Б. Майлин-Тандамалы шығармалары

кун кэрсетуд! койды. Байына шарыстырып eKi куншн б;р:пде ургызады да отырады. Бугш жазыксыздан-жа* зыксыз ургызды... вл е тш болдым... Коммунисток не еке- н!и 6;лмеймш , б;рак, ойелдерге болысады легенд! ecime- liiл бар ед!. Болысатыны рас болса, маран болыссын, мен! мьтнаньщ таярынан куткарсын. Осы бэледен кутка- ратын болса, шокындырып ж ю ерсе де ы рзам ы н!— дед1. К ез жанарына ж ас мелтытдеп толып кейлепн1Ц етеп- мен cyprii. — .Мен елетш болдым. Енд1 твзер эл!м жок. Колын- кан келсе куткарып ал, кел!н, шырагым... Рауш ан унс!з отырды. Рауш ан буран жэрдем беру тупл, e3i б!реуден жэрдем сураудьщ жайын карастырып отыр едн Бэкеннщ аярымен тепкеш журегше ауыр Т1Ш Аякден тебу тупл, бул уанытка шейщ Бакен ауыр соз де айтып керген жок. едк Мунысы арадагы жакындыкты. квш'лдег! суй1спенд1кт1 ыдыратып белгййз 6ip нэрсеге жол аш атын секшдь Бэкенде каидай ой барын к!м б!л- cin, Рауш анра осы ой ю ре бастады. Раушан Кулзипанын табалдырырын аттап шыккднда, «Ещ и кайтып ceiiiH бе- r iiu i кврсем бе?» деген ceprri аз-ак айтпай калган... — Мен кайдан 6UeftiH, шешей... BipaK эйелд1 уру, согура жол жок. Эйелд1 урран, ei<i катын алран еркектер ж азалы болады деп Мэриям каксап айтып калып ед!... Э л п хатш ы м келсе, coFaa к агаз жаздырып сотка арыз берпзейш ,— дедн — Сейтяй, карагым! Кдйтсен де осы Meni куткарыс а л ! — деп шешей ецюлдеп жылап ж1бердь„ Ек1'нд! элет.'нде болыстыц рассильншмш деп 6ipej 6ip буд ак к а г а з алып келдй Т ер д щ алдына жайласыг отырып, мыкынын таяньгп Рауш ан ды м актауга KipiCTi: — Болыс С13Д1 аузынан тастамайды. Рауш андай ау- ылнай сирек, Раушаннын колынан не ктеймш лесе де келелД,— дсйдк.. Мен болысты ж орта шаптаймын: «Ке- лшд! е з щ унаткан шырарсын д а, сонсок iciH мактап отырган шыгарсын» деймш, онда болыс айтады: «Ж ок, Уэли дейд1, Раушан сиякты эйелдер б1зд!н к аза к арасын- да сирек; Раушандардыц icTereHiH еркектерд1н Ke6i ктей алманды» деГгдь- Расснльный 6ip эцпмеге экеп CKiHmiHi ж алгады. Жол- 459

Е2 атыкыц болдырганыи, ылау сурагонда жолдагы ауыл- дыа ат бермсгенш антты; — Keai'uti ашып кара! Юммен сэйлесш турсын? Мен экенмш; мен болыстьщ адамымык!.. Болыска айтып ку- .ihuU аспаига ушырамын, деп едим байгус корыкканынам жылмандап атын алып шыгып берди Сонсон Уэкен мшш алып сыдыртты... Содан Сэйгелдш ауылына келсеы, Ер­ мак кызын узатпакшы болып той кылып жатыр екен... Раушан баскн кетерш алды: — Кай кызы екен? — Улкен кызы. Биылгы с!збен 6ipre съезге баратын кызы... Куйеуш барып керш ед!м, сакалын кузеп таега- ран 6ipey екен, елуд1 соккан кусыц-ау дедам, самайына ак к:рщ калган екен... Тойдын устше кез кслдён. деп ма­ ран ок сом муше берд!. Мушесш алып жур'т кегпм... Дэметкеннш узатылатын хабары Раушакды елекдет- ri. Раушан каладан кайтып келе жатканда Дэметкенмсн сырласып, жайын сурап едк «Мен бакытсыз сорлымыц. Катын устinе 6ip шалра экем 6epin отыр!» деп Дэметкен енкшдеп жылап еди.. Бул жайын калада жургенде айг- паганына Раушан кеМген: ойтсе де хабарласып турамыз, узататьш болса бкшрерсш, мен Мэрнямга хабар ж!бе- pepMiii — деп едь.. Сол Дэметкен eiai узатылиалы ж а­ тыр. Шалра катыи ycTiHe бармакшы! Дэметкен ырза емес. Ырзалыгын сурап отырран адам да жок. Олай болса жылап кете бермешш ме? Рассильный сэзш щ аяк жагында Раушанга жана хабар ecTiprri: — О з ертен болыстыц кенсссше баруыцыз керек. — Неге? — Жиылыс болады. Ауылнайлардын 6opiir де шакы- рып отыр. Раушан элде неге куанып кеткен сек1лдендь Шумак- талган кягазды кол сандыгына тыкты да, куйентеепт иы- гьта сальт суга женелд!. Кун кулактанып уясына барып калган, тымырсык аяз. Ауылдык уст! аспанга созылгац иректелген тупн. Арык малдарын какпалап журт суатка шубырып барады. Bipcii-capan катындар кул rerin, те­ зок тасып жур. KyniciniH жеш салбырап, мац-мая. басып суат жактан Кайырбай келе жатыр екен, Раушан ката- рына келгсндс коз'ш'щ киыгымен тесе карады. Таягын кеудссше Tipeii талтиып турды: — Келш, шырагым, yfiiiie кедгеи юм? — Болыстыц расснлыпи. 460

— Ж ай жур ме екен? Раушанды ашу кысып ксттк — Налокты тёпе жинатсын — налокты бермегендер- д| список кылып алып к ел сш — депт1 болыс. Ертен соны алый журейш деп отырмын,— деп Раушан суатка карай журе бердк — Келш, кел1'н!..— деп Кайырбай 6ip-eKi адымдап ба- сын барып токталды. — Ой, эттегеи-ай, кылдык-ау! — деп ерши шыгарып тгстенд!... Суаг ойып жаткандардык жанында Бакен тур екен, Раушан келш калган соц ол ауылга карай бурылып жу- pin кетп. Рауш ан «Ой, эй!..» деп 6ip-eKi рет шакырса да, бу- рылмады. Суат ойып жаткандар жу.мысын токтатып тура калды. Рауш ан к ейт, иырыиан куйентеш тастап Ж1берд!, шелегг салдыр етш деланы басына кетерд!... XI Бэкеннщ ашуы ойламаган жердей келш шыкты. Рау- шанныа екш болып болыска баруы, кал aFa баруы, одан слше келген сок, ауылдык кекес агасы болып сайла- нуы — осыиын 6api де Бэкеннш ризашылыгымен болтан жумыс ед!. Раушан Бэкенге акылдаспай, шины ешб!р жумыска аяк баскан емес едк Рауш ан аз’ылиай болып сайланкан сон Бэкеннщ за- мандастарынын б|'рсыпырасы: «Катыньщ таре, не (стетемш десен ерюнде» деп кэ- термелесе, енд! 6ip сыпырасы: «Болып алкянга шейш той. Map.ai бауырына баскан сон, &к!мд1‘ктщ мош'н таткан сон, Бэкеп.ц- манына жо- латса сол-ау!» деп кауш айтканды шыгарды. Булардын саз!' де 6ip capi, scipece кытыкка тиетш эйелдердщ сездер1 болды. Кулзкпа бастаран б|рсыпыра топ Раушаннын эшмдшш неше сакка жупртть Раушан- га жабылмаган жала калмады: «К ал ага баргапда тере- лердщ квщ л1н тауыпты Fofi, сондыктан сайланыпты...» «0зд ер i откен-кеткенде ат шалдырып турайын деген рой...» тары осы смяктанган евздер уйдек-туйдег1мен шыгады. Бул сездерд!ц 6ipin де, я Рауш аш ш н, я Бэкешйн ко- зшше ео ш м айткан екес; т!л астында т1д бар, ауыздан 461

шыккаи свз тарамай жата ма,— осынын шет жагасы Бакенн!к Кулагина келш тиед! де жагады. Бакен баста б1рсыпырага шейш опык жеген адамдай иыры rycin салбырап журсе де, журе келе есектш ез:не ет! уйрешп кеткендштен бе, алде, ел адамдары жумысы тусш б.:р1с1 — 6ip, ек!с! — ею Бэкенн1К уйше келпштен, «Осынымды келшге туа‘нд!рш, кайтсен де орындатыл бер!» — деп Бэкенге тэп-rsyip кгалердш-ак жуз сала бастагандырынан ба — эйтеу)'р б!рсыпырадан ксй!н Бакен бойын жиыл, ширайын дед!. Ширараида там катан ши- рады. Бурый 6ipep жумысты Раушанра акылдасу рет/нде айтатыя болса, енд!, буйрык есебшде айтатыи болды. Жумысы болып 6ipey келш калса, жумысын Раушанаа айттырмастан бурый вз! тьшдайтын болды, содан ueftiH, дурыс болсын, бурые болскн: «Мьшанын жумысын орын* да!» деп Раушанга буйрык беретшд| шыгарлы. — Байкус-ау, мешн басым екеу ме, журтгын быды- рына бола мен басьшды нерып кешемш?! —деп Раушаи кейде кынжылса. — Эйелд!пке баспа, сен не б!луш1 ен?.. 1сте деген жумысты !сте де бер! —деп, Бакен кыскасьшан кайыра- тынды шырзрды... Бул — Бэкенге аяк астьшан б1ткен м'шез емес ед!. Раушан ауылнай болып сайланганиан кейш, Тасыбек eainta бас кетерерлер!- Кайырбайдын yfiine жнналып, Кайырбапды!: 6ip токтысын сойрызып жеп отырып, Рау- шаинын ауылнайлырын энпма кылысып ед!. Бул жныдыс- тын нише Бокенд! шакырып алран болатын, Эж!бек дей- Tin аксакал ecni замандагы icrepiH жыр кылып б!рсьшыра айга кел!п, Бэкенге карал жупнш алган болатьш: — Бэкен шчрагым, экен Эл1бай маркум канша кедей болса да, агайыннын арасыяда, ауыл аймактын арасын- да аштак ел!п, квштен калып кергеи жок... Kyui бупнге шейш береием;з кет!п, уйткымыз бузылып керген жок, б!р ауызра карап ic аткарып отырган б!р атаньщ баласы едж... Заман болса езгерд!, бас — аяк, аяк— бас болура айналды. Жака тэргштер шыкты. Тзрт!б!не карсылык жок, Фрак ашде едд!ц вз!не салмай штелген жумысты кертнз жок... Будан былай езгерсе кайдан бшейж!.., деп Эло'бек шал курежген болатын. — Шалдык! дурыс! — Жазран карияп, жарып-ак айтады-ау! — деп уй толы адамдардын б!рсыпырасы шулаган болатын. 462

Эж!бек ш ал 6i?ep козгалыя алып: — У а, Бакен ш;.:рарым! «К,атьш ерге карайды, ер /керге 1.прайды», «1уатын бастзган ел царан к ал а д ы »— дог г. бурыкгынын, накылы бар. Осы ке'п б:здщ басы- ыызга келш отыр... Спдандаган б1рдемес1 уезден шыктым дсп ленipin, елд':н кэддрщ жакылдырды, «Луылнайлыкты ксдейге алып берем ш !»— дед:. Онысына б1'злдн. таласы- мыз ж ок. Кедей керек болса, сол кедеit сен емес пе ев.? С е к т ез1нд) аякка басып келшд1 атаганыка б!здщ мыкты намксымыз келдк Б!рсыпыра ж т'тте р кала га д а шап- пакшы болды, 1зденбекип де балды... Bipaio, токтау ай- тыг: басканнык Gipi — мен ем. Сабыр кыдывдар, бала- кыи езнаен акылдасыкдар, баланыц ризашылыгымен Содран жумыс болса, бел’ипп-жарылмай-ак, баска жагын карастырьщдар. Келш, ез1М13д:н. келш, к елш — баладан шыгып кете алмас... Ел бнлеу деген онай жумыс емес, слдщ ез!мен акьтлдасыя, Keiiecin отыр?.:аса, болмайды. Б ала осы жагыньщ мшдетш алса, кёлшдпб «болды» де­ ген аты гой, тимеддср дсп ем... М ина агаларыц буп'н бас коска'нда сенен 6ip сез устагаль; отыр: жаман неме, был- жырап жайына журесщ бе? Элде ер болып эйелщнш т'|згшш колына устайсын ба?.. Бул ел т!ЗГ1Ш‘я берсе, сешн эйсл!не бермейд!, ез!не беред:. О сьтан не айтасын?.. деп, Эжгбек ш ал сезд! кабыргасынан койып, «Баланы 6ip бу- pin тастадым б а ?» дегендей бул уй !шше ж агалай кара> ган бол атын! — Уай ж азган кариям-ай!.. — Ел билеп калган адамдардык ce3i калай?!. — Ж арыктык бурынгыиьщ ерлерш айтсайшы!.. деп отырган журт тары даурыккак. Бакен мундай жиылысынды сирек керген адам. Онын ycTiiie бул скякты езш е сез т.фслед: деп бурынды-сонды ойлады дейсщ бе. Соидыктан ол Эж1бектщ сезш сстиен- де, моншага тускеннен ж ам ан быршып, терлеп, шапаны- нык етепмен терш сурте берген болатын. — Ау, журтты шрме, 61'рдеме айтасын ба? — деп журт кеу-кеулей бастаган сон, баск а не айтарын бьлмей: — Басканды бимеймш, мен катыныма neMiH! — де- ген болатын. — Е , мынауык ж ш т екен rofil — Вэсе, осы сезд! айтшы! — деп б!рсыпыра журт муны да кетермелеп койган.

Демесш ыырза суду муртыи шыйрата тусш, тудк! квз1« жылмандатып: — Сен, Бэкен, ашып айт! Сен ынжыктанбай, кетер!л! Адам бол! Кслипе ие екен!нд1 сен абтпай да б:лем!з. Кел1вге ие болсан, келшнщ ок[Мд!пне де ие бол! Мерше де езщ ие бол! CeHci3 келin 6ip кагазга да мер баспай- тын болсын!.. Осы дурыс десен, мына кепке уэденд! бер: шалдар батасын icreciH,— деген болатын. Бэкен уэдеан берген. Эла'бен шал бага 1стеген... Мше, осыдан бастап Бэкен езгерш ед|'. Miiiesiae да- тавдыд 6ir!n ед!. Ауылдык. кенес Tisrinin тугел долга устауга Kipicin едк Бэкен солай езгер!п ед!. Ешнэрсемен жумысы люк Бэкен Раушан аумлнай болтанная былай, элпдей себеп- пен жоп жердей энпмеге араласатын болып ед!. Елд!к дау-шарына катнаеатын болып ед!. Аз уадыттыц кшнде e3iii б!р аумлнай елдщ тагдырын устаган адамга санай бастап ед!... Демесшнщ жумысына мер басып бермегендж Бэкенге пышад сугып алганнан жаман квршд!. Бастапды дарды- нмна басса, Раушаннын Mepiii ала салып e3i басып беру- ден тайынбас ед!. Bipep рет оны да ютегеи Бэкен гой. Б!рад соцгы эз1рде Раушанда да e3repic бар сиядтанды. Раушан eKi сезшщ б!р!нде «Мен!н жумысыма араласпа!» де8т!нд1 шыгарды. — Сен KiMcin! — деген Бэкен 6ip Kyui icepicin. — Мен — менмш! Мен ceri3iHmiHiH ауылнайымын! Мен — KCnecTin бастыгымын! — деген Раушан. — Сен меш'н датыным eMecciH бе?! — Болса ше? Катыныц екем!н деп мен кедест! саган далай бнлетем!н?.. Кенес жумысы саган емес, маган тапсырылып отыр!.. —деп Раушан жуз жапбастан айтын Бэкен сонда б!р бурдырап ед!. Томырыд адамнын эдст! гой, «Кайп'п кермейышЬ деп онда да уйден шыга женелсмш досе де, артынаи Раушан жайып-шуып, Бэкеи- н!ц ашуыи Cip тардатыл wi6epren болатын. Бул жолы олай болмады. Бэкен бурдырап ашуланып жонслгенде, Раушан артынаи жупрер, мойпммнаи ду- шадтор, 6etiMiien суйср: «Енд!гэр! айтканынды орьшдап турайын» — деп уэдес!н бсрср деп ойлан ед'|. Раушан оны icreMoai. Оны icTey былай турсын, Бэкен орнынаи турганда, эл! соныц Жадсылыдтьщ артын тасалаганы не? 464

Бэкелиеи кашып Жаксылыцты паиалады деген не?.. Жак- еылкк онын riecl eai?.. Дшумеи Ермактыц ySine барды. Ермак каГ:61р дурыс адам: аузы-басы жыбырлан, ылги от басыныц eceriii то­ ргу.!. 0 з ш е катыны сай, Кулзипаиыд барып шыккаи yiii артышна шу болып калады. Бэкен осы екеуппц колына келш LiiKKen сон. осы ексунпн есепке к ял т шомбыран сои. манары ашу ашу ма, мулде тер;с!не симай булыкш. «ЕуГгТ'П маскара бол?анша, муны таза буыкдырып e.ni- рсййг!» деп 6ip icyiii жаткац твсепнен де ушып турды. Eipaic нет! жуас кой. Кулзиаа мен Ермак канша какрап салранмен Бакен ондай ipi жумысты icreli алатын бол- Раушан келin етшшпн айткандя Бакен осы сиякты ашудын устшде жатыр едк ©лДрмегенмен «Ецш кайтып сны катыным деп айтпаймыи, онын. беп'не караушы бол- майд'ын!»— деп S3ine серт 6epin жатыр едн Осы ашудын алепмен Раушанныц этшшпие санырау болды. Т й т аяк жу.мсау сиякты ewipine хстемеген жумысын 1стедЬ Ы рак бос адамнын кашам да болса, босандыры к.ал- ыакшы емес кой. Раушанныц туш'лген турмен, кэпiней ж зс моншактатып шырып бара жатканын коргенде, Ба­ кен елж'.рен кетш, басын квтерш ала жаздап еда: «К.атын 6epi кол!» деген соз аузынан аз кака шыкпай калып едК Муны да айтатын ед1, пеш жанында туркан Кулзипа- нын теоле каракандыгы устап калды... Бакен шакыркгнда бармай калды. Бармараидары они не? Раушаннак мулде айрылу ма?.. Атан кермеидер! Бу- рын ашумен онлап жатса да, Раушанныц жылан кел- ген1н керген соц, Раушанра аягын жумсап, вз1н!ц реижР тш Ж1'бергегн ecine тускен соц, ал ойынан кайтып едп Орынсыз ашу шакырып, Раушанды осыяша кынжылдыр- FaHbina exilic д е баетап ед.;. Сонда kim ymin ашулапысып отыр!.. Демесш ушш ашулапысып отыр!.. Демесш к!м? Демесш осы елдщ байы, аткам1нер1, 6ip кездеп' тес!не пзтшаньщ знап'н таккан би! Ол жагын да койшьг. Деме­ сш бурын Бокенд1 тснеп пе ед1? Тецеу былай турсын, Дс- месш Бокешпц басынан таяк айырып па ед|' — десейнп!.. Не кермегеи Бакен, Демесшнщ ес!г:вде он жылря жакьш малайлыкта журген Бокен осы. Демеа'ншц сондары урган гакбасы, мына елтiрi борж'п алып каоасак, Бэкенн|н басында олi купге деМн бар... Ендеше... Ьндеше, Демесш ушш булinicy деген не?.. 465

Бзкен езше кеп бастайды. Qcipece, Раушанды мына Кулзипара таба кыльш, соныц кезшгас xapKiniHe, адам- pa лайык снес жумыс icrerenliie кеи бастады. — Кадкам! Мен кателескен екемш. Byrin барайын, жубатайын... деп ойлады. Бакен осыкы онлап, бетт! уйге карай тузей берей!н дегендс, Кулзипа буркыратып laFU 6ip хабар жетюздк — Маскара болыпты: Ke-'iliwi болкс шакыртып жа* тыр,— дейдц келс!н деп айтыпты,— дейд!; онаша сейле- сетш CG3i.M бар деп айтыпты,— дейд!... Кулзипаныц «дейд1с!» 6iTe ме, «дейдшш» ар жагы буркырап жаткан есек, кебш тыкдаудан турилгесш... — Шакыртуы мумшн. Bipar; маган айгпай калай ке­ те кояр екен?.. Осипы сылтау кылып тагы кедмес пз екен?»— деп ез| келгел! отырран Бэкен кенет екшин ой- ра туст!. Осы ойын esi куаттап, еш кез! eciicre болып, Раушанды кути де отырды. Кеш болды. Шам жарылды. Соландап журген б!рен- саран кыдырмалар, 6ipi келед!, 6ipi кетедк.. Б!рак Рау- шан жок!.. Нртен!не Ермактын уШнш шомыка шырып Бэкен ка- рауыл караран адамга усап тур ед!, тор атты жегш, Жаксылыкка делбесш устатып, бокебайды басына тум- шалап орап, Раушан кетш бара жатыр екен. Бэкеншк журен муздап сала бердК — Эй, эттеген-ай!— деп epii<ci3 камыкканыи e3i де бкч.мей, yfiine карап аяндады. хп Болыс деген мынау турран л;ер рой, буг!н барса, ер- тен кяйтады. ЭцНме онда емес, Бэкен уйше келгенде, уй езше 6ipAcn жат снлктанып кершдй Кешетш уй снякты — норсс-карасы буылып, тап-туйнактай болып калыпты. Мунисы нес:? Кетер|'нде 6ip ауыз саз айтпаганы нес;?.. Элле, элде... Бэкен мец-зсн болып, есшсн айрылран адам скякта- нып калды. EuiKiMJion сейлеспедц ешшмнщ касына бар- ыады. Бокенд! сыкак кылрац снякты, еткен-кеткен жург куледк OcuFaii куле ме, элде, баскага куле ме,— 6ipaK, Бэкен соныц бэр:н озп:е экеп тацады: «Тура тур, сепдер- д! ме?,. Катын осыдан келсш!» деп оларра пшнен К1ж!- недй

Буг!н кун узакка кез!н жол бойынан айырмады, 61- рер к ар а кор;'нсе, сол жакындаганра шей!н караумен ту- ррды. Акырында ымырт ж абыла торы аттыц карасы ко- p:.'(5i. К еле жаты р ексн деп Бакен !ш!нен куаныш кылып, •, nine карал журе борем легенде, imi б!рдён муздап кет- т:: Ш арад а жалгыз Ж аксыльж келе жатыр ед!!.. — Ау, ау, катын кайдя? — Орынборга Kerri... О куFa кеттН.. BoKeiiHiu коз! бул.гырап кетть Аягьгн шалыстанып бзсты. Келгел ыкгсйында шанага жабысты. Шэнадан жылжып Ж аксыликка тонд!. Ж аксылыц б!рдеме деп сзйдеп жатыр. Н е айтыл жатканы Бэкенге KyuripT, Бэ- кенп!к к ул аги онк есипестп: кергц... Бэкенн!ц тэигеномен сескенш Ж аксылык бала Refill шегше берем легенде, Бокси оран о к т а атылып жабыса туей. Салалы саусагын туй!п алып салды Kerri, салды Kerri... Не болганын, не fcTen жатканын, урып жатканы мал ма, нт пе агаш па — Бакен омы бглуден калды... Dipeyyiep кольгн устал жур. Б:реулер бел!нен тартып, кей!н суйрел жур. Bipey.iep ай­ кай салып боктал жур ме, жылап жур ме, эмтеу!р б;р нэрселер болып жатыр... ...Тан карацгысы кезшде Бакен уйкысынан оянды... От жагын сипап калганда, колы кур тесекке тид!. Не болганын сонда сезд!. Keineri окига б!рТ1ндеп eciiic тусе бастады: «Орынбор», Оку, «Салем»! Бзкеиищ ойылда калганы осы уш сез. Осьшын esi де Бэкенге жетед!, одан аргысын Бакен айтпай 6Lain, балаш а солкылдап жы- лады. Алдымен аяушылык кылып келген Кулзипа болды. Ауру KiciHiH басына тенге» молдаша Кулзипа Бэкеня-н басыка тандь Раушаннын бузыктыгын айтты, замаиныц «бузылканын» айтты, олде болса д а «ел ipreciniH 6yTin» екенд|'г!н айтты: — Е ш нэрсед де кетпес, ал! картайып турран жоксыц, сокдай б!р шуйкс бас кун кайдан болса д а табылар... Кудайдын мунысына, кайта ш у т р ш ш к кьтл... © з! кетin кутылды, эйтпесе, ез:м 13-ак тастаткалы жур едж,— деп жубауратты Кулзипа. К ем тр л ер , ж ас эйелдер, бала-шаралар топырлап ко­ лит жатыр. Бэр! де Бэкенге аяушылык кэзбеп карайды. Эйелдердщ б!реулер! Бэксшпн уШн жянап, сыпырып ж а* ткр, bipeyaepi отыл жарып, суын тасып, шойгн койып жатыр; ’ 6;peynepi Бэкеншн nipi-коныи жуып бер.мекш! 467

'болып су ысытып жатыр... 8йтеу:р толып кеткен 6ip мей- jpiMAiaiK. Бул сиякты мешр1мдшкт1 Бакен бул отырран ауылдан 6yriHre дейш кергек еыес-ri. Ел адаыы жпналды. Бастыры 8 ж 1бс-к, Демесш, Ка- йырбай Taf!.! баскалары калмастак келдк бэршш басты кекса «заманнын азгандыры», «жасгыц бузылрр.ндыгы» болды. Бул отырган журт — тепнпен тегш жнналган жок-ты, Раушаннын окура кеткен хабарын ecTireii сон журт ау- ылнай карастырган болатын. Раушаннын орынбасары Саду дейт:н батырак ед1. Кысы-жазы орке арасыида «у- pin icecin кылып, сонымеи тамарыи асыpayшы едк 86ia осины [здеп тапкандай Раушанга орынбасар кылып ет- юзш едк «Бурывпл ауылнайларша icri жалги.ч взщ ат- карна, орьшбасарьшды жгныка алып оган ic уйрет» дсп Эбк! Раушапга арнап тапсырган болатын. Раушян сод тапсырысты орьшдайын лесе де, «Шокындыны унге жо- лата алмаймын»— дел Бакен сьщай бермеген болатын. Сонымен Саду сыртта кала 6epin едк.. Eiuy, зад бойын- шз. icri орынбасары алу керек кой. «Сэдуге ы-зр устатты деген не сумдык?.. Кой, муньщ киес1нз ушырап журср- анз, Журтшылык кылып бэгайык!» деп аксякал-караса- кал осы туралы бас косканы едь Келгендег! сылтаулары «катаны кеткен» Бохеяге кещл кос айту бапса, тупк! ойлары — Раушаннын орньша Бокеишн ез!н сайлаудын шарасын карастыру едк Бакен де ауылдык кенеске муше болып еткенд)ктен бул ойларын жарыкка шыгады деп ойлап едк — Босагана келген 6ip муше едк эйелдмепен кады- рын бишедк Оран екпелеп кайтып алуымыздын жвк! жок, <!сы лау-пзы.мды ознге апмктап Оайлагалы келш отырмыз; ccni ауыляай кылып сайлап, батамызды берге- Л] жкпаяып отырмыз,—дед; шалдар. Бакен куангаи да, ренж>ген де жок, Журт аПтты — кено бердк Ож|бек шал бата icre;u. Yft толы журттык 6api нсп'н склады. Жаксылык бала хатшы.чыкка сеи*м- cia деп танылмп, оный орнына хатшы болып IcKtiii-.jp молла белплендк Сепзшшшщ жалпы азаматтарын-л!., жалпы пенсе мушолерГищ атынан протокол жазылып, осы протоколды болыска апарып беыгпрш кслуге Де­ месш, Жусш сиякты пысыктар сайланды. Бакен ауылнай болды. Iскопл.ip молдя, карындашты калан xycin ауылдык кекестщ жумысына жабысты. Ке- 40S

нес жумысы пысыктардын, к агаз таныгандардын колки- да болды. Раушакньщ кезШде жазылган караздар1 и з- белер те:<сер;лд1. Бхрсыпыра ю ал ер дш малдары «артык ж азы лган» бш ш п шыгьш Раушаннын берген Ti36ecin етх- piKKe шыкарып, болыска ж аца ауылнай атыиан кагаз жлзды ... 13ар i1i де icren ж агкан журт; журт болганда — пысыктар, колы ic б!летшдер, «елдкч камын ойлайтын- дар». Жазылган кагаздардын коош Бакен бйшейдй Ба­ кен кол да коя алмайды. «К,ол коя бх'лмеген! уш ш » деп Ежендзр молда сырттаи кою.мен жумысын б т р е д к Ец аргысы мэрдхк езi де дорбада, ол дорба (скеидхрдщ ко- Бэкен уш ай ауылнай болганда, Демссшдерше айт- сак. «кой устхне боз TopFaii жумыр.ткалады». BipaK бул Бэкенге кайкрсыз болып жабысты; мьщ турл! icTereH ж о л с ы з д ы р ы уш ш Бакен сотка тартылып, уш жилка тур- ычге жабылып та улгхрдк.. хнг Губернняда шыратын газеттщ баскарма ун!не. бст- аузы каптаран сакал, ашаи ж узд! кара icsci Kipiri келдй Yil йшндеплерге 6ipct,tnupa аландап карап турды да, шеткерек отырран 6ip жас бал ага келin. — Г азет баскармасы осы м а?— дедк — Осы,— дед! ол. — Ендеше, мешк арызым бар, мен оны калай бореем екен? — Ж азы ны з да берпнз. — Ж азуы м ете нашар, жэне тез ж а за алмаймын. Мен ез|‘м турмеден шыккан адаммын, шырарым. Жаэудын 63iH де турмеде уйрендх'м,— дедл олп Kici. Ж ас бала ж т т — газет кызметкер! — мунын бетше карап турды да: — Отырыныз!— деп устел 6epixi — кане, айтыныз, мен жаза берешн,— дедй Элг) Kici етырды. Мандайындары бурш1'ктенген тер in колымен сылырып тастап: — Мен ж азкк ты емес ем. MeHi стка салган: Кайыр- бай, Д-гмеснг, Ж усш сиякты кулар; мен солардын оты- на куйд|'м. Куйгенде, оным мен солымды бьлмей, карац- рылыкпен куйд!м, меш ж ары кка бастаушы болмады. Раушан дейтш эйелкм бар едк Э л п ж ауыздарды н Kecipi-

пея сдан да айрылдым... С13 perron жазыныз, мен дыц былирын басынзн бастаа бйтгйын,— дейдк Бул Kici баскармара юргецде, редактордыд отьтратыя орнында караз жазып 6ip эйел стыркак снякты едь Сол ойел влде неге елепзш басьш кетерш алды да: — Отарасы, Oepi карадызшы!— дед1. Бул карады, — Атыцыз к1м? — Атым Бакен, шырарым. Зл!бай деген KlciniK бала- сымын. Экем 3 .ii6afl еткен e.wipiHe кой барумен еткеа екеи...— дел Бакен еткен тгрнхын каза жэнелд!. Бул — 63iMi3re таныс Раушаняын Бакен! болды. Б;рак мунда earepic куштк бурынкы Бакен онайлыкпен седле* мейп'н еди «иЛмдегШ! ойлап тап» деген адамша томсы- райыя отыра беруш! ед!; мына Бэкенш'н аузы-аузына жукпайды, ысылран, б!рсыпыра керген Бакен, дос пея касты ailbipFan Бакен, еткендел катесш мойнына алып екшген Бакен... Бул мулде жада Бакен. Ек) cs3iHiK 6ipin- де «кедейлер табы», «байлар табы» деп таддайы так-так етед!. Элп эйел Бэкеншд 6eTiHe карап б|рсыпыра кул!мс!- реп отырды да: — Aleni таннсыз ба? — дед!. Бакен шырамыткан адамра усатып, шукшия карады. — Мен Мерняммын гой, умытый калраныдыз ба,— дед! энел кул!мареп. Бакен ориынан ушыл турды. Саскалактап Мзрякмра карап умтылды. Элле неге камыгып Марикмра колын — Кеш, карарым!— дед! камырып. — Ол не дегешш'з, отагасы? — Жок, кеш, карарым! Сен кешсец Раушан да ке- шер. ©лее рухы риза болар. Мен Раушанжанаы катты ренжггкем. Мен оган жолдас бола б!лмед!м. Ед арма- ным осы,—дед:, камыи-т. Мэриям муны жубатып, устел берш отыргызды. Ары- зын бастан-аяк ткндады. Бэкеншд айткан сез!и тугел!неа кагаз: а т|'зумен боллы. Бэкс-д сезin аядтай бергенде: — Раушаннык хабарын б и д щ з бе?— дед! Мариям. — Окура кетт! дсп eciTTiM. Б!р орыска байра тиген екеи деп те eciiriM. Мейл!, мен!д дояр кшом жок, рен- ишкен e3in, Kina ез1мде. 470



— Енд! тус1нд1К бе?.. Дос пен касты айырарлмк бод- дыд ба?— деде — Туспцим, кадкам, тус1нд1м, кекес ук!мет!шц ал- дыяда мен кунэмд! жуа аламын! Enairi калган жасымды тап жауыныд жолындагы куреске садамыи! Жауымныц Kia екешн кеШн 6i>.in калдьш!— дед! Бокен.

САРЫ АЛА ТОЙ Куя тунерш, туллакып, шарасына симай турран тэ- р'зд!... Даланын ещ кашып, курап, семin бара жаткан сиякты туман ба, буалдыр ма — ел у с т басып, жыбыр- кайланран кара буалдыр — булдыр керсетедп Булдыра- ган кальщ топ, кен алкаптын о шет! мен бу шет! ш'нтп* pecin тур. Бул не — мал ма? Адам ба? Топ жыбыр erri, Уй!рден куылып шыккан санк атка усап б1рен-саранда- ран кара топтан жырылып шырып куылып жатыр. «Апырмай, бул не болды екен?» деп, Шермек, атын кам- шылай тусш, Кснжебайдьщ шокысын бетше ала келе жатты. ... Дур ете калды. Сатыр-сутыр наизарай ойнаган тэ- рЬдеидк Топ тенселш, толкып, ун шырарды: тонтыд унГ элемд! жадрыртып, аспанда птыдылдап, кулакты жарып бара жаткан сияктанды. Шермек атыныц басын тежсп тодтала туей'. Журен кобалжып, депеш корку билеп, калтырады. Аслан токш тебео'нен басып калатьгн сияк- такды. Айрайлайын деп едг, шыкпады... Аты 6ip нэрседен белен алып, жалг бергенде, Шермектщ ебедейаз такымы долбан eTiii, ер-токымды кушактай аттан кэлпактай уш­ кан сею'лд1 болды... — ¥стадык, устадык!.. Унамсыз дауыска Шермек шошынып басын квтер!п алса, олем жузш кара тунек басып тургаи сыкылды бол­ ды. Буыны калтырап, тынысы 6iTin, жан алкымга келш калыпты... TeMip сияктакган катты саусак он жак 6i- лепнен капсыра устаган екен, кесш тастамаса айрылар. 473

снес... Ызгарлы ашу, уытты кек манын тугел коршап ал* гандай... — Апырмау, Kici.iep, аясакдаршы?1. — Окецб!з!.. танытармыз!.. деген ашулы дауыстар сани, етш, кулак тундыргаидай болды... Элде дайна: алыста ма, элде, мыла кыбырлаган ка­ дык топтан аягынык астында ма — ыкырсыган дяуыо естшген секйпдендь Таныс дауыс! Бул дауыс — Шер- ыекш кулагына тиМмен бойын ттркенд!р[гг, жуpariit тЫп ж!бергендей болды. Абайлап караса внес! Сейлен! Калын топтыц аягынык астында, карпы тегирейш уй:л- \"ген обага усап жатыр. — Шерг.пкжан мен, адамдыктан калдым гой! Кер­ нам жарылып калды — каркымды т:лш кетт!,— денд! Жан ушырып Шермек окес!не карай укткла берем дегенде, мацдайыныц алдын ала сштеген кылыш жарк exri. Шермек сескеш'л кетш, басыя кей!н карай тартан калам дегенде, желкес! 6ip норсеге таре еткендей болды. — Ойбай!—дедн.. i.. Бул ШермектГц туе': болып шыкты. Ойбайлаган ез даусыкан eai шошып окнды. Басы жастыктан асып, ко* peyerrin TeMipiHe барып соккан екен, шекеа зыдылдап, кызып бара жаткан сияктанды. Уй карангы, терезе болар-болмас кана бозарып кв* pine/U. ©3i.'iiK бвлмес!вде, кереуеттщ уст!нде жатыр. Ту­ ла бойы аккан тср. Денес: кирап калган сек!лд!. Аупап туеш жатайын деп козгалып ед1, кереуеп шакыр-шукыр етт!. Калтырауы басылган журек бурынгыдан да остер TiTipen сала беред!. Б|реыпыра уакытка дейщ Шермек ац-так болып, жа- тып, б:р кезде eciH жинады. Коргеи Tyciii оклады. Бол- ган окиганы кез алдынан етк1зд): ойлагая сайын ой epi- ci тарыдып, белпа'з 6ip кара булт буркеуге дайьш тур- ган тар1'зд1... Мундай кысыламын, дагдарыска ушырап, басын тау мен таска урамын деп Шормек ойына ал* гаи емес. Шермек —«Бакыттаи б а й т ы » кекседЬ «Ба* кыгты адам жалгыз ез!ммш!» деп журд!... Будан 6ipep кун бурый осы кереуег, мына ек! торезе- Л1 сарлы белые Шермекке ужмак саяктанып кер!нш едЬ 474

Шермек, тесепнде маужырап жатып, еткеи ем1‘рд! б;р шолып ед1. Сонда азды-квптз кэрген e.MipiHin imiiwe ка­ бак, шытарлык кара кундз кездестйрген смес: акасынан шырылдап жсрге туске.-ii улде мен булдеге оранып, терт жакы, кубыл а белу.мен келдк Аталы зукымнын, дэулеттз бандк и, балзсы болды. Малдын кушзмен ооыстык ipi мектептер1иде окызв, кынама кизм ккто, жалтьт’рауык туй- ме такты. ©3repic болды. Шеркектщ «бакыты» онда да тайная жок, онда да удей тусп: ур да жык ултшылдык O.pi болып шыра келдк Кайда барса да орны дайын, бе- Ti кайтып керген еыес... Кекес укв-меи орнаган кезде <.Шермек бэсевздедЬ— деп журт есек тарзта бастап ед!, ол всектен де кутылды: букбаитайлап журш кенес жу- ыысына араласып, элде к1мдерд1ц колтыктауы.мен жасы- рынкп партия катарына д а Kipin олды... Сол безмен эл! келед!'. Кубылмалыры ескен желдей: Cipece оцнаи, 6ipece солдан шырады, «бойьша шыр жуктырмаура келгенде Шермектен шебер адам ж ок»— деп, бзрне жургеи жол- дасгарыньщ кувздейтв'ндерз де бар. Бупн Шермек жынынан айрылга н баксы сиякты. Ку- .'п'мдеген кэззн кара булт каптаган сиякты. Аскызздагян, аспандаран бакытын элде к1м келin жокка шыгарып, ку- лзн кекке ушырган сиякты. Куш кешеп тэт-ri тосск, жу- мак сиякты квршгеи квк Moiiep.ii белме — бугш аждаЬа сияктанып аузын ашып, обыя коятындай болып тур... Ке- ш еп тунп — GMipiHiH; тацындай болран, лэззэгп шырын балдай бодрая кара квзд1 майыскан сулу, буг1н буркыл- дап кайнаган ой казаныида куыршак сияктанып, булды- райды. ©м ipiне селт етпеген журеп кобалжып калш рап, алкымыиа кесек тыяылгандай кылрыидырып, тынысын тарылтып тур. Апырмау, кайтем? Калам куткарам?! Дс-п, Шермек. т!сте;йп, булдыраган ойын 6ip жерге жиып корыта ал- май бзрсыпыра з'акьвг жатты. — Болмас езздз, елместз' камдау керек! Тар кезен кел- дз': жолды да, закды да, абыройды д а Э31'рше жиып коя турки, куткарудыц шарасын icTey керек! Ш ерм езтн басындага мыи кубылран ой осымен туйЬ-в- Д!'. Кереуетвнен ceKipin Tycin, столынын уетшдеп электр шамды ж акканда, Ш ерм езтн басында жорарры ой шьв- иалдап кайнап турды, элде вимдерге, элде нелерге ыза- сы кел>п, бойды ашу кернегеядей болды. Коз! сыксиьззз, езуз' кксайкп, аузы жыбь:р-жыбь:р erri. Бзресе, екпеле- 475

ген бала сеюлденш, каймакшытан жука ер!н! туртие каллы. Орьшдыкка отырып каламды колка утатанда, гказуга облагай ойы тасытан судай таскыидап колл кал- ды. Катазыньщ жорарры жагьша «Эке» деген свз;и жа- зып, астыи сызып койды да, ар жагьга туйдектетш соза бердо.. Екшд! элеинде, Тасыбай шокысынан асып, озендеп елге бет альт ущ салт атты келе жатты. Ылднда, взеннщ кемершде калыд ауыл кершедй ка­ тарлай т;ккен кш'з уйлер, келбей ушкан как тутш, жы- Gpicxe беттеген кара курттай каптаган мал! Адыр- дан шубап тус:п сяыр келе жатыр, жер кайыстырып жа- йылтаи мьшдаган кой жатыр; тай-кулыиы еркелеген ба- лаша оймактап, ауылдыц устin шакмея буркеп, жаута аг- таитан калин зскердщ косыпындай болып, езекнен су iiuin шыккан жылкы, yflip-yfiip болып топтанкп кабакка карай бсттеп жайылып барады. EKi жылкышы, кайын курыгын суйретш, бас бйшейгтн асау байталдарды кал- жактатып бытырап жайылтан 6ipeii-capan саяктарды куып алдыкты калыннын iurine косып, жылкыны nips ту* cin жур... — Ой, дарига-ай, елдт корт мал екен гой! Жанаты Эл!мбайлын ауылы, байты толыксып туртан кез!нде, жу- мак сыкылдаиып, Kopinyiui ед!, ещц, мал кеткен сон ко- цырланыг. ыпындары кетш-ак калыпты,— деп, кырдан кулап келе жаткан салт аттынык он жак шегшдеп, кы- рыкпа сакалды кара Kici басьш шайкай Tycin, курсшд!. Бул— Кожан дейпп ед1. Аузыныц e6i бар пысык, ат аркасыиа мшгсл! байлын косына epin, шапшауын коте- pin уйренгеи Kicini3. Ортеда келе жаткан сем!з сэры бужыр Kici — Сейпсп дейтш бай. Сонау кунмен шатылысып туртан ак, уйлер осы Cciirieiiiiiu yfii. Мына кара курым болып opicre жат­ кан малдып ншнде Сейпе.-шен баскаиыц малы кемде кем-ак-ау. Сейпсп, курен жортаны камшылай rycin, 6ip азта шеиш ундемен, ауылдыц уетшдеп жер кайыстырып жа- йылтаи малга караумси болды. Осы байдыкты, осы сал- танагш бурый кормей, персе де сезбей журген сиякты болды. Карата» сайын журекте 6ip нзрее топтанып бел- rici3 6ip коркыныш булдырлапып, iiuri жалап бара жат­ кан сиякты болды. ‘

— Эй, Кожап-ай, за.ман бузылды рой,— деп Сейпен ауыр курсЬщ1. Салмакты др.нес1и козганкырап койганда, ауыр де- nenin eKiiinine шыдамай курен жорра аярын элтек-толтек басил, жоргасы.ч жадылып калды. Сейпен жорраны шау- жайлап, камшымен тартыя-таргып ж!берд1 — Рас айтасыз, замая бузылды, елдзн. банданы по­ ле. Улкенд! сыйлау, аруакты сыйлау деген жок. О здщ есШщзде журетш Дэукараныц баласы атка MiHin, ел бплеген сон не оцбакшымыз? «Коммушзспш» дегс-нд! шыгарып алнпгы. Ос.ы Шермек те коммунист емес пе? Елге келгенде, Шермек, ешюмге соктыдпай-ак, тен кур- бысымем ойиап-кулш кайтып жур,— Кожан да кур- ciiwi. Кожаняын ecine ел туоп, елдли кедсйлер1, кедейлердпз уйымшылдыры, кит етсе «байдын куйырщыгын, атка wi- нерс.'н»— деп eaiue тап беретшд1‘п тустк Бэршен бурьш Доукзрзиын баласы Султан дейтш буран мыкты жау. Б:рер кылмксын сезсе, т!пт! китар,паньш алып бермсйдк Бзрак, Кожан буран дейнн абыройсыз болрай жок. Мы- на келе жаткан кара шал онайлыкпен жолдасын сурпз- дшетш знал емес: еткен жылы Кожанды пара алды деп Султапдар сотка бергенде де осы кара шал кзлага Cip катынагаяда зым-зня ж аты р ы п келгеп. «Эй кара ша- лы.м-ай, Tipi бол!» дегеидс-й бодып, Кожан, сейлегенде 6ip карап койды, Сейпен жалбзйды баса киш, ею урты са- лыкып, oftFa шомумен келе жатыр едк Адырдын бауырын боктерлей журin отырып, булар шуб га бара жаткан топ жылкынын ссцры жагынан сок- ты. Сейпен жылкышыны шгкырып алып. — Жаным, абаОла, ит-кус бар керз'кед'., уйктамай ку- зет, кундзз уйктарсык,— дед!. — Уйктамай еле алмаспыз,— деп, жылкышы,— туп'к- кен П1ш!ндз ж ас жш.'т, зсунк етш, атьш борбайлап желе жекелдк — Мынау HTTin сезш карашы!— деп Кожан шытьш- ды. , — Кзйтерсз'н, бул да кудайдыц ici шыгар,— дсп, Сеи- кен, ауылга карай атынын басын бурады. Сейпен y&iiie келгенде, Ж амал бэйбзше, 6neHin кеш- Ki сутзн куйдырып, еш'зз'ктеген кара сабаны Туткыш де­ ген малайьша nicripin жатыр едк — Шермек жаннан хат келдь каукылдак калага Сар- 477

ran екен. Содан 6epin ж!бер1пт1: «Экемнен басканыц ко­ льта бера корме»— депт!... Мэ, окышы,— деп бэйбине калтасынан альт хатты бердк Сейпен, Шермекпн хатын бастап окыранпаи-ак тж- cl'tin, сурланып сала Серд!. Орта ж ерте келгенде колы- над хат туеin Kerri. Безгек болрап адамдай тула бойы калш-калш erri. Аузы-басы жыбырлап, иеп кемаендеп, ei:i кезден ыстык жас буртштеп ыршып ата берд!. Yii imi кара келекке. Абажадай улкен уйдщ ecirineH терше дейш Ырескен жук: оюланып тастаган сандык, тек-теи кылып тастаган асыл килем, буйымдар. УйдЫ как ортасында, сэры ала к!лемн!ц уетшде, ек: аярын кз- с!лш, eKi колымен жер Tipen, басы буплш, коз жасы са- калыныи зраскнан ссрралап, Сейпеп отыр. Не болгапыа, lie кылып отырранын нак сол саратында e3i де б!лгеи жок. Iuii-бауыры ертен!п, от больш жанып бара катка;! сияктанды. — Жаным-ай, не болды,—дед1 Жамал бэйб!ше кipin келш. — Кайтесги, катын, бггтш! — деп, Сейпен солкылдап жылап хлбердё ш Сэске туе кез!яде ауылдык iuii жака хабармеи толды. Б!рсуден 6ipey ecirin, еоткешн неше сакка жуг!ртт1: — Елге отряд шырады екен дейдП.. — Малы барлардыц малый алады екен дейдП.. — Кьгзы барларра налок салады екен дейдН.. — Байдыц уйше Турсьш барран екен, бэйбше жы­ лап: «енд! жау шабатын болды, кьшызды imin кальщ- дар»,— дептг... — Кой, бекер, Жамал бэйбшешц бейШ ашылды де- тенге нану, киьгн болар. — Жамал елгенде де сабасын кушактай кетер... де­ ген сиякты сездер туйдек-туйдепмен шкгып жатты. Су тасыраи катывдар, от басындары хемшр-шалдар еегткен- доpiи улпртш, еядер!ише жорумен болды. Bip.Tx, — б'.’л жорудыц 6opi де ycTipr, еплим теренге баоа алмай, бо- лантпк оккранык epicineii osip аулак жатыо еда. Осы ауылда экпмеге yfiipniri жок адамныц 6ipi Rv- аидык болушы eai, cciriHin алдына кара токымды тесен альт, шолак тоны тыртксып, уззкты кун тыкылдатыя агаш шабумен отырушы e;ii, ал 6yrin о да желйп!: бал- 473

тасын белдеуге кыстырып, белш кур ж in пен байлап алып, 6ip нэрсеге оз'нрленген еияктаныпты. ©ткен-кеткен- д! кол был?ап шакырып, «не хабар бар?» деп сонын ау- 8кна телм1ретшд1 шыгарды. Шуйкесш шынтагына Ш п, уршырын nipin, Бэтимэ уйшен шырып ед|'. — Эй, Бэтимэ, курып калгыр мында келшП— деп Куандык оны да шакырды. Казан кырып жаткан Куандыктын катыны, айгыз- даиран бетш есжтен шыгарып, байына ала кезшен па­ рады да, кайтадан жумысына Kipicri. — Йемене меш не рып керексшш калдын?— деп жа- сынын кырыкка келin калганына карамай, жас эйелдер- ше сызылып Бэтимэ бурылды. — Байрус-ау, ceHi керексшбеген кушм бар ма ед!?— дед1‘ Куандык, езшше кулык icTeren боп, БатимеМ ке- шлденд’рш содан т!л тартпак болды. — Эбден... Cenii<i кур п'л foij.. Бэйбине жылап отыр, eid кез! былаудай !а к . Мен барып отырып ед1м, бурын- гыдай жиырылран жок, сабасын 6ipep то.прады да, улкен кара аякты толтырып кымыз куйыи бердй — Кымызын, коя туршы, не айтады, сурадын ба?— дсп, Куандык. жакындай TycTi. — ©3i айтпаран сок, cypayFa батпадым, аяктары кы- мызымды Imin болып ед1м, «тары куйып берейш» деп са- басьша жармасты. Мапа 6ip торта жеп, шелдеген сок, шалап icTen imin ед!м, сол курып калгыр журепмд1 алып ime алмаганым... Жер ошактын басында Жылкышыньщ Катыны Нес1бел1 отыр екен, бэйбйне неге жылап отыр?. дсп сонан еурап ед1м, «буларга 6ip тыкыр таянран шы< тар, кешеден 6epi булшш жатыр; тунде керш! ауылдагы аксакалдарды жиып, так атканша кекесп', не айтканда- рын бктгенг'м жок» дедн Рас-еп'ршн б1лмеймш, aftTeyip б’рдеме бар. — Аксакалдарды жиып алды де;;лi? — Ие. — Ал, сосын? — Сол... — Сй, курып кал, эдей! сураран сон аиырын бптш келмессщ бе? — Мен енпме барып журмш бе, еркектер сендер би- сен;]ер де жетед! рой. Бэти.мэнщ сез1нен пэлендей мацыз шыраруга болма- 479

ранней, Куандыктыц кумарын бурыннядан да ес!рд!. Сондыктан ол тыаыршып тура алмак: — К,ой, сенен жарымаспын, Арыстапга барайьга,— деп, кайыц таякты долга устап, асыгыс журмщ деп кэ- ршген морсеге 6ip cypinin, Арыстаннык yitiiie кслдЬ Арыстаннык yfli толган адам екен, Арыстан ecin сойлеп отыр. — Оныц аныгы мьшау,— дед! Арыстан Куандык eciK- тен ю'ргеидо,— байлардыд малым алып, ездерш жер ау- дарады! — Апырау, сумдык кой,— деп 6ip жылтыр каря ыр- —^зее, Жамал бзйбпие бет'ш тыркап жылап жатыр деп ед!-ау, сондай б!р сумдыры бар екен гой... — Ау, тура тур, малый алгандай байлардык жазыгы не?—.дед!, кэлбакаша шермигеи 6ipey, поз! е;к!peftin. — Жазыгы бзрлыгы: к!с! енбег!мен мал жмгандык, KiciHiu енбег!п жегевдж! — Бэрекелде, сез-ак-ау, Сейпенге кайсынын тегшек- бек cixipin ед!к? Маган ецбектср!нд! cmipe кер дсп Ссй- пси кайсыиыпды зорлап ел.!?— деп олп шермигеи карып тут!ге TycTi. — Ол жагын койшы, сол алынган малды кайтед! екен?— доп Куандык кимелей келш, как Арыстаннык жа- нына такалды. — Саган берер дейсш бс, казьшага TyciperiH шы- Fap,—дед! 6ipey. — Жок, кателесес!ц,— дсп Арыстан оныц свз!н болin » i6ep.ai,— бэмлардан алынган мал артельге, малсыз ке- дейлерге белшш бертелм — Эн, бола кояр ма екен?! — «Не кылган батпан куйрык, тепннен тег!н жат- кан куйрык?» — Окайлыкпен бола коймас. Сейпен де елмес камын icren жаткан кермед!, тунде аксакалдарды жинап, со- лардын колына 61'рсыпыра мал сак'сауга бермекш! бо- лыпты: кара каска айгырдык уй;р!п Тацатардьщ жыл- кысыпа апарып касты дсп Жака жыдкышысы айтып отырды. Баласы emuicin баска депзш ауылнайдан куэ- л::< алыпты. 1\\аладагы биллей да карап жаткан жок б'лем акылын айтып хат жазып ж!бср!пт! гой,— деп, Шауыпкел дейтш нмек тумсык ееггкешн айтып, Арыстан- ды тукырта сейлеГии.

Шауыпкелдщ кабарыи журт ынтыга тындады. — Басе солай болар,— деч бастарын изест». — Округте Шермех-п тыпдамайтыи «терс» бар дсп- ci't бе? — Шермек кала жагына ие болса, Сейпен елгс ас: ачгаяялдарра 6ip-6ip аттан мшпзсе, «Сейпен жаксы едг.м» дег'|зш nipryep жигызады да береди — Бэсе десейнп, каладац келген адамныц жаны бел- . ;.-л гой, мер баскан 6ip жапырак каразды кврсетсен, л.-лкесш касыд женеледй— деп, журт б1рсыпыра дау- рыгап алды. — К>м беред! шргеугрд!? Мен берем бе? Мэ, алпр- деп Куандык кенет ашуга м’шдБ — Сеидердщ осыларык курсы»! Bip nopceni ecir- с ..!дср, бет-беттерще жайылып, караспанды суга алды- расындар да отырасындар, сез емес кой: бай малый ка- . Ji тыга алады? Ауылнай мерд1 калай беред!? Б5з не Ci.r.pin отырмакшымыз? Малый тыкса, eripiK куэлпс ал­ ел, niicii орьшга айтпаймыз ба? Тыккан малый казып жыгар.чаймыз ба? Bis жумылып урлыгын айтып отыр- с.'мс, кулмапы ашылып, маскара болып калмай ыа? — деп, Арыстан ашулана сейледк — Ойбай-ау, соны icreyre кедеГпк 6ipirin отыр ма? — Bipixnefrrhi Heci бар? BipiKnert отыр ма? Былтыр еайлау болганда, бастыгы Сейпен кылып ылгп байларды -л.йлаудпн 6ip куып шыкты. Биыл жер бел!с! болганда Сейпсшиц барлык жерш бвл!ске rycipin, езш шетке как- TI Муныц аты не?— Муныц аты 6ipirin ic штегендж — Жараиды, 6ipirin шык, мен сез1мдд койдым,— деп Шаумнксл кдкайып Tepic карап Kerri. — Арыстаимыц айтканы рас, Шауыпкел, сен ылги ■ 1л бар гой — кер тартумен боласын,— деп сезге Куан- дыкта Kipicri. Ay, Куандык-ау, койсайшы, б:’з екеум1'з булйсп гайтем1з. В:з сол арба 1степ сатып тамагымызды асы- рауды 6i.'ici']ii( те,— деда Ыскак, сонадай жерде сомадай G»:i жатьш. Pcrri жершде неге Kipicneflin, Сейпеншц малый алатыны рас болса, арбам содан opi !стелмей калса да мои KipiccM, талай екбеп'м ciwen, жасырган малин ал- димеп e3iM шыгарысып берем,— дед! Куандык. 481

— Эй, Куске, жарайскн! Биклгы жер бел!с!нде де еибс-кт: ciinpin ед'ш, осы жоди да капратывды корсет,— деп Арысгзк жайрандзп култ каллы. Куандык кетер1л!п жымыц-жкмад кулд1. — Шырагым Дрыстан, осы сен тьшыпды ейтшы: байдьщ малыши алынатыны -шык ксй, э?— деп бет-ау- su сакалмен капталган кара i;ici Арыстанга карап жы- лыса ту'ст!. «Сен KipicneceH балка»,— дегендей макын- дагылар ырысып оран жоа бсрд!. Элг! Kici, сакзлын си- пап азырак ойра шомрандай болды да: — Ендеше, бул icri ушмет бастап отырран болса, Сейпеншн кули: аспанра шырарып тургаибыз! Сейпенге пенен кеп екбек с!н1рген адам сирек шырар. Мен не кер- иедш? Бала кушмнен кулдыгында болдым, талай таярыа да жед1м. Шынкн айтсам — куш бугшге деМн кулдыгы- нан кутылган жокпын, э.'Л кунге жумысын тегш штеумен келем. Баскасыи кактсinn, 20-жылы мен жеке ot.iip кур- макшы болып, Сейпенн!и колынап шыктым. Ссйпен оны- ма жаман ашуланды. 21-жылы аштык болды, аштык ие- iii тывдады: «Tipi болсам ледерин:, маран азырыциан кара»— деп, осы Сейпенге барып жалындым гой. Эй, uni» 6eftiai жаман гой, терт кабат Kepnenin устшде шал- касынан жатыр екен, ce3if,mi елеместен, кескпген аягын жинамастаи калды... Шермект1 осы куш камеи болып, ушмет жумысына араласып жур деп есгеем. Уюмет ке- дсйднп болса, сол Шермектерд'щ кедейдш уюметшде не зкумысы барын бшмсймш. Шермект:,ц кедейге жаны аши- ды дегенге елеем де паибаспын. Мен сол тамак сурап тургаиымда, Шермск пешке аркасын суйеп, iciran окып отыр екен, экесшен тушлген соц мен сол Шермекке жа- льшган болатынмын. Сонда Шермек аузы-мурны кисай- мастан: «0лсен борышта::бай елсснил, неэд: бересщ?!»— дедТау... — Каскырдан бэлп'рж тумасын ба. — Мен Шермектщ калай коммунист болып жургешна таимый. — Кедеймш деп алдап Kipren гой, енд: алдай алмас: енбияшлершн Koai ашылып, санасы ecia кедедй К,ас пен досьш айырарлык куйге жегп. Мыпа конфкеке наукзиы ерьшды журпзшп отыр. Осы наукаиныц тусында талай П;ермектерд!ц бет пердесш жыртып, журтшылыктьщ ал* суйреп салармыз!— дед: Дристан жайрандаган п1*

— Босс, сейтсеядерш!, кедейден шыгып сендер ком­ мунист болмида керетш1М1з не? Тым болмаса осы бай- лардан кег1м!зд1 алып берсендершИ— деп, Куандык бу- рынрыдан да ершелеп:я, бет: к.ызарыя, кбз'| жайиакдап, кетершк! кецшмен гаьш тасыя отырг-аи адамкын к.ал- — Бандан кек алу учли, байяы ортамыздан аластап куу ymiii кедей болью куш 6ipii<TipyiMi3 керек, осьтны ic- тейейщер ые?— дед! Арыстап, — 1стчйм|'з! — Ендеше, б'.рнтрсек, партияиык, уюметтш шын кол канаты болсак, б1тпейт!и жумыс жок. Ол ecxepiiue болсын! Узамай аудан ек:л! келд!. «Конфиске» дегеи сез та- рады. «Коифнскешд» не деген сез екенш ел oipiHuii рет ecirri. BipaK, жат Kepin, oFsm керш TypFan eunri.M жок. Бала-шарага шей:н ауыздары жыпылдасып айтып жур. Магынасы да TyciniKxi болып калды. Bipep елгатгын in::яде бул ауылдын бурыкгы тел сеЫшн катары.ча да к!р!п улпрдй Ауыл адамдарынын кеб! келген еюлд'н касында. Уйде калгяндар ек! арага idci салып, солар аркылы хабарга канып жатыр. — Кубылган заман-ай, ееггпегенд! ecirriK-ay!— деп 6ip 6yKip шал, уйге аркасын суйей отырып, ауыр кур» СШД1. Сары ала дебет жол бойында шокиып отырып улып — Кет opi, мына ант урганнын улуын!— деп буш'р шал OFan да кейш калды. б\\реу1— Жамандыгы болса, Сейпеннш уйше болсын!— деп екпши сыкак кыла кулдь Сейткенше болмай, сары ала тебегпн даусына жал-< гаса, сарнаран ащы дауыс шынклдап аспанга шыкты, Журт селт erin, куладын т.;ге калды. — Ау, бул не? — Бэсе, бул не? — Бул дэуде болса бойб!ше шыгар, улыганнын басы болар!-деп, Куандык жымын-жымыц етти Отырраидардыц 6opi де 6ipiHe-6ipi карасып, бугаи куану керек пе. куй!-ну керек пе?— деген сураулы жум- бак кейб:реулерд1н ажарында айкын тур еди..

IT ...Yiii an. yfl катар т!гул!, оран paum уй. Караша уйдщ сырткна куОылага бурып Сейяеп отыр. Б т{с;п кетшт!. Бетеказ! iciR, сирек жас тамшысы кэршед!, Каргина уй /ion. ур- ген торсыктай болып тырсылдап б: р а— айрыздгшган ткрнаклъщ iai. кеткен. Kosi каяталап кызарып ту ceiii булдыр рана керетш сек'лд:. «бак» оспаннан тускен сек!лд> ксн ecine алия, сен соккан балыктай ген. Октын-октын курспбп «ah!» айрылады. — Шал-ау, Шермек жаинан не хабар бар? Баягыдан берг окып ед', ат аркасына Minin ядам болып елi, тым болмаса осьшдан кысылганыыыздa cyfieii ал.маганыиа ма?— дед! бэйбпиё. — Болмайды рой, кемгбр... Бгзд! суйемек тупл, ез бг.сына зобалан туып жаткан KepiHeai. «Байдын баласы, oxeciH суйейд!» деп сонына тусед! бшем. Тунеукупл на- гаи жазган хатын да мыналар тауын ялыл, сотка 6epin- т!... Тым болмаса сол аман болсын деп т!ле, одан бас­ ка таянар KiMiMi3 бар?—деп, Сейпен, назаланып, сол- к.ылдап жылап ж1берд!. — КаР.гейш, тглемей отырар.мын ба? Какбас кудай бгздгн кай т!лепмгзд! 6cpin отыр,— деп, бэйбг'ше нтлрке- ulr; каз жасыяа булыкты. Нак сол сагатында кудайынныя aai колына тисе де тутгп жейтждей едь Лк уй жагы базардай кайпап жаткан адам: 6ipey шн- гып, 6ipey Kipin жатыр; сампылдасып сейлессдн сакыл- дасып кулгссдн — Ал, Дристан сейле! — Не соплейт1н1 бар: тыккан ыалдарын, буйымдарын — Туткыштыц айткандары тура шыкты ма? — Тура болганда капдай! — Молодец Тутдьпи! Cental к!м екешндг аудаира жа- s!-!п_ жчбердш,— дсп ек!л Туткышты аркасынаи какты, Туткыш жымын етЗн, зкайрацдап калды. — Лу, Heciue.’ii кайда?

— Кел, сабаны nicin кьшыз куй, дэурен кольща ти- \\ генде, сары ожаумен кулаштап 6ip сапырсайшы!.. Нес!бел! селекеттеу козгалып, шспекке жабысты. Коз- ралу немкуройдылау: бэйбшгеден бшйкс!з сабанын. на­ лай куйылатындкрын aii урыкып жетпегеи сек!лдй Журттыц басы косылрзн сод б1ртшдеп сандыкты ашып, асыл буйымдэрды есепке алу басталды. \"Пзбск- телген кеп к!лт Нес1белшщ колында. Gmsiteikii сандык- тгрдьщ шандуыи босатып, 6!ртшдеп ашып, кшндеп бу- йымдарын ортара алый тастап жатыр. Б1р сандыктыд imiHCK Сейпешйд oneci ЖантаЯ бид:.д патшадан сыйка алран сары ала тонын НесДбел! суырып алды да, жерге бфден тастап ж’.бермей, не кыларын б'ьпмегендей, жа?а- сынан устап тадыркап турды. — Сары ала топ! Уйде отыргандар шу етть Туткыш орныаан турып барыд, НеЫбелшщ колынан сары ала тояды алды. Олай 6ip, булай 6ip аударысты- рып карады. Жагасынан устап турып кул1ма’реп ошлге бурылды. — Б^рдеме айтайын дедщ бе? — Осы тонды киin ауылды 6ip кыдырып колсем дей- — Эйда, ки, Туткыш! — Ки, байдын. irni 6ip куйсш!— деп, уйд'щ ‘пшндеп- лер ду кулш котермелсп Kerri. Туткыш сары ала тонды киш, алтынды медальд! то- ciwe кадады. Аягыпда жыртык, етпс, басыида жалбалан- ган кулакшки. ©si жаГшандап жымыц-жымын етедк Ад­ нан кер!ле басып, караша уйд1д жакында отырран бай- • он бойб!шес1иш алдына кесе келденендяй журдк Бай 6ip per парады да, басын томен салды. Бойбнпе канын тартып сурланып, KS3i.Mca Туткышты атып ж^бергендей болып Кйрады. — Неге карадьш, бэйбкпе? — дед| Туткыш бурыла Tycin. — Келшкешце караймын. — С.еидерге келшкенде, марай келшпес дейсг'я бе? — Ки, киепн заманьщ!—деп, бэйбпле, журеп жары- лардай болып KypciHin, repic карал бурылды. Туткыш, сары ала токды Kirin ауылды аралаганда, ба­ ла-шага, катын-калаш жиналып сонып сонына ер;п. — Батыр-ау, би атамнык патшадан сира алгаи тоны осы екен-ау!—дед! кекселеу келген 6ip сары катын. 485

— Келш -зу, осы ayылга келшшек болып тускешме жпырма жью толган скек, сонэн 6epi осы тонный атьш ес!ткея!М белм аса, корген ж о к еялм, каипас Confiioie ос- кыранып м акан а жолатпайткн ед1 рой, ога;с бу да аз!— деп, еркек ЫшшдК имек тумсык к а р а катки, самайынан шыккап шашки жаулыгына тыгып кнрекдей басып ба- лалардыц арасына барып К1рдк — Квел! тон дсйт1н! кайда? Knc.ai болса, Туткышты неге coFbin кетпейд1?— дед! 6ip ж ас alien. — Сокса сонар, жынды неме, жел!г1п iiecine кид! — Койшы epi, тонда не бар дейЫк, эшейш лакап кы- лып жургсн гой, аруакты шанырак деп 6i3 Fana корка- мыз, эйтпесе ту п де жок кермедь — Басе десейпп, б:рде.мес] болея е н д т 6ip белпеш бермес ле ед1? Адырак кезд1 кара катык- емрецдей басып Туткыштык жанына барыл, сэры ала тонды жагасынан устай алды. — Кагыярыр, тура туршы, аныктап кереШк. — Ал, коре гой, сен керем десен, мен пемд( аяр лей- сщ,— деп Туткыш кенюлдеп кулдй — Батыр-ай, мына сап-сары не десем, алтын екен гой,— дед! С1р эйел. — Шешей-ау, мына суреп Heci? — Ол — патшаиыц басы,— дед; Туткыш. — Токташы кореГик, патшаиыц басы каидай болады екен,— деп, катындар жапырласа туей. Ж урт 6ipiiicii 6ipi хабарланып тайлы таягына iueiiiH калмастан еяры ала тон кигец Тугкыштыд мацына жи- лалды. Боз унд!ц жапыяда у р ш а к iiipin отырран катпар бетт; сэры кемгпр ауыр Kypcinin кейлегшш жец!мен кез1- HiK ж аскн cyprri. — Шеше, неге жылап отырсыц?— деп, Куандык, ж а­ нына ж епп келд!. — Эй, шырагым-ай, не ж аксклыгы бар дебещ, аруак- тын пеленген тоны е;и гой, отанымызга б!р зняны тшп журе ме деп коркам,— де;ц кемп!р. Куандык, шек-Ылес! катып кулдь Ауылдын сол куиг! кецеЫ: с а р а ал а тон, медаль, бай- дык жасыргап малы, байбппешк жоктауы болды. Кара катып тасепне ж аткалы шеш шш, сары ала тон­ ный onriMeciH тагы бастады. Байы тындаудан жалыкдан coil, уйидтаралы iprere карай Tycin едй

— Эй. деймш, бер! карая жатш&т, анг1ые айтайы!!,— дел байын иырынаи тартып, дара катын ваше харатып ...Тун дарацрысы алсмд! буркеп, ж аи бггкен дем ялыс- ;<л шомды. Ж ллрыз-лк Ж гм ал бэйб'лле к а р а т а уйд: л богапасына суйенш, exi буй!рш таямып жмлаумен Солды. — /Kypenisi дел жатыр &:а? — Журен in дея жатыр! Койш и м'.нетш шабан торы атка ягаш арбалы жсг!п, :;::хаГ:тып жук тисп, Сейпгн уй imiMeu KOmneai жатыр. Курьшрыдай «К еш — KeaiKTi болсын'» деп тус-тусынан г.\"дая келстш керлл жок, жабырласыи жук тпес!п жур- геа бозбалалар д а жок. Журттын 6opi де сырт CcpiW, С.йпеллйт. кешкел! жпткаыьш умыткал сек!лд1. Амытпа- са да, еле.мейтш еек!лд1. Ак таякты T ecii'e т-реп, арбанын касында жуг!к|п, Сейшен 6ip талай ой оклады. А лд зры ег.йр к а р а т ы . Ба- ратын жер! кандай: «ха закрыты» устап, MeSpiu килыгг, Сзйпенд! конак деп карсы алар м а екен? Элде осы ез ауылы кусая сырт 6epin айналып кетер ме екен? Ойлап- сйлап кал!п: — Эй болмас! ондай кун канда? Арайын-тума аллс- тяя куыя отырранда, тапымайтын ел б13Д1 не кылсын. Ьндл 6iTTiK кой!— деп Сейпен солкылдап жылады. Бэйбине буктус!п талыксумен жатты. Иыгы тусш салбырап арбанык касына баласы келд!. — Н е дейд!? — Бармаймьш дед!. — Токал ше? •— Токал да... Бэйбгше, жаи ушырган адамдай елеулеп, басын кеч — Токалд1К1 токал болсын, М аржаи л.чшкеи шыккач кызым емес па едд? Тлде мел булдеге орал ecipren жок, па ед!м? ©з!м куйш отырранда, ол жур!м! кургыр неге куЛд'ред!? Ойбай, бул корлыкты -кергенше елеьпн!-- дел, бэйбше жудырыгымен e3in м акдайга койып-койыл ж.- берд!. ....................... — K.o;i сорлы, жегер, еле адмассьщ ! Корее ни корме.! 4S7

корте Kipy жок. Эйда, ap6aia мшщдер,—деп, Сейлен иыкшиып таярыня суйеиш, орпыпан турды. Ат акырыидап козеалды. Каусап турган _ агаш арба жолсыз игорде крталып, шакыр-шукыр erri. Сейпен ар- Кеш, желта туей!, белеетей асып кеткенше, ауыл адамдары уйлершен шытып, саж-аг. карала да турды. Кемтр-шалдар курс:и5п: — Kerri!— дсси. ...Курен жортаны польский ер турманмсн ерттеп wi­ llin. Туткыш epicKe карай тенселд!р1п бара жатыр. — Уа, Туткыш, жол болсын! — Opicreri малды айдап келш, кэ31'р бел!ске сала- ыыз! Битектей камгам мен курен жоргакы жамбаска тар- тып лббергенде, жорганын туяты жумсак топыракты лак- тыртандай болды...

К,АИДЫ К КК Куп бесшд!кке келген кезде Квркемтайдын ауылы ас- тан честен болды: кемсендеп KeMnip-шал жылады; кашля тартып сурланып, сен соккан балыктай мен-зец болып жастар турды. Ауыл дагдарыска кездсстк apKiM ез ой- ымен шурылданды, 6ipeyre 6ipey акыл айтып, б)реуд1 б:реу суйей алмайтын сеюлдендк — Кудай-ай, кврсегпн-ау! Калкам, кулыным!— дел шетк1 уйдет! кара кемтр сарнап жылап, елд1 басына кетердк — Кайтеin сорлы, ж ал ты зы рой, epiiieu жастай жес'ф калып ед1. Bip баланын камы уш!н ерге де тимеп едк Ендг, ж асы жер оргага келгендс, не суйенер epi жок, не талшык кылар малы жок, ж элры з улдан айрылып не куя квремп! дес!н-ау!— деп, екшпл 6ip ойел, анаган т1лектес- TiriH керсеткен ссшлденш, кемсендеп о да жылады. — Койшы api, кеппен кврген улы той емес не, жал- рыз сонын баласына келш отыр ма, одан кад1рл1 боз- дактар да кеткел! отыр рой,— деп yiuiimii 6ip эйел жак- тыриай сейледй Сакалы сапсиран шалдар, таяктарына суйсш'п, ер- 6nin, еспстершщ алдына шыкты. Шуйдел! желке, шер- миген карындар да, термен быршып, KeuiTin самал сал- кынына ш ы ры п бойларын жазран сиякты болды. Бэрппн ойында да 6ip туйж. Bapi де нак осы саратта 6ip кемете MiHin, телегей тешзге туеш, аккалы турран сиякты едк — Уа, Калеке, 6epi кел‘1шз,— деп, мыртык дснел'1, то- лык бет кара Kici eciK алдында турран Калиды жанына шакырды.

Журт тус-тустан андап булардык касыиа жиналды. Ек! колын артка устап еикецдеп Kopi кемшрлер де келд!, жаулырын ысырып кулагынан Keiiin турш, топка келе алмай одагайлап, жас эйелдер 6ip викой жиналды. Бет- Tepi бщеудей iciK, солыктарын зорга басып, кыз-келш- шектер де б!рт!ндеп керше бастады. — Ал, еид! кайтпекшз? — Кайтпек керек, адылиа келетш ic кершбейпд рой. — Не Kepifui сендерге? Неге уйлырасындар? Адам* шылыктарьщ кайда? Кшен барлаиды колдан xi3in бсрйт, уйде тыныш отырмаксындар ма? Неге !зде11бейандер, неге журтшылык кылмайсындар?—деп, денел! келген кара торы эйсл шаптыга свйлеп, кез жасына булыгыя жылап та ж1бердк — Басе десейоп, суйтпес пе. — Б1зд1Науылдыд еркентердан эдеп гой—уй куш|к келетш... Эл! керерсщ—б!‘здщ ауылдан баскалар 6ip бала да ж!бермес. — Кудай осы катындарды неге жаратты екен?—деп Кали аксакал ренжидк кур байбаламнан баска еш нэр- ceiiin жайын б1ду жок. Бышеген нэрсесше араласпаса KaiiTtfli екен?! — Адыра кал! Сон бйпп жет1СТ1рш турсын, буралык салынып отыр, баглаиыц Т131Л!П айдалгалы отыр. Бкл- сец, не кылып отырскц? Осы жерде жумсамаран б1л1м!к~ д! кайда апарып жумсамаксыц? — Шсшемнш айтканы дурыс, кур уйлыккаимен бат­ манды, 6ip амалын карастыру керек,—деп, дбзл дейт!к жптт евз бастап ед1, журттыц кулары елец erin, бэр! де бажырайып сора» карай койды. Эбд! муд!рш турып калды. — Сопда не icTeilMi3? — «Жедел байсыь-Fa» карай nemin кетсск кайтер ед!? 6ip—ама«лЖыендетлаббуагйасыбопл»аржеедпБшабуе.с, сыр бойына ауса да — Балалар, ал колдан келмес. Кешу деген окай бат- майтьш, урулы ел шубырып кайда барып паналамакшы? Жург дабырлап эцг'ше кыза берген кезде, av-ылдын сырт жагындагы белсстш басына 6ipev шокытып шыга келд!. Журт TiKCine карады. — Бул KiM? — Базарбай той! — Бул кайдан келеда? 490

— Хабар б]лем1н деп Тэкец аулына кеткен, содан ке­ де жаткан шыеар. — Шакыр мунда, келон! Журтгын 6api coFaii карай дурлжт!: 6ipey колын бул- гады, Oipeynepi оныц атын этап айкайлады. Базарбай атынык басын бурранша жас балалар анталап карсы ба- рып та жегть — Уа, не хабар? — Тшекек аулына бардым, тыиыштык. Шалдары бо- лыстыц аулына кетшть Жастары жиын, 6ip-6ip атын жа- ратып MiHin алыпты. Бугш ауылнайджше барып, кысып отырып снисканы алран бшем... — Б13Д1Н ауылдык да спискасы бар дей ме? — Токтандар туге сез белмей... Ал, сосын? — Сонымен барып кайттым. Жастары кызу, неге болса да эз1рм13 денди Byrin Исабай аулы «кек мола- ныд» басына жиналып «Тасаттык» берген бшем. Сшекен аулы ертек 6epeMi3,—деп ыалдарын оз1рлес!п жаткан картели.. — Mine журтшылык! Б!зд1к ауыл, тым болмаса «Та­ саттык» берш кудайдан тйлеуд! де бшмейдь — Бэсе десейшь — Ал, ендеше «Тасаттык» берейпс... — Кашан берем13? — Ертек берейж. Сэрсенбнпк сэт'ше берш, кудайдан 6ip Т1леп керейж, макул ма? — Макул! Дагдарран ауыл ездершше 6ip жол тапкан сиякты болып, уйд1 yfiiiie тараДы, от жарылып, ошак асылды. Калбей ушкан кек тутш ауылдык уст!не мунартты. ©pic- тен кайткан сиыр бакайлары сыртылдап, ..уылдык тус- тусынан андап тола бастады. Кун узакка мулг'пт, т!лс!3- денш турран ауыл б!рден жанданып кеткен сиякты бол- ды: шелегш алып эйелдер шыкты. Таярын устап шалдар шыкты. Журт карбаласып кешш т1р' ш1Л1пне Kipicri. Ауылдык сыртындагы белес басында, шапанын желек жамылып 6ip адам тур. Бул осы ауылдын MyFaAiMi Бел- кебай ед|. «Окопка »iriT алу» хабары буран да жешл тигеп жок. Оный ycTine, ауыл адамы жылап-сыктап урей!н алып болды. Ei;i куннен бер! бала окыткаи жок. Ауылдык жастары жииалып, мунык мазасын алды? — Окырансыз Fofl, кезЫз ашык кой, буран не амал бар?—деседь 491

Не амал болсыи? Бшсе айтпас па ед1? ©3i де б;лмей- д!, 63inc де жумбак. Мен-зен боп кешеден 6epi ойлараны ез басы, ез камы: калан кутылу керек? Кутылатын жол бар ма? Элде, кептщ 6ipi болып, колына курепн устап, кан манданта кетпекш! ме? Барранда не бтред'п нс со- гыса алмайды, не жумыс келмейд! кольшап. Онланып ке- лш Белкебай курсгадк — Кой, ауьиша бару керек. «у iuicca ултынмен» де­ ген, eni талай кун тураяда, элде кайла кангырып журу!м- niu жен! болыас, ертед журем —кетем!—дед! езше. и Белкебайлар кара жолдан бурылып, 6ip ауылм те* Hin келгенде, узынша темаодын кун батыс жак муШавде- ri 10 шакты уйдщ здамдары CipTiiiдеп epin тыска шыра бастады. Ортадагы коныр тебел уйден 4—5 ж!п'т сам- сап iiibiFa келд1. Кунге карай колымен кезш келенкелеп, кемп!р-шалдар да, буларды тансык, кергендей, кара- сып жатыр. БэрШн де каз1 жолдан бурылран арбалыда. Арбалы томарды жагалайтын ж1н1шке жолра тускенде, dipcii-capaii сак иттер кабаттаса бузау барып журген жас балалар алдынан шыгып, б!рдеме дес!п жатты. — Уа, кай жак боласыздар? — Тамамыз. — Жаксы, жаманнан пс хабарлэрыныз бар? Он шакты уйд!ц адамы тайлы таягына шейш калмай арбалыиы коршай жнналды. Бар.’шн кез:' арбадл, ар- бадагы Болкебай мен Сэрсенбайда. — Кужырайгзн шал рой, не хабар бшед| дейан,— дейд!, 6ip кслшшек. — Жанындагысы OKWFan жМт болу керек, шагаыи кэрмейсш бе, желкесшен обырап шыгып тур. — 0з1 сына Ж!пт ексн — сызы.пып турканын кердЙЯ бе?—дсп эйелдер жагы конактарды б:рсыпыра сез кы- лып вТТ!. Жиналган журт канша казбалап сураганмеи конак- тардан «жат хабар жок» дегеннен басканы eciTe алмады. — LLIyKip амандык, баска хабар жок. Ермаганбет KeMnipi кайтты,— деп Сэрсснбай 6ip экпмесш кайта- кайта айта бердй «Солдат алу» хабары бул елге де тарпан болып шыкты. Bip Ж1пт батырлана сойлеген болып: 492

— Не бол'са да кезшде керерМ13. Кун бурый жабы- гудын жен! жок... Жас aciriT кершеЫн, кон, 6ip тун бол- са да 6ipre отырып сауык курайык,—деп, ол Бвлкебай- га парады, Бвлкебай конуды тер1с кермед!. Сэрсекен де квнд!, коцыр тебел уйдщ ту сыртыпа экелш, Сэрсекеннщ жа- уыр куреш'н 6ip ж т т догаруга KipicTi. — Отсгасы, бул науканга жасы тура келетш баланыз бар ма е д }?—деп 6ipeyviepi Сэрсенбайды т!лге алды. — Б|‘зде бала деген болмайтын, шырактарым, ш!м- н!ц 6ip кызын асырап алып бала кылып ед1м, сол бар ко- лымда; 6ipan, азаматтын бетенд'.п жок ед!. Жарлымын, шалмын, !стелмей жаткан жумысым болса, вздер!н си- як,ты азаматтар аукым кылып 6iTipin тастайтын ед'1, бул жасыма келгенше баласыздыктын зарын керген шал емесл/н. Журтымнан айналайып! Bipeyi бала болып, 6i- peyl ini болып ке.чыммд! жубатумен келед!,—деп, Сэрсе­ кен вз куйш 6ip суре экпме кылып втт1. — Айналайындар-ай десейон, булар пэле-казадан сау турса, сен сиякты и;алFa кемшипк бар ма,— деп 6ip кем- nip Сэрсекен сезш Т1р1лт1п, элде неге кенш босап, жау- лыгиньщ шет!н икемдеп кезш суртт!. Хабар eciTKe.ni жиналран журт бул келген журп'иш!- ден ауыз тушырлык ешнэрсе есгге алмай б'|рт!ндеп уй- лерше тарады. Жер ошак бггкеншн бэршен кегала тупн кетер1ЛД1, шакыр-шукыр казан кырылды. Каспакка та- ласып, жер ошак басын шандатып аш тебетттер алис­ ты. Элде кайда, тусаулы атка бара жатып б!р жигггщ шыркап салган oiii ссп'лдк «Кара квл кыран-кыран белщ кяндай! Кулпырран как майсалы жерш кандай! Бас доска» багландары сауык куры», Кайгысыз, кас!ретс!з ел!ц кандай!> Бул елендТ есггкен кемш'р-шал: — Уай, калкаларым-ай десейшП.. деп кездер!не та ры жас алып, жаспен шыласты. Бозбала жары жабайы кенест! тастай 6epin, кешедеа 6epri ушкыныиа шьжа алмаган «солдат» мэселес!не тэ­ ты айналып сокты: — Шалдарымыз болыстыц аулына кетin ед!, айналып келетш кездер) болды, не гып icemirin жатыр екен? — Жаксылык, хабар болып, сондаймен бегелш жат- паса? 493

— Жаксылык хабар лемекпл, элпде Ыбырайлы ке- pin ед!м, Салыкха жолыгып аулына кайтып барады екен, сол аПтып турды: Салык айтты—«Казактан сол­ дат алмаймын»,—деп пт TepiciHe жазып берген патшаиыя уэдес! бар,—дейд), сонысын элде болса да, орынласа ке- рек,—деп абтты»,—дед!... — Уэде 6epyi от!р!к кой. Уэде берсе, 63i патша болып eKi —сейПлаептшжаынемдаенсыдпейпда!?гой, муны штеп отырган пат- шанык министрл!г! дейд! foi'i. — Ендеше, журт неге !зденбейд!? Патгаага барып неге айтпайды? Орта бонды сэры жшт коржандай коз- галып калтасынан жаргакты суырды да, алаканын тол- тырып насыбай атты. Аузынаи шашыраган темек!н1 Ti.ii- мен yflipin жииап, баптап б!р рет тук!рд! де, журттык со- зше KipicTi. — Мен сендерге абтайын ба,-деп, соны хабар ай- татындаб журтты аузына каратты,— мен бьясем, осыиы шыгартыя отырган 6i3.iiH Ыбыраш болыс. Ыбыраш бо- лыста дш жок; Кудайкулдын шагымы мен Жоламанды ырыстауын жасаткан Ыбыраш емес пе ед1? Жоктан по­ ле салып, дау тугызып, жарлынын жалгыз шолагын «ай* ыпка» деп алып отырган Ыбыраш емес пе ед1? Аллыс уйл! ажin—эжетке жарайтын кызын некерше катарга устап, ажары Tayip айелд1 байынан айырып, ек! кушпн б!р!нде шырылдатып сатып отырган Ыбыраш емес пе e;ti? Ыбырашта дш жок. Ыбыраш муны icTeiUi... — Кой шырагым, Ыбыраш—б!зге Ыбыраш шыгар. Патшага тшн алгызуы киын болар,—деп екшш! б!р ж!- riT оган карсы TycTi. — Ыбараштын т!л!н алмайды деп отырганын ба? Tiain алмаса, омырауын толтырып патша оган медаль не­ ге берсд1? «Пачот граждан» деп журтган болin ат неге тагады? Тшн алгызатындыгын, мше, осыдан б!лу ке- рек! Ыбыраш тшн алгызады. Баягы патшанык топы бо- латында, хан калпакты кн!п барган Ыбыраш емес по? Сол жолы патшаиып тойына шашу деп ат басындай жамбы апарыпты дейд! гой... Патша катынымен exeyi Ыбыраш- ты карсы алып амандасканда, Ыбыраш патшанын каты- ныныц колыa cyiiin, жамбысын Oepinri дейд! гой. 6ip—ж!пБатйо-нбыайц, сТоазшсбебрегледн!-.ай, агызасын-ау,—деп тагы Тасберген ce3i»i болгендерге наразылык корсетл.

Сузеген сиырдай квзГн алартып жан-жарына карап койды. — Ал, мен!к1 e-ripiK-ак. болсын, ездер'щ айтындар- шы,— деп свз каркыны бурынгысыиан бэсендеп, кумш- жи rycin, сезд1 таза дорарды. т е т к е таман отырран 6ip ж !п т кенет бурылып, ауыл- дын алдынры жарына карап шукшиды. Журттын бэр! елендестк — Йемене, жай ма? — Мына 6ip салт атты тепеп келед!... — Апырым-ай, жай болса иг! ед1?1— десш, журт срындарынан ушып-ак турысты. — JKiriT алуиа каладан эскер ш ы р ы п , калган бол ар ма? — Болыстыи ауылдарынын Ж1г!ттер! бупн жиналып жатыр деп ед!, элде солар 6ip нэрсе !стед! ме екен?.. Б!р минуттын iiniiue журттын басына мын турл! ой келдй Кылан атты 6ipey тепеп келе жатыр. Желбейшщ кулагы делдшп, етеп жайылып, астындаты атынын са- уырын жауып келед!. Урпш'п турран журтка жакындай ^epin: — Уа, суйшшП— дедк — Ойпырым-ай, не болды? — Ж аксылык болды! — Кандай жаксылык? — П атш анык катыны ул тауыпты, сонын куанышыпа казактан ж т т алмайтын болыпты... «Манапас» болыи- — Кудай-ай, бере квр! — Ие аруак!.. — Ка р а к та р ы м -а й , кезд!н ж а с ы н ид! рой!— деп ж и ­ ламсь:pan кем ш р лер жур. Дардарран жуздерге куаныш белг!с! жупрш , кул!мдеп сала бердк Д абы ра айкаймен ауыл ын-жьщ болды. К,ал- тага кол салынып, сылдыраган Ky.wicri сушнш! сурау- шыныд алаканына басып жатысты. Кудайы деп колын- дагы ж уз!гш суырып берген кемп!рлер де болды. Ауыл той тосын алды. Ауылды баскан кайры 6ipTiH- деп ыдырап, булттай тарап бара жаткан секшд! болды. Бозбаланын 6ipeyi жекерек шыкты да: — Кудай берд! Foil, куанышты кур етшзбейж, алты бакан тебейж! Тун бойына асыр салып, бупнп тунд1 са- уыкг.ен еи ш ей ж !— дед!. 495

— Болады! — Жинандар баканды! Бала-шага уйд1-уйге жупрш ошак басында жаткан бакандарды, сырыктарды ауылдын сыртындагы белес басыка карай суйрегп. Б|'реулердщ ерсде.-i баканы алын- ды, (Яреулерднк уй бастырулы турган аркандары шеш1> дк жайшылыкта бажылдап уйЫ н манына жолатпайтьш кемшрлер бул жолы мулде жадырап, балалзрдын сура- ганьш оз колдарымен 6epin жатты. Алты бакан курылды, белес басы бозбаламеи шо- рырланды. Екеу-ушеу бас косып кыз-келшшектер де жииала бастады. Iuip manaFbi жамырады. Ауыл yerin кара коленке жапты. Жер ошакта жылтылдаган от сондк Туидщ жа- былып, журт тесекке бас койды... BipaK жастар жары алты бакан басын айрыкша dip дуние кылып олец айтып, эн салып, ты.чык тунде дауыстары элде канда eciiain, асар салумен жатты. ш Болыстык ауылы ыры-жыры адам топтаиран ат, ар­ ба, б!реулер кел!п жатыр, б'феулер кетш жатыр, ехеу- ушеу бас косып куб1рлесш се клееin отыррандар бар. Журттан белей рек 6ip топ адам отыр Иыктары тусндо. Tycxepi суррылт, ыстык куннщ куйдфуш елеместен, epiH- Aepi кезерш, еЫ-дерттер1 6ip рана эцпме doльцl отырран сек'лдк Топтаиран аттын касыпа арбаларын коя салып Бол- кебай мен Сэрсенбан осы топка жакындай бергенде: — Болыстыц Konyi керек. Болыс конбесе, елдщ де Ksnyi кнын болар. Туб1'нде ек{ талай ic болып, ел басына кнын кундер туса, coFan жауапты болатынын да болыс- тын умытпауы керек... К азак баласы бул кунге дейш сол­ дат болып коргси жок. Енд1 6yriH мал орнына айдалып сотые табапына бара коймас, муны д а болыс ойласын!— деп сирек сакалды, жалак кара Kici камшысымен жерд!\" 6ipep нукып койды. Тыпдап турга н журт иыктарын потере xycin: осы•—!—Ждеэсктеьк дурыс аГ[тады, бэрЬ.чздщ де айтатынымыз Белкебап мен Сэрсенбай бул топтыц кецесше TyciHe 496

алмай, ш етк! б!рсумен «манапас» жайы п сейлесш ед1, ол, салк.ын кулд! де: — « М а н а п а с » деген erip'iK ал дау керше,\",i; елден ол- ж а x y cip y уни и кулардыи ш ырарып журген! рой,— -дедн — Ы б ы р а й мен К э р Ы екоущ барындар. Б ол ыстан б1зд!ц ж алр ы з-ак Ti7ieriMi3 — 6i3re орыспен 6ipre ж а у бо- л ы п тимесш! « Е л тШ м д ! элмайды» деп ез басынан кшо- ni аударсын д а кз рап отырсын. С о сы нры сы н ез!,\\мз 6i- ле!'пк. Осьтны барып айтып келпшср!— деп Ж ары дбас, туйшд! сел in ншпркене сэйлеп, eiu адамды болыска ж Б бердй К алган ж у р т ез ара ку ц ю л д е с т, есшкен-битгендерш 6!pine 6ipi айты п жатты. — О н бес кушан, пшнде адам ды тугел ж иы п 6epeMin деп болы с колынан подписка 6cpin x M lirri foFi. — Б о к ты жияр, орыска oni келмегенмеи де осы кеп- Т'п б о л ы ск а ол; келер рой! — М у н ы ц а малы мынау: бозбал аларда ж иы п Ж 1бе- pin, списокт! болыстан тар ты п алып, ортеу керек! — Уа, тапты ц акылды, болыс ш спцнеи устая ci6ipre айдасыи, одан да болыстыц е зш ж о ю керек десейнп... Ж арыкбас, басын квтерт алып: — Тойт, ауыздарына не болсандаршы! ППркш, бала болып кетес!ндср ме? Сондай сезд! сарапталга салаты н жер осы м а екен? деп, кеГпп калды. Б о л ы с ка бар ran KapiM мен Ы бы рай , жундср1 жыры- лып, то п к а кай ты п оралды. — Б ол ы с беттететш емес, ез!м!зд1 боктап, уГп'иси ай- дап шыкты. О н кунищ 1шшде список™ дайын кы ли п бс- ресшдер, онтпесе каладан аскер ш акы ртам!— дс;и. О ты рга!! ж у р т TiKcinin, с урл ап ы п-ак алды. Ж а ры кбас , мазаланып, ка.мгпымсн ж ер шукыды... — А иы рм ай , болмады-ау... Ei<i тал ай ж ум ы ска ш и - нымен а я к басаты н боламыз б а ? — дед! ол басын бупп. ¥йлырып отырран ж урт аттарьша MiHin, бст-беттерше тярай бастады. Болыстын уйшде бала окытып туратын Имапберд1 дейтш учитель болатып. Болкебан онымен таныс едь аиандасып кетпекнй болды. И мапберд! у й келецкесшде K ira n о к ы п отыр ед1. Вэл- кебайды кул!м деп карсы алды. — Е, MyFaniM6iciu, кал калай? — Кал шамалы. 497

— Неге? Сен де UiireriH болдьщ ба?.. Белкебайдыц сейлеуш кутпей-ак Иманберд1 уг*тгеУ тур:яде сез бастады: — Ока жок, бару керек. Казак баласы баярыдан бе- pi сорыска бармай жургенде де бтргеш шамалы, кайта, сошска барса, жол кэрш ысылады. — Оныцыз дурыс кой, б|'рак казак баласын как осы согыс туеында алуы кате емес пе? Коре-б!ле ejiwre KiM барады? — Бармайды дсп ойлайсыц ба? — Бармас, бостан елетш болса, уйшде отырып согы- сып-ак еледй Белкебай бул сез;и калай айткаиьгн eai де сезбей кал- ды, жацагы Жарыкбасты корген сок, солай болады-ау деп ез.'кше болжап едк Иманбсрдаге айтканы осы бол- жауынык кортындысы болды. Иманберд!, Бэлкебайдык бетше бдг-ыпыра карап отырды. Bip мезг1лде ауыр курсшш, алыстан толгаран- дай тшшмен тары саз бастады: — Мура.’пмдердщ мундай сезд! айтуы жарамайды, мутал]идер елдш косомi балу керек. Сорыс екешн, кыр- FbiH больт жатканын бэр!м!з де бмекпз, 6ipaK, барма дегеи сэз;и айтура батылдыгымыз жок, айтуга бслмайды. Ykimct курыгы узын; ел кенбейтш болса, эскер Ж1беред1 де, кардырады; елге аскер шыкса, ылады жалгыз жас- тарга г:ша тпш коймайды, кдтын-бала, кёмтр-шалын . 1 кетед!... Mine, сгы жагыл еске алу керек! — Ой, укнтсль-аЛ, осы сеэлиЬак коймайды скенск’ — де.“: б:реу жуль:л алгандай. 1. !.-и«€рл) де. Бялчебай да бул cefi.ieyinire жалт на- veri-баса н:алба-жулба, енгезерлсй сур Ж)Г1т, уйге аркгеып сукон Сулмрдыц снпыссш тындап тур екен. — Ой. Кайрапбай ай. сен де койкадык-ау!—дед! Нгзмберд! «ран. Ai и I сгс коямын? Каэектан солдат ялса. бзЛлар- ба’ а-гтардын баласы барар депон бе? Минз 6!i Г1\"\" е,,р-'ылар_ гсгсдК Баягыдэи Ocpi екбепкЬд! бай- I.-, ;• -ijvMCH келт, снд!, мал куеап айдалип кете алмес- — «Байга eu6erl:ul жег1збе» д. ген сез — меп1н Vй\" реткен спчм смсс пе ед!.— дел Имаяберд! кул1мс1рег. . - “ Э-\"лв болса уйрет! Б|3д! баста, коп болар дейс1ц ое/ Канракбай сезш аяктап улпрмед:, урген тулыптай

сем13 бойб!ше улкен уйден ыррала басып шыкты да, Кай* ракбайра шаптыга сейледк — Йемене, кудайдын атканы, байланысып жатка- нын,?! Кайракбай, ашулы кез!мен байбгшеге тесе карады. Тула бойы калтырап ашу кернеп кеткендей болды. Кайракбай кегксн сон, Иманберд}, езшен ез! ойла- нып, басын шайкады. — 0 т е кызу бала, 6ip сойканды шырармаса иг! едГ... Болыста езшГн rici де бар екен; ж ас куншде осыньщ ше- шесш болыс 6ipeyre сатып, бул осы уйдщ есшшде жет(м болып ecirrri. Мен жайшылыкта ©3in аяп: «Б 1реудщ жу- мысын акысыз ктеуд! кой»— деуш) ед1М. Мына хабар шыкканиан 6epi езшен шоши бастадым. Тунде маган келш: «Н ак кететш болсам, болысты бауыздаймын да, елт1'рем. Сорысына барганша, турмесшде отырсам кай- тсд1?»— дедк Мен шошып, жарамды устадым... Саган тапсыратыным — ел Ж1пттерш угггтеп 6acyFa тырыс. Буйрык шыккан сон адам алмай коймайды. Карсы кел- се, ел намыт болады. Ел иш'нде согыс шырарып, ж ас ба- ланы найзаныц ушына Ьтп'зуд1'ч ж еHi жок. Белкебай коштасып журш K e rri, жол бойы: Жарык- бастын Keneci, Иманбердппц y rh i, Кайракбайдыц кайр,'s- ты — 6ip in en сон 6ip i ойыпа ry c in , басын дац кылды, кай- сысы ясен екенш айырып бш е алмады... IV Ауылдын котаны ызын-шу, кьш-куыт: шапкан ат, жупрген адам, жылаган дауыспен кулак тынрандай. — Уа, не болды? — Атганындар, аттан! ETeKTepi делегейленш ек! салт атты ауылдын басы- нан Kipin, аякынан шыкты. Е ш б1р уйге к ш р ш токтаган жок, 6ipaK ауыл адамдары булардын жумысын айтпай б]'л;п отырраи секш и едь «А ттан!» деген дауьгсты ecxi- с:'мен ер а зам ат ере турып, жуген альш жылкыга ж уп- pidi. TycKi ыстыкта бугелектеп, жыландай шумакталып турган жылкы быт-шыт болып белшдь Шапкыншынын 6ipeyi жел: касына кел1'п кш рген сон, Белкебай OFaH жакын кел1п, жумысынын жайын сурады. Бужыр 6eTri к ар а ж М т екен, самайынан K ip i айгызданып aFun, ат устшде турып демш зорра алады. А к K©6iri эрып терлеген к ар а денен тыпыршып тургысы келмейдн

— Бес жуздей ж т т жиналып, iuiiiue Жарыкбас бар, екшш! ауылга келш калды. Сол жерге жиналып, со­ дан болыска барып, списокты алый, ертепиш. дед1 — Списокты ертегенмен бармай калуга болар ма екен? _ деп Белкебай желкесш касыды. — Болады дейд!, список ертенсе, кайтадаи жазып бермесе, адамды кайдан тауып алмакшы? Белкебай ойланып тары сойлегенше, шапкыишы Ж1- rir, кара кер дененда борбэйга салып wiCepin жвнеп те Луыл jnirirrepi аттарына Minin, ауылдын. тус-тусынан андагайлап шыга бастады. — Атыкды ерттедЫ бе?— дед! 6ipey Белкебайга. Белкебай не дерш бшмей апалактап калды; бармай- мын деу киын согып, шарасыздаи бу да еретЫ болды. Ллды-артын жиып алган сок, бул шыккан жИттер аттьщ басын кара томарга карап тузедн Желе шокытып журе бергенде, алдыкгы жактам: — Бас камшыны!— деген дауыс шыкты. Тобылгы сапгы камшы ат бауырына орала тартылды, Шапиан аттыи туягы жолдьщ тозанын уыстап аспапра атты. Жай- лаудыц жазык даласы аска жипалган адамдай болып кы- бырлап Kerri. Кайгылы жастар, ат устше мшген сок сер- nijjiп, уайым-кайгы, корганыш ойдан кетш, бет алган жумысын кайтсе де орындайтын куйге мшд:. Оннан, жи- ырмадан бел!нш, лск-лск болып ж урт келедн Ун жок, Cipiiiiu пшндеп сыраы eKimuici айтпай сез;п келе жаткам сеюлд!. Bipi бастаган жумысты cniHuiici аяктайтын си- якты. Ел ycrin баскан кара туман, азамат басына iais- кен тузак осы жолы быт-шыт болып узйнп, ел жастары содан былай cpKiii тыныс алатын сеюлдк Шапкам аттык екшшмсн алдагы белсеке шыга келген- де кул!мдеген келдщ ангары керпш. Косыннын алды шрлш токтады. — Уа не бар? — Кснсссжз дсй/и. Сезд! 6ip жерге байлаймыз дей- Лттарып шарт туШп тастап, ортага келш 6opi де оты- ра калысты. Алка-котан отырран журттык как ортасьш- да Жарыкбас отыр. Боз желбейдщ' 6ip кулапян жым- кырып алыпты. Самсагав жаска Tericinen 6ip кез салып erin, Жарыкбас сезш бастады. 500

рыкбас атапып ,1сш адачлары r.r.p-и, млт.ш сипсохтся жэткян кнрнкуи j. -с : о и з да 6ip copi foft. Болью жлчмзмлд'.п «••рынгыл.-!11 да асырип: «Топя.пц ксз!ндс -roib дин Kcir’pin огыр Азамат — жаннлн, ел — мзддан ryiiiac куч тугакда, Солис лбиройды, арлы, сл качи л-гопд! < .'■ hi койып, нуд чинил тлйдырудык камина xipiciii он r .’.iiu «nri жлксилзриэ батистми копий! тауин или1 рып амолдап алии кллкзчшы легенд! то ест!п отнрч Ал. ж-тог. р. rfi:i айта Cepin кайгсГ||и, Ci3 бог .чин >■ тик м о а ;м ;> - :и э ; баргандл из (сголскинми. осин : -•aimiyapui- б :р ма? Журт 6:piiie-6.'pi карай, icyCip селгс i-:ipi:i, п> Сэгелд!. Б'р мезплде арт жактам отырряндардам: — Бол:,юти елripу ксрск!— дегеп лауыс шиктм. Белксбай жалт карт:, танн Kerri. Кайракбан о;и, камшысЫп буктеп, кайраты 6oiii,i:i ксрисп, жугннн- плип едк — Шып аПтасьщдар ма? — Шин айтамыз: олтс’ру Корок! Огырган журт бгрден K03Fa.ii.Mi, tciicmiii, дабыр Сг.с.галди. Сейлеген сайын конлйднс «адт!ру» доге:: с- Г.\\ нмсыктлп, сдан басками ауылгп алмади. — блп'ргенде 6ip адамоа барБиз 6ip;u*:i жабиеп- кмз гой, оси К8ПТ1Ц iuiineir белсинп, шыгптындарыи г ма?— дед! Жарыкбас. — Мен шыгамын!— деп Какракбай ушг,ш турди. Журт, сслт еткендей боли и, oopi дс соньш Oerine — Жаман антпай, жаксы жок, тубшдс ондан-мун. ic болса, осы отырган борМ з до жауапты болпмиз, «V алп'рген жок ед!м» дел ешкяйсын бас тартиайсынд- Ондай ойларыц блрларьщ осы бастан ашып антындар делi Жарыкбас калии топты кетмон Gip птолип опп. Отырган журтта бас тартушы болмади. Гитохтщ б

л'пне бата кылысты. Area мшш, «не аруак» деп камшы- • ны бась:п лЛбергеиде, атгын дурсШмен жер кущренген тэр'здендь Ыбыраш болыс жастыкка шынтактай тус!п, жанында жаткан кум!с сауыттан шылымын алып тартты. Шырайы ашык. Бурьшгыдай зЬтдешп тунжыргшай, уйде отырран- дардын онНмесше араласьш шуЙ1ркелесш отыр. Деи- бектей боп cer.iipreH Кызыл жузд1 Бнцасап бэйб'ште, бо- лыска окта-санда куле карап, быртнеак кольтмен болыс- тын, эмтркен eririKiR кок-лын снг.ап кояды. Yfi iiui кара коленке. Тунд1к жабулы, турулi есштеа болар-болмас ка- ка самая сскен сеюдденедт. Дала шыкыддаран тамыз ыстык. Жердщ шеб! саррылданып куран бастаган. Кдмшыларыя cyfiperin естктен eici-уш адам солем бе- pin Kipin г:елд1. — Жонары шышныздар!— деп болыс кукк erri. — Е, жол бола берсш! — Оли болсын. Бупн ез!м|'з де осында келмекш! ел!к. Оныц уст!не, осы 6ip-eKi куниен 6epi елдтк eceri кебейш барады. Болыстыц будан хабары бар ыа екен, хабары болмаса хабарландкрайык дегсн омымыз да бар едь..— ден, болкека таяу отыррал жуан кара Kici uiipeiiin ба- рып жукке аркасын ripc-Ei. БаЗбЬнс урейленш, тжсшш тьщдады. Болыс бастап- кы ксзде слсидесе де, арт катынан жай калыпка Tycin, кул1мс1ред|. -- Уай, Тасеке-ай, жоктаи кауып кыла берудщ не же- и: бар, cciKie журген кул еместп рой, б!р аймак елд£ Олскдрып отырран Kici емесл;н бе? Меток басым нарып болын icerri? Туетне алмэймын. 0лт1рещ екей ■ )'\" ннылыяды да жнмайыын. Марая кол квтеретш Kici - та?ыла. коймас. Табыла койганда да, окай- лыкнеи олмссптн: б;р_ез;мдс уш мылтык бар, жаньшан «Л!'п‘ 1я.да,1! 11ешеу дгйс’£!> 0Лсем де жастырымды ала „„„ р 0Л!ЛС муны норыкпараи пйшкмен айгтым xoi/ioi гб-ДолЫы' п, дауыЖсыуз>каклуткыьшрадпаишыып,кттыуд. а бойы туртшк- J \\ ж,1бысгы. ЛAeуKзiыJiiнHан,баысауГр‘ныы\"налпсгкеенхдеайл,а бтоултышст1шбыу-- д.1к-будагымен шьпарды. Артында турран ак^кастыкка

шалкасынав кер!ле жатып, аз кем ойланрандай болды: жясынан орыс мектебшде ок.ыганы, мектеп Cixipin уезге т;лмэш болганы, одан елше келш болыстыкка сайлан- ганы, ж иырма жасында болыстыкты алып, он бес ж ы л удайымен болыс болып, бетше жан каратпагандыгы,— тары тцрылар 6ipiHeH сод 6 ip i ж1пке тагендей тобектел щ коз алдынан етш, емгрдщ есте калрандай кызыкты жер* лерш алдына ашып салды. EciK алдына 6ipey келш калтиып тура калып, ауыл\" дыц алдынры жарына карал шукдпиды. — Апырмау, бул калай тус-тусынан каптап келе жат- дан кара курым адам рой?— дед1 ол урейленш. - Уйдш {пиндег! адамдар селк ете тустк — Кудай-ай, пэле болып журмесе и п едП— деп, бэй- 6ime бебеу кара бастады. Тердо отырран конактар кукыл даотдан шшшмен 6ipiHe 6ip i карасты. — Данша екен, кеп адам ба?— деп болыс басын кэ- терд|'г — Келш каранызшы, мен ceciceHin турмын... Болыс келш есжтен Караганда, лек-лек болып топтан- гап журт шанды аспанра буркыратып белестен женкш тусш келе жатыр еда. Болыс шошып кета', — Опырмай, Typaepi жаман екен, тегш болмас, сак- тану керек!— дед1 Tyci кукылданып. Ыбыраш болыстык бул ем1р!нде 6ipiHmi корыкканы ед:. Кызыл шырайлы аж ары е з г е р т кукыл тартты. Барлык колы калтырап, ед^рейген жебесш сипай бердь Кецседе отырран б!рсыпыра адамдар, бастыгы писер Иван болып асып, сасып олар д а келдк — Ендг. кайтем1'з?— дед1 болыс. — Сандыктан мылтыктарды алдыр. Терт-бес жйттт! касымызга алып, ecim-i бекптп отырайык, Адам салып жумысын сурармыз. Мэлп'леге келсе, сурагапдарьш 6epin кутылган жен. Така болмай бара жатса, мылтыктын ас- тыпа алармыз. Жанынан безген жындылар канша дёйа'н, екеу-ymeyi окка жыгылса, былайгылары ездер1'-ак каш а- ды,— деп Иван акылын уст1-уст1не туйдектетт!. Иваннын акылын болыс Tepic дсген жок, дереу сан- дыкты ашкызып, мылтыктарьш алып, октатты. Кендл б:л- flipin жиналган досжарларына Тасбергенд1 бас кылып, каптаган кепке елш ш кке салмакшы болды. — Тасеке, эйтеучр, аузыныздыц e6i бар ед! гой, сезге келсе токтатудыа жайын карастыр, не сураса да, бол-

майды деме, бэрш де берем. Аман кутылсам болды,— деп болыс сезш кайта-кайта пысыктады. ...Каптаган топтан алды дуршреп ауылдыи шетше Kip- дй Аттыц дурсМ, сойылдыц тарсылы, буркыраган шак, жан-жуц дауыс адамиын уреШн аларлык. Юшкене мыл- тыгын кьшкыра устап сабанын есш жасында Ыбыраш болыс тур. Босаганын eKiutui жагьшан сысалап Иван тур. Ек1 жйтг катарласып жабулы eciiai басып тур. Ыбы- раш болыс eciKTCH сысалап карап ед1, тент келген ка­ лин топты Kepin, тула боны бурынкыдан бетер TypuiiKTi. Топтыц алдында — мацдайы кунге каскиып Жарыкбас тур ед!. — Сен керек, емессШ, болыс керек! Баясыдан берп басыпсаны жетер ешй. Адам деп 6ieji елейтш болса, вз! шыксын, ауыз ciii сейлесер.'.нз. Оны icreMeft, жумысты Kici аркылы 6iripeM десе, мен жастардыц мшдетш ала алмаймын. Ондасысын жастардыц esi бйтед:,—дед1 Жа­ рыкбас. — Шыксын болыс! Неге елемейд1?! Шыксын!.. — Неге шыкпайды?!— деп эр жерден де ершелегси дауыстар 6ipiHe-6ipi жалгасып шыса бердй Есйстен сьшалап турып Ыбыраш аз-кем окга шомсан- дай балды: «Шынында да шаддын ce3i рас-ау, жумыс- тары менде. Мен айыпты да шысармын. Бул кунге дейш cumiMfli менешбей келген\\м де рас. Журтты 6ip шыбыкпен айдадам, адал-арам дегенд: ес1ркемед|м. Ырак, осыным кате гой. Бул мй1ез1ммен елд! е:нме жау кылсаннан бас­ ка GiTipcpi.M жок кой. Елмен араласып, коян колтык оты- рып, кенеспен ic ктесем, менде журггын не жумысы бар? Канта сю\" талай кун туса, мына самсап турган азамат суьа алдырмаймын деп, актык кандары калганша с па ед1? Апырмау, менщ ici.M кате екен гой! IciM- е екеиш K03ip сезд!м foh. Алдарыпа барып, «ка­ те» деп бас урсам кайтер ед|7 К,азак баласы гой, той, MeHi аямас дейсщ бе?!.» — Ойбай болыс, ату керек — деп, Иван, мылтыгын ыцеаилай бастады. Ыбыраш селт етт, татт: ойын бузып Ж1бсрдн Коз: оулдырап кеит. Кыбырлакан топ жауатын бултгай болып туперш тенгон. Eciktih саилауынан самсаган аттын туя- гы,—шоБкаптаырдеыкнайждуам?!ырланран басы Keuine.ii' — Шык берП 504

— Жанын керек болса далага шык! Сатырлаган сойыл уйд'ш ycTine жауды. Кунги дауыл сокканда мызгымайтын ак, уй сыкыр-сыкыр erri. Сырлау- лы уык каламдыктан шытырлап сынуды шырарды. Иван, мылтырын ыцрайлап, ку л агы н а ш а берем де- геиде, Ыбыраш барып устай алды: — Атпа, ецпп'н кетед!, бурьш гы kihom да аз емес. Оныц ycTJHe, енд!, адам елт1рсем, мен! сау коймайды. Сырттан урран сойылдын екшшмен катарлап жииаран жук сусып барып кулады. Иван, саскалактап, Ыбыраш- тыц козin ала берш, куларан жуктщ арасына Kipin кеттй Б:р минуттьш. гшшде Ыбырашкд мын турл! ой кслд'ь Сатырлаган сойыл, айкай салган дауыс — боpi де Ыбы- раштыц оймнан шырып кеткепдей болды. Ka3ipri минут- те онык онлап турканы — езппц icTeren шскс!з кпянат- тары, астамшылыктын ушына шыккандьн-ы; езкяген ел- ДП1 бас кетерш, жауар булттай тунсрш, айбынымен жер сшшшн'рш туррандыры едк Бул кеп — кун! бугшгс деГлн Ыбырапгтын елемеген i<G6i. Мундай кеп береке, мун- дай бас косып куд1реттенед1 екен дсп Ыбыраш ешуакыт- та о|'1ларан емес едк Ойда жок. порее болды. Кагтц тур! жаман, максаттары не: Ыбыраштыц болыстыгы ма? Олде майданра ж!г1т ж!бсрме деп етшбешш ме? ©Tiniui талай болып ед1, Ыбыраш оньщ 6ipin де тыцдаран жок. ед), соны кушпен тындатпакшы ма екен?.. Босака жак жабык сыр... Tuiinin Kerri. Eni кез1 кан- талараи 6ipeyi тйннген жабыктан басын сукты. Бас та- ные, Кдиракбайдын басы! Кайракбайдыи басын керген соц, Ыбыраш, куанбакшы да болды. Ырак, кенет езгер- д1: еткендегт ic eciire тусе калды. Будан 20 жылдар бурын Ыбыраштын окып журген кезшде, Кайракбаи жеткм калган болатын. Кайракбайдык шешес! — Айка- ным — нот! кедей демесе, ажарлы эйелдщ 6ipi болатын, Айранымды ор к!-мдер-ак алмакшы. Б 1рак Айраным, ба- ласын тастап, туран-туысканын тастап, бай (здейтш бол- малы. Сосын Айранымды кенд!ре алмарандар Ыбырашты жагалады, Ыбыраш «тырнак алды» кылып жумыска Ki- pice/U: Айранымды 10 KapaFa сатып, Кайракбайды бес жасар куншде босарасына жаткызып, кулдык такбасьш басады... Сол Кдйракбай осы! Жиырма жылдай колында ескен. Жиырма жылдай салпактап Ыбырашка сцбегп! ciiiipreH К,айракбай осы!

— Капкам Кайракбай, кереп'ндр айтшы, и ды орындайын!—дед1 Ыбыраш, калтырап. Кайракбай Т1Л катпады. Босагада турып, канталарап К03!н Ыбырашка кадаумен болдьк KimKene келтекп os колына кымкыра устапты. TicTenin, бонын ашулы кза кернеп турпан сиякты. Bip-ек! басып Ыбырашка жакында- ран секыш болды. Ыбырашта кур сулде. Не .киларьи бшмейдк «Аярына ж ы ры лы п , жалынсам ба екен? Ку- шактап суйсем бе екен?»— деп те ойлады. Сенткенша болыай,. юшкене келтек србек eTin кетершп ед1, Ыбы- раштыц квЗ!н1н оты жарк еттп басы ауырран сияктанда ма, 6ipey су куйып Ж1бергендей болды ма?—9 fneyi? те.чселш кулап бара жатканын Cip-ак сездк Одан арры- сын булдыр б1лед|... Dipeynep кушактагандай болды... Bi- реулер аярыкаи тарткан сняктанды. Жылаган балапыд, эйелдщ дауысымен элем шынылдап кеткеи сею'лдекдг. Жабыктан тускен ж:птгер алтына кыл шылбырды сальш уйден суйрей женелгенде, Ыбыраш, козш, жалтыратып 6ip рет ашты. Бграк, не кылып жаткандарьш айырып бгле алмады. Катты тарткан екппшен уйден суйретшш uibiFa бсргенде, табалдырыкка басы так erri. Осыныга- IIа сездк Осыдан аргысып сезуден Ыбыраш калды... Биенщ б:р сауымы кезщде, кара курьиг топ тус-ту- сынан ыдырап, болыстын ауылы б'осады. Топ ыдырасы- ыен, жакбырдыц ашылуын кутш отыргандай, уйде ты- гьтлып отыррандар тыска шыкканда — алдымен' кезге шалынгап нэрсе — келдщ жиепндег1 теикшп жаткан бо- лыстыц депеш мен жалыны басылып быксып жанып жат­ кан кецсенрц орнындапы куда едк Басы аман журт жа- раларын устады, 6ipiH 6ipi хабарландырып, ауыл-аймах, дегеише мыц Typai мэнермен сырлап Ыбыраштын елЬш! жыр кылып улпрдк.. ...Белкебай уйше келген соц сандыктары кнпжкасын алып кунделж жаздьг. Сондагш жазганы мынау ед!: «...Мен дв бардым, болысты Кайракбай суйретш альш и1ыкты. тнден шыкканда жаны шырар деп ед1.м. Шыккан ыцранда Cipitcme шокпар кабатьшан тндь Бас cyfieri мылжа-мылжа болды... Келдщ басы.ча апарран сои, Кай- ракбаа атынан туеш, конышынан 6ip семсерд! суырып манды е„кены.с..тьМ' е>нкадроып1ш«тгебре!-р-д-р. 'А■ дам кар*аура •бата*-а’ - Ранымныц ез1 мыкты ерлн

,К6КТЕРЕКТЩ « Л АУР Ы ИДА Аудан Жаппасбайдьщ аулына ориады. Аудаэды Жаппасбай аулына icemipy туралы мэселе ккрзлганда, аудандык пленум e;<wuicpi ею' жнс болып талвсады, «©лке боныида Жаппасбай яуылы атакты, данчты ауыл; 6ip кезде apyaFw жер жарып, аймагын flip Ешбыгаен айдаран ауыл. Аудаиды оран кешЗрсек, ел коз’нде кате угыныс туады —«Жаппасбай аулык кад!рле- гендйстен кенпп барды деуден тайынбайды»—дсп 6ip- сыпырасы карсы шыгады. «Жох, бул ката, Кексе ориы Жеппасбайдыц аулыи кадЗрлемейтшдЗгш елдеп жас ба­ лета дейЗн бйледь Баярыда Жаппасбай атына аталган окон деп, ол ауылдан кашудык жэш жок, ауыл — 6ip жердв отыркаи жиын ауыл, онык уетше кенсеге лайыкты yiViep де жеткЗл!кт!. Шынына калган «Жаппасбай» аулы д'Не\".; ат сонгы кезде жоралуга да айиалгаи, ол ауылды ел осы кун! «Кектерек» деп атайды»,—деи кеппплш жа- кашЗруд! мгкул кврген. Сокымен Кектерекпд баурындагы калын зуылра ке- л:н аудан орнап та калады. Аудан квшш келгенде «Кектерек» ауылы да знИмс- ci3 болмайды, орюм езшше кяралды. — Кай б!р ырыска келд!' дейад: 6ip жарынан патер!, б:з жагынан конагы, 6ip жаркнан ылауы — мазаны ал.ар-ак. Бурынрыдай ез кунюлпиа е зт е 6epin кою енд1 болмас, кит етсен, аярыднан шалып калар да турар,— Деп байлар жаты уайым айтады. — Алые жерден кол жетпей m irepiM ia кум болып жур CAi. Ортамызра келгеш муидай одды болар ма. ьнд1.

eciriii.H алдын босзтпай керепхбзд! cypaft 6epyiMi3 керек, дигер1М1-зд1 ала 6epyiMi3 керек,— деп кедейлер жары куанысады. Аудан орнайды. Кенсеге жарамды уйлердщ 6api де альшады. Kemeci3, тэртшЫз салынган казак уйлернйн маидайшасына 6ip-6ip такта» кадалады: «Аудандык ис­ полком», «Аудандык сот», «Карыз cepiiiriri», «Коопера­ тив», «Мектеп», «Клуб»... Аудан орталырыпа тус-тусынан журт агылады: б!реулер арызбсн келед1, б!реулср астк- рын, малын экелш кооператпвке сатып^базарын базарлай- ды. Кектеректш бауырыпда коп жылдардан 6epi мулпа, тунерумен e.\\iip сурген жансыз ауыл б1рдсн езгерш, кай- нап сала береди кыбырлаган адам, iстелin жаткан жу- мыс, бас коскан жипалыс, лек-лек болып ДзШп, дабыл урган окушы. — Уа, uiipKiH, Mine ©Mip!—деп кедей-кепил.'пк кау- дыр тонды 6ip желшп кояды. ры Bдiаpeкpонайд1гоетебра-соттапйедсыте.-аБкур«ыКноркытеркеекз»кааруалсытанрыык 6бiаpйTдiHа-­ ден жойыла беред!. Кайнаган емip оларды да тарткаи смяктанады. Оиык ycTiHe аудан кызметкерлерййн бэр! u.'crKi ауылдш, оларка уй керек, пэтер керек. Потер Y# кебше байлардан, элд1 шаруалардан шырады. Оркайсы- сы-ак пэтерге адам «i6eprici келедй Б!рак, бурынры салдыр-салак калып Кецес кызмет- керлерМц кеб1нен жойыла бастаран заман рой. Олар потер мосслесше де сак карайды. «Аудан кызметкерде- piiiin сорпага шыгарлары Gisaiu уйге турмаганда KiMHiu уГп'не турар депеш?» деп, дзмелснгендердщ б1рсыпыра- сьншц yili бос калады, жауапты кызметкерлер кебйй кедей-кспшiктiц yfiin жондетш, соган орналасады. «Коктерек» аулыпдары таза туратып уйдщ 6ipi— Омарды» yiii. Eni болмел! молак араш yfli бар. АуылдыД орта шеьМнде. Кексеге алынып отырран Жаппасбай ySi- мен корни'. Омар карта» адам. Жяппасбайдьщ саркытып пикен y3c»ri жолдасы. ДэулеД орталанран. Bip улы, 6ip кызы бар. Кызынын аты Ранила. Жасы 18 де. Воз бала ушр. Ауданнан елге шыккан инструкторларыкнын кеб'| буры» келпштеп, еткен кеткенде копбай кетпейтш. Омар орнаидыаншлтаырдкыMцiбnаesршкоаршсеыткпежйудз!.бен карсы алып, eru6ip кыз- Toyip адам екен... Баласы да сейлеп турран ашык