды о баста неге ар- нап жирандары есше Tycri: мына Dip киыкша сисаны, осындайдан курастырып, 6ip жасар баласы Бакытка кайлен Tirin бергел1 жиып жур едЦ мына Gipey ад жштщ калдырын — кызы ¥лпага кейлек тжкендей болса, ereriH каюра керек болар деп сактап жур едк Кокырсыран ку- радтыд эркайсысынын езше орны бар, булар — сарымай­ дан сактап, жиып журген мулкь Енд1 осыиын 6api текке калатын сеюлденш кершедь Неге олай? Ce6e6i не? Ко­ кырсыран куракты жиыстырып, Бакытка кейлек Tirin берем десе, карсы келт отырран 6ipey бар ма? Келшшск болып тускенше биыл торызыншы жыл екен, содан 6epi терт курсак кетердд EKeyi елдд Tipi калганы ¥лпа мен Бакыт. ¥лпа биыл 7 де, Бакыт 6ip жаска жака толды. Осы eKi бала, калай тарбиелеймш десе де, Зыликанын срк1нде емес пе? Элде, байы Карымсах кесе тусе ме екен? Зыликага epix бермей, еркект1к кылып, кокырандай бере ме екен? Bipax, олай деуге жеш келмейдк Карымсактан момын жок. Карымсах, еткен eMipine, Зыликага мынауыц Tepic деп керген адам емес. Зылика келшшек болып тус- кеннен 63iH epiKTi санаран. Оны журт екггурл| жорушы едп Зыликанын yfti —орта дэулетп' уй; Карымсахтын 333

уй'ш баста тец Kopin кыз бсрсе де, артынан бул кедейле- шп калган; Зылмка Карымсактын келен кут'нде келт тусть EKiiinii себеп — журттыц жоруынша, бул 3i.iaipe- ri — Зылика жасыида ажарлы едь Лжарлы эйелд! бозбалалар жагалап «тэу!р аПсл екси» деген атты та?а- тын эдет1 рой. Зылика муны жас кужнде сезбеген секи- денсе де, келжшек болып тускен сон ойлана бастады — Тэкен ауылыныц royip деген ж!г1ттер!-ак ксздескен самыч Шп-карып Зыликаныц ойьш терендете тусущ! едь Баска эйелдерге Караганда Зылика оркin есть Зылк- канын жайдарылыгына, ерюшигше карап, сырт олы «бот- балашылыктан» сау емес деп жорушы едь Dipr.K. Зылика намысына Kip ксд-преди KiM кершгенге колжаулык «мз­ ды —деп, Карымсак ойлап кергсн емес едь Ендеше, Зыликаны кещлЫзджке салушы KiM? KisiHia тШ тид|? Юмнен жэб!р корд;'? Бул сурауларка Зылика­ ныц ез! де жауап бере алманды, жауап !здеген дс жок, осы сурауларды шеил'п алудын KcpeKxiriif cii.iaran да Сопактау келген жер ундш ортасын белу ушш салгаа узынша пеш бар. Сол пештщ жанында жулмалангаи ку- рым кшздщ TeciriHeH шепт! суырып, Бакыт ойнап отыр. Kiпшене колы тырбиып, уысына CHFaH 6ip-eni шепть сыр- рауылды сыидыргандай кылып, сындырады. Терезенщ ка- 3iйен тускен кун саулес1 Бакыттын бетшен cyfiin, еркелс- Tin ойнаткаидай болады. Щашы жалбырап, ¥лпа куыршак icren отыр едь шеп- пен ойнап отырган Бакыт ¥лпанын кояындаты куыршак- ты Kepin, кызыкты. «Мэм, мэм!..» деп колын созып сурая сд|\", ¥лпа оран бере коймады. Бакыт ызаланып жылап жгёердь — Эже, эже!—дед! Улла. Терец ойра шомып отырган Зылика, уйкыдан оянран ю'сьдей, басын кетерш алды: байбала.м салып, еркелел, жылап отырган Бакытты керд|; ei<i бс;гi томпиып кез1нсн болар-болмас жас шыгып, Зылицага карай ецбектеп ке- ле жатыр едь ¥лпа еркелсй карап: — Эже! Куыршарыма кейлек 5степ 6epefiiH, ана 6ip сисацнан берест бе?—дедь Еркелеп кул!п отырган Улпаны керген сон, eripiK байбалам салып, ожесше наз кылгалы, жылап келе жат- кан Бакытты кергсн сон, Зыликаныц журеп' елж1'рейш 334

дел! б!лем, ауыр курандк ©з-езшен ызаланып, жылап ж!берд!:. — Кудай-ау, осы пэлеге мещ салралы журген ki'm? Мен педен аздым? Маран не картд!? Бакытжаиды кай- тем? ¥лпаны кайтем?! Енбектеп келген Бакыт мамалап бауырына к!рд!. ¥лпа куыршагын тастай 6epin, эжес!н!н жыдяраныпан корыкк.андай состнынкырап турды да, иырынап асыла ОТЬфДЫ. — Эже, карным ашты!— дедк II Сары, Кэр|бай, Жамак— ушеу!, Сарынын шомыныц ьд жатындагы курток карта отырып, кенеске к!рдь Gcipecc, Жамак, KyniciHin жарасын жогары тамаи кетере туеш, макал-такпарын араластыра, созд| желд!рт!п со- рып отыр. Кэрiбай квп ундемебд!. Жамакгын ceslue ыр- залык б!лд1ргендей окта-санда басын изей туеш, кул!мс!- реп дана кояды. Сары катты нарды таярымен турткьлеп отырып, 61'рдеме айтып кул1ма'реп ед!, Жамак win ала Жвнёлдк — Сары, сенщ свз1н ек1ушты болып отыр. Кэрiбай да б!р елдщ адамы, сен де осы елдп( ж!пт арасысын. Сен! басып кететш, сенщ сез!ннен шыратын Карымбайда к!м бар?! Баска сез!цд! койып, «>KecipiMe кнмам кышып отыр» десен, 6 i3 сэзд! элдекашан дорарамыз рой. — >KecipiM,ii, бермеймш десем, м еш к aiiiyFa да какым бар. К ар ы м бай тукы м ы н ы н намы сы н мен !здсмегенде Ki.vi !здебдк.. OipaK, Meni кам ай бергенше, вздерниц де колга алуларын керек ед!‘,— деп Сар ы кул!мс!ред!. — Ой, курып кал, кулкынынды алга сала сейлейтш эдет!д-ау. — Мен Кэр!байдап убренгем. Б иы лры Ултарактыи ке- л!н!н ала баррандакыны, мен умытам ба еке.м! Кэр!бай да, ка-ка, ка!.. лап кулдк Жамак Бейсенбай- дын болыс кез!ндеп‘ сек!ртпе кулюеше салды. — Ал енд!, ceiiin деген!и-ак болсын, ашып айтшы! — М ен neciH айтайын. © з басым ешнэрсе дэметпей- 1ак кояпын. ApaFa журет!н ж т т т е р бар, эк|‘мдер м!з бар, олардын сы багасы н толы ктырм ай болм айды рой. О сы кунп зам аннын тур!и ездерщ бш есшдер, 6ipeyfli-6ipey андып, атка Minreii ж М т т ш аярынан ш а л ы п кул атк апш а

асык. Солай болFaи соч, олардын ецбепн багаламай болмайды рой... — 0к1м деп, сенен дэме кылатын бул елде эк!м бар ма? Жантайдын баласыи ез колыпнаи ауылнай койып отырсыц. Кезд! 6ip алартканда жым болатындарынды алFa экелш тартпай-ак койшы!.. Жамактын тукырта сейлегенш Сары унатпады. Bi- реудщ дэулетш, бакытын мешшкгенс сейлсген адамнан лгек KepepiM жок деп, Сары езшше, фалсапа соратьш. Лтка Miну, елге бас болу, Сарынын ойынша, окай жумыс емес. Елдщ «шч жаксылары» ел аралаи шыкса, «адам болган ж т т ед!» деп осынын ушне келт туссдн Конах келген сон шырын болатыны eui бастан белгШ. Азряш малды сатып, соя берсе, ертенг! кун! кедеплешп калса, Сарынын сез!н к!м тындамакшы? Табысыиын да csui ке- Min жур, 21— 22 жылдардагыдаГг билin айтып олжа tyci- Esrin, урлыктын ерб)'ген замаиы емес. Елде дау шамали, ipen-саран болрандары, Сарынын алдына келмей, сот­ ка тура тартатын болып жур. Bipen-capaii ержеткен эП- ел балалар «кутты жерпге» элдекашаи кондырылган. Жас эйелдердш де осы калай деге1п аударыстырылып, «мушел! шапанды» Сарыра кипзген... Сарынын актых азыктарыныц 6ipi осы болып отыр. Сондыктан будан утылмау жагына Сары аянбай куш салды Жамак opi-6epi арбасып бэсенс1геи сон, тулк1 тымагы- нын куланын кетере туст, сулу муртты 6ipep сипап алып, Кзр1'бай сейледн KapiCaii Сарыга жаО айтуга Ki- picTi. — Сенен жасыратын сыр жок, мен осы катынды ал- ганда, баска зар болраннан алралы отыррап жокпын, «ерепскен жерде елтп калу керек» деп езш айтпакшы, 6ip ерепспен болып отыррап ic кой. Узде бергеи езш едщ. Bip |'ске бел байларан сон шырыииан кашура бапя ма, азды-кепт1 малым бар, мен колыцды какпайыи, мы- нау мынаран керек деп жумса да, жумысгы 6iTipin бер... Сары ажарланып сала бердн Жымындап Жамакка карады. — Эй, Жамак-ай, аброй алмай-ак елдщ-ау! Осы сез- Д| манадан Ctpi сен айтсан рой, абройын аласын да ке- Tecin... Жамак ©Tipiit кулгеп болып, шакшара жармасты. Са­ ры, албарындакы малайын жумсап, Коржынтайлы ша- кыртып алды. Тертбак, келген толыктау кара Ж1'пт, бел-

беуд1 Kei<iperiHe таман буынып, адамсып келш отырды. Сары оган устшдш кезбен карай, буйрык есебшде сез айтты: — Мына юалердщ жумысын б тр ! — Бтргенде... Калай болар екен, езшш айнуы да — Айныганда не дещц? — Не десш, эйелдш ce3i белгш емес пе: «Кврмеген- бЬшеген адамына не деп барамын, ен аррысы жузш де кэргешм жок!»—дейдй — Ой, raftipi, сол айныган болушы ма ед1. Жузш бар- ган соц каре жатар. Бупннен калдырмай жумысын 6irip! — Кайдам, Кэрекеннщ e6i б1пед1,— деп Коржынтай кулдь Бэр! де жымындасты. — BapFan сок байбиие боласын, улде мен булдеге оранасын — деп сора борсейип, азбайтык эйел болушы ма ед| тэй/pl?!— деп Жамак пысыктап койрап балды... ш ...Карымсак пен Зылика екеу! —yiiiniii касындары шыннын басында тур екен. Карымсактыц ойына баяры KiriT куш, ж т т кезшдег! Зыликара урын барраны тус- т!... Катындар Зылнканы алып келген екен, ынтык болып журген Карымсак бекебайын ашып, Зыликанын кызыл шырайлы жузш, мелдфегеи кара кезш 6ipinmi рет сол жерде керш едь.. Кептщ кезшше ашылып сейлесе алма- ган сон, Зыликанын ымдауымен eKeyi тыска шырып, Кайболдыи уйпп’к тусындары терец жардыц басына ба- рып турран... Жазгытургы маужыраран тун; жацада тасып, каркыны басылын жетпеген езен сарылдап, кур!л- деп тынык тунд|' езшше тербетш турран сиякты... Ай жар- кырап булттан шырып, жарык сэулесш Зыликаиыц бе- тше сепкенде, Карымсак Зыликаны айдан да сулу екен деп ойлайды... Зылика буралып, Карымсакка жакындай Tycin ыстык леб!мен боны» epTin, унЫз рана турады... Сол кундер еске тускендей болады... Еске тусед! де, ер- KiH алып бнлеп, Карымсак Зыликара бурылран сешл- декедь.. Зыликаны езше карап тарга берем легенде, эл- дек!м арт жарьшан келin HTepin ип'бергендей болды... Карымсак жардан омаката кулап, басын KeTepin алса, ирендеген 6ipey Зыликаны колынан устап, дедектетш экстщ барады!., Элдекайдан ¥лпанын «эже!» дегеи ой- 837

байы, Бакыттыц «мамалагап!» жылпуы сстЬгсндей бо- лады... Карымсак, кунin кетш, опбанди салады: - Зылика, Зылика! 0 з даусьшан ©ai шошып оянды. Бул Tyci екен. Уидщ iuii тастай карангы. BeciKTeri Бакыт шырылдап жылап жатыр. Bcci'kkc таяу жаткам Улпа «ожолсп!» ынырсып жатыр... Шошып oaHFan ку!Н, тулабоны калтырап, не екешн бктмей, Карымсак аз-кем отырды. 1яр кездс eciii жпган- дан болып, Зыликаиы оятура KipicTi. — Эй, катын, тур деймш! Иырынан K03Fan оятайын легенде, созгаи колы жас- тыкка тид|. Бойы, элденеге, муздап сала бердь УЙкыла кез1меи кайта сипалаганда, кадтыраган колы жылап жаткан Бакыттын бетше тши. Беснстщ бот жапкышы ашык, жана рана е.\\и’зген адам сеюлдй — Ой,. Зылмка деймш, кайдасыц? Ынырсып жаткан Улпа урпш'п басын кетердь Beciri- niii бас жарынан жоргалап, кейш экеанщ коннына Kipai- — Карарым, вжен кайда?! — Эжем, эжем!— деп, Улпа жан-жагына каранды. — Зылика! Зылика!..— деп Карымсак айкайды сал- ды. «Зжелсп» Улпа кемсендед!, «мамалап» Бакыт шын- гырдьт. Yrueyi косылып, уйд1 басына кетердь.. Далага шырып кетсй ме екен,— деп Карымсак баста домелеигеп сеюлденсе де, узап кеткен сон, кауып удей бастады. Апырмау, кайда кетпек? Ашу, аразы болран смес. Ашуланбак тупл, бугшп тун —Зыликаныц ©Mi- j>iыде жайдары болган тутнщ 6ip i: iHipjeii отырып, ¥л- паиыи квнлегнг жамады; Бакытка курастырып квнлек TiKTi; Карымсактын еск! тонын бурпштеп, книге жарай- тыи етн! бсрд|'„. Жататын кез болган соц, Бакытты шо- мылдырып бабьжа келтфш бвлеп, кайта-кайта суйдь Тисокке жаткан сон, Зыликаныц жайдарылырынан дэме- .Tciiin, Карымсак жакыиырак. жатып ед!, бурынрыдай «о[н, oiiuaii, шаршап жатырмын» деп жнрылмай, кайта, Ш1 до жакьшднп туст, кушакка кушак айкасып жатты... Fn теш ■ ' Т Г - . к''!!К'^1а жаман ой бар дсп ni,M ойлар? Каиша оВтаса да бул жумбакты Карымсак шеше ала- тыи смес. Дилана шырып |здеШи лесе, «экелеп» жа-

Шам жакты. Уй жары:; болтай сон сезж мулде ул- гайды: Зыликаныц Kynici, бексбайы жок; жалма-жан жастыктын; астын карап ед:, киш журген шапаны да жок!.. Бip сумдыктын болтанын журек сездк Б1рак кан- дай eKeHin айырып б|‘лерлж шама жок. Шарылдап жы- лап жаткан Бакытты бесжтен шешш алып, баурына басты. Шашы yprinin, ypefii ушып, ¥лпа экес!шц Ti3eciHe жабысты. IHasiFa тент отырган Kyfii, сакалына суы сор- талап, Карымсак жылады. Yiiieyi де, э дегенше, кэрштпс куйге TycTi де калды... Таи атып, уйге сэуле Kipe бастады. Бакытты Улпага 6epin, эжевд1 шакырып келейш деп алдап, Карымсак, 13- деуге шыкпакшы болды, эжес!н шакырып келем дегенге Улпа куанып, Бакытты ойиатуFa Kipicri. Карымсак шыккан Kyfti йпсшщ уйше карай жупрдь Келий тацмен турып, nemiHin моржасын ашып жур екен. Тымырсык аязды кыстын таны, жылы уйден шыккан адамнын бетш жалап, карытып барады. — Келш шырарым, б!зд;ц катынды кердщ бе? — Жок, ойбай! — Ендеше, катыи жок!.. Келпп шокан етш сэлем eTin болып, аузын сылп ет- К1зди — Бэт'фой, сумдык болмаса nri ед'1, кеше кешке Тас- бакамен ауызы жабысып, сайлесу! жаман едП —дедн Карымсак одан жаман урсй болып, аяры-аяяына жук- пан, букйт ауылды кезт шыкты. Керген-б1лген жан бол- мады. Эбден талган сон, ат аркасыиа мшген Ж1'г(т ед!, 6ip шарасын осы таппас па екен,— дегендей жуп'рщ Са- рынын уйше барды. Сары тесеп'нде жатыр екен, басын квгермей, жатка н Kyfii ыцырсып, кеШдк — MaFan не кыл дейсщ? Мен сендердщ катындарына бакташы болам ба?! Жел!ккен эйел турушы ма ед!, ка- sip «словоданын» заманы, ез катыным кетем десе де, ус- тап турар жайым жок,— дедк Талып барган Карымсакка — Сарынын c©3i ©цбецнен агып ж^бергенмен б1рдей болды. Сакалына жабыскан кэздщ жасы сауыс болып катып, 1лгер1 баскан аягы кегпн кеп'п, салбырап унше келдь Кинкеле Kynicin Kuin жарбнып, лапастын алдында Улпа эжесш кут!п тур едк Зкесше жаутандап карады: — Экс, ажем келе ме? 339

Карымсактын кезшен буртжтеген жас ыршып шы- гыпК, батеты1нн-кжаулыашп тжарурже ибнеарлдыьп калган екен, ес.жтен K.ip.in барган ынгайда, «мамалап!» жылап, долга турмай безек каккан Бакытгы кард!. Kapin бодрая балаларды кемшрлер щуаркеп: — Мусзшрлер-ай, кайтсын, эжесшш жолы баска гой!— деп олар да квздерше жас алды... Кыска тоны каудыран, суыкка тонып жаурап, жак жуш ypiiHin, ашан жузд! кедген 6ip эйел сиырдыц кора- сын тазалап жур. Жумыска мойыядамагандыры, жумыс- ты кен1лден1п icreNiercHfliri iciiieH де кврппп тур, б!рден 6lripin тастайтын жумысты, сылтау кылып кун оздыра- йын деген гаегдей, унемдеп (стен жур. Кппкене жургеннен кейпн, курение суйенш, демш алады. Дем алса, орды кер- неген киял шарыктап, алденелерд! ecine туаредь вткен- деп мен Kaeipri кунд1 салыстыра бастаса, взшен-вз! му жшш, ыстык жас кезден тимей-тимей кетедн Бул — Зылика ед1, Карымсактын Зыликасы! Карым- сак сасып, ¥лпа мен Бакыг жылап yftai басына кетерген .туш, Зылика Карымсактын жылы койнынан шырып, кер- меген-бьлметен 6ipeyaiH соныяа ерген. Неге ерд1, не муны бар, жилатып тастап кеткендей Карымсактын не жа- зыгы бар? Бул — Зыликаныя эл! кунг! шешпеген жумба- гы. Бастап, «алтын босагасын» аттап шыккан туШ де, бул жумбак шешшмеген едк Су тубше кетш бара ма. эл- де адам кермеген 6ip бакыгка кездесе ме — бул Зылика- га карацгы ель.. Ендеше, ушн, байын, !шшен шыккан баласын тастап. елеске epin neci бар ед!?.. Курекке таяныл турды дегенше Зыликаны айналды- ратыи осы ойлар. Бул ойды Зылика тэуг! уй!нен шыккан туш-ак ойлаган. Сумдыктык басы Коржынтайдан гой. Коржынтай Зыликага беле ecenTi ж т т . Баскадан repi, Коржыитай, Зыликаны жакын тартып журген сон, кез келгенде ашык шыраймен ззьидесш, Зылика да оны алые кере коймайтын. Алые кермегенмен де, Коржынтайдын жетегше ере кете коймайтын ед!. Зылика келшшек болып тускел! Коржынтай нелерд! айтпады: Карымсакты жа- мандап, Зыликаныц кец!л!н содан суытуга жан салды. Елдеп бозбалаларды, бозбалалардын пш'ндег) Эбднпн 340

баласы cexLui мырзаларды мактап, араг-а женге болры- сы да кслдк «Жас кунде бозбалашылык 1стеуден кешл- д! нэрсг жок.» дсп кызыктырып та керд). BipaK Зылнка о:ныц бтш е де елшкен емес. Коржынтай, кейде ашула- кыл: «Журттык катындарынын бзршщ тамыры бар, осы саран бгткен кай оулиелгк?!» дегеиде, «Bip кундшсе кы- аыга алмаймыи!» деп Зылнка кыска рана жауап берушi Возбалашылыкка кенд|'ре алмаран сон, Коржынтай содры 6ip ei<i жылдан 6epi, OMipaiK жолдас болатындар- айтып айналдыра бастаран. Сонын шшдеп Зылика- га коп айтканы— Kspi6aii. Кор1байды — журт арасы, ас- к.пи бай, катыкы елген бойдак— деп суреттеген. «Саган сыртыциан Fainь;к, болып жур» деген создерге шей'.н айт- нам. Bip кун1, Карымсак уйде жокта, Коржынтай тунде кедin сятып, Кор.'бай тыста кутш тур деп айткан бола- тын. «Мен ешю'мге вдлжаулык, бола алмаймын!»— дел Зылнка уйшен к\\'ып шыгып едй Кэр!байдьщ данкына да, байлырына да кызыккандык nimin Зыликада болтан емес... Ойтседе, неге екешн e3i де б!л»ейд2, сонры кезде б;р бглпЫз куш итермелеп, осыпан кон деген сиякты бол- ды. Кашан да болса Карымсактан айрылып, бетен 6ipey- ге катын болып тию Miидет сеюлдендй.. Зылнка 6ip табаниа шешн, болады — болмайды деп узде бер.честен келсе дс, пак, кашатын Kyui кешке Кор­ жынтай к.елin, елердеп сезш айтып, уэдесш сураган. Нак сол жерде негып жещлгенш e3i де бишейдь «жарайды!» деген сез Зыликанын аузынан epiKci3 шырып кеткен. «Ауыздан шыккан туюрж, кайтып жутсан моюрук» деп камшрлер кунде шаригат согады. Айтарын айтып койран сок, бурыс-TepiciH тексерместен, Зылнка кашудыц жаб- дыгына Kipicin ед1... Алгашкы кезде балалары аяныш ке- р!нд'1. Валаларын киып тастап кету мумю'н емес сеюлден- Д|'. Бурынрыра Караганда аналык махаббаты жуз есе ecin, ею баласынын тшеп\" ушш жанын киып берерлж куйге жетп... баланы ойларанда, кез1‘нен моншактаран жаспен 6ipre, журегшде кара кан саулан агып, imiH ел- ж!рет;п экеткендей болды... Байы Карымсак елдег1 мо- мыннын екеу болса — 6ipi, 6ipey бэлса — тап езк Жастан косылгалы араларында кещл каларлык решш болтан емес. Зылика не айтса, Карымсак coFan кул. Сейткен Ка- рымсактын жазыры не?.. Mine, осыныд 6spi тайталасып, карангы тунде Зыли- 341

каиыц басын катырып жатканяа, edit «лдында тыкыр бишгеидей болады. Акырын ccii< ашылыгт, олдежм сипа- л ап , жердег! uienTi сыбдырлатып, жанына Kanin тенеди Бул — Коржынтай. Акырын сыбырлап капа: — Капе, жур! — Дейдк.. Зылика онда Карымсактыц жылы кушарында жаткан. Жастан косылрян epi, как сол .мпнутте, ядпмнык сырт- таны, ешюм киып кетпест|'к сс-ккии eji. Зыликанки киип KeTnerici де келдк.. Eipece, боснсго нысылдап уйк- тап жаткан Бакыты ccine туссдк Жалма-жан басын ке- терш алып, бетш ашып сд>\\ шырт уйкыдл жаткан нэрее- те, ожеспнц мамасы бстшс тнгеп сон. уйкысын бузьш ояпып, бес!кте такулы жаткан куГм керыпп cciHc.ai. Ма- масынан 6ipep сорды да, кайтадан уйыктап кетть.. «Кане жур!» дсп Коржынтай кысып барады. Коржын- тайдык сыбырын ес:гкенде эз1рей1лдсн керш, Зылика- нын денес! ттркешп сала серед:. «Менде нец бар? Д1ен — байымды, балаларымды тастап, озезшдш жояы- на тусе алмаймын!» деп, уйшен куып шыккысы да келе- ди BipaK, басты тумандаран кара куш opiicri бнлеп, ырык бермейдь СуйретЫп орныиан турып не кылЪрга б!лмей дардарранда, Коржынтайдыц бурын 6ip айтканы есше туседi: «Балаларды б:рден ала кетуге бслыанды, баркан сок, сотка арыз берсен, алады да береди.. Кэр1байдьш баласы жок, сеш'к балалярьщныц оран жаттыгы болмай- ды» деп сд] Коржынтай. Зылика талран кен/лге осыны сеп кылрандан, осыны ойлап езш-ез: алдандыррандап болып актык рет балаларын cyftin, «алтын босагасын» аттап, жен таргып ед1... Mine, сейткен Зылика, енд:, Кэр:'байдыц токалы бо­ лып, Ажар бойб:'шеге кун атаньш, малайдын жумысыи ic- теи жур. Келгеш'нс тартппш ай, содак 6eni 6ip жылы сез сс:ткен емсс. Boii6imeciirin сегут, бойбЗшешк Сергеи азабы аздай-ак, он: купит б:рпгде Kopi6aii да уратынды шыгар- ды. ©Mipiiwe сш'тпеген соз:н еепгепде, сай cyiieri босап, |ш* ортеш'п, Kyilin кете жаздайды. ©ткем кун кэзден 6ip- 6i]» ушып, курсшгендс журсп как. айрылрандай болады... Аж—арыОжсуер-раыйл!—ттаднеыпп, ,Зыж.:лаиккаcyiаiуeыriрсоicрyаpнcыinпin,шыынрыыпра, икдеыз!. неи .чемin алып отыра алмайды. Олеш-олсш тыкылдатып жотелin, мазасы кетin отыр. 342

— Эже-аи, келер ме екен?!— деди — Кайдан бшейш шыратым, нэп жуас адам ед1, се- ш'ц 6ip катанды кешем десе, келер. Келсш деп кайта- кайта айтып тапсырдык. кой,— деп кэр! кемшр, Зылика- иын «ерпесш кымтап жапты. — ¥лпа ше, Бакыт ше... Оларды да экелер ме екен? — Балаларын кайдан экелсш, кун ал! суык кой, жас балаларды альш журу онай ма... — Калкам ¥лпа, кулыным Бакыт! —деп камыккап- дай болды. Камыкты, 6ipaK, кезшен жас шыкпады, жу- pcn жылады. Журеп атаорсп, imin ертеп кетт!. — Калкам ¥лпа, карашырым Бакыт! Не куйде екен- с:идер? Азрыи жолга тускен, азэзшдщ тшне ерген эже- лсрще ларнат окып отырсыцдар ма?! Элде, «зжетайым!» деп, ертенднкеш eiiipen, ei<i кездсрщ терт болып, зары­ тый мен! купи отырсывдар ма?! Кутесшдер той!.. Кутсец- дер де, 6ip жарынан ренжш, лагпат та окитын шыгар- сыидар. Ларнат окитын жендерщ бар, мен аньшты! Ссндерге карайтын, сендерд! алдыма алып еркелетш суйелн менде бет жэк. Мен сендерд! ескермед!м. Сен- дерд! жылатып тастап, е31ме бакыт 1здемекнп болдым. Карымсактын жаман уШнен, жетпейтш кем-тар дуние- сшен аттап етш, ужмактыд eciriH ашпакшы болдым... «Пэлеи жерден пзлешиешн катыны кашты» дегенд! есп- .генде, мен!ц ойымша солар адам кермегеи 6ip кызыкты турмыска Kipin жаткан сек1лд1 болушы едк Акырында сол ынтыкты Kepin, кец!лд1 бастым... Мен, сендердш бурынгы жацрандап журегш ожелер!н емеспш, журен жаралы, бел каралы, кайры бултын услне твнд!рген сор- лы бзлган жанмыв!.. Кэр1байдыц уйшен кашып шыккан Kyai, шананын успнде келе жатып керд!м... Аппак кшм ктп, езеанен уйге карай келе жатцр ехем —деймш. Ме­ нт карам кершкнмен-ак, Бакытты жетелеп, ¥лпа ал- дымнан карсы жупрдп «Эжелеп!» айкайды салганда, журеНм елж^реп коя бердП.. ¥лпаиы мандайынан суйш, Бацытжанды алдыма алып, енд! ем1‘зе берем легенде, ецгезердей 6ip кара Kici арт жагымнан кел!п, желкеме туй!п кел!п ж!бердп «Ларнат, арам колынмен жас нэрес- Teai, кунэЫз nepiuireHi не бетщмен устап отырсыи!» де- Д'-. Алдым терен жар екен деймш, омаката куладым. ,?-’ де кайдан Бакыт пен ¥лпанын «эжелеп!» жылаган да- унсы шынылдап, кулагьшды жарып барады... Жардан зы.мкрац бара жатканда, туда бойым турш тп, шошып 343

оянып кеттём... Кун ызгырык, едё. Жука киёмнен суык етёп, денем cipecin калган екен. Сол жерде-ак осы ау,ру- дын жабысканын сездём... Басынан кешкен окиналарды, булбулдай сайрап, Зы- лика айтып отыр. KeMnip шешесё тындап, егёлёп жылая отыр. Зылика тары да керген-бёлгенён айтып тугеидсмек- шё едё, болмады — жетел килёгёп мазасын алды. Жвтеле- жетеле элсёреп, жастыкка кисайып басын салды. ®ш квгёлдёрлеиёи, козё булдырап, уй ёшё айналып бара жат- кан сеюлдендё. Бакыт па, ¥лпа ма, элде Карымсан па, болмаса — кун-тун! уйкы корместен багып отыркан езёкён эжесё ме — эйтеуёр, бёреудёк «калкам!» дсп жьелае-ан дау- сын естёгендей болды... Талыксып кетт!. Элде не уакытта: — Зыликажан басынды квтересён. бе, келд! Fofil — да- гек даукс куларына тидё. Бул эжесёнён дауысы едё. Кэ- зж ашып алса — бет!не бегён THri3in бёреужылап отыр. Кезёнён жасы сорралап Зыликаныц бел не тамып жатыр. Лпырмау бул кем? Абайлал караса, Карьшсакё Зылика не болганын бёлмедё. — Калкам, келдён бе?— дед!. — Келдём, келдём!— дед! Карымсак. — Meni ксшссён бе?.. Meni бурынгы «Зыликам» дгп танисьщ ба? — KeniTiM, калкам, кешт!м! — Ендеше, атынды жен. Макан ¥лпаны, Бакытты корсет! Олар да иешсён! «Эжелеп» бауырыма Kipin, Ба- кыгжан мамасын сорсын! Актык рет жаныынын шыга- рында, Бакытжан мамамды eMin, ¥лиа бауырымда жат- ср. куиамдё кешёп сен бет!ме бетёндё тигёзсги, одан артык. моп.д тёлегём жок, енд! бар арманым осы рана!—дедё.. Пкиш олзтёнде сэры белден томен кулап, 6ip шанали келодi. Марттьщ im i. Даланыц каре,! ерёп, кыраи жерлер аламкштапып, коз оппак кара жерге айналган. Ылдл жаеч калиц ауыл. Ауыл ycTi кара шорырланып, каранып кnоaрiiнFеaедсео.зыКлеышпкёжтаутытерн.дер! мунартып булттан KOiuin ас- — Жестеее бе?— дедё Зылика. аты^айдай ®уТс‘^ Р‘еСТ,ЛМес болып шыкты. Карымсак 344

— Козip жетеш'з, ауылдьщ Te6eci кершдь—дед!. — Керше ме? — Эне, Kepinin тур... — Ендеше, токташы! — Неге? — Ауьшды кере(Ин. Сагындым!.. Ауылдьщ ангарын, ауылдьщ ушкан TyTiHin сагындым! Жеткенше дэлм шы- дар емес... Шыдай алмай барам... Карымсак атыи токтатып, кымтауын ашып, ?opFa ле­ генде Зыликанын басын кетерд!'. Зылика ауылын керд!... Керд!!.. Журеп елж1реп кетл... Ke3inc элденелер елесте- д|'... Бакытты аркалап, ¥лпа жупрш келе жаткан сиякты болды. — Калкам ¥лпа, культным Бакыт!—дед!.— Кердьм, кешл!м тынды. Енд1 тез жетюз. Эне, кердщ бе, ¥лпа мен Бакыт мет кут!п тур... Кулп турган жок, карсы жупрш келе жатыр... Эне, эне... Калкам!.. Жуасиын деген сок. шаршап Kerri ме деп, Карымсак орнына жаткызды. Кяйтадан мыктап жауып, атын айдай бастады. Зыликадан бетер уйше жетуге e3i асыкты. Терт айдан 6epi кун-Tyni жылаумен келе жаткан желмдерд!' кулг!згенше, Карымсактын жаны сабыр таппай келедш. Ауылдьщ котанына Kipe бергенде-ак, Бакытты арка- сына жарбнтып, eKi !<e3i жол бойында, телMipin турган ¥лпаны к$рд1 Карымсак- Атын устЬустше айдап, албар- га таяна бергенде ¥лпанын кез1 туст!. — Калкам, ¥лпа, эженд! экелд!м. «Эжелеп!» ¥лпа жуг!рд1'. Т1'р!дсйжелм болтан байгус- тар, эжесшщ жылы кушагыка Kipin, мамасын шскемек- ш! ед!, «Калкам» деген жылы сез!п cciTneKmi едМ.. Б!рак, болмады, ьштыгып куткен балаларын Зылика бауырына кыса алмады... Шанадагы Зыляканьщ кур де- Heci гана едк жаны узшп кетш сдН..

ЦГРЫМБЛЙДЬЩ ЗБ1ПТ1ШЛ1П Кузп кун ед1. Кун узакка екпшдетш соккан долы жел кешке кара!) тынып басылып, елем жуз1 кулакка урран танадай мул- гуде. Кун батып бара жатыр. Батар куипщ cay.ieci кыза- рып шашырап, донес жерлер карауытып, кабягын жауып ryHepin тур. Кун шырыс жак кушарын жайып келе жат- кан кою карангылык — жапан даланы узатг.ай буркейж деп турран сиякты. Дала бос. Дала кешлс1з. Саррайран шоп, мал туяры- мен кыркылып такырланран жер журект! тартлайды. Журек олденеш 1здеген сешлдк Кызыкты жаздын кул- пырган жерш жоралткан секьлдь Мынау жол жанкнда жаткан юшкенс шалшык су— будан екнуш ай бурьш шалрыны жалбырап уйысып жаткан когал едк Em i таз- дын басындай аламыштанып, уйыскан шалрыннын эр жерде 6ip Ty6ipi рана калыпты. Мына Typine Караганда, булан кекорай шалгын б|'тп, кемершен асып суы шал- кыды дел ктм айтар?! Кун бата Ырысбайдыц белеете, жалгыз атты какпа- лап, корапсыз арбага Minrece мшген exi адам тырмысып шырып келе жатыр. Жскксн аты арык, котеремге шал- дыккан малша, cyiieK'rcpi ыржындап тур. Барышна т а- бан, шыбырткы тисе, бар лелеет салып Ж1берш солкыл- дап жорткал болып, «никеле жургснон, тары аяидай бастаиды. Лрбаиы кика» 6ip жак ныгымен тартып, 6ip коЗ|'н айдаушыныц шыбырткысынаи анырмайтын сяяк- жтаунраидыба. стШапыдбыы.рткы кетерше бергснде-ак.' аз кымсьшып

Лрбадарыньщ алдыцрысы—домалак 6erri, кез1 Ki- ш!рек келген, бака кара idci, кершер-кершбес мурты бар. Ергпнде бултиран насыбай. Атын шаужайлап, 6ipep per шыбырткылап койып, шырт-шырт тушредь Ундемейд;. Ei;i K»3i алдында, терен oftFa шомып келе жаткан Kid сегалдь Бул — бесшшьаеп пысык жИт, осы кунп ауыл- uafi, Кебекпай едь Кейшп отырран — кызыл шарайлы жас жйчт, уетшде квнелеу кара шинель, басында фуражка, мойнында асын- кян кылыш, ap6aFa аягьш салбыратып хпберш, кылыш- ты алдына кесе койып келе жатыр. Бул — болыстьтк милиция. Атымен таныс болрыларыи келсе, аты — Ку- рымбай. ©з елшде таз Курымбай деп аталатын едк Кайьщ балысына келгел! «таз» деген сез xycipuiin «Ку­ рымбай», «Куреке» аталган. Булар белеске шыккан кезде, шашыраран нуры семш, кун уясына К1рд[. Мещ'реу карацкылык жер жузше канат жайган сек!лд1 балды. Тусе 6cpic ылди ауыл екен, бы- жыркайланган кара кершдй Мунарланран тут!и, урген кт, ыцырсыган мал... Ауылда ма, элде epicren мал кула- 7ып келе жатып па — 6ipeyain эи салган дауысы естидк «Торышам секаред! жем жегенде, Жок ед! тук аланым сен дегенде. Ренжимш, жав cepiriM, кан жутамыи, Жерше узделi келмегенге!..» Кешк! эн, Ж|'г№т{ц суйген кызына екпелеп айткан s:ii — Курымбайдын журепн кытыктарандай балды. Жу- реп'ш'н элдекайдары тукшршде жасырынып жаткан еск! сырлар б|'ртшдеп бас кетерш, «мен ше, мен ше» деп коз алдына елестеп келген секйд! болды... Из... ол кезде Курымбай жас едк Жасгырыкык устше, ауылдын жабайы адамынын 6ipi едь Курымбайды адам екен деп елеунп жан жок cercLiai едк.. Басканьно' баска бзлсын, Байкебектщ токалына не жок ед!?1 О да Tepic карады-ау! Tepic карамак тупл: «ЗДрэ кал, бул да адам бодып, Kicire сез айтпакшы ма екен?!» деп нос та бер;й г°й, Сол токалдарра осы куш кершер ме eai, не дер Курымбайдын жол жургенле, жумыстан калы боса- Рапда ойлайтыны ыдри эйел жайы. Кейде тесекке жат- каида да ойга шомып киялданып, кврер тацды квзшеи аткызатын да ку;ц болады. Курымбайдын ойынша — ду- 347

-ду- дапд Жумяи wivi.. iiiw ................ ............................. Курчмбай 1ш Ihch куюип' c.ii: «Кушнктап ;к;'глтын катк- ны бал, бугои i:e нерок cs::i?..9 доуин еда Куры^сай ь 1лиш1йл'.:ккп гмккон с ч; .•i'.inrau махсат- сд|. Бурим квлгс i.!M оПелдср, er. i ............Jxypin Г»!р у ;; :!лар:.:ын,-д:п сйлап ед!. Милиция бк>л !':!тт:1 K'l.-.'p боекмщ ап. Содах 6cpi кея ел яралады. К.акыд wiwuii.-.ti wii[.-.v.n « у - жок. Эсгогсе, cy.iv кыд• > С :к\\ c riv ь -.iiiriiiori бг.р дегеа уйге аркДп та коны.; : <yr-~i. Б^-пк. аршмаЛтмн бф кк> «/«[ келгеп oiioc: койде— кыДдыц шепюс! ^(ыкта- рыл д-дааДа. Oirreyip табы.лад.ы... I итир/.м да, бг.сын кз- .......... - 1 карали: - Кун ! ДО!! од-!!, eui алые скен fo!1, - юыртк,ымеи сиракда тартып-тартып ; ланындырап отырып: — Кедейшипк те басып кетп. Бурь ге коймайтын eaiM. TopoecTi деген аты мал ед]'-ау, ауыздыгымен £

майынан, сакалыныц арасынан тер copFaaan aFa бастады. Шэйд! Кулэш куйып отыр. Катыны Меруерт, байы мен Кулэштщ eiti ортасында, жулыгынап шулгауы шы- гып журген бастамалы Mscim кесшп ж1берт, курсаулы ала кесемен шэйд! ciMipin отыр. Байына жаны ашитынын б|'лд[‘рш, онын шаршакандыгына кьшжылрандык, калпын корсетейш дегендей, самайынан шырып туркан шашын жаулыкына тыгынкырап койып, свзге к[рд1; — Байрус-ай, езщ картайранда, жок, нэрсеш- шырын- сынбай-ак, жалдап уйшретш швп едд рой,— дедй Kefiin отырранда Мсруерттщ сезш шам квретш Нур- жашшн эдет1 еде Бул жолы да сол куйге басты. Шын- тактап жаткан куШ Меруертке ажырайып карады. — Еишзрсешк жайын бшмена’ц-ау, байрус. Kici жал- дайтын не сикымыз бар. Айналдырран уш сиыр, 6ip аг, 6ip-eKi кой бар екен. Онын тел! жаз 6iTeni. Азрана егш — пнуден артылмайдьг. Борыш бастаи асып жатыр. Банктеи алран биылры 5 0 сомды телейп'н з'акыт та болып калдьг. Кшм жок, тугтай жаланаш отыррандарык мынау... Меруерт жешлдй Байыныц ашуын жадыратайын де- ген шсшей муныма сэйкес келе сейледи — Кайтейш, жазран! Шаруашылырынды мен б!лмей жур’.ин бе? ©зйш аяраннан айтам. Жасын болса 50 деп ае.ып Kerri. Жумыс штейтш не жайьщ бар. Накурыс кы- лып берсе де, кудай б!зден 6ip жаманды анды рой... Мы* на, курып калрыр кызра, «экеце барып жэрдемдес, шел у/Нс» десем, в31.мд1 тэлкек кылады... Жумыс !стеудш не адыбы бар, ертен 61'реудщ ушне барранда, осындагыдай ылри бойынды барьш отырармын дейс1'д бе?!. Kici уйше барганда отымеи Kipin, кулг'мен шыгарсын,—деп кызы- на акыл кылыи айта бастады. Кулэш — ерке ескен бала едь Еркек балалары бол- unг;ш сон кемт'р-гаал улдан артык мэпелеп ecipin, жас- тай жумыска уйретпеген ездер! ед]'. Кулэш eci Kipin бой >ке.тке;н экесш аяса да, экеамен косылып жумысын ic- Tcrici келсе де, ауылындары кыздардын, катындардыц сездершен кашушы едк Кедшнде «мен-менд]‘к» бар е;п. «Пояеншетд кызы кедейлштен жумыс icren жур» дед айтады деп, намыстанушы ед!. Кейде, экешн аяп ксткен- Ао, жораркы ойын категе шыкарып, жумыс гстеуге бой У’рса да, енд! icTeyre келгенде беттемен шыра беруш! едь Eip;iK эке-шешесш алдаура, олардын квшл!н табура ус­ та ед!. Кандай жабыркап отырранда да оларды кулд!- 349

pin мэз-майрам кылушы едк LLIciueci каркылдап ку.;пп, кызыныц мшезше риза болып: «KnpaFUM, жумыс гстеме- сен де. Tipi бол!» дейтш едй.. Лапаста жаткан жолдапк арсылдап урдк Есште сыб- дыр 6Lnimtf. Bipey сипалаглидай балды. Yii адамдары шэшн токтатып, eciKKe парады. Кескек байлаган койша мойнындагы кылышы салактап, шштовкасын суйретш,— Курымбай мен Кебекбай артыиып, тартыиып уйге шрдк — Кеш жарык! Кылыштьг, мылтыкты кергенге ме, уй iiui ypnnin кал- ды. ЭЫресе, Мерусрт урпидь Жакыи арада Сылкымныд кызын милициямсн келш алып Kerri дсгснд! ecTin ед|. Сондай бгр сойканга ушырамаса nri едь—дсп зэрев калмады. Сыгырайып жангаи бесп'к шамнын сэулес! кара кв- лецкеленш, келген ма'лердщ 6erin ашык керсетпеди Эйтсе де, ауылнайды жоспарлап тануга мумк!н еди Конактар торге шыгып, кыз айттыра келген сыпаны кудадай, ийрене барып отырды. — Ауылнаймысын, аман ба? — Шуюрнилж. — Мына ж)пт1ц и1м? — Волыстык милиция гой. — Жол бола 6epcin, кайдан шыктындар? — Берекен ауылынан шыктык,. Б иылры 6cpi,nreH на- локтin спискасып кем ж азы лган деп, болыс нанбан жа­ тыр. Кайтадан жу-pin жазындар,— деп мына KiciHi >юбер- ген екен, соган шыкканымыз гой,— дедь Yiire Kipin отырганнан Курымбайдын кез! Кулэшта балды. Алдымен Кулэштщ мэнерл! Кызыл такиясын кер- Д>- Кою кара шашьш мандайынан eKi айыргандагы aFap- ran жшш кордн Одан томен — жазык мандайын, кул1м- ciperoH кара кезш, мурнын, аузын— тагы-тагыларын кордй Ocipece кезП Мундай кездд Курымбай eMipiH.ie кормегеп секГлд-; болды. Олде керд|’ ме екен? Жапактын Yjiiiie конятында бойжеткен кызы шзй куйып 6epin едк Оный кo3i де осы сиякты емес пе ед!?— Жок, ол—елгея балыктык K03i сскид! бозгылт едь Мына коз баска! Курымбай Кулоштаи кезш алмады. Кайта-кайта ка- ран оердк Ьастапкы кезде, кандай Ж1пт екен деп Кулэш та карай керш tvtf, тпбрейген ала кез жутып коятыи- ны ки.-\";л'.а|‘н!.пскд;1.',лалдаегекнодйегйан, осзонж, уммыынсаым1ешнркб!нонл1ынп,кашраэйгаш- 350

Iif

буйыгып уйыктап жаткан ала мысык пырылдап оянып, Курымбайра карай аяндады. Жанынакслш, ецкейшотыр- ран Курымбайдын бетш куйрырымсн снпап етш, Кулэш­ тын керпесже барып i<ipo бергенде, болен алган Кулэш оиы да итерш ждбердь Ала мысык Курымбайдын алды- на келт тусп. Курымбай ала мысыкты сыкак кылгандан, «6a('iFyc-ay, сен тупл меш де жолатпай жатыр» дегендей езу тартты. DipaK, ала мысык Курымбай сошлд! жалтак- тык кылмады, Кулзштын керпссию кайтадан барып шр- дь Кулэш бул жолы тнмей, ала мысыкты керпесше к1рг!ЗД1. «Лпырмау, мысык курлы болмаганым ба? М«н мысык курлы кермегещ мс?!» деген эй Курымбайдын мазасыи алып барады. Ой тешз Fofi. Шарыктай отыра аякты жогары салды. Курымбай 6ip болыс елдщ мнлнциясы. Бip болыс сын- лап отыр. Эйел Tyrli, еркектер карсы колin корген емес. EpneKTiH де дэулер1мен алысып кардн Камык болысык- дары жет1 атасынан уызы арылмаран Бакырня дейтж tci- ci урлыкпен былранып, соны устаура тура келгенде, еа- юлдетш алдына салып айдап-ак келген Курекен едй Bip ауылнай ел болып жалынып, 6ip кун кондыр деп сура- ранда да, кенбеген к!сщ осы. Занды дурыс орындауда, ат- камшерлердщ, жуандардын алдауына ермеуде Курым­ бай байге алып-ак журген жок па? Милиция бастыгы мунын кызметш жаксы деп мактап отыргаи жок па?!. Ендеше — ендеше... Осынша карсыласкандай бул кызга не жок?.. Курымбай ашуга да Minrici келедн BipaK , Йелrici3 6ip куш ерши алып, жуасытады. «Ашудан еш нэрсе енбейд:, жалынып бак!» дегендей болады... Неге скснш e3i де сезбедк Кулэштын жанына жанай жатты. Кулэштын жастырыныц бурышына басы тигенде, бойы ер!п кеткен сешлдендй.. «Осындай карангы тунде, мынадай бойжеткен кызды кушактап жатса, содан кы* змыазканные баалрыепкебнар?!а»дыде..г.еи ой баста тайталасып, жарысып, Алкынып, тырылып. зориа легенде уш'н шыгарды: — сдз меш танымай жатырсыз рой денмш. — Жок. таныдым. — Ендеше... замандас eMecni3 бе? сыт^а?0\"103 кайтед1? Элде- замандастырыцызды сата- 352



ран мал бар ма? Bip-exi каранын eceoi вз колында... Me- Hi кыса бергенше, мына Kopisi, Дэуптер де отыр, ал- дымен солардан-ак, сурасайшы... — Бай-бай, Нуржаи-ай, кыршанкы Ti.niu калмады-ау. Bipeyai шандымай-ак, ез малынды жаздыра бсрсейип,— деп Дэу!т Keiiin калды. — Кайным-ау, neiii жаздыр дейсншер? — Жаздыр ана койынды! Экене ас бсресй'- бо? Ка- зынадан мал урлайтын кайдан шыктьт?! — ©зщ неге жаздырмайсыц, eeniu коныи Жок, шы- гар?! — Мен койымды ю'мге жаздыратыпымды бмем. — Bi3 де б!лерм1з. — Эипмсш кой, жаз, мына Нуржанныц oni кон, 6ip eun<ici бар. — Ендеше, мына бпдщ 15 коны бар, алдымеи сонм жаз,—деп Меруерт тары килнсп. Дэузт Меруертке ала кез1мен карады... Ауылнай Нуржанныц eKi кой, Gip eLUKiciit жазды. Дэ- yiTTiidH жазбады. ДоуКтййн жазраи-жазбаганьш Нур- жан да, Меруерт то казбалап сурай алмады. Дэу'|тпк ашулы ала кез1 енбендершен ©Tin кетт!. Bip пэлеге ушы- ратар деп корыкты... Нзрсе-карасын алып журе(Пн деп жатканда уй жа- ныпда турган Кулэшка Курымбай кездесш калды. Ку­ лаги жымпып кулдц Тунде ашулаиса да, неге екешн eai де бьямей, Курымбай да кулдк — Тупдепге ашуландыцыз бьлем. — Жок, ашуланган жокпын. — Ашуланбасацыз, айьш алуыцыздыц жвн1 калай? — Камдары айып? — Айып емей не, байлардыц жуздегсн конын кор­ мой, б1здщ уйдщ eKi конын жазып кетш отырсындар. Те- pcviiriimi былай коянык, муныц TinTi ж1птнлнще ла- ймк емес кой... Курымбай апалактап калды. Гстеген гстершщ бурыс- тыгып жаца сезгеп секг'лд! болды. ¥ялып, бетшен оти Ариага мЫл ауылдан шыга бергендо Курымбай ар- ть;нн карады. EKi телеки пыгына сальш Кулэш сука ке-





ЛШТЫК, КД'РБАНТ.Т Боран. Кар бораны... Кар бораны емес-ау, пан бора- иы!.. Жел! уйткып сокканда, туншыктырып дем алгыз- байды. Кары майда—жабыскак емес, тженектей катты; бетке тисе карып, каны-свлйш сорып алгандай. — Катын-ай, yfti кургыр азынап кегй рой, тары б;р- деме тауып жагасын ба!..— дед1 Кайракбай. Аласа, тар, карангы жер уйшщ iuii ит байласа токта- рысыз; ecirineii, терезесшен жел азынап, уй!нщ iiui. кы- рауытып кеткен. — Кайтейш, байгус, отка жаратын не калды дейст. Лапастын тебесш алдакашан жагып бгпрдж. Кар ас- тында калган азынаулак садылтырын Дэмеш екеуьйз эл- пде казып алып жактык,... Шырынкул пештщ алдына отырып, ceHin бара жат- кан оттын шорын шыпшамен несен тары 6ip жайнатыя койды. Жанып бпкен камыстын шоры канша узакка барсын, э дегенше болмай сенш калды. Шырынкул шын налыды: — Кудай-ай! Жокшылыктыц да шег! болмайды екея гой! Кара Судан баска пиетш 6ip урттам гамак жок. Ек! куинен 6epi дым татпай, журек карайып отырраны мы- нау! Мунын аржагында не болмакшы? Не кыламыз? Не­ мей кун керенпз?! Кез'шен бурт!к-бурт1к жасы ыршып шырып, 6eriH жуып сала бердь Жак суйеп сорайып, ек! кез! аларып, ewceci туеin Кайракбай отыр. Exi кез1 жаутаклап, эхесжш шокпыт кушеше орана туеш, 8—8 жасар бала Тансык жатыр.

Бэрiней де кайгылы, бор1нен де жудеу, 6ipece жылаган шешесше, 6ipece CHceci тускен экесше карап, жаутандап Дэмеш отыр. Дэмештщ Ka3ipri тур! адам тошырлык; булан eKi-у ш ай бурьш адам суктапарлык келбетшщ еш- 6ip ini калмаган сск!лд|‘... Дом ент курт боп муж!ген жалрыз аштык, емес, баска KacipeT бар. Камракбайдьщ баласы Дэмеш пен Таксык. Таксык— бала, Тацсыктык колынан ic келмейдь Дэмеш бала емес, биыл 16 Fa шыгып тур. Журттын 16-дары ба­ лясы Kicire жалданып, я уйшде Kscin iCTen, эке-шешеЫн асырап отыр. Дэмеш муны штей алды ма? Балам деп мэпелеген, асыраган, ecipreH эке-шешесше кысылшанда Дэмеш не керсетпекип? Ек1 куннен бер! дым сызбастан ant отыр, енд1 неше кунге шыдайды? Шыдамаранда кайтпекшь ¥лтарактыц ушне усап, кол устасып шубы- рып кетпекш! ме? Шубырып журш; Kcmeri Ракымныц шомын жастана жатып, катып елген KeMnip мен балага усап, кез келген жерде катып калмакшы ма?.. Дэмеш муны ойлаганда от боп куйin кетедй Эке-ше- iueciHiit осы куйге Tycyine ©3i себепкер болтан сеюлдс- iieji. «Кудай-ау! Неге рана еркек болып тумадым екен?! Еркек болып тусам, ек аррысы 6ipeya,iH еагжде журссм де, кайыр сурасам да, оке-шешсмд! мундай кысылшад куйге тус'фмес ед!м!..» деп ойларан сайыи ешреп-ещ'.реп алады... Yh inii каракунг!рт тартып булдырай бастады. Кеш болды 61'лем, жаратын, жарык кылатын шам кайда! Пеш­ ке аркасын суйеп, 6ypicin Кайракбай жатыр. Кайракбай- дыц колтырына басын тыга Таксык жатыр. Таксыкка басьш салып Дэмеш жатыр. Жалгыз Шырыикул байынык бае жагында, казыктай боп какайып, Т|'зерлен отыр... Ой Tcpett. Ойлап-ойлап кеп курсшгенде, журсп жарылып кеткен сек1ЛД1 болады. Дала боран, жел ыскырады, улиды. Сакылдап кулген- дей болады, сарнап жыларандай болады. Карангылык Tyi-epin, тулданган куннщ ызгарымен элемд! кушагына алып, туншыктырып бара жаткан секыдП Ecitc алды сыкырларандай болды. Сипалап eciicri а.тыл, тэ.тректеп 6ip адам уйге шрдй — Уа, 6yriMciH? — Кудайы мейманмын! — Байгус-ау, б1зде не бар деп келдт. ©3iwi3 дым таба ал.май улып отырмыз, байларра барсайшы!.. 357

Лягын сыкырлатып мейман аз-кем турды да, ел'шсм- реген дауыснен мунын айтты: — Ашпын, жаяумын. EuiKiM eciriHeH каратпады. Тым болмаса тунеп шыгуга руксат етссшздер!.. Шырынкул курсшдк — Жата гой, жата рой! — дедк — Эй басыцды кетересщ бе? —деп Шырынкул Кай- ракбайды оятты. — Не айтайын деп едщ? — Манарыны... Манарыны кайтем!з?.. К.айракбай жауап бермен, басын салбыратып отыра бердк — Сен жаси берме. Кудандыц салган icine нэпу керек! I\\eps-6i.:ie елем!з бе, кырыламыз ба?! Сен бата алмасан, ез'.м-ан. айтып керейш!.. К.айракбай элде не уакытта барып: — MeiiJiiH,— дед!... — Калкам, Дэмеш! — Лу, эже! — Басыцды кетер. Б!з сорлы болдык кой! Bi3 елуге калып отырмыз... Б1з енд1 кайтпекшз? — Кайтейш зже, кэлымнап келетш порее болса.ба- сымды курбан кылсам да, сендерд1 куткарар ед1М, 6ipaK, Дэмеш i<03inin жасына булырыл, cesiniH артын бтр- мен токтады. — Калкам, Дэмеш! — Лу, оже! — Сен ФлеЫц бе, 6i3re ел1мнен кутылатын 6ip жол та- былып отыр РОЙ... — Зжетай, айтшы! Колдан келетш ic болса, кутылып багайык. Тым болмаса, в31мЬ кутыла алмасак, Тацсыкты куткарайык!.. — Омы icTcceK, 6opi.\\ii3 дс ол5мнсн кутыламыз. — Айтшы, эжетай, айтшы... Шырынкул б!раз курмелш отырды да, сезш бастады: — Калкам, отмен жайдын иесш айтайын, езщ де б!лс- ciu, ceiii жасыпда куйеуге 6epin койып едж. Былтыр ку- iieyiu елдк Э.мсцгер|‘м деп кайнагац катын yCTine алгыеы келдк Мен де, окец де тебе шашымыз тис турып ceHi айы- рып алука жан салдык. Айналдырран терттьбест!- караны