Б. Майлин-Тандамалы шығармалары

кершед!,— деп, конран, тустенгендердщ мактап кететпй де бар. Лудан аулына келin орнап, кызметкерлер пэтерге ориаласа бастагал со» Омар тандап 6ipey.iH yfiiiie »ip- пзбекнл болады. Тандай келе салык бел1М!н баскаратын Жакып дейтш ж т г п табады. Жакып жас ж!г!т. Туысы кедей. Партия мектебшен шырып, Кенес кызметше айна- лыскакына 6ip-eKi жыл рана болран. Омармен танысты- ры да бар. Ел аралап шыкканыпда Омардын ушне 6ip копы», содан былай кона-тустенс журетш болран. — Коныстарьщ кайырлы 6o.iiсын, шырагым, жаксы келд!ндер рой, ез1м1з мулде мэз болып калдык... Пэтерге тусемш деуцплер до болып еда, ceni келед! деп eciTKen со», ез!м де, уйдщ iuii де баска адамды туЫртпз кел- денд],— деп. Омар, Жакыпты кошсметпен карсы алады. Жакып Омардын ушнде. Конактан жаман сыйлайды. Терт кабат KepneHi астынан узбейдк — Карагьш, копарыцды e3i» кут. Эженнщ колы ти- мейд!, мен кеб!не тыста боламьш,—деп Омар кызыиа кайта-кайта тапсырады. Кызы Ракнла, экесппн сезш ecTice, Жакьшка кул:м- cipen карайды. — Бете» уй деп жатсынбацыз, керепндз болса айтып турыцыз,— дейд! Ракила, кул1мс1реп. Ракила караса, Жакып куларьша шейш кызарьтп: — Жатсынбаймыи гой... Эбден... Макул,—деп ыржа- лакдап жауап бередк Кун етед» ай етедь Омардын yiiiне Жакып, Жакыпка Омардын уйi уйрешседк Бетен уй деп бурынрыдай кы- сылуды кояды. Ракиламен ойнап-кулед» эзндеседь Ра- кпланын эке-шешеЫ еле» кылмайды, керсе де кермегеи- cin, бисе де бпмегепсш журе бередь Лудан кенпп келт орнаган кезде Жакып ауылды кы- дыратын едк Ауылдын жай-куШмен, kimhik калай тура- тындырымсн танысып журдк Ауылда тап ж!г! бар, ке­ дей мен бай болып езшен esi бел!ит турран снякты. — Калай, бала, Омекен кулагынды бурамай м а?— деп, Калабай кулщ сурайды. Калабай — Квктерек бауырындары ауыл !шшдег! кедейдш белсенд:а, Кенес Mymeci. Турл! жумысга, жи- налыста байларга карсы шырып салрыласып журген ж 1- — Осы ж!пт уйше турралы «б1здщ» катын шалкак-

тайтынды шыгарыпты. Кеше, к1ш! кыэдын тойында, ас- кактап отырды: Бай-бай деп тебем!зд1 оятын болып ед1я- дер, байды да кудай жараткан кершедк—дейд1... Сосын мен айггым: еие, дед1м, уйтш кеп1ршбей-ак койыныз,—• дед!М, байлыгынызды жасыра алмассыз,—дед1м... Муны айтатын Айша —Калабайдыц катыны. Айтады да, кезшщ киырымен Жакыпка карайды. Калабай мыро етш кулш Ж1бередп — Кердщ бе, катындардык сез1 калай? Жакып бурынгыдай кешкшк кггап окуды, жумыс ic< Teyai сирете бастайды, Омар сезшен адам, эшдмен! бая- гыдан бастап согады, еткен кунд! жыр кылады. Жакып оны ершбей тьшдай береди Кейде, Жакып шамга жакындай Tycin кагазын ак- тарса. — Карарым, Ракила, шамды жакын кой,—деп Омар кызьша иек парады. 03i, кугпсш буркешп, кара келекке- ге таман ыгысып жайтаяды. Tirin отырран iciH токтатып, Ракила, шамды Жакып- ка жакындатады. — Ракмет1-деп Жакып кул1мс!реп кызга басын иед{. Кыз да Ky.-iiMcipen, шамга тене, Жакыпка карсы 6ip т1зелеп отырады. — Муныныз не, елец бе? — Жок, журнал. — ©лещщз жок ехен окитын. — ©леиге кумар болсакыз, жазып берей'н. — Кашан? — Kaaip... Жакып жазып берсе, Ракила алып ущлед!; катты шала таииды рой, ежелеп окиды. Жыл'ы* 1акила окып шыгады да, кул1мс!рсген куй!, денгелеК ■ Жакыпка кадайды. Жакып езш п, epin, балкып ей спякты болады. — Мо, тагы жазыныз! — Каидайыиан? — Мейлin... Тары жазылады. Тары окиды, кулшед! — Мэ, тагы жазыныз!.. Кара келецке, жерде, жукт!к алдыцры жарьшда, бук 610

rycin, буйырып Омар жатыр. 8 йел1 Айжан — ек|нш! бел- меде. Ол «кагынрырлап» 6ipeyre урсады. — Ранила!— деп дауыстап, окта-санда кызын шакы- рып кояды. Ранила шешесшш шанырранын елец ныл- манды, 6ip жапырак каразра бгрсыпыра ушлш отырып бурынгыдан д а бетер жымия тусш: — Мэ, тары жазыцыз!— дейд!. ...Март !ш ш щ OTitip жел1 гуБпн удетin, iuiiii тартып сорады. Буршак па, борасын ба — терезеге тырс-тыре тиедй Тастай карацры уйде болар-болмас бозарран те­ резеге карап. Омар ойлаиады. Ойдыц кезбейтш жер! ■ жок: еткен кунш 6ip сонар кылып ныдырып кетеда, одан K83ipri ку1£ге оралады. Kasipri куннен каз'.рп тунге ора- лады. Ой тукшршде 6ip норселер селт ет'ш кеткен сиян- ты болады. Bipan, елсмеуге тырысады. Ертешне, шэй iuiin отырып Жанып та. Ранила да Омарра урланып, iurrepineH кулш отыргаи тэргзденедн Омар оны сезбегенге салынады. Шэйш урттап отырып ок.та санда «астагыпыралла» деп кояды. «Астагыпырал­ ла» Омардыц уйреншжт! сезн бг'реумен жай сейлеск! отырганда да, Фреумеи урысса да, бонтасса да «аста- гыпыраллаиы» аузынан тастамайды. Мунысы—6ip жары- нан аузы уйрешп кеткенджтен болса, екгшш жакынан — сырттыц нарауында «Омар кудайшыл» деген атты ала- йын дегендж. Шынында Омарра «кудайшылдыктын» esi керек емес, аты гана керек. ©MipiHC ораза устаган адам смес, салкам арбадай салдырлатып т ак намазын ониты- ны бар. Намазыныц артынан бата кылгакда, уйдег! адамдардыц кулагыпа шальшсын дегендей, дауысын шь'Гйрыцньграп: «Б укич аруантарга тле береги» деп кояды. YsiK туАмел! кара пальтосын иыгына !лш, укэлангаи ейел портфелш колтыгына кысып, Ж акыя Keucecine ке- iii бара жатыр едн — Балам, тура туршы,— деп Омар шакыряы. KvniciH желец жамылып, т е р м и т , ыцыраиа басып, •мар кораныц кун жагыиа там ан барып турды. — Балам , саган айтайын дегеиiM мынау ед!,— деп, •мар кушеш иыгына таман тартты,— мына керш! ауыл- агьг Кабект! бьпетт шыгарсын. Азрана кара-курасыиык арлыгы болмаса, ата-бабасы бурын кедей болран. «К е- ектщ экеЫ турсын, ез! ©MipiHiH K©6iH малайлыкпеи от- i3Ai», деп экем маркум айтып отырушы едк.. исы 611

бокке мал бггкенш арайынынын 1шшде каре алмайтындар бар. Солар жарык алып Кебектщ сонына тусед1 де журе- дк Ракымиыц баласы комсомол екен рой. Коммунист болгаидар осы вздерщ сиякты сыпайы неге болмайды екен? Кеб! адыракдап, тебенд! оя жаздянды. Тэрбиеден, г де f , Рака? жаид| бала тусын, баягыда, жнын-тойда, ку суйект! кал- тасына салып Jicypin: «Юмге туссе, согаи туссн» дел топтыц ортасына лактыратын Ракым ед! рой... Агайында- ры осы Ракымнын баласын scenixtipin Кебектщ сокыиа салатын коршедк Сол ауылда ана 6ip Бектем|р дейтш та­ ры 6ip ку бар. Баягыда б:зд!н уйде малшы болып журдй Тглазар, алракын ацтамайтын 6ip ипркш едь Сол e.Keyi «Кебек малый жасырып отыр» дел арыз 6epiirri — дсйди Аудан солардын арызына cyfieiiin Кебект! 28 re i.niKTi- peTiH болран ба калай... Арайын арасында Кебекпеи кв- н!л!м!з жакын болушы едь Кел!к1 тускенде, Ракилажан- ды шакырып алып, 6ip тукп юлем 6epin ед1... Кеше сол Квбек маран келд!: «Аудан ауылында. Аудан кызмет- ксрлер.'мен араласыц бар. Салык жумысыи баскаратын бала ез уШиде жатыр. Сен осы жумысымды ретте» дедк Сосын мен айттым: Кайдан бигейш, салык жумысын бас­ каратын балаиыц б!здщ уйде екегл рас. в з баламдай болып кетш ед1, айтып керейш — дедгм... Соны куларына салайын деп ед1м, шырагьш,— дел, Омар сезш бтрдь Жакыпка таныс экп'ме болып шыкты. Кебект! Жакып «55лед1: вткен жылы жер бел1шмен шыкканда КебектШ у/п'не конраны бар. Квбек токтысын сойып, колын ку- сырып, Жакып салт журет!н болтан сод курен жоррасын ертген берген. Курен жорраиы ек! кундей Minin журдй Б(рак, жоррасын мшгеш болмаса, Жакып, ез ойынша Квбекке болысып, ксдейлердгд улесгаде кылдаи княнат кылган жок. Эйткенмен epci жумыс естьямей жата ма. Жакыпгын Кебекке конак болтаны, жер белМнде курен жоррасын мшгеш аудан Кулагина шалынып. Райком хат- шысы оцаша алып отырып, орнынан туррысыз кылып 6ip урыскан. «Материалыдды бакылау комиссиясына бере- мш» деп то коркыткан. Содап былай Кебектщ атьш eciT- се. Жакыптыц журеп1Дф... ете калган сияктанушы едь Т¥ТК\" ЫЛЙ?\" басты- Бул окираны Омар бигмейдк арлын оиы Жакып аркылы жумысты астыргын 6i- т3с;б&? Колымнан келме_й?д1!.\"1к «К И Р «(и г . Жакып кай- айта ала ма? Омардын

епшгшн а як асты кылука колик ан келе ме? Омар рен- жлсе, Ракила д а ренжхмей ме?.. Марттыц куш' сзулесш кыздыра куйып, екпек жел ypin, карды солкылдатып epixiп жатыр. Албар iml, ой- пан зкер ip к|'лген су. Омар кун ш уакта турып, аулында- гы дукекнеи жанада алып кпген жылтыр галошын су­ ра малып-малып кояды. Сенгед! де, Жакыптыц бетше кул1МС'реп карайды. — Ж арайды, petine карай корейш,— дед! Жакып кур- cinin. — Суйт, iubip2FK.\\t,— деп Омар кул1мс)рей Tycin у.й- 1яе ж енелдь ...Туе элетшде Омардыц уй!не Мырзагул келд!. Мир - загул керш1лес елдко, ортап!а дэулетт!, момын i<ici. — Туиеу KyHi рана кересш жеп кетш ед! рой... Суйре- тшп... деп, Айжан алдыдры уйшде буркырап жур. Омардыц шырайы ашык- Мырзарулды кул1мдеп кар- сы алды. Мал-жаиын, шаруашылырын, ауыл Kepujici- nin амаидыг-'ын сурап жалбандап, асты-ycTine туеш жа- — Айжан, бар мысыд?— деп алдыцры уйше карап дауыстады,— eriiyu оцдап ас! ' — Ж алрыз ж ая калды, кылкылдайды д а отырады. Сол б т еен сои же-pcin... деп, Айжан ашумен п еш т т отып кессп калранда, кул! буркырап тебеге шапшыды. Ракила сура барура шыкты. KyiieHTicin былрзкяатып, эярын санап басып KeTin барады. Ж ар басында Айша кездссе Kerri. Ракиланы кэргеинен KyviiMcipen, шелепн жерге койып токтады. Ракялара уцш е карай, куледц — Е рке кыз, измене, каекыр тартканиан амапбысыц? деп ед|, Ракила унатпай repic карап жур!п Kerri. Суаттыц кун батыс жарымен ек! ж !п т иенсеге карап женеп барады екеа. Колдарьшда портфель. K im w p i сыпайы. Bipeyi Ракнланын тусынан ете берш: — Амаисыз ба, карындас!— дедь Ракила кул!мс]'рсй rycin: — HJyidp!— деп cpnin жыбырлатты. ., — Осы кызFa мен кызырып журмш,— дед! ек! Ж1г!т- Tia 6ipeyi — Касым. . ... — К ы з р э к!м кы зы кпай ды дейсш.»— ДС11 eKiHmici нем- курайды к ы л ы п ж ау ап береди 513

— Жакыптын жолы болып журген шырар дейм!н. — Жакып босан жМ т кой, онык колынан келе кояр ма екея. — Жакыптын колынан келмегснмен, мына кыз ка­ ратып жаткызбас. Менщ ecTyiM солай. — Онда оцбаран адам десейшй — Жок, меньше сол дурыс: к еш лт cyilefli екен, суй- ген адамыкмен жур. СуймеГиц екен, зорланба. — Пэлсерене болайын, сешнше «жез екшелердш» ici де дурыс кой?1 — Жок, «жез екшелш» ез'ше баска. «Жез екше» су- ЮД1 бшмейдь оран акша керек, ат хаюан сыцылды. — Кунде 6ipeyir.ien жургеш, ол хаюандык емес пе? Кун сайын 6ipeyAi нерып суйе беред1? Бэрше бiрдей же- тс берген не кылган журек? — Жок, сен сую дегенге ecKi кезкараспен карайсын. Bipeyai суйед! екснсш, седан Mauri айрылма—дейст, бул — дурыс емес. Мэнгшк сую жок. Ментше Tiirri сую жок, Keiuл in калауы рана бар. Сую деген эшейш рия, 6lpin 6ipi. алдаушылык... Екеушщ таласы аякталмай кецсеищ ecirineH Kipin те Рак.илара «кызыккан» ж т т аудан кызметкер1н!н 6_i- pi — Касым деген едй Жас, бойдак, сал жйтг. Эйелге уй* ip-iiri, Heui.'iiucKTiri бар. >K16i тузу эйелд1 керсе, сонымен сейлескевше кумартады. Осы Minc3iH айтып кейде жол- дастарьша мактаншылык кылып та кояды. Аудан кешш келгенпен 6epi Рацилага кез! туеш журд1 де, таныспакшы болды. Кеше записка жазып, исполкомньщ кучершен бе- pin жнберсе, Ранила жауап кайырыпты. Касым хатыныи шш дс: «Танысайык, жакындайык» деген сездерд1 айта- лы. Ракнла oFan кайтарган жауабында: «Слзбен жакыи- дасуга карсылыкым жок» денди Кашан танысу керек? Катан жакындасу керек? Бул туралы аз:р ашылган жок- Касым кеше eitiiimi рет хат жазып улпре алмады; «за­ седание» узакка созылды. Басым ауырды деп сылтаура- тап Касым Kerin калуга айналысады, партия комитетнйн хатшысы аудан кшметкерлерпп'ц кeiгб:реу-лерiнiн жу- мыска салкын карайтындырын айтып кейш отырран сон, содан канмырып шына алмады. Byrin кецсеге барысымен 6:piiiiui жумысы — Ракилага хат жазу еди Сол оймен ке-ui де, хатшынын теменп жагындары столга отыра кетш, калам, кагазын дайындап енд! Kipice бергенде, 614

столше кел1п 6ipey тендГ. Кагазынык басына «Ракила» деген свз жазылып та улпрт ед>. кез! шалып калмасын деп колымен кеденкелей койды. — Отагасы, не керек? — Тертпшп ауылд1К1 ед!м. Bip жерде отырран жиыр- ма шакты уйм1з‘ . Бэр!м)з де кедейМ1'з. В1здщ кедей екен- AiriMi3Ai, списоктен карасацыздар, ездерпиз де б!лес1з- дер. Осы кснседе Байтас дентш бар, со да бшедк Каудыр тонды кара Klci Касымнын столше теле ту- cin, кедейлшше куэш ycri-ycTine жалрай бердь Сезш аярына шейш тьщдаура Касымнын еабыры жететш бол- мады. Басталып калган хат ойын белш, eci-AepTi Раки- лара жазатын хаты болып, элг! Kiel сезш канша майда- лап айтса да, Касым онык свз:не де суйенетш болмады. — Отагасы, бул ертеп айтатын жер емес, жумысык болса, кыска айт!— деп Касым, кабарып Kipлент!п, шак етт1. Свйлеп турран шаруа муд1р1п, турып калды. Ауылы ауданнан алые, арара 6ip конып кел1п турран бет1 едк Ауыл кедейлер] болып взара сейлеа'п, «артель» ашудыч женш б|'л!п кел— дсп ауданра ж1берген кептщ екйп ед|, бул. — Шырарым, элг! «калек...»— дей ме?— деп, шаруа апалактап, сезш бМре алмай токтады. — Коллектив жумысы меяде емес, «Земотделге» ба- рыныз. — Оныцыз кайда? — Осы уйден табылады... Хатшы Ж1г!т басын кетерш, Касымга TiKciHin карады. Жумысын тастай берд1 де. — Bepi журпнз, отагасы,— деп шаруаны екшхш бел- меге алып кегтк Кайтып оралып орнына келin. — Касым жолдас, мупын жарамайды. Келген шаруа­ ны дурыс карсы алу керек,— деп, хатшы куцшлдедй Касым елеген жок, хатын жаза бердь ...Жакып салы к бел!мш щ каразын актарып. Кебектщ уст!нен тускен арызды тауып алды. Арызды кайта-кайта окыды. Арыздын sp6ip карпы, op6ip нуктес! адамныц бойын турш пепргендей корганышты болып кершген сник,- 515

танады. Жакып окып шыгып, столына суйевш, ауыр ой- га шомды. — Нсмене, Ранила ойына тусш отыр ма?—деп Oipcy иыгьшан тартты. Хатшы скен, замаадас кой, оз1лдеп ойнан береда Жа- кыпгыц алдында жаткан Кебсктж устшен тускен арызды K93i шалып, хатшы ж'гпу—Hypneiiic тура калды. — Э... Кебектш устшен арыз тускен бе? Муны, снд! кайтес1к, сотка женелтесщ бе?—деп Hypneiiic кадала калды. — Сейтерм!з,—деп Жакып кунк erri. Кебек маселeci Ракклага байланысты. Кебекп ойла- са, Жакыптын ойына Ракнла epincia тусед!. Ракила жа- нына келin турган сиякты болалы; ne3i кул1мдеп, ысткк леб1 бет!не rain турган скяктанады. Ракчла .дегенде жу- peKTiii селт ететш 6ip ®epi бар: жас бозбалалар Ракн- ланын атын атаса, Жакып OFaii ссз!ктенс карайды, унат- пайды. Уйге 6ipey келее, Ракиланыц бетже караса, Ра- киламен ойнап-кулсе, Жакып жарылып кете жаздайды... Жакып бул калпын Paiywiara да ссзд1реда Сезд1ргенде, Ракилага S3i бастап айтпайды, Ракила бастап су- — MeHi кызганасыц ба?—дейд| Ракила. — Кызганам. Саган 6ipey караса, сен 6ipeyre куле карасац, imiM жанып кеткеидей болады. Ракила 6ipa3 ундемей жатып: — Мен де суйем, мен де кызганам!—дейда Жакыпты адам суйгендей ме? Жакыпты адам К'лз- гангандай ма? Ракила снякты кыз «суйетш» болса, «кыз- ганатын» болса, онда Жакып «жаман» болмай шыгады гой. Осыны ойлап Жакып кейде квтершп те кояды. ...Асын (шкен сон Мырзагул журетш болды. Атыи жс- шrcыMкinтыд.еп далага шыкты. KyniciH жамылып Омар да ере —— ©К3еiлMгеднежcуe3мiыnстыурммытунн.еуН едь—дед! Мырзагул. — Экелш efliM, соны 6epin кайтсам деймш. — Ьндеше, мына корага Kipe/iiic, Кара кунпрт кораньщ тор жарына барып Мырзагул журесшен отырды. Оган карсы Омар отырды. Жанкал-

тасынан ораулы орамальш шыгарып, Мырзарул червой* дарды саиап жатыр: — Б!реу, екеу, ушеу... акшанын табылуы кныи екен, e'ci пар епз саттык, 4—5 жылкы сэттык, налог! 6ip жа- кынап, азрана малдыц коры да азайып барады... Мэ, санап алыныз, бес жуз сом шьграр... — Не айткаиык. Кайдан окай болсьш, Малы бар адамга алым-салыктык esi де окай сорып тур?аи ж о к кой. Лкшаны буктеп. Омар калтара т ы ры п жатыр. ©3i ку- л!м-кул1.м етедк — Енд! уэде рой? — Уэде! — Кудай косса куда болдык кой? — Болранда кандай, ез!мн!к де кегилге альт журген адамым едщ. Кудай кездест!рш, бггуана болса деп ар­ мян кылушы ед!м , п’лепм кабыл болды, кудайга мыи да 6ip niyKip! Замай болса жаман, сактанбай болмайды. Ce3min калса, соты дайын. Мент тунеуг!: «Ен аргысы катын-балага да сезд!рме$!к, алые кылганымызды екеу- м!зден баска жаи б!лмесш» деген1'м сол ед! рой. С эт! болар. Енд!, тым асыктырма. Жер эяры босасьтн. Bip ын- гайланып алран сон, милнцияны косып, баланды ж!бере коярсык. Кане, енд!, колыады экелил, кудай татулыкка жазсын! Сиыр коранын тукп!р!нде, буркыраран Keimin уетшде отырып ею куда кол алысты, алыс-oepic кылды. EKcyinin кудалырын жан ада.м сезген жок. Жалгыз-ак кун шуак- тйп куйсеп турган кызыл сиыр кэз!нен сорасы агы п, сол Tcci.’ic караумен болды. ...Мырзарулды аттандырып Омар yfliire юргенде, Ра- кила ак бэтес орамалдын итетш кестелеи отыр ед!. Омар кул|‘мс!реп, кызынын жанына келш отырды. — Вул не, калкам? — Кесте рой, оке. — Мына 6ipeyi жазу емес пе? Жазу ед!. «Касым» деген свзд1 Ракила кестемен жа- зып отыр едк Касыммеи «танксатын», «жакындасатьш» болFan сон, C0F8H арнап кестелеи отырран орамалы сш. Осыидай орамалдын 6ipin Жакыпка да берт ед!. ТЗул Ракилаиыи eKiHUii кестес!, «суйгеише* беретш екинш тумСяроыл. куш тунде, сол ауылдагы б1рсуд!н кырыкка i В17

ген айел! ул тауып, шылдакана болды. Кыз-бозбала шыл- даканара жнналды. Касым да барды. Жакып та барды. Б1рсыпыра бозбалалар кыздар мен араласа отырды. Ра- киланын 6ip жарында Касым, 6ip жарында Жакып, Ра­ киланин Жакыппеи жумысы жок снякты. Касымга бу- рылып кете береди Касыммен оз1лге к!рд1. — Бозбалалар неге ©лен айтпайды? — Кыздар ше? — Бозбалалар туррапда, кыз айта ма екен? — Олай демешз, оныныз айелд'1 кемтсендж болады. Б|з эйелд! тедеу жарындамыз, эйелд1 уске тыдару жа- Ранила сыак-сынк кудели Касымныц куларына сы- — Эйелд! устЩзге калай шырарасыз?—дейд!... Бастапкы кезде Жакып мунык бэрт эншейш ойын шырар —деп отырды. Суйте келе шыдамы кемш. Раки- дара карсы журегнце ©хпе аралас ашу туды. Касымды над сад минутте, ит етшен жек керш'. Эйтсе де, не болса да irnimie, сыр бвдргк! келмеди Ракилага бул да ©31Н- иге кир кврсетпемш бон, он жарында отырран кара бу- жыр кызрэ бурылды. Bip-eici ауыз эз!л айткан болды. Кыздыц не актканын укпаса да, кошемет кылып кулген Увдк ортасы котандагы койша уйлырып, 6iptoe 6ipi суйешп жамбастап жаткан жтттер. Пысынап, терлеп зKыe&к=iс!iеuк'млдазиасы кетулыак, б:рак сол куйлер1 ездер1не кы- — Ау, домбыра кайда?—дед! 6ipeyi басын кетерш, мг.н.дайдан шубырган терш суртш. -- Жус!пке домбыра окелшдер, ©лек айтсын! Жустп дейтin сопак бет, муртты сары ж т т иырыи cкаVтpеaрfiетTусyеcлinи, карагай домбыраны колта алып, Кулагин — Уа, поле, сорып Ж1'бер| —— ККаынсдсаапыайнта!н айтайын? — «Киругылыпы» айт! — «Кыз Жiбеки» айт! осы—куУпапй,елкеыасшсанайтк.урысын, ертеп'н! ©3!М13 де б1лем!з, Жусп! тамагын кенеп алып: — Ьвдеше, Илиястыц ©лешн айтайын,—деди

— Онын KiM-sft? — Ол — Казакстакныц акыны. Жусш термемен сокты. Журт басташш кезде ынтамен тындаса да, 6iраздам ксЙ!Н божырап, б!реулер1 аузын кере кулаш ашып eciHen, екеу-екеу езара куцк1л сезге юрдй Ойелдер жагынан 6ipey: — Нагима айтысамын деп отыр, деп ез сез]'н ез! epci квргендей жыркылдап кулдг. — Юммен? — Жусшпен... —• Айда, Жус1п, сен бурын камты,— деп маужырап отырран бозбалалар бастарын KSTepicin, Жусшг! кысып барады. Жус1П ыржаландап куле бёред1. Бозбалалардыц imiucn 6ipep кызуы жолындапл журт- ты баса-кектеп Нариманы кайрап Жусшке карсы салуга KipicTi, сэйткенше болмай eiii эйел карама-карсы отыра калып, жаяулатып елец бастады: Ш«Мышнгесшуймсеккеашйнаылдмы Кем айлар кермсген — Уай, бэлекет, елец дегенде бугаи кун жок-ау,— деп бозбала жары дурл!гш Нариманы мактаумен болып жатыр. Журт ойыннан тац ата тарады. Терезе бозарып, уй imi ала келенке болгаи кезде Жагеып патерше келй1 жат- ты. BipaK, квз! 1лпгбед1. Ауиакшыды, денбекшЫ. Ойы шубалып б!ресс олай, 6ipece\" былай жуйтюд!. Кенсеге Kemirin барды. Столында жаткан кагаздарын актарыстырранда 6ipinuii колына тусксн караз Ке- бект1Ц устiйен тускен арыз болды. Арызды тары окыды; 6ipaK мазмуныиа, TyciHrcH жок. Аузын кубфлепп отырды

да, каламын алып арыздын бурышына: «Сотка берктсш» деп кесе жазып койды. ...Аудан атком президиумынык заседанием болгалы жатыр. Тер ага —Ырысбек: сем1з, мыртык, бука кезден- ген сэры ж тт. Мэжлютч ашып, кун тэрлбшдеп моселе- лерд1 журттыц карауына салып отырды. — Маран сез берпп!—дед1, алпамсадай кара ж1пт. Бул аудандык партия комитетшш хатшысы Bepi6an e;ii. Туысы батырак. Батырактыктан босанганына 4—5-ак жыл болран. Содап 6epi сауатын ашып, Кейес жумысына араласып, ауылдкк, болыстык мекемелерде жауапты кызметтерд! аткарып журстш. — Мунын жен! была», жолдастар!—дед1 Bepi6aii,— ericTiH келемш арттыру, шыгымын ecipy шздеп ек кур- дел! жумыс болу керек. Бул женде ел шаруасына арала­ сып, бнпм жолын тусшд!ретш жуйрж маман б1зде жок. Мина 6ip орисымыз бар, 150 сом акша алады, акша аляаннан баска осьшыц бтрген жумысын кермей-ак ба­ рам. Кандай мамаидыгынын барин да бшмеймш. Онын ycTine eai 6ip ауыз казакша бшмейдБ Казакша бшмей- тш адамды, аты маман деп, аудаота Ж1берудщ не жен! бар. Округли не ойлап ж1берш отырранын kim Ci.icin... BipaK, маманымыз осылай екен деп карап отырура бол- манды. Ауылдарга адам шыраруымыз керек. Адам шы- гарганда—елге тушшйрт айта алатычдай адам болсын. Eric, науканы туралы, erinai калай салу, кайткенде шы- гымды кылу туралы газеттерде каксап жатыр рой. Ек болмаса сол газетте жазылрандарды окып болса да, елдш миына куя бьлетш адам шырарылсын. Метц усынысым— осыган шыраратын адамды карастырсак дейм!н... — Мешд усынысым бар,—деп Касым ушып турып, танауы делдие калыпты. Мажлис ашылрпннан 6epi осы Касым 6ip жапырак кагязды алдьша алып, Ракилара елец жазумен ауре бо- лып отыр сдк Бер1байдыц бастапцы сездерш тынламаса да соцры усынысы буран упап кетт!: ^ ~ Меш'цше бул жумыска Жакыпты шыгару керек!— Жакып жалт карады. Шрлеме айтайьш деп окталып ед], аузына сез туспедп Ол exi арада мэжлгс дауыска

EriH туралы макала басылган газеттерд1 бокшасына салып, бокшаны канжырасына байлап Жакып аттаигалы жатканда, Бер!бай кез болды. — Жакып, сен балалыктан сау емесак. Бултактага- нынды сез:п журм1'н. Ондай мшезд! кой деп тунеу кун! 6ip айтып ед!М рой, каксата берме, тузел! Баскалардан Kepi сешц тузелген!д керек, ceHiK ысылганыц керек. Бфеудщ кулп'р сезше, алдауына epin, партия жолынан ,тайып жумыс icrecen, мепен жаксылык кутпе. Осы есщ- да болсын!—■ дед! сазарып. Жакып ундемедь Торы атка Minin б!рер тебшп алып, ауылды оралып шыратын кара жолга тусш, кабакка ка­ рай тырмыса жонелд'1... ;..Булт тунерщ аспаира шыкты. Жел уйткып секты. Кун курю'реп, найзагай жаркылдаи, жаз белпеш тугел елестетш, CipiHiui жапбыр ссбелеп жауа женелд!. Атын камшылай тус!п, сатынык обасыякк уст!н баса, Жакып кале жатыр. Капседен шыккалы кеп болды. Кэп ауылдарды аралады. Жиаалыс, баяндама, упт, нускау б!рсыпыра орындалрандай болды. E jui бет алысы ез ауылы. Алды aFap кал. Кал басында кальщ ауыл: жа- пырайрак земенке, кокырсыран кэд. — Салаумэлэйкум,— дед! Жакып. Куржиган шал, желбейш жор ары кетере Tycin, кы- зарран кэз!н Жакыпка кадай койды. — Карарым Жакыппысык? Бул Жакыптыд aaeci Ыбырай ед1. Жакып атын бай- лап жатканда Ыбырай естн щ алдына барып: — Кемnip! Бармысын,?.. Балак келдН—дед!. Букшеддеп, кожыр бет кара кемт'р шыкты, Жакыпты кушактап, иетшеи суйд!. — Уят-ай, дардай ждтгг! бетйген суйгеш neci,—деп эз!лдей кулш жамаулы шапаиы желмен жулкыланып, жзетау ойел де шыкты. — Кон, кет spi, едбаган куд... Шуйке бас алранша, калкам ез!мдж!!— деп, KCMnip, кезшен шыккан жасын кутешщ жед!мен суртть. Аласа, тар земенке. Сырырайрап терезе. Ecui алаша. Курым кн!з Teceri бар. EciK жак кед, шоп-салам, бузау байлагаи казык, !л!п койран ер-турман. Телд!д киыныд nici nipin барранда мурынды жарады.

Уй imi жадырасып, куанысып той тосын алды. Жас зйел —шелепн салдырлатып, кулд! буркыратып тамад icreyre Kiplcri. Кара кемшр айпалып-толранып Жакыптык жанында дэйек болып журд!. Ыбырай шал, пешке ар- касын суйеп, TsceriniK устшде отырып, Х<ак,ьшка кезш кадай Tycin: — Тоба, тоба... Бергешне myicip! деп койды. Бул ешрдщ таны гой. Будан бурынгы etfip—кар- галран ewip. Осы уйдш :шшдеп: Ыбырай, кара кемшр, ана бет-аузын жун каптаган енгезордей кара жтт — вткен ем:рш мзлайлык пен mipiTKen адамдар; кемшЫк, жокшылыктын не турл! зардабын тарткан адаыдар. Ауыл эдамдары жиналды. Аудан сез болды. Аудапда 1стелш жаткан жумыстарлы сурасты. — Б|зд!н артел11изге биыл да тукым бере ме екен?— деп, тышкан кезденген кара жшт сурау бердк — Артель демекпн, мына «Бозтай артел» карш се- Р'пнен квп акша алды деп ecirriM, сонын ж ет калай? — Жакып-ау, езщнш ашкан артелщ ел! рой. казыиа- дан жэрдем батса, кеб!рек 6epri3y жагын камдасайшы... — Бзсе, Ерман нерып соны айтпай отыр деп ем. — Жакыпка айтпаранда, Ki.vire айтайын. Кеден елм!з. Артель болралы шырайымыз шырып келедк УкЫет кар- жысыи далага ж1бергем1з жок, 6i3re берсе, кезге Repine- Д|: мектеп салдык, дукен ашткк, ячейка уйымдастырдык- Осыны баска ауылдарын дурыстап icrefi алып отыр ма?— деп тышкан кеэ кара Ж|'пт —Ерман, кетер!л!п койды. Ерман кедевдш шпндеп белсенд!, ©MipimK кебш ма- лайлыкпен етшзген. Жокшылыктык пе турin басынан ке- ппрген. Уй болып, ел катарына косылрапы уш-терт жыл- лын кшнде рана. Будан eni жыл бурын, Жакып партия кмоезкртаепбшеедик окып аулыпа келш, артель ашу туралы сез . Осыны ук!мет яйтып отыр ма?— дейд! Ерман,— ук1мет айтса, (Яздт зиянымызга айтпайды. Б1з ук1мегпк кеденIM13. Кержген байра колжаулык болып, шылауынза журтшзе, ез алдымызга ewip курайык. Кел, 6ipirefiiKl- деп ерман, S31 сиякты кедейлерд! уй,’р!лтт алып кетМ . ° J1 ж?Рде артель уйымдастырылып едк Артельзерк ' aJ “ \" * Жа« а КУШ» койып едк Артель бастыры болып пяи са”лапьш еД|- Ауданра барып ripKerin, акша- камек те я-тьш едк Салган eriH.icpi 6iTiK ‘ , ртель шаруасы корланура айналып едк Артель В22

мушелерЫн саны бастапны 20 уйден ес'ш, 50 ге'жет1п ед). Мушелер! ескен сайын жумыстарын кенейте тусед!: уакытша болса да шымнан мектеп уйш салады; аудандык кооператив дукешмен жагаласып журщ, Ермаи, «Жана куш» артелшщ атына дукеншн белнчшесш аштырады Биыл осы ауылга бгр наунанмен Bepioaft келш, кедей лер артелнпн жумысына тын риза болып, нуанады. Ер манды yrirren, артель жанынан партия каидидаггары- иынтобын нурманшы боладк. Kanipri ячейкасы сол. Ер ман хатшы. Mymeci торыз — бэрi батыран, кедей... — Bia саган бкпел1м!з1—дед! Ерман Жаныпка,— каз- ci3 кебелектей, Kepiагенте нолжаулык болып отырган ау- ыл едж. Басымьтз косылса —енд1 вдсылып отыр. Будан 6ip-eiii жыл бурын осы келд!н басында уй саны онра толмайтын ед!. Kscin ушш, таман уaim бэр] бытырап, кершген байра нолжаулык болушы сдй Сен онува Kip- генде куанып едки: кедей еднс, кем атанын баласы ед!к. Тым болмаса, Жацып окып шыкса, оргамызга уйткы болып, басшылын iciep,— деп ед|'м. Басшылырын болды, оны жасырмаймын, осы артельд! сеищ арнаида уйыстыр- дыд, ceniu айтнанын ссбеп болды; б!ран, содан найтып б;зге кол ушш бере бшмедш. Bi3 не бйленпз? Ей аррысы артельд!н. уставын да дурыс урынбаймыз. Артельд!н ic- тгйтш жумыстары толып жатнан кер!нсд1, сонын 6ipiH де !стей алмай отырмыз. Мен саран мынадай 6ip сыр айгпакшы ед1м; осында отьтрганныд 6spi де айтнысы ке- Л1'п отырган шырар; б1зд!к дукен!м!зд!н прнказчиг! Жушс дейтш— касшрдын oo-iTipiri гой. Экес! Доу1т — доулетМн, беделгащ арнасында елге не 1стемеп ед!? Дзугттщ камшысыныи дары журттык кебнйн арнасынаи эл! кушт кетш болмарап шьн-ар. Осы Дэуггт!ц баласынын б!зд1ц дукеиге приказчик болып кслуше сен себеп болды дсп ес!тем. Дэуггтщ 6ip баласы Дасым ауданда жауапты нызлетте отыр. Басна Kiel б|'лмегеимен, Касымнын жайын сен 6!лес!к. Ондакы партия орнына, ондары жолдастары- ка айтып TyciHAipin, Касымды элде кашан тайдырып ж!бермесс!и бе? Жунютщ былырын айтпаншы ед1м-ау... Биыл кыс дукенге 6ip рет кеп товар келдь Басиар- манын жиналысын icTen, мушелерге беляш. Муше басы 25 метрден келд!. «Булай белулерщ нате. Myuiecinin кеб! кедей, 25 метр кездеме алатан апарда анша бапмайды»— Деп Жушс карсы тусе Kerri. «Акша табылмаса, несиеге товар берш, басымды сотна шнпре алмаймын»— деп 523

приказчнгМз карысып отырып алды. Мен оган кенбей, тек кылып бвлд!рд1м. Ертенше журт кунюл шыгарып жур; «Дэу1т кел!п, матаны котарып жатыр» деп. Жу- ripin барсам, Дэу|'т куб1дей болып дукенде отыр. Кез- деме алдында таудяй больщ уй;лш жатыр. Жун1с элп товарды шетзнен елшел жыртыг жатыр. Баска журт на- л;:на бара алмай ыгьтсып, ксйш тур. Мунып не? десем, /Куше танауын KeTepin:—«К^мде акта болса, товзрды ; сог-аи беремш!» дейдь Kyi!in кегли, полкедек каргып ту- ( cin, кезд! кольшан жулып алдым. Екеуипз шарт та шурт баздык та калдык. Ауданга бул энпмешн калай кулпы- рып хееткенш езщ де бшесШ. Мше, осы окигадан 6epi | байлар 6i3re кятерй' Tiria отыр. Нс турл1 пэлешн барит бтзге уй!п, мушолер1м1здтк imiHe 1рткт салура Kipicin | отыр. Кеше, Жиснбай баскармара арыз экелш бердй | «Артельден шыгамын»—дейд!. Неге шыгатын себебш вз! айтпап едт, катыидар аркылы еспт!м, бтр есек тарапты: «Артель мушесшщ 6api epiKci3 коммуниске жазылады, : кыз-катьшдар ортага туеедЬ> дептт'. Жиеибайд1нипл адам | рой, сораи нанып кетш отыр. Жиенбайра epin Кожин, , Сей1л де шырамыз деп отыр... MiHe, 6i3 осындай куйге ушырап отырмыз, беек таратып отырган байлар. Б'здтн баг.ымыз курала бастаран сон, 6i3nin журт бола бастага- нымызды керген соц, осынын ry6i жаксы болмас детей- дей. олар, енд!, таласура Kipicin отыр... Ерман, кыза келе, б!рсыпыра сырдын 6eTiH ашты. Жакып, езжен e3i ойланып отырып, уялайын дсди ¥я- латыи жен! бар. Жакып шынында да—«Жана куш» ар- i телш cciiieii шырарып ед1. EKi жылдын 1шшде уйшш та- балдырыган аттап открраны осы-ay. Турл; жумыстыц, . науканнын кызыгына rycin кетш отырды. Мектепл 6iTi- I pin келген жылы, бастап жумыска KipicKeH жылы бет алысы жак.сы еД1, cxi сезжщ 6ipi ксдей туралы едь це­ лей арасында icTercii жумыска жан-ташн салып KipiceTiK сиякты ед1. «Жака куш» артелш бастап уйыстырганда, Жакып, коп сайлсп ед>, тындаган адам елж!регендей— жалынды сездер айтып едь «Жака куш» яртелжен, Жакып, ол уакытта кеп пэр- се кутетш сиякты ед!. Сол куткеш болып па? Болыпты! Артель шын уйым болура яйнялыпты. Артель мушелерЬ Н1Я санасы ecimi. Ауыл елпршде тап ж!п айкыидалып ягаылыпгы. Куш' кешеп ез басыньщ камынан аса алмай | журген Ерман, буп'н —кеп жумысьш колына устап, кеп-

Tin Tlneri ушш куресш, элеумет кызметкср! болура апк; басыпты. Аз уакыттын 1ш1нда нпк осындай бола кснр дгп, тап сол кезде, Жак.ып сеч е койеза жок, едк Жакып- тык; ол кезде кур алее, киял сиякты ед1... — flctс ундемейсш, Жакып? Элдк мен катты яйттым ба?.. ¥ялып отырсын ба? Ундемегенш — айыбыкды мой- иыка алранын. Жекеше, мен сараи б.'рдома айтайын ба? — деп. Ерман кара кемп.’рге карал кулшдед!. Не айтпакшы ед!ц? Эз>л сш !« болса, ез1м(эгз айг- саГпаы, зоулмен 6ip кеде жагкандэ, калкамиын мялась.-о яла бергенш не?— дел кара кеми!р балагана ара т у 'П . — Ук, жекеше-ай, бйпмгйс1н гол, ссындай олашадя, уйге келгелде кысып коймасак, кекседе муиымеа еейле- су киын. 13ул тэрслйске салынып кетудеа таибяйды. Осы- ньщ куланын буран отыратын б!р шуйке ба.- г-napin, co.i- сын ауылга устал отырсак дейм1н, сосан буд б1згз ксл- Нш болар еда. Келгем сайын жумысымызды icTerin альт, кетер1лш калар елш... Ерман, ойынды, шьшды араластырьш огырьш, Жл- кыпты евзбен текла ктял урыл болды. Жакыптын idusciti Mo.iKipeiiп мойнына салды. Жакып. мшдегш жана утын- рандап болды. Ел жумысына бастая к;pieасаде, осы ы1ндетт1к бэр! ойыида сайрап турран сиякты едл Соны ideyre eai сертпен KipicKea сиякты ед:. Б1рак, ‘ютеа ка­ ле адасыпты, oeri бурылып кетуден де сау емес. Bip кгз- де кедей т1лег!н арман кылып жумыска aipicce, :етей ке- ле сол кедей!Н жоралтып алыпты. Елдщ бзр!и 6ip сиякты керш кетштк Жумысты кедей yiuiii деп айырмай, «ел ушш» деп 1стейтш калыпка TycinTi. Райком катшысы Бе- р1'байдык байланыса беретш себеб!н Жакып, тап осы жерде шындап урынгандай болды. — Сез!н рас, Ермап, мен кшож мойныма аламып! Жумыс басты болдым. Колым тимед|, мен сендерге бу- рыла алмадым. Будан былай жумыстарыка кемектесуге, жа! кел:'п турута узде берем!— деп Жакып курешдк — Е, басе, осы сезний айтшы. Мешк селен тйзеп'и осы. Б1здн1 жумысымызга шын аряласатын болсац, ар­ тель баскармасынык жиналысын шакырып отыр елш, жур, 1ш1кде бол,— деп, Ерман кетершш каллы. — Байрус-ай, caFan не болды? Уйге келген! жана рой,— деп кара кемш’р ара Tycin ед!, Жакып пен Ерман ог?н каоаган жок, уйден шыгып та кетп. Ауылдын ересектер), эйелдер! жиналып мектеп уйшд-

толып отыр. Шымиан салкан улкен уй. Irni кара келен- келеу. К.атарлап ызБлген парта, кара тактай. Сезпзше келген, б т к кезд'1 сары ж!ггг— мектеп мугал1мк — Кане, Бгоанша, тактага шыгып: «Сиыр сау» де­ ген сезд| жазшы,—деЗД мугал1м. Тапалтак бойлы кара эйел орнынан ушыптурса да, элде неден уялып, тактага барар-бармасьш бшмей eni- октылау болып турды. — Барсайшы, Биганша, жок жерде уяла калаткн йен, деп YMiT дейтш иокталы бет айел OFaH урсып тас- Бнганша тактага барып, ак борды колайсыздау уетап, мурал1мн!н айткан сез!н баданадай кылып жазды. — Дурыс жазылды ма? — Жок, дурыс емес, «сиырдыц» орнына «сыр» деп жазды... Жас эйедлер, жас Ж1гптер жайшылыктагы эзш-кал- жынын былай койып, бар ынтасын OKVFa салып отыр. Eisi кездер1 тактада, мугал!м 6ip сез айтса, соны дурыс yFbm алуга ынтык болып отыр. Артель баскармасынын жиналысы мектепте ашылды. Окуря келген эйел-еркектердщ K©6i тарамастан открды. Кун тэрыбшдегг мэселе—eric жоспарын ecipy туралы. Ерман, кун тррыбш жариялап болып: — Мыиа Жакып осы артельд! бастап уйыстырган аза- матымыздын 6ipi едк Бугш мэжл1а;шзге кез келдь Ка- ралатын мэселе ете улкен. Сондыктан Жакып баяндама idece екен деймш, буран калай карайсындар, жолдас- тар —дед:'. — Макул! деп журт шу ете тусть Жакып баяндама 1СтедБ Отызга тарта адам, еркек- эйел аралас, ун шыгармай тындап отыр. Баяндама ма- цызы —жака о:шрдщ желю!. Тындаушылардын калпьш- да тапдапрандык, Жакыптыд сезш жатсьшрандык ж » Жакыптан осы сезд* естуге кумартып отырган сешлдь Жакыптын ойы 6ip секундтыц шннде аласурып, ет- KCiui 6ip шолып ©TTi: будан бес-алты жылдар бурын бул келдщ басында 8-9 уйден аспайтын уй болушы ед1. Сол уйлердщ адамдарыпын G3i бытыранкы, нак осы кез- дерде жазгы кэешке камданып, кершгенге жалданып кс- тетш. Жаз, жумыстан колдары босап, бастары косылса, oipep_уйдш касына жиналып, кайдагы жокты сез кылу- меи оолатып, елдщ есеп'н TepeTiH, элде к:мдерд! сырты- 526

пан нэлеттеп, штат, дау-шардын кенеЫмен кундер! ете- т!н. Ол — куш' кеше болтан куй. Ka3ip ше? Ka3ip одан реызг!ерген. K.a3ipri ауыл т!лег1 — еск! жыр емес, ен.бек жи­ Б1рак, ауылдын барin осылай деп Kecin-nixav киыи. бзгермеген ауылдар да бар. Ескьзштен TicTecin айрылмай отыртан ауылдар да бар. Жакып баяндамасынык аятында: — Кептен келген жок ед^м, куйлершт'н каядай екен- fliri маран каранты ед1. Буп'н керш, ез кез:ме ез!м сен- бей отырмын; ею' жылдьщ iiuiaae адам нанбастык болып wrepincinaep! Мен алдымда отырран осы кбгт, бурынты ауылдын адамы дел отыррам жок, жана OMipAiRicnepi деп отырмын. Жумыстарыннын ipreci каланыпты. Калан- ганда— мыкты каланыпты! Осы беттерщиен танбай, жу- мыстарынды будан да еркендете тусуге жана журтшы- лык тьпектес! дедй Тыкдаран журт жайрандасты. Bipey.nep алакан ур- ды. Ермая жымыц-жымын кулдй Жакып аулмнла ei<i кун болды. Ею купят iuiiiuie 6ip- сыпыра жумыстарымен танысты. Алдары жумыстарына жоспар курып бердь Будан былай узбей келin туратын болды. '.Жакып тэты ауданда. Омардыц yfti аса курметте- кей, салкын гана карсы алды. Омар жанбарачат отыр. Кпске эз'флж жумысы ойына кspin те шыгатын очес. Eki imuU сокасы кыс бойы албардын аузында салкамланын жатушы сд|, ел! сол куйЫде, тузетьлген жок. — Уа, балам, есен-сау келд:н бе?— деп, Омар т.укк crri де койды. Ранила ic Tirin отыр. Кез!н!к астымен 6ip per карали да койды. Жакып, Ракилага кезш кадай карады. Бурым т!ке карай алмайтын. Карауга квз! уялатыи, оул жолы уялмады, карады. Карап e,ai, Ракила туралы журеппдеп cesim тарамданып сирей бастады: Жакып, Ракила бу­ рый журттан аскан сулу деп сешм келт1рунп СД‘, бул Жолы Караганда — олай болмай шыкты, Ракилада еш- 6ip артыкшылык жок, жай Fana эйел — бой жетксн к.ыз: ажары кара тооылау, танауы делдек, коз! етюрлеу, оар niiami осы. Осыдан баска дым жок. Шр кезде /Какыггтин осытан кумаргуы рас па?— Рас. Каз1р ше. Ьул жаты 627

д! кумэнд!, Жакып кашса кзраса да езшде ешб!р ку- марлык бар деп ойламады. ...Жакып, аудандык аткару комитет!ШН уй!не Kipin Сарганда, атком бастыгымеп сейлест отырган 6ip эйелге кэз! туст!. Шырамытты ма, элде, кез! xycin кетт! ме— эйел де парады. — Е, Жакып, есен-сау келд!п бе?—деа атком агасы Ырыспек, эйелмен сезш белш, Жакыпка бурылды.— Такыс бал: 4-яуылдягы мектеп мугал1м! Рабнра Сэтпай кызы,—деп Ырыспек Жакыпты элп эйелмен таные- тырды. Рабкраны Жакып сырттан б!лет!н. Калада окып жур- геи кезшде 6ipep ушыратканы бар ед1. Ол кезде жуз ток.татып таныскан жок, одан 6epi кездескен де жок ед1. — Жакып, жалдас, ci3re мен екпелшш: биыл бала- ларды мектепке аларда, Ермаганбетт1Я баласын мен ал- малым. Алмаганда, Ермагакбетпеп ашу-араздыным бол- Fan емес. Мен бул ауданга жана кедin отырмын гой, ел кедейлершщ арызымен алмап ед^м. Ермаранбет ecKi нез­ ло болыс болгап к!с! дейдй 03i кара тЫмде, дауысы жойылган кершедг Сол Ермаранбеттщ баласын мектеп­ ке ал —деп калай записка жазып жургешшзд! 6iae ал- май-ак барамын. Bip жолыксаныз айтармын деп жур едим.—деп, Рабина салкдш жузбен сезш 6ixipAi. Сезшде, ажарында eoi6ip кубылу, жас жюттердщ алдында эйелдж бе/iriciu керсету сиякты калып атымен жок, осы свзд1 айтып отырраи Рабигага карап —жана курылыс жумысына белсенш KipicKen ердщ 6ipi —дел ойдайсыи да коясын. ...Ие, Жакылтын записка жазуы рас. Жакып онда сглык жумысымен елге шырып едй Салык жумысымен шырып огырып Ермаранбетт!д уй!не конган, токтысын жсген. Ермаранбетпн Keftoip саздорш уйып тындаган да. EpMCFanoer осы эйел мурадЫ туралы да есек сез аГгты. Жакып, оный сазше нана койгаи жок; нанбаса да, му- «ыныз осек дсп Ермаганбеттщ бопн кайыра бимед!, Ко­ нан асыи жен отырыл Ермагаибет сичкты ipi адаммен ct:3 таластыру —кзяакшы-чык козiмои Караганда epci де — Ол менш катем, Рабнра жолдас, од катемд! ту- г'Л'чсн мобныма аламын. Жолдастык ретшеи кагемд! ескертксшщзге алгыс антамын,—деп Жакып тусшд!.

«Осы мен! кекетш тур ма?» —дегендей болып Рабиеа Жакыптыц бетше карады. Жакыпта какету жок, айы- быя мойнына шьш алып тур. Бул шыи коммунист»; ic- тейтш ici. Рабиеа Жакыпка шын ртза болран адамнын туслне к!рд!. — Жакып жоллас, с!зго риза болдым. Каген{ мойынра ала биту — коммунист»; белпс!. Ермяранбептк ушне кон- ракыцыз — с!здш ip! катещз ед>. Мок с!зд! мойнына ал- мас. карысар деп журуш! ед!м. Осы куш азшше аяк ас- тыиан кисын тауып жургендер аз ба. Овдайд&щ кеб! Ер- f.iaFP!:OcTrepre шын камкор болып турегеледь Ж анылу не бар? Мен ci3re. енд!, екпемд! кояйын. колнцызды окел!шзШ1, татулйсайык.!— деп Рабира, кул!мс1реп колык Жакып колын 6epin жатып, арсаландап кулдк Сол куш партия жиылысы болды. Куа тэрттбшдегГ ыгселелер яякталыл келгенде, партийна к!рем!н деушЬ лердщ арызы каралды. Арыз берушпкн 6ipi — Касым ДэуГгулы болып шыкты. ¥я хатшысы Касымкык арызын — Касым туралы бюроныц niKipi не?— деп Жакып сурауды тже койды. — Эрине, орташадан кашпаймыз foh, бюро кандидат­ ка алуна унгарды,—деп хатшы кумдлжш барып жауап Кзсымга сурау тус-тускнан жауып жатыр. Сурауды тнтеЫнен берш такымдап отырранныа 6ipi — Жакып: — Экек кай тапка жатады деп б'ыеещ? Экец неше жыл би болды? Жана курылыска икемдедуш калай? Ауылдары коллектив курылысына акекнщ кодерri.серi болган жок па?.. Осы сиякты сурауларды Жакып туйдек-туйдепмек буркыратгы. Касым канык !ш!не тартып, сурдяиыпак злды. Жа- кьмтын сурауыиа жауап берудщ орнына, карсы жала жабуга KipicTi. -- Жакыптын бул сурауды не уmin 6epin отыргяныЯ мен б1лем!н, баска жолдастар да жаксы битее керек, Сон- дыктан жауап берпм келмейдк— лсд! од. Рабира сез сурап альт, ернынаи турды: — Жакып пен Кдсымпын ар.-.сыпда не бары 0 1чге карацгы. Б:зге, каз!р, оныц кереп да шамалы. Ыз ка-

aip Касымды рана б1леи!з. Партияиа алгалы отырган адамымыз— Касым. Сондыктан Касым туралы Жакып- тыц 6epin отырран сураулары, мешнше, нагыз орынды сурау. Бул сураулардьщ жауабын еЫтпей, Касымды партия катарына алсах, б\\з мыкты адасамыз. Касым жолдас жанаеы сурауларга жауап 6epin етсе екен деймш. Аудандык халык. Tepreymici Тожен дейтш сез алый, Касымды жахтай сейледк — Жолдастар, беталды солакайлыктын, орынсыз кы- варудын жаш жок. Эр napceHia де ретт бар. Жакыг.ты да б:лсм!з. Жакып кедей баласы. Кедейлшш аркяга та- цып, ез'шнен баска адам коммунистжке лайых емес де- yi —орыксыз... — Кателеспе, мен олай деп айткан жокпын,—деп Жакып онын сезш белд1 — Неге айтпайын деп едщ, айтып отырсык. Айтура ыцгайланып отырсын. Жакып орныиан ушып турып, мзжк’пстж тэрт!б1 ту- ралы сейледк — Мэселе — Касымды партияра алу туралы. Касым- нын арызы окылды. Касымр.а сураулар берыдг Ол сураудьщ 6ipiHe де жауап алынран жок. Жауап алынгак- нан кейш айтыс сез басталуы керек едк Б1рсыпыра жол- дастар майдандасуга белin буып келген екеы, онысын ай­ тыс свзде айтсын, эзЫне Касым сураура жауап берсш. Мажупс TapTi6i осы. Осы тэртшД баскорушылар бу'збай алый барса екен деймш,— дед! Жакып. Касым шындап кысылды. Журт езара кункшдестГ. Жакыптын, усьшысы дауыска салыиып, кабылданды. Бе- ршген сурауларга Касым ушынан-ушьшан рана жауап берт кутылмакшы болып едк Жакып одан жаман каз- балап, сурауын ерппте тустк Айтыс сезде 6ipinuii болып Жакып шыкты: — Жолдастар, Касым туралы мешк сейлегешмд! шам керш отырран адамдар да осында жок емес. Олар шам керсд! екен деп мен бмгешмд! айтпай тура алмаепын. Лтен соз1мдг партия жиылысыикц алдында айтып отыр- ыын... Касыммен душпан екешмд! ешуакытта жасырмай- мын. Душпан болранда, ез басымкык пайдасын каздеп дуншан болып журген жокпын, (олай ойлаушылар мык­ ты адасады), тан жолымен душпанмын. Касым менщ •тап душпапым. MeHiu ел1м «Телеу» атанады, осы елде к‘Рме- Ьаягыда Касымныд аталары кулданып экелштй 530

Кецес вк!мет1 орнараннан 6epi Рана тенелш отыр.мыз. Онык аржарында б!зд1 «кулдар» деп айтатын. Кырык уй телеу «дул» атын тарып, Касымнык вкес! Дауггтщ eci- riiwe журш eMipiii етизген. Соцгы жылдары телеу есж жинады, ел болды, артель ашты, мектеп салды, коопе­ ратив ашты... Дауп- негып отыр! Дэугг ауыл inline не- турл! есек журпзш, артсльд! елге кубыжык кылып кер- сгтш, артель мушелер:нщ inline ipm<i салып огыр. Дэу1т осыны ю'мге суйешп 1степ отыр?— Касымга cyfienin 1'степ отыр. Дзу1т бурый ел Т1зг1н1и eai устап келсе, енд! бала- cu аркылы устамак болып отыр. Дэупт1ц бедел! бурыя- рысынан артпаса, кем1меген. Кит етсе, Дэу1тке барып акылдасып журген шаруа толып жатыр... Ж аш л узак сейледк Двуличн, Касымнын жаман жа- рып тугел ашып бердп Кдсымды партияра ал у тугйп, Ка­ сымра кет'л болраи партия мушелерш жауапка тарту ке- рек —дегенге шейш барды. Жакыптан кеШн Рабига свйлед!. Одан кейш 6ip-eKi батрак шырып сейледЛ. Акырыкда, Касым партияра жат адам саналып, алынбайтын болды. TyHri caFaT 12 до жиылыс тарады. Жакып Рабиганы пэтер:не шейin шытарып салатын болды. Карадры туиде eKeyi колтыктасып келе жатты. Сездер! — артель тура- лы, ауылдары жаналык туралы, жан.алыкк.а кедерг! бо­ лып отыррандар туралы. Апрель iniiHiH тынык туш мулгш, кекктд! cepriTin, олде Heci журек-ri кытыктаран сияктанады. Жакып та, Pa6iiFa да, сейлесш келе жатып, ауыр курЫндп — Kasipri кездег1 жумыс — нагыз кызык жумыс кой. Eipan адам жалрыздыктан жалыгады скен. ПЫр алы- сып, куш косып отыратын жолдасын болса, канша гстесен. де жалыкдас ед!К-ау,— дейд1 Рабига. — Дурыс айтасын,—деп Жакып сны макулдайды. Ертенг! шэйд! iuiin отырып. Омар Жакыптан соз тарт- пакшы болып, ячейка жнналысында кандай мэселе ка- рал—ранCыiн3 псуарратийябдаасжтаодкыс.ыз рой, Ызге айтура болмайды, Деп Жакып оран кыска гана жауап бердк _ — Шырарым-ау, бэр!м!з казактын балас“ Сондагы сейлескендерш осы казактын ка Р —деп Омар жымындэды.

— Жоц, жалпы казактын камы емес. — Ал, сонда к!ид1к1 болды?—деп Омар бул жопы тжелеп карай кадды. — Б!з казакты жалпы алмаймыз, отарасы, казактын !Ш'нен айырып шырарагынымыз бар: байларды, молда- ларды, еск! аткамшер —кулярды белin шмрарып тастап, кедей мен ортагааны рана аламыз. — Bi3 кайсысына косыламиз?—дед1 Омар жымындаи кулгеи боп. — С!з аткамШер табына косыласыз,—дед! Жакып сурлана скйлеп. Омар сескеней!В дед!. Шын айта ма дегендей Жакып- тык беп'не т’хелеп карады: Шын айтып отырран ядамнын тур!, кулмейд!. Ракиля да, АЗжав да б!реыпырара шей!н ан-так боп Жакйпка кадалды. — Осы. шырагым, семей б!р сурайыи деп жургешм бар ед!. Б13д!а ауылнайымыз желекпелеу. Елмен акылда- сып ic icrefl б!лмекд! esi. Елre Ti3e корсету де ойында бар. Буриары куш сол плркж маран :селin: «Сен биьи 10 десе ег!н саласыи» дейд!. Былтыр тогыз десе сглып ед!м. Биыл салурэ peri.v келеп'н емес. Сол жайымды аптеам, тыидайтып емес. Кексеге барып Касымра жолы- гып едим: «Ауилнайдын. онысы кате, зорлау жок», дегея- д! айтты. Сосын барып журеНм орнына lycri,—деп, Омар узаксонар ceaai айтып кеде жатыр ед!, Жакып оикц сез1п балд!: — Касымдыю кате. Былтыр торыз десе салраи болса- ныз, биыл 10 десе салута THicci3. Салмаймын дсгешшз долелс13. Салмайтын себебшзд! айтпай-ак б!лем!з! Жакыптын мына ce3i Омаргз шокпардан кем тнме- д! Ол Ki6ipTiKTen, сейлей алмаб калды. Жакыпка алак- жулак карай бердь Аулам турган ауылды жипап, артель ашу турали уп'т- тсмекш! болып, Жакып, Рабирамен саз байласып ед!. Сол сезш орыпдады. Ауыл алямдарын тугел мектеп уйше жпмады. Жнылысты шакырмп баскарып жургсн Кала­ баш Жиылыска Омар да келдк Баяндаманы Жакып !с- тед!. Косымша баяндаманы Работа сейлед!. Сурау уст1- ycTii'e жауды. Ырсыпыралары шырып nixipia айтты'. Акы- рында, талкылай келе, аудан турран ауылда «УлтЬ атты 632

артель ашуга каулы жасады. 20 дан аса муше сам жик- лысшн ез1!'де жазылды. Омар к!ремш деп ед1, ол мугае- Л!кке алынбады. Артель жумысын баскарысып отыруды Жакып ез устпк алды. — Екеум!здщ п!к!р!м!з де, iciMis да уйлесед! екен, Рабига, кесылып ic 1'етесек, кандай окды болар ед1, а?— деп Жакып куяд!. Рабита кул1мс1р<!ген куй!, уидемед!. — Косыламыз десек, б!зд! коспай журген к(м бар?— дед! Рабига 6ip ксзде. — Басе,—дед! Жакып жайряндап. Содая бклай Жаккп пен Рабиаа тобык жазбай журе- ria жс.’.дас балды. BipiH-6ipi жоктап !здейтш болды. ;Су«д1з-тун1 сойлессе де, cosjepi б!тпейтш балды. Сейлсе- кеи сайын ынтырулары кушейе берет!н снякты болды. -- Ау, сеядер осы нерып жуpelядер?—дед1 Бер!бай 6ip куш Рабярата. — Мундай да сурау болады екен,—деп Рабига кулд!. — Жок, шыи сураймын. — Меи де шкн айтып турман. — Ендеше, журт есектеп те кетшть — всектен норка алмадык..—деп Рабига тагы кулд!. — Колыяды экел, куттыктаймын! Жакып анадяй жерде отырып, арсаландап кулдй EopiCafi эз-кем ойлгньш отырып, аталык ретшде сез — Екеуьк де коммунисс!н. Б1р!ке-в!р1к текст. Bipin- д!-б!рщ унаткан екенс!к, косылындар, ешюмшн, де кар- склыкы жок. Бтздщ т1лег1н1з — ж!герлер!кн!н 6opin icK.e салындар. Жас.тык купил, желюлдеп журетш замай емес. 1стейт!н жумыстарымыздын мыннан 6ipin ал! толык сэкндап болтамыз жок. Осы естен шыдпау керек. Bi- pke-6ipiK зкоддас болганда тупи серт—осыныц жолына басты бэйгеге airy болсын!—дед!. Жакып лея Рлбиганыи. косылганын есекш! эйелдер вздершше кубылтты: — Неке жок., той жок, Зетш-ай, бул кс деген маска- рашылык!—деп, бетш шымшылатан эйелдер болды. — Коммунисток закы солай гой, «мая-тпоя!» деп жур- генш кормейс!к Се?—деп, б!лпшс!п жен айткандар да болды... —жаОлмгзаертдыыркакыаузыылIРаексекшлашлбеорлШдые. ерчек оолеан Буган Мырзагулдыч S33

баласы милицияга арыз айтып, кызды экстпешш болса, Омардыи кызы Радила: — Бул менщ eMipre кермеген-биметен ябггпм, бу­ гаи тиемш деп еш жерде айткан емеспш,—деп карысып турып алады. Мырзарул сасып Омар кудасына жолыкса: — Мен кайтейш, балаиык epici езшде,—деп Омар жура жауап береди Омар мен Мырзарулдын арасындагы «кудалык» сау- да журтка жасырын болгандыктан, журт Мырзарулдын баласкнын мына жумысын мыкты бассыздыкка санайды, «заманнын азрандыгына» апарып Tipefifli. — Мырзарулдын баласы коммунист екен, сондыктан icien журген жумысы екен,—деуиплер де табылады. Рабнра мен Жакып 1стейтш жумыстарына б1рден жос- пар жасады. Жоспар бойьшша —Рабига Жакыптын ау- ылына—«Жана куш» артеличщ жумысына басшылык ic- теуге жур!м Kerri. Жакып «Улп» артели! колра алды. «Улпнт» жумысын нэрыз улпл! жолга салура Kipicri: жумыс кел!ктер!н, машина-саймандарын тугел ортактас- ткрды, адам кушш эр жумыска арнап белдй Егш са- латындарды б!рнеше бригада рып бэл!п, эр бригадака бастык сайлады. Артель баскармасынын бастырына Ка- лабай сайланды. Майдык 3 куш «УлгЬ артелМн мушелер1 бес брига­ да болып белinin. сокаларын жегш, Кызыл туды жел- 6iperin, «Коктеректщ» баурына келin туренш т!реди КоктерекТ!Н баурыидагы куйкалы кара топырак 6ipiHiui рет аударылып, калын квден!ц тамыры 6ipinmi рет бы- тырлап узидЬ.. Жакып сол куш Рабирара хат жазды. Хатынын орта шеш'иде былай дед!: «...УлгЬ Oipiimii жумысын улгиг! турде бастады. Кек- терсктш бауыры желб|реген ту, айналып жаткан сока, кайнап жаткан енбек. Енбек болганда бытыранды—бе- рексс1з енбек емес, 6ipirin тутаскан кушт! енбек1 «Улп» жумысы 6ipiHiui адымында ел назарын езше тартып ул- r-ipjri. Аз уакытта калын копшынктщ осы жолга бас косатындырыиа сенем1з!..» 534

в л га тырнагъшдлл Ецгезердей кара жМт есю шыы уйдщ тебесше шы- Fb]n TVPbm, алдындагы ылдим шукшня карады. i<,apaybi­ llа себеп бар: 6ip жаяу адам сонау белеет!» басьша жа­ ла шьгра 6epin ед!. Teri жай адам емес. Былтырдан бе- pi муидай журшке ушыракан адам ушан тешз: кашу, куран, уста ран жершде елырш кету ек! жердщ б!ршде ушкрайды. Scipece, муиы осы турран ж!г1Т, Крйшырара, кеп кэрдь 0ТКСИ жылы Койшырара, Тем1рдш уйшде малайлык- та едь Кьфдан шва экелш, пеана yiiin жатканда, 6ip топ солдат ауылдын уетше cay етш келш калды. Келген куй! шогырыи жазбай Тем1рд!н уй!не туйлжтк — Ат керек! Эскерд! кврсе эб!герленет!н ауылдын эдей рой. Те- Mipre деген таякка аркасын твсейт!н ауылдын пьтсыкта- ры жан ушырып журш ат жннады. Жиналран аттыц кв- 61 кедейлердекк арык, шолак, жауыр. Бу калай? десе, Туйебай: — Байдыц кур журген аттарын жекк1зуге болмайды, ыстыкта барлыгып влш кегед!, кызылмай болады,— Дед!. Бекеннщ KeMnipi, е с! ш ы ры п, урейлешл аты ны н соцы- нан б а ж ы л д а п epin келд!: — Жалрыз уй деп басьшасындар, эйтпесс, атымныц аркасы ыныршактай жауыр, тунеуг! ылаудан ай журш арен оралды, тым болмаса осы жолы аяр ед!ндер рой,— дед1.

Солдаттын 6ipeyi казакша б!лет1н болып шыкты. Ол кемшрдп; cosine кулаилн туре калды: _ Б-з кедейд5н атын жекпейьпз, байдан жегешз. Байдыц жылкысын котанга uip, езЬпз устап аламыз1— дсгт, элп жшт, казакша сейлеп, мылтыкты суырып алып Туйебайга туйлжп,—сен тукыл калжакты кой, алдан- ть;н KiciK 6i3 емес! . —- Мен жонin айтып ем, бурышл здетЬиз еди..оз:- ц!з бЫк!з, деп Туйебай дэб;урлеп кейш шепне lycri. Калын жылкы шандатып ауылдыц yciin кяптады: 1ен курык, тпмеген асаулар бугадыкти суйретш айпа­ да шауып, ауылдыц устш шацмен камеди Бугалык са­ лил жургеинт 6ipi Койшыгара. Буталыкты тастап si- бйрш, арканды такымга басып цалса, какдай асаула- рыц да омадата кулайды. — Уа, тук кермессщ, Койшыгара! —дел байдая да- А сырыс журш Койшыгара абайламапты,—бугалык- ка шккеи Тем>рдш аяулы жоргасы —кара кер жорга екеа. Тем!р кез! еж!рейт, тыпыршып тура алмады. — ©sin сондай буралыкка ыпк! ©змш 6ipey сондай кылып цылгьшдырсыи!—деп Те:л;рд!ц бэйбшеа—¥л- жа;г, жер уст!ндеп карнлстык бзр’Н жаудырьш жер ошактьщ басында кубщей болып шыбжыцдап ол отыр. TewinfiiH дауысы куларына тигевде осыным аптек болды ыа деп, Койшыгара, кара кер жорраиыц мойнына |л!ккеи арканды босата бастарак сеюлд! едд бэйбшеп- нш каррысын кулаги шалган сон, ашуы козып кетт;- Узецпге аякты Креп арканды mipene тартканда, кара кер жорга одарен, арткы бексеа бурацдап сала берд>- — Моладец, :;;irir екен! — деп, 6ip эскер кшмд1 жас JKiriT жорганы жугендеп жатыр. Пул — манагы казакша сейлеген Ж1пт, кедейлердш атын босаттырьш Ж|'берген жш т те осы. Сыбдыгырдай болып кишштй Ycri-басы мклтык, ок. — Depi кел,—деп ол Койшыгараны оцашага шакыр- - Ендеше, байдыц аяулысына сал куоыкты! —дел, ллп Ж1пт кутгпмарейдп Коз караси, кулк!а Койшырз- раныуснкырлагавдай, оз1нс тартып e.iiKTipren тор;зде-

Жорка мен жуйр!кт1н не-на макгазын ерттеп Minin солдатгар кенелш жатыр. Тырсыйып, repicine сыймай iciHin, атка шапкан адамдай eiiTirin Te.Mip тур. Kepiu- renai каркай, ауылра буШдей ти!п бэйбние жур. — Койшыгара! Карасы баткыр кайдасьщ? Ана, Mi- нандар eiceyiH барып аттарды алып кайтындар,— деп жею'рд! TeMip. Ауылдан узак шыккзн сон элп казакша бшетш жМт Койшыгара мен Мшайдардын касьптл келдк Атка отм- рысы, жур;с1 баска орыс бэлаларындай емес, икем. — Калай, товарщтар, байдын аты.ч м.-нгенге ренж:п кгле жаткак жоксывдар ма? — деп кул1мс!реп саз бас- тайды ол. Аты Андрей скен. Баганалы елшдеп б:р банда бала кушиен малайлыкта журген екен. Малайлыкта журген жершде солдатка альшыгтты. Kip жыл сорыс майданыи- да болыпты. Тацкер1стен кейш кайгып келш жумыска зреласынты. — Большезшеп бьлееккдер ме?..— Bis — болынезик- пхэ! дед! Андрей. Соны айтты да, ат уетшде келе ж а­ тый, Койшыгараны белбеушен устап козгап-козгап кой- Ды. «Аударыспак ейдайык»— деп эз1лдедк Манаты ат­ тарды устап журген кездег! Койшыгаранын Тембрден Каймыкканын сел кылып, «кедей, батырак енд! не icTeyi черта» — екенд1п туралы кеп сез айтты. — Корыкпа батырагым, кунхн туды! — дед1 Андрей. Сол кун! кешке булар 6ip ауылра келш конды. Кеп ад- каптык койьшдау тукшрше жана копран ауыл екен, шал- ты.чузенгш! кагады. Малдары сем!3, пырдай болып жа- тыр. Ауыл адамдары эбнерлешп, ypnHiCTi. — Сгндер гой экелш журген! — деп Койшыгара мен 'Ннайдарга ала кездер!мен карарапдары болды. •vac карая берген хезде, ауылдыц ycTiu кенет аттып -\"YPei.ii каптады. Абалал нт урдК Гурс erri... Мылтык- тын дауысы. Кенет болды: Апдрейлер асырып-сасыгг ат- жабысканша, калын эскер ауылды каптап кеты. *арс-турс мылтык атылды. Ауыл ызы-шу Сольш жылап, тывык тунд1 басына кетерд!... Бул актардыц acKepi болып гныкты. Андрсйлер кол- га туси‘. 6 лт|'рмегенмен, e.neci кылып урды. „ — Сендер бастап журген адамсындар,— дел Мшаи- ?аР мен Койшырараньт, ияелштей буралран 6ipeyi тер- ГсУге алды. Шыныцды айтпайсын,— se n Крйшыгяранык

аркасына камшыны басып-басып яйбердй Кара тундег! камшыныц дауысы тулак сабап жаткан секшдешп ее- ЯЛДК Ертенше аскер женелд). ¥сталран болыневиктерд!, койлегален куй!нде, жаяу айдады. Андрей, жеген таяк- тын зорлырынан аягын суйреп, зорга басып, Мшайдар мен Койшырарага карап, «кош!» деген тэр1здешп басьш ид!. — вляред^ау, сорлы.парды! — деп, Койшыгара кур- — Кайтей!н, б!здш колымыздан не кслед!,—деп Мн найдар да кынжылрандык п!ш!н керсетя. TeMipAiii аттары ак эскердт колына и.'пкт!. Койны-* papa api-6epi жалынып сурап керш едк Mi3 бакпады, онык устше сол ауылдыц 6ip адамы, жалпылдаран кара Kici, ездерппн атык-ылаудап аман алып калгысы келген тнпнмен: — Булар тыцшы болу керек, осыларды да устау ке* рек! —деп ездер!не тап бердь Аттан айрылып келгешн естсенде, TeMip ашудан булырып вл!п кете жаздады. Безден штелген сэры таяк Мшайдар мен Койшыраранын басында ойнады. — Б!р жорраныи кунына турмайтын иттерд) ©ляр!— деп, шаптырып ¥лжан 6aft6iuie жур. TeMip буларды урумен канараттапбады. Эипме ауыл зксакалдарынын алдьша салынды. Аттардыц кету айы- бы — Бекеннш newnipi мен Койшырараларда болып шыкты: эцпмеж бастаган Бекенн!н KeMnipi болыпти да, тацдаулы жорга мен жуйршя устап берген Койшыгара! Осы екеушщ «ыланы» болмаса, келген эскер сонау ке- дейд!ц арык-турагыи м!н!п кете бермекнп екен... Бекеи мен Койшыгараньщ yftiнiк барлык мал-мулкЕ торыз аттын куны ушш TeMipre твлендь Койшырара ма- лайлыктан шырарылды. Койшырарага содан былай «большевик» аты тагылды. Анкау эйелдер Койшырарага уршн'се карап: — Беям-ау, онда сети кандай болраньш!—десед!. — Не де болса ауызга Елшян, wiriT eKeHciH,—деп Келбике Койшырарага ризалык б!лд!рдк Койшыгара содан былай ауылдан безш, орыс калаларын аралан, Kicire жалданып, тапканымен зке-шешесш асырайтын болды...

Жуире баскам жаяу —боз шинель,-» солдат болып шык+ы. Ку.\"дырам ауылга келin калды. Жакындап кел- се— Петро! — Ойбай-ау, Петромысык? — деп Койшыглра ал- лынан жупрш шыкты. Бул Петро болды. Тем!рдш естнде Койшыгарамен 6ipre бес жыл жумыс штеген Петро осы. — Кейдам журеш? Не run журс!н?— деп Койшыга- рз сурауды жаудырип едк Петро баска сезге келмсй, к:ип-жагина карана тус!п: — КеШн сеалесерхйз, мен! жасыр, мен! Kici кезше тус!рые! — дед!. Койшмгаранын журен муздай болып кеттЬ Бул каш­ ки;! гой! Кашкынды паналатканиын айыбы капдай бол- макшы? Айыбы зор-ак болсин, сонда Петропы паналат- паска шарасы бар ма? Бес жыл удай 6ip жур;п еибек cinipicKen адам. Bip журу былай турсып, Койшыглра c.ceyi 6ipiH.6ipi жамындай керетш дос болып кеткен пламдар. Петро солдатка алынарда, осы Койшыгара, т'тан iiiici ксткенпен кем кыижылгая жок. Екеу! ку- шактасып айрылмскам. — Alenin шешеме карасий тур, жудетпе,—деп Петро у ‘pi шешес1н осы Койишгарлга тапсирган болатып. Сол —- Караплм, Петромысык? Аман келд!к бо! — деп, кемшрлсу айсл Петропы пшик жузбен карсы алды. Бул — Койшигараныц menicci — Ym!t. — Е, Петро балам, улксн xcirtT болыпсын гой, лмыр- мау,—дсп кукылдау, бака кара шал келд!. Пул — Ксйшыгарапыд окес! — Ет!кбай. Умit пен ЕтЕкбай Петроиыц тугаи аке-шемичипдей болып кеткен адамдзр. '1'е.\\мрд!ц eciriiue м;!.;айли:-:та жургенде, Петроиыц усп-басын жамайтип, nipi копии жуатын осы Ymit едй — Епе-ау, осы орыелл песню Жакеи Корееin? — де- ге.н катыпдарга, Ymit: — Орысты куаай жаратпак па? Койшиглрам сник гы жпс бала. Каракыммсп б;рге жур!п. 6ipre турады. !>ip_i- nc-6ipi суйсу болып жур. Опии не жаттыгы б,ip? Деи-

Петро YmittI шын жаксы кергенд!ктен, Койшыгара- мен 6ipre о да «Эже» дейтш. — Эже, аман келд!м. Аман болганмен, осы жолы Петрон кысылып келд!. Балам дейтш болсак, осы жолы секта! —деп Петро курсшдк Ушт урейлен!п, катпарланраи 6eri кукыл тартты. — Балам, ол калай болракы, о? Ол калай болтаны?— деп Етнсбай сурауды жаудырип, журттын декбфш альт болды. — Сен кай жапдндасын, шыныкды айтшы,—дед! Койшырара. — Большевика!'!1. —дед! Петро.- Y6 !ш!ндег1лер селк еткендей бсльш, 6ipiHiH. бепне 6ipi карадьт. «Большевик» таиыс сез. Быдтырры Тезйр- Д1К атыиыц окитасынан кей!н «большевик» деген созд! Ет!кбай да, YMiT те ест!п келе жатыр. — Осы «большайбек», дегендер! капдай адам екен?—деп Етжбай, ез аулындаты Канышсаудагерден 6ip рет сураганында, ол: — Большевик —журт талагыш, кашшер, бузык,— леи TyciHic берт ед!. Содан кейш Койшытарага б!реу «Большевик» атын такса, Етшбай шыж-быжы шытып opTaFa тусетш боляы: — «Большевик журт таларыш» дейд:, менш баламны» бузыктырьтн кергендер!» бар ма? Орынсыз караламасан- дтршы! —деп кынжылатын болды. Большевик дегеи сез —елде етек алран сез. Eidniu 6ipi б!лед1, отыртан жерлершде энпме кылысып отыра- ды. Б!рак дурыстыкка таратын 6ipi жок, кулак есггпе- ген полешн борт сонын устше yilicefli де отырааы. Андрейге кездесш. сейлескеннен былай K.o#iuuFapa мен Мшайдар бул п'1к!рден аулак болды. 9cipece К,ой- шыгара, озшен-ез! »ypin, узак ofiFa шоматын болды: Большевик к!м? Шьшымен буаык па? Андрей больше- викшн дедь оны бузыкка танура бела ма? Бузык болу былай турсын, елдеп жетг-жеар. кем-кепкик жайын ай* ™птакылдаган сол емеспе? «Малай-батрак—куш сен* дерде, сендер б!рн;секдер, куш коссаидар, байдарды та- банта салу окай!» демеп пе СД1?! Большевиккё карсы полип отырран Kim? Большевик туралы есек таратып журген KiM?.. Койшыгара осыныц бэр!н ойлап кел!п, 6ip тусекке тзрелген сияктанатын. Петроиыкаузынак «Боль­ шевик» деген сезд! еспгекде. К ойшыряпяиыи

журген жорарры ойлар тус-тусынан каптап ке:нп, кез алдына андап тура калгандай болды. — Бэт1р-ай, мупысы нес!? — деп Ушт кемшр урей- ленген турде Койшыгарага парады. — Урейлекбе ажо, Петро большевик болмаганда KiM болоды? Малайдын Поpi большевик. Мен де большевик* nin! —дед! Койшыгара. —_Кодиллы jKe.'uii. Койш.мгяра! деп, Пегро ку.и'м- деа !-4oni;jb!Fapa;ii.-i!« полый устаи, мыктаи кыоты. Нт!кбай мен Ушт бфн:е-б!р! урнйлом^карая. не ic- MviiyrraH былай Ет!кбай да. Уми те ездерш большевик болдык деп есептедь.. Етксбайлы тыска кузетке койып, Петро мен Койшы- гара бой жазып отырмакшы Солды. ЕскЛ достар кер- геп-бшгендерш жана ортава сала бергендг, саскалактоа Ет:кбай уйге aipai: — КеллП-дед!. Пар ат жеккен б!р шзнады терезен!д алдыиан сыр е.in ©те шыкты. Шошак бери?, сур шииельдер. Белде- pii:де наган, шаяаларында сорайган винтовка. Шанадан тускендерд!» Cipeyi тукейген мурттм, сем!зшэ кара ж!- — Эуесбай кэпip екен,— дед! Койшыгара терезеден кэрап, сурлана Tycin. — Онын к!м ед1, казак па ед1? Сейлесш карасай- шы,— дед1 YMiT, бурынгыдан да урейлене тус'ш, К1мге жалынарын б!лмей алактаган п!щшмен. — Енд1 болмады. С1лтеуш1 болтан шыгар. Кате кыл- дкм. Сешн уйше келмеу1Мкерек едк— деп Петро басын шан.чай бердЕ Мылтыгын кезеш'п eni солдат есЬстен юрдь Петро колын кетерш тура калды. Эуесбай суетаныл, мылты. гын кезеумен о да турды. Солдат Петровы тшгп. — Шырарым, казак баласы екенещ, бул езг жасынан бЬдщ ауылда ескен бала едь— деп Етнсбай сейлей бе- pin едь — Урме, какпас, жайратып кетермш! —деп, Эуес­ бай наганный ушрейген аузын Ет!кбайга бурды. Ет!кбай калш-калш eTin, сасканынан колымен кез!и кел—енкШалыерд.ьорым-ай, коркытпашы агенды,—деп, Ум1т 541

апалактап Эуесбайра жалынбакшы болып жабыса бе- pin eai, Эуесбай оны енменше туйш кеп ж1беря1- YmIt мурттак ушып, табалдырыцты cyse кулады. Эуесбай, сустанран ку/ii, тукснген муртын колымен 6ip сипап альт: — Кердщ бе, мунын уясын! —дед1. — Жох, кате айтасын...—деп, Петро сейлей 6epin ед1, Эуесбайдын жанындагы узын сэры солдат мылтыц- тыц дум1мен Петровы салып етт!. Петре мурттай ушты. Койшыгара нак осы минутта eci кiресiлi-шыfасылы адамныц тшшшде едь Куралды солдатка карсы куш жумсау деген онай емес, 6ipax мына жуыыс оны ескер- терлш те: басынан аккан каны мойнын жуып, керттген малша денесш билей алмай, Петронык жатысы мыиау. Койшыгара Tipi боп ез кезшшс Петрога таяк типзбекш! ме?.. «Жянымыз 6ipre шыксын»,—дейтш адамдар гой. Бала кундершде Тем1рдщ еслпиде жургенде, Tenip осы Койшыгараны 6ip рет ат баурына алып сабап, сонда Койшыгараны ар'ашалаймын деп таякты 6ipre жейтЫ осы Петро ед|-ау... Койшыгара калш-калш erin, коз! капталап: — Неге урасын оны? —деп, узын сары солдатты ал- кымынан ала Tycri. Yfi imi ойран-топац алые. Тарс-турс мылтык атылды. Койшыгара узын сарыны кылкындырып жыга 6epeMin дегенде, Эуесбай наганный туп жагымен Койшыгараны шекеден койып келш калды. Каи бурк еттк Койшыгара толт1ректеп, узын сарыныц жагасьшан колын босатты. Узын сэры босанысымен, олареп турган Койшыгаранын ycTine Mine тусть.. Етжбайдыц yfiiHiH мацы, жиылыска 6ipey арнап ша- кыргандай, кыбырлаган адаммен толды. Урейленген ni- iuiii, даурыккан сез, 61'реуден 6ipey сурап, не екепш, не Солганын б.'лгенше кумарткандай кимелеп елш барады. Лныгын бшгендердщ Kefi6ipeyviepi бул окиганы калай угыну KepeKiiriH ез беНмен шеше алмайтындай, кегшп- Jiii< калай карап лоблыса, сосан дайын тургандай шшш керсетть Осынын карасын батырмай б!з тыныштык коре алмаймыз!—деп, TeMip змдене сойлеп, сез KemeciH кер- сетш бердь — Дурыс айтасын, «Bip карын майды 6ip кумалак шф1тед|» деген, мунын кесапаты буюл аймагымызга тн-

ед!,—дел, Омар молда Tewipai достап, кейб:р анкау- лардын сен!м1н кушейте тусу ушш аузын жыбырлатып койды. Жас бозбалалардын б1рсыпырасы, acipece Мшайдар, Ксйшырараны аяп, ©нжурралары тусш, не кыларра б1п- мей iurrepineH тынды... Эуесбай Тем!рдщ уйше конды. Петро мен Койшырэ- раиы шанага салып экелш, Тем1'рдщ afaui сарайына суйретш Kiprisfli. ¥лжан бэйб1ше сулу ажарын бЗр шы- тынатып, пушпак шйктщ калтасынан к!лт шыгарип, агаш сарайдын eciriH ез колымен жапты. — Кыдырлы малымныц KHeci 6ip урмай кетпес деуш! еддм, кезше 6ip келдщ бшем! —дед), к и тч жауып жа- тып, ¥лжаи бэйб1ше. Казак эдетшде бай мен бэйб1ше ауыл азамдарына ез:н «корран» кыла карсетер едь ©л1мш1 болып жаткан Койшырараны ©з колынан бэйбшенш сарайга камауы— сыртды араЛынра шн сияктанып-ак турды. Bipan, TeMip де, ¥лжан бэйбше де муны ескермедк Мунда сыртка жасыръщ терен 6ip сыр бар сиядты едь.. Юлетп кузету Тем1рдщ малайы АНнайдарра тап- сырылды. Эуесбай-оран тшелене карады да: — Эй, адырак к©з кара, есшде болсын: осыдан ай- рылып калдыц бар рой, тзбанда жайратамын! —дедк Мшайдзрдын ет-i Typuiirin, ж щ 6ip куарып, 6ip сур- ры,лланды, TeMip муртынан кулш, айналып журе бердк Ауыл iuii гуу-гуу эщчмемен толды. Сура барран, кул шырарран, тезек тасыран эйелдер де ауыздары жабы- сып, бул окирзны ©здершше талкылап жатты. Эуесбай- ды жерге тус1рмей мактайтындар табылды. Эуесбай— каладары шала каэактын, байдын, саудагерд1н баласы. Осы елге арайындыры бар. TeMipfliH уйпмен экей-укей. — Уюметке жаккан баем, шен алатын болыпты,— деген лакап Эуесбай туралы ерте кезден етек алып жур —Адам болатын бала рой, амалын тапканын кер- ыейст бе деп шалдар жагы оны бурыннан улг! кыла сейлер едк EyriHri уакига туралы Эуесбай ауыздан туспедк Эу- есбайра нгшетурл: ерлкк тагылды. —Эуесбайдын алып шыккан жуз солдаты бар екеи, оларьш’кешн тастап кетшм, ертен солдаты келед: 6i- лем,—деп Гаппас дейтш котан аяк кара, сол солдатты

031 баскаратынкан жаман кокырайып ксйды. Жэшбек дейтш сукыл, Еаппастзн сезш аеырып туарейш деген* дей: — Эуесбай осы шыккан жолында 100 большевдктг устап бауыздапты,—дедь Етнсбай бул ayauiFa юрме. Bip атадан уш уЯ. Eneyi орта дэулетт!, мокын: Разымет, Cyrip —деген кР с!лер. Ракыметтщ енер] —от басыкда отырранда одан мыкты адам жок та, журт кезшде жалтак. Cyrip дей- tSh— бауыздап жатсац ун шыгармаВтын былжыр. Ту* ыскандык, намыс дегеннен eneyi де журдай адамдар.., Жайшылыкта бул eiteyi Ет!кбайды жакын тарткаи се* ю'лдеигекмен, бул жолы маныиа жуя алмады. Мацыка бэру былай турсын, 6ip бэлес'не ijiirin кетпет’пк дек кор- кып, Ет1кбайдын yfiiH ауылмен косылып 6ipre таба- Тем!р конагын кала тзрт1б1мен сыйлады: itepmi по* селкадан «самогон» алдырып, ауылыныц «ип жаксы» бас кетергендерш шакырып, 6ip улкен мэжшс жаса* ды. Улжан бэйб)ше, келпп ул тапканнан жаман куаныш кылып, казы мен карта, жал-жаяны казан толтыра — Ж1г!ттер, бурый арак 1шпеген1н де бар шыгар, б!зд!к казактын yflip болмаган асы Foil... BipaK, 6yrin imiitAep! Мына конактар — кадырлы конактар, ел бул* Д1рпш соткарларды тыю ушш жанып курбан кылып жургек азаматтар. Вулармен мэжшстес болудын вз! неге туратынын б1лсевдер керек! — дед! Тем!р, кесеге куйылган «самогонды» кымызша шайкап отырып. Де- генмен, коиакты «самогонмен» сыйлау булардын 6yriari гака ici болмай, эдетке Kipin, epclnirm жомган жумыс едп Бастыгы Туйебай болып, отырган журт жымнып ку- — Жаксыиын курмеп ymin рой,—дед! Туйебай. Улкен ала дастаркан сандыктан алынып, уйд1н орта- сына созьгла жайылды. Бул сирек жайылатын дастгр- кян. 1 экес! Турлыбай мекеден келш, ел жима- лыа «зомзам» суыи !шетшде, осы дастаркан тап осы си- яктаныл Gip жайылып едьау — деп ойлады Туйебай. — К.ане, Эуесбай мырзаныц денсаулырына! —дед1 1 емф кесест кетерт. Апырмай, ауырып калмасам жарар едк урттап

корген жок ед!м,—деп, б!реулер кущйлдесш, кыбы- жыктады. —TcMip айгкан сон болмайды, елеен де iuil —дед! Журт кызып, i'yy-ryy 8нг5меге KjpicTi. — Эуесбай :.’ырза! Мына вгаларын с!зден саз ecit- K‘ci келш ынтырып отыр. Жат хабарляр болса, амта оттлракЫз... Ссы С;здн- каздкшя «Алашордисы» не бод- дк? —дед! TeMip кызара бартш. — «Аллшорда» жумысын ктея жатыр. Олихан Кал* дтакпен сейлсснекнп больш Окбыра кетшть—дед! Эузс- баб. — 6й, сабаз-ай, ой сабаз... Жарfaк кулаги жастык- ка ТИмей-ак жур б)лем, казактин Камы ушш жур-ау, э...— дел тепле отырган б!реудердш туксыгы кетершп, бастары кайк&я туск. С?.;:ге саз жалраады кыза келе журт бет-бет1мен жа- кырап, CipiniH сезш 6ipi тындамабтьш болды. BipiH 6!pi минтаи тартып, сезш тындататынды шыгарды... Тун аяз. Кунд1зп ж!бш epiren кар, cipece катып куз бон жатыр, дала тастай карангы. Ке;ш бурке! ен булт- ты тест мойныиа 1ЛгендеЙ бон сыгарандап б1рен-саран жулдыз караганмен, кою караагылыкты cepiitaipyre куд!рет1н<к жоктыгы 6iJiiHisi тур. Ауыл тыиып, мец!реу, мулг!ген туске Kipin, 6ip нзреешн акысыв андаган се- шдлене калыпты. Агаш к1летт1и алдыидагы бвренеде каудыр тонга ба­ сни тыга туеш, каракшыдай шокиып Мшайдэр отыр. Бул —кузетшь Кузетш отырып ойдайды: «Апырмау, булардын жазыктары не?» —дел. Петро да, Койшыгзра да ез!!пк ccki жолдаса. Туганыидай болып кеткеп адам- дары. Шынында, Мтайдарда осы сиякты б!рге жургеи жолдастары болмаса, туыскаи деген атымеи жок. Кар­ лая келгенш, к1мшн баласы скеш’к б!лгеи снос. Ecin бы- гел! осы Тем1рд:н босагасын жастяннп келезч жасы ка- sip 23-те, бар Kopreiii осы... Кейде злдекалай 61p ауыр oil бясып, Ет!вбайдыц yiiine келйт, узынааи созылып жатэ- -- Ден!п сау ма, не гып жатырсьш. шырагым?—дей- д! сваи Y mst. «Шырагым» деген кандай жиды, тэ-n i o n ! Мукдай созд1 Мжайдар Умгг сиякты мей1р!мд« анадаи гаиа eciinece, баска кшнеи ес!тпекш1?!

— Шеше, б;лесщ бе, осы менщ эке-шешем болтан ба esi? —дейд1 Мшайдар кейде курсшп. — Неге болмасын, болган гой. Экешй кергем жок, влд1 деп ecirriM, aieuieaai керд1м: денгелек бет™, кез! кем1рдей кара, ажарлы к!с! еда «Мштайжаным!»—деп ceni колынан туйрмейтш ед1. Дна деген сол гой!—деп Kypcinefli YMir. YMirriK айтуы.чен Мшайдар шешесш суреттейдк Ке- зш жумса: денгелек 6erri, кара коздь ккзылшырайлы эйел «Мштайым!» деп шскеп, бетшен суйген тэр1'здепе- д!... Дна деген кандай жаксы! Сол ана Умпп'н айтуы рас болса, сатылрап! Сатушы юм? Осы жерш ойлагаи- да Мшайдардын журепн 6ip нэрсе тырнап кеткендей болды. Анасын саткан душпанын мына салалы саусагы- меи бурт, сыгып, езт eatipin Ж1бергендей болды... — Бул юм? —дед! Мшайдар басын nerepin. Бурсендеп келin турган Етшбай скен. — Каранам, Мшайдар, б!лдщ бе? Жаны бар ма? — дед! Етшбай кемсендеп жылгп. Эй сорлы эке-ай, бала десе бауыр еп'шй саласын-ау! — Б]з б!лд1к кой... KeMnip сорлыга 0Л1 ес KipreH жок,—дед! Етжбай, тоныныа етепмен кезш cypTin. Коршгенд! «карагымдап» аяп, елж^реп отыратын мейр!мд'1 YmIt, жанындай керетш баласынык кайгысы« на ушырап, кан жутып отырганы анау! Каукылдап сей- легеннен баска Kicire катты сез айтып кермеген, ннедей княнаты жок адал эке мынау! Осы екеуш аяйтын KiM бар! Осы екеуше кол ушын 6eperiH KiM бар? — Эй, ондай жан жок кой! —деп, Мшайдар назала» иып басын шайкады. TynHia 6ipa3bi етть Терезеден сыгырайган шамнык жарыктары сендь Тымырсык аяз отюрлене Tycin, дене- iiiii о жер, бу жерш шымшып еткендей болды. Мшай- дардын устшдеп з1ч квтерем шидем Kyni элденеге же- ili.t тартып бара жаткан сияктанды. Девеи 6ip ысып, 6ip суыгандай болды. Кулан,! шыкылдап, октын-октын коз! карауытып кетксн секшдендь Ойлаган сайын ол тарамданып, Мшайдарды турл! сокпакка жетелеп бара жаткан сиякты болды. Буран ешпэрсс емес, жана жылы тамак iiuin келд!, осы юлетте жаткан ei<eyi не гып жа- тыр? Тонган жок па? Карындары ашкан жок па? YcTi- бастары как сиякты едь ол жуылды ма екен? Осыны 6i- ,'ieTiH KiM? Б1лу KiMre Miидет? Етжбай юлеттщ о жер-бу 543

жерше барып сыгалады, тын тындады. Мшайдарра жалтактап карайды, агокызып кермекпп ме екен? Мшайдар орнынан турып, уйге карай алидады. — Menin жеген таярым жалгыз бул емес, мен катере береш'н гой,— дед! Петро Койшырараны басынан сипап отырып. Кунн1ц K63i барында кшеттщ санлауынап жарык т у cin, ек£ дос 6ipiH-6ipi коре алды; устнбастары кан, са- уыстанып катып жатыр. Дене сыпык снякты, K03FayFa келмей калыпты. — Bi3fli кайтер екен? — дед1 Койшырара KypciHin. Кайтерш шм бьпед!? Бул 6ip жумбак- 1л!ккен жауы оиай емес. Обал болды деп аяп отырран арайын тары жок... Осы жагыи ойлап келш, бул жумыстыц шешуш eKeyi де mernii, 6ipaK 6ipine-6ipi айта алмады, айтура батпады... Екеу! буйыгыгт, 6ipine 6ipi тырыла Tycin, 6ipin- 6ipi кушактап, 6ipiniH дем! eitinmiciii жылытып, жуба- тып, тербетш, уйкыра шомдырды. Каткан тонны» устш- де, KapaHFU сарайдын 1шшде букшиш жаткан осы еке- yiH MeflipiMai журек шеттен карап корсе, ыстык жасын 6ip сырып алып: — Т)лег!не жетпей кеткен кайрап жастар! — дер ед!... ... Сарайдын eciri сакыр-сукыр eTin ашылды. Bipey Kipin, асынып, карбаландап каранры сарайдын iuiiH си- палап жур. — Койшырара!— дейд1 акырын Fana сыбырлап. Бул — Мшайдардын дауысы. Койшырара да, Петро да ушып турды. 3 !'л котере.м болып жаткан дене кенет жещлденш, нкемге келт калрандай болды. Журек алкп-ушып ауызга тырылып барады. — Кашындар, кутылыядар!— дед! Мшайдар саска- лактап. — Солдаттар кайда? — Mac... 6api де кулап жатыр... Петро кушырланып, кайратына м!ндь Не штейтшде-' pi eKi ауыз созбен шенйлдг, Мшайдар ептеп уйге Kipin, солдаттардын куралын алып шьшу кепек; Койшырара байдыц пар атын жепп улпру! керек; Петронын 6ip ко­ лы сынык, 6ipaK, ол оны елейтш емес. Бугшп тун осы 647

сидын орындалуына жол ашип отыр; Байдын уйшдс-п сак адам 0зйб!ше болса, Эуесбай мырзяныц курмеп ушш 6ipep стаканды к«тер!п ж1берш, о да елш уйкыкык кушагында едь.. Сыр... еткеп шананын дауысы Е т б а й д ы селт етк!з.з1. — Алырмау, таги ма? —дед! Ymit элшреген дауы- сын зорра шыгарып. Уй iiiii салкын. Шам жарыры кукг1рт. 8л1к шыккан уйдей. Буйым бет-беп'мен шашылып жатыр. Кунде кэ- nipcin отыратын уй бугп: кар кусзп азыиап тур. — Эже! — дед1 бфеулер асыгыс Kipin. Бул — Петро мен Койшырара. Екеу] де байдын iu:i- rin, KyniciH кнin алыпгы. Мойындарапда асулы кильки, Ym!t сурше-сурше орньшан турды. Екеу!н де кушак- тады, екеучн де шешлдетш сукш. Kapi знании ыстик жасы екеуш in мсйнына да тамшы болып тамды. Булар журш барады. Кайда бармакши? Бул -- жум- бак, бул — карацгы. Эз1рг1 ой — аж ал курырынан б!р кутылып крту. Rip кутылып кетсе, сосынгы жумыс esi- нен-оз! шеш!ле бермекшь — Аратзй, бугш конып кетсейип! — дед! жалбыр шашты кара кь:з, козшш жасын мопшоктай тэпп. Бул — Койшыгаранын карындасы Мошпак. «Мои- тай» дсйтш Койшыкара еркелетш. Окура беремш ~ дентш. Ойынды-шинды зраластырып: «Монтай жанып- ды езш ш суйген жптпне косам» дейдь Сойткен ара, ата-ананын кзрЫпне, суйенер улдын жоктыгына, ец акыррысы — куиднс азыктан кур алакан екендтне ка- рамай, белпс!з жакка сапар хиеккел! тур. Ата­ гиасьщ к!мге тапсирады? Вудгирииндей карындасьш KiMHiii тарбиесше беред!?.. Элде кез1‘ кызарган, бурыл сакалды мина кара шал ecKi куйге кайга кешш, ак та- яктк кол Fa устап, 6ipep байдын конынын сонынан тус- кендей бола ма? Мина катпар бетт- аккуба кемгпр, уй- ден уйге букшенден, уршык iilpin, жун тутш, ар уйдш зкумидысыи тасып корск кылгандай бола ма? — Полыайды, калкам! Лгаца реяж!ме. Дранный ба- сына кун туды. Сагынарсыц, ж удерст,... Ыстык жаспеа кайрыцды зку да, эке-шешеге бел бол! Сен мешн карын- дасымсыц. Сен кыз болма, ул бол! Меиin айтарым осы. калкам, кел бетщнен суйейш! — деп, Койшырара, актык рет карындасын суйдк 648

V mi't те, Етжбай да, ек-тус! екенГн бше алмай, кец- зен болып аз-хем турды. — Ж урггЫ бе, палкам? — дед! Умпч — ЖуремЫ,—дед| Койшырара. —~ Жолмн болсынI Бакытын ашылсьш! Сен тумасац, кайтер erj;.!? Сендей балам болмаеа кайтер едш?! ©мш- ге ризамыя. Жалгыз ет!н!ш!м: Кайда журсен де есшиён тасгама: Мына бака шалды ойла, мен! ойла, б>'здщ кз- ;>|л|'г!м1'зд! ойля, езшнен баска суйен!шшЬд;н. жорып Y mi' t сез!н аяктай алмады. Кэр! кезд! жас толпы::ы кантады. Бул— пшнында YMirri« аузынаи шырып жат- кан соз емес, элде-кайда uierreri Cipeyaiu айтканы се- :.:ллснш естiлHi. Уркер тэбеден аугап кезде жолаушылар ауылдан шыкты. Т!зг!н устаган Мшайдар. Сег-пзлен жарап тур- гян ек! торы ат ауыгяыгымен алысады. Такта жолда шана сыргып олай да, булай да сырранал, тербетумен болды. Кар буркырап тояандай ушты. — А л, енд1 калай карай беттейм13? — деп, М1яайдар йгты:’ басын тежедь Жол осы арадаи ек! айрылады: 6ipi- - Дуанга, 6ipi — калыи аяаштыц кшке К1ред!. Араш шшде ел бар, по­ сёлка бар. Араш Iminiк кыекы eMipi кызык: 0лке бо- i'iыня шубырып жаткан жургшш! онда болмайды, ариап шыккан\" адамдар рана журед!. Араш !ппн!а ел! кыс- ка карай жалпы хабардак шала, «дейд! хабар» ем!рле- pin етк!з!п, ауылдан атгап шыкпай, жайлы жазды ку- гумен бо.-.ады. ©зшше бу да ем1п... Жолаушылар осы ягаш жолын уйтарды. Арада б!р ат шалдырып алып, ертенше кун бата, кальщ араштык койяя'/ыкдага 6ip поселкеге кездест!. Кармен кем:лin жаткан улкск посёлка. Kouieci тау-тау icypTiK кар. Di- рея-саран адамдар каланын ык жарыклары квлге ыалда- рык сугарып, шубыртып айдап келе жатыр. — Токтаныздаршы,—деп 6ipey дауыстады. Аузы-басыи жун баскак орта жасты к!с!. Еск! солдат бнр:кт( мияыктандыра Kttin-ri. ©tki'p кэз!н кадап, жон • урасып к!шкйке турды да: — Турмандар, кет1ндер, бул каляда отряд Сар, к.о- .-ына туссендер, акмайды,— деп, сезнпк аярыч шала Sirloin, б’/рылып жур!п KeTTi. Жолаушылар дардарыста калды. Суйткенше болман,

6ip куртштщ басына уш салтатты шошан eTin шыга кел- дь Ymeyi де солдат, актин солдаты, шошайтан мылтыры сопау жердш езжен ызгарыя твпп, тосел:п ушрейш тур- ган снякты. — Бур атты, тез бур, мына кгкпага Kip! — деп Петро шгиадан тусе жупрдь Атты какпара xipri3e салып, ymeyi жан-жагына алак- тады, баспана кылар орын шамалы. Ксранын сырт жз- гында шокирзн салом тур. Етеп шашылыа, обырап жа- тыр. Ymeyi жан ушырып, coFaH жупрдн Жеткен ыкеа- йыкда саломнын астьша жох болып Kerri... Калага келген-кеткенд! акдып журген кузстнп сол- даттар, пар аттыны керген сон-ак камшаны басып едк Scipece журпнш!лердщ KisiMine карам, казах екешн бш- ген сон, аяк астынан oip тегш олжа колга туеп — деген- дей, арандарын аша шапты. Келген ыцрайда шаманы кердн Шана казактыц шаиасы; казактын эбзелк Tiiti- рейген муртты 6ipey аттан каргып Tycin, уйге жупрдй Б:р эйелд! бажылдатып тыска суйреп шырарды. — Кайда жасырдын айт; — деп эйелдщ басына кам- шы yfiipin жур. — Ойбай, б!лмеймш! — деп эйел азар да безер. Кырлая epi.nren сепз таспа камшы эйелдщ аркасьша комшп кетт1. Эйелд!к жан дауысы шыгып шынкырды. YfijiH астан-кестенш шырарып, албар кораны TiHTin таба алмады. — Олар мына саломнын астында болды. Ана айырды ал да, мына саломга бойлата шаныш,—деп,—ат успиде турган бастыры буйрык бердь Т|кц>сйген муртты сэры, eni и:ншен демш алып, те- Mip айырды ала салып умтылды, бул Петролардык жат- кан жср! еД1. — Элдйс кой!—дед1 Койшырара сыбырлап. — влмейм!з! —деп Петро акырып ушып турды. Турган ынгайда наранмен басып-басып салды. Те- Hin турран ymeyi бержтей ушты. Аттары ойнап шыга — Ай, жМттер, шанара умтыл! Аттын басын бур! Мылтык бар, ок жетед!, 6i3 алмейм^з! — дед! Петро. Уш солдаттын каруын сылырып алып, шанара Mine, атты жолга салып, ymeyi катар мылтыкта кезей отыра халды. Табан астынан i.ie куатып аскер кершбедх Ка- ланцц орта шеш'нде тасыр-тусыр мылтык атылды. Мыл-

тык даусына жалгаса icypTiK басына карандап шыккан уш-терт солдат квршгендей болды... Ымырт жабылып, кез байланып барады. Кун тунер- геи булт, желд!' буркасын. /Кол кершлдек. Кажыган ат- тар api-6epi арыкдап шапка» со» босацсиыя дед» Жел де удеп, буркасын туpi 6opa»Fa айнала бердй.. О, деген- uie болмай жел ыскырыл долдана cofuii, ызыидаган да- уысы адам шошыткаидай болды. Тутшдей бурдырага» кар 1лезде кезд: юреукеленд^рш, квьнп кете беред!. — Ойпырмай, жолдан шырып кетт!к б1лем, адаспа- сак жарар едП — дед'1 Млнайдар. Ат малтыгып барып токтады. Жака FaHa жол.чеи ке- ле жатыр едк Жол алые емес, 6ipaK онында ма, солын- да ма? KoflmbiFapa тусе калып жол 1здед1. Тускен ын- гайыида жел итерт Фрсыпыра жерге апарып тастады. Малтыгып журш 6ip тебенщ басына шыккан тор^зден;». Тебе деген! — жол. Куанып кет!п артына карап едк дым жок. Тастай карангы. Ец аррысы озш 3opFa кередь Ар- ты кай жак, алды кай жак, шана кай туста каллы? Di- лер емес. Катты жолга табанын Tipeft турып, бар дауы- сымен айкайды салды. Кпнкене турып тыкдап едп ун жок. Адасудык ез1 енд1 болды: аттан да, жолдастан да айрылды; колында кару да жок. Койшыгара, жая ушы- рып, жолдык табанымен желге карап та, ь:кка карап та >-<Ypin корд!, Тамары карлыкканша айгайды да салды, 6ipi ем болмады... Катты жел ыекырып кел!п сокканда жолдан ушырып алып кете жаздайды. Колбыраган KyniniK етепнен, же- шнсн, жагасынан ызгарлы жел куалап corun, дененГ шымшып барады. 1ш калтырайын дейдь Тура берсе, енд! аз-кем турса, бул тону удей туспекпп. Койшыгара шын наза болды. Элдеюмдерге, длденелерге елердей болып ашуы келш, тштеш'п ызаланды... KyniTi желмен карыса алмай, колын кусырып, басын ясарасына TbiFa туеin, катты жолдык торабын аягымен сипап тауып, Койшы­ гара ыга берд!... Сол ыкканнан ыкты да кеттк 1929

ЦЛРА 1НЕЛЕК Экг1ме кара шелектен басталды. Айшавыц атасынын басындай сактап журген шелеп гей. Ymiiimi жыл болып барады, Айша шелеказ калып, шелек сураймын деп абысын-ажыкга жекеурын icepinin, акырыпда Б|\"рмаган- бетт! 6ypin, Костенконык дукен1нея алдырган шелек ел!. — «Шелек-шелек» деп шкен асымды кере гып бо- лып едщ, сенен корынкакнаи—темей алатын акшама шелек алдым,—деп Б1рмаганбет, Айшанын кольша те­ леки устаткаида булдап, ныгыздап устаткан. Шрмагапбет муны айтканда, Айшаны салак деп, ду- ниесш булд1рш устайды деп айткан емес; Айшанык са- зш аяксыз калдырыагапдыгын сезд1ргел1 айткан. Эйтпе- се, Айшаныд жииактыгы, куимдШп, 6ipin мыцга балап устайтындыгы букш ауылга мол1'м. Салак катындар Ай­ шаны жаратпаганда, Айшага м:н таккысы келгенде: — Керше 6ipre альт кетсе, карерг.пз; эйтпесе юмкен калмаган дуиие,—деп буркылдасады. Сол кара шелек бупи майып болыпты! Кожагулдиц кара токалы б(реуден порее сурамай, алган нэрсссш булд^рш бермей журе ие, буп'н келт кара шелекп су- жрауйрпкозбйедйыт.шА:йша шелек сураушыны жайшылыкта ыаныиа алы—цдаМре,—пендейкетдше.й емессйиер юй, керек болса, сатып Бупн соиысын айта алмай калды. Айта алмай кал­ ган ceOeoi болды: uyrin aflFa толды, Б1рмаганбет жок! «Аудан жумсапты, науканга окм кылыпты, 5-ауылдын бянларын Б'рмаганбег протоколдап ауданга айдап ж1- oepinri...» дегец сиякты хабар ем!с-ем!с есиледь Наука-

ны нес!? Байларда не жумысы бар? Айлап кацрырран- дай, ай толранша уй бетш 6ip кормегендеЯ не болды? Бул не деген сумдык? Катын-баласынан безген адам бо­ ла ма енен? — деп 6ipep куниен 6epi Айша узд1КС1з ой- лаумен жур. Кул шыгарса да, от жакса да, жалгыз ала снырды какпалап суатка апарып cyFapca да, eci-flepTi Б!рмаранбет болады да журедь.. BipMaFaH6eTTin жур:с алганм жалгыз биыл емес, еш- уш жылдан 6epi журет1нд1 шырарды. Ана жылы батрак- тар съезше сайланды да, содан былай «съез», «топ», «каулы» легенд: аузынан тастамайтын болды. Былтыр- дан 6epi ауылга эк!л келсе, алдымен Б1рмаранбетт1 ша- кырып аладм. Б:рмаганбет вкьлдщ касыида болады. Жиылыс болса, ©к:л баяндама :стесе, ек:лд:н усынеан мэселес::: шеше алмай журт бегелсе, Б!рмаганбет ор- пынан ушып турады да: — Жолдастар!—дейд:\\ Журт селк етш онын аузына карай калады. EipMa- ранбет журттын кытырына тие сейлейд:. Б!реулерд1 каси сейлейд:': — Жолдастар! Б!зд:к Ke6iMi3 байга жарамсактанып, байдан каймырып сейлемей отырмыз, эйтпесе, мунын жен! былай емес по, неге сейлемейстдер? — дейдк Содан кейш журт cepnuiin свзге Kipefli. Жиылыстан таран, уйлерше келген сок, от басында кунк:лдесщ отырып: — «Кершгенге соктырып, соткар атанып не Kepcri бар, кеженд: :ш:'п уйде отырсак да елмейсш рой,—дейд: «Акылына болайын» дегендей,— Б:рмаганбет, Айша- га ала квз'ш еи карап, кесесш домалатып ж:бередй Bip- маранбеттщ томырык мшезш тудырып алам ба деп, содан былай Айша да жым болады. 0.\\прде не кездеспейдк Ocipece Айша мен BipMaFan- 6eTTiH басынан кеипрмеген: бар ма: малайлырынды, кук- дтнд:, байдык таягын, бэйб:шешк бакыруын — бэр:н басынан кеинрген Айша рой. Yfi болып, от тутетт, ез ал- дарына емip т:легендер: 3—4 жылдан бер! рана. Онда да Б!рмаРанбет малайлыктан 6ocaFaH жок. Былтыр кон- фнска малынан 2—3 кара тиш, содан былай FaHa басы босБаиыдлыт.ырдан бер: Айшанык шаруашылыры мулле ку- шейдк Аз дуниесш тап-туйнактай кылып устайтын бол-

ды. Тазалыкда идет алды. Аш журсе де, жаланаш журсе де, колына шккен 2—3 караны саттыруга, сой- дыруга карсы болды. Б!рмаранбет, коныр тайыншаиы сатып кейлек эперемш дегенде: — Мал сатты деген не? Уйренген жаланаштык. Бая- рыдан 6epi елмегенде, енд1 апмесшз! —дсп Айшаяын шыж-быжы шыкты. Сондары ойы — 6ip кара болса да косыла берсш — легендж. Уй катарына косылайын дегендж. Кедейлжт! жалрыз осыныц мандайына жазып койып па? Bipeyre TeHMipreni жеткшкп болран жок па! Айша осыны ойлайды, ал—Б1рмаранбет ше? Айша- дан Б!рмаганбет белек пе? Айшанын керген азабын Б!рмаранбет он есе артык керген жок па? Ендеше, колы жаиа жеткен енен, умгг сэулеа елестеген екен, Шрма- ранбет неге шаруага кырсыз болып кегп? Уйшде отыр-' са кайтед!? Bip-eni карасын кутш, бакса кайтедП Журттын еркеп кусап, кагыстырып-сорыстырып, 6ip тиын болса да Kipic Kipri3yre тырысса кайтед!?.. Bapi де ойыншык-ау, Айшанын ойын элек кып жур- ген екшип 6ip жумыс,— Айшанын тусшбейтш жумысы. Айша-Айша болгалы, Б1рмаранбетке косылып, 6ipre еш'р сургел'1—Айшанын ктемеген жумысы. Неге ктеге- нш, калан uiirin калганын ез1 де тусшбейдь Ойлай бер- се, басы катады да, дурыс-бурыс екешн айырып б!ле алмайды. 9лмаранбеттен сураса, ол мунын кайнысыгой, эз1лге шаптырып, Айшанын басын одан жаман катыра- ды. Осынын салдарынан, басы катып отыр. Кожарул- дыц токалына кара шелек-п калай бергешн — Айша бшмей де калып едь Ауылга ек1'л келш, «Шоктал» басындары ауылдын жалпы жиылысын шакырды. Ауыл болганмен жиырма- Fa жетлейтш уй fo8, канша адамы бар, 6api Сартайдын у/Мне жиналды. Эйелдер де калмай келсш дел айта- ды деген сон, Айша да барды. Сартайдын yfti ауыз- мурнынан шырып отыр екен. Сакалы куйектей болып терде Кайралап отыр. BeTereci бултиып Ыдырыс отыр. EKeyi де биылгы астык науканында «майкет» болтан- дар. Сондары 6ip жиылыста: — Б1’зд1'н арамызда шырыш бузар байлар отырмаса екеп1— деп, Б1рмаранбет, осы Кайралап пен Ыдырысты

жиылыстан айдатып шырарып едй Енд! Б!рмаганбет ауылда болмаган сон дандайсырандай, eueyi бiрдей жнылыска келш, катар тузеп отыра калыпты1 Айшаньщ ашуы келген сияктанды. Б 1рмаганбег жок деп неге ба- сынады булар? Б!рмаранбет ертен келгенде, Айша OFaH айтып, булардын тебесш теслрмеЙ ме! — Жорары шык, Айша! Б!рмаганбет алдына оралры больш жиылыстын карасын кере алмаушы едщ. Ырма- танбетт!к жорында сейлепл 6ip ш еш ш п,— дед1 кайны- ларынын 6ipi калжындап. Айша, мунын кекетшд! соз екешн урынып, бурыи- рыкын устш е тары аш у жамады. Орынбайдык кекеип, кенеп дорбасын суйрелеп, эрюмге барып 6ip сейлеседь Ж албы р шашты кара ж т т , кекеш ауылнайга жаратпаган шыпнмен карап отыр- ды да: — Ауылнай жолдас, сыбырынды токтатып, жиылы- сынды аш сан калай болар ед!?— дед!. Б ул ж И т — ауданнан келген екш болып шыкты. Жиылыс ашылды. ©юл баяндама штед]'. Баяндама да коллектив туралы болды. —... Сонымен, жолдастар, берекес1з усак шаруашы- лыкты 6iTipin, коллективтескен ipi шаруашылык кура- мыз. социалдык шаруара кешем'13!— дед1 екш. Ж урт тынып, мулпп, маужырады да отырды. — Кане, k Imhih сурауы бар?— деп мэжШс арасы ею-уш кайырып сураса да, ешюм ун шырармады. — Иэ, алла езщ медет бере гер!— деп Кайралап ауыр курсшдк — A y, неге ундемейандер, сейлесевдерш!! — Айш а т е н т тур рой, б!рдеме айтпак шыгар,— дед! 6ip Ж1пт. — Белсендш/н катыны ро й , айтса айтып та салар,— дед! екшцнск Ашу кысты ма, элде сейлепс1 келш к егп ме, Айша wrepipeK басып барып: — Сейлесе коркар дейсщ бе, айтатын сез!мд! мен кашан болса да айтам. Байлардан коркып ундемей отырран сендерден сактасын,— дед1. ©юл басын к етер т алып, Айшаныц бетше карай калды. А йш а, муд!рш, ю'б!ртштеп калды. — Токталм а, женгей, айта 6epiui3,— деп екш кул:.м- «предь 555

— Мен айтсам, алдымен осынык шпиле «майкет» болган eKi адам отыр, солар шыкса екен денмш! Журт 6ipine-6ipi парады. Сатыбалды Айшага козйин пырымен карап, басьш шанкап, тандаиды. «Майкет» болтан адамды сурап, екш ауылиайды 6ypin барады. Апырында бшп алып, Кайралап пен Ыдырыска ешл: — Сендерд1 х!м шакырды?— дедй — Ойбай, mbipaFbiM, осы ауылдан жан налмай кел- ciH деп айтты — деген сои келгешт'з гой. Келмей кал- сак, жазалы боламыз ба деп коркып едш,— деп, Кайра­ лап дэширлеп, ypefli ушып Kerri. — Ал, жекгей, байлар шыгарылды, енд! сейлей 6epini3,— дед1 екш 6ip кезде. Айшанынойында айта коятын ынгайлы сез болмады. Эйтсе де, екш айт деп етпнп отырган сиякты болган сон, сейлемей калудыц peTiii таба алмады. — Мен айтсам, екьлдш сез!н1и 6api дурыс, мен cofuii косылам!-дедк — Сен косылсан, нен Kerin барады, жан киналып тапкан мал емес, конфисканыд малый косасын, да ж!бс- ресщ... Баскалар айтсын,— дед1 Кусаный. Мал косу, малды ортага салу — дегенге Айша шы- ны TycinreH жок. Тусшбегеш — еюлдщ баяндамасын дурыс тындамап сдг. ©кшдщ сез'ш кулагы ес'ггсе де, ойы баска 6ip жумыста болып, угына алмай калып едь — Мент сурауым бар,— дед> Жаман,— ал, 6i3 кол­ лектив болайык. EHiimmfli де косайык- Сонда yftiMiafli кайтем!з? Осы кунпдей белек отыра 6epeMi3 бе, элде, Сматтыц эулет1 кусап кырык адам Gip шемштен ас iineMi3 бе? — Эрине, 6ip шемпике косыласын,— деп, екшдсн бурын Кусайын жауап бердй 0к!л, Кусаймннык сезш бекерге шыгарып, шаруашы- лык артелшц кай решен курылатындыгын, мушеле:н- iiin калай туратындыгып тары б1рсыпыра айтып ашып туа'нд'1р)п бердк — Жолдас ек|'л!— дед1 Тымакбай,— мэселен мен сиякты 6ip кедей болады. 03i жалгыз басты — кангы- рып журген болады. 6з1н!ц icoci6i TiriH Tirin, тамагын асырау болады. Сонда сол Kici кайтедц о да артельге альта ма? Тымакбайдыц артыиаи Жусш, Кадырберген, Жакын- тар сез алып сейлодк Dopinin свзшен де Айша: «Малды

ортага салу, (Siplsrlpy» дегенд1 урынып жатыр. Бул ка- йзй болды? Ек1-уш каранын басы куралганы осы eai. Былтырдан 6epi тамакка да, кшмге де жумсагпай шыж- быжы iiiUFbin кел!'п едь Ендд ортаFa туеin кетпекдй ме? Жарыктык емшеп'нш саласы жырта карыс ала сиыр 6ip телек сут бередд Былтыр Бузаубай конфискаланганда, сондагы ешл Айшаны шацырып алып: «Женгей, Bip- маганбет екеушиш eii6erin осы малга аз сшген керш- бейд! рой. Мьша сиырдыд iuiiHeH такдап турып 6ipeyiii ал!»— деп едК Бузаубайдын сиыр тукымында не онды сиырлар — каска сиырдыд тукымынан шыратын. Ала сиыр да соныд тукымы. Айша »yripin барып осы ала сиырдыд мойнынад кушадтай алнан. Сол ала сиыр, енд|, ортака туст кетсе, ала сиырдыд сутше, ала сиырдыд майына Кожарулдыд дара токалы да ие болса, 6oTip-ay, сонда не болмакшы? Бэрш де койшы, малдыд neci Б1рмаран- бет уйде жок-ау, оныд келуше каратар ма екен, элде каз1'рден-ак ала берер ме екен? Сурау сез 6irri. Мэжшс агасы дауыска салура кЬ picTi: — Кане, колектив боламыз дегеядерй! кол кете- piiuep! Журт 6ipiHe-6ipi карап, квтерерш де, кетермесш де бшмедь Айшаныд ойына Шрмаранбет тусе калды: — Ал, кетершдер!— дейтш едьау ол. Айша ойлап турран ойын умытый: — Ал, квтер1ддер1— деп дауыстап ж1берд1. Журттын колы б1ртшдеп кетер1ле бастады. Б!ртшдей келе уйде отыррандардын бэржщ колы кетер!лдд —«Коллектив боламыз!»—деген каулы 6ip дауыстан кабылданды. Баскармага адам керек болып, 6ipey мыканы айтып жатыр едк — MeniH усынысымды кабылдасаидар,_ коллектив баскармасыныд агалытына тан осы жедгейд! сайлад- дар!— дед! ек!л. — Кой, ойбай,— деп Айша ыршып rycri. — Ол KiciHi сайлаура кетшлж карсы болмас ед!, б:'рак хат б1лмебд1 рой,— деп Кусайын кумьпжш барып токтады. ... — Хат бьтмесе, уйренер, Айша келшнш сайлануына мен ез1м посылам, ал, колдарыдды кетер!—деп, Досы.м, 557

кольт кетерш ед1, журттын колы б!ртшдеп квтерие бастады. «Жана турмыс» артелшщ баскарма атасы Айша болып сайланды. Сол кунг1 окиFa Айшага эл1 куни туе сиякты. Ойла- маган жерден кайдан тап келген косемдш? Бул кесем- джтщ аягы неге барып согады. Б1рмаганбет буган риза ма? Б!рмаранбетп‘н ез|' болса, осыны icrep ме едь Элде карысып отырып алар ма ед!. Айша уйше келсе, сеНз жасар баласы — Куандык, ауылдын балаларын жинап алып асыр салып, yftiH ас- тан-кестен кылыпты: Tepine шейш буркыраган шел, шашылган кул, теплген су. Жайшылыкта уйге сейлей Kipin, асыр салиан балаларды таскаяктай кактырушы ед!, солай болады гой деп, Айша уйге юргеннен-ак, балалар ысырыла жвнелд!. Айша бул жолы — бурын- гыдай кэрленш, кей!н калганын желкеге 6ip нукып шы- гармады. Балалар 6ipiH-6ipi итермелеп, вешке сыгылы- сады. Айшанын онымен ici болмады, пешке аркасын суйей отырды да, терезеден тыека карады: дала боран. Терезенщ алды KypriK, KypTiKTiu басынан асыра—долы жел жумсак карды тутшдей буркыратып жатыр. Тере- зенщ aCTHHFbi квздер1 кемшп, уй imi кара коленке тарт- кан сек1лдк — Коллектив! Бакытка болатын жумыс па, copra болатын жумыс па? Жиылыста отырган б1реулер, ззш ме, шыны ма: — Эйелдерд! де ортага салатын болсак екен,— де- fli-ay... — Е, б1лд!к, сегйн кездегенш Жексеннщ катыны гой,—деп eKiumi 6ipeyi жауап кайтарды. Шыиымеп солай болса, эйелдер де ортага салынса... Айшанын ойына Б)рмаганбетт1н MiHe3i тусе калды: кызганшак, куйгелек, тымырык... «Сеи! жанымдай ке- рем1н, саган 6ipey тжелеп караса, imiM куйш кетед!...» дейтш Б1рмаганбет кейде. Осыны шынымен айта ма екен? Шынымен айтса... Койшы эр!, кайдагы жокты ой- ламайыншы»— деп Айша осы жерде токталды. Кожагулдын токалы келд!. Жаулыгы салтак-салтак юр. Аягындагы Ke6ici 6ip жамбастап кисайып кеткеи. Жау куып келгеннен жаман енттп, котыр малдай пеш­ ке суйене турды да: — Апырмай, кудайдын кун!не не болып едк туб! ту- 558