Б. Майлин-Тандамалы шығармалары

сыпырып баяры алган калын малдын телеуше берд!к. Нак ол кунде, ceHi айырып алудан баска 6 i3fliK ойымызга еш- нэрсе келмедь Бхздщ бар тытепм1з — ceHi тешне косып, кызырынды керу едК B ipaK , кудай онымызды кос керме- ген сеюлдь Бг'з тунриык жарга кез боп отырмыз. Будаи шырудын амалын карастырмасак, бэр1м1здщ де елгешм‘1з. Бэрiм1з влмей, 6ipiMi3 рана елеШк десек, ортамыздан ceni курбан кылгалы отырмыз — сеш саткалы отырмыз! — Эжстай, мен шынымен пул болам ба?! Мен пул бо- лып эжеттерще жарасам сендерд! ел!мнен альт калатын болсам, мын жаным болса да, кидым, мен садака! — Рас айтасын ба, калкам?! — Рас айтам, эже, мен курбандыкка S3ip! — Ендеше ceHi 'Плеумагамбег токалдыкка сурап отыр. Мал бермейд!, уй iuiiMi3Ai кыстан асырап кана шырады... Дэмешгщ журег1 муздай боп туда бойы калтырап коя берд!'. «Т/'леумаранбет!..» Титеумаганбет алпыска келген шал. Баи. Ею баласы- нын cmijici баска. Ею катыны бар ед1, токалы биыл жаз ©лд|... Апырмау, елеШн деп отырып кызды кайтед1 екен? 0 3 i алганша, катын устше болса да, балаларынын 6ipine неге эпермейд! екен?.. Болса да сатылатын болтан сон, тым болмаса 6ip жас жтггпн душар болмауын карашы! Дэмеш отырран uyfti калшиып катып калды. Eiiipen жыларысы келш тырылса да, ожесй ренж1п кала ма деп кысылып, тт'стенш, ушн шырармады. Квзден шубырран ыстык жас ун-тунс1'з 6eriH бояп, койиына куйылып жатты... Тер алдында жаткан мейман т1ленш! ыцырсыды. Туе керд! ме калай, сандырактал сейледк — вй, каты:н, наиык куйт барады... Табадарьг наныц- ды ал!.. Маган 6ip узin бершП — дедк Нан ушш жург не к;ылмай жатыр. Шубырып кетш жатыр: журеп \\ тан ккрылып жатыр! Эке-шешес1 ужш курбамдыг , Дэмеш сиякты кыздар кунсыз \"жатыр!.. Эй, аштык. Эй, аштык, кыл- дык—-ауК!.а. лкам, Домеш!—деп Шырынкулдщ дауысы кал- Ау, ожетай!

— Элrim кайтест? — Кенд!м, эже, кенд1м! Сендер ушш, жас нэресте Тлксык ушж, 6ip тугы мын басым болса да, кидым... Мен — курбан! Мен аштык курбаны!.. Д911КШТЩ ХАТЫ «...К ызырым Ранила! Сен Tipi екенсщ foi\"i! Tipwirinai, кал-жайынды 6yriH eciTin бшнм. Карме- тел! кап болды— 6i3 айрылналы биыл дэл жеп жыл екен. Сен онда он жасар ед)к—Банде ме кузд1 куш сура барранымызда, 6ip шелек суды катере алмай тсмгпрек- теп, жардын басында отырып жылап едш: «Eni шелек катеруге ал!м жетсе, дуниеде арманым болмас едП» деп едш. Онын жастык ед1, соныц артыиан-ак арман кебей- д!, iuiyre тамак. болмады, экен кайыр т!леп ел кезш Kerri; шешещйн басы icTi, сакылдагян сэры аязда, жерден ойыя дстеген убш|'ктер!нд! мэнп калдырып, кол устасып кетпск болдындар. Соида акша кардын устшде калтырап ту- рып: «Bipre ескеи, ойнап-кулген замаидаспен 6ipre жур- гсн адамныц арманы бар ма екен?!» деп таны айтып ед!н... Мен cciii кимаб ауылдык сыртындары белеске iiieiiiH шыгарып салып ед'1м. Жол етердег] кыраннын ба- сыида турып, ызрырык erin калтырап, кушактасып жы­ лап ед1К... Эжен екеущ тэлт'фектеп белестен асып кет- кеише, мен кез айырмай караумен болып ем. Уйге келгенде кез жасыммен омырауым сауыс-сауыс болтан Кан жауран кара куншн ол басы рана болды. Кайгы- лы турмыс сонан былай басталды. Bi3 де сендердщ кун!- не ушырадык. Б1рнеше кундсй нэр татпай, аштан елуге жсгпк. Экем неше рет кайыр сурайын лесе де, аштан одсск те, кайыр сурама —дсп эжем екеуМ13 кенбедш... Б!зден бетер Таксыктын ашыкканы батты: сап-сары бо- лып катып, кур cyiieri калды. ©летш болдык. влелн'з гой дедж. б лш ауызга жеп!л батранмен, елу онай кержбейд]. Bipep адам жанын киып елin те кетер-ау, 6ipaK уй ормаиымеи елу киып екен. 01 блсыма вл!м т]‘лесем де, эке-шешеме, жалгыз 1нш Тан- сыкка— ел!м ткией алмадым. вл1м т)лемек тупл, солар- дын ел1мне» кутылранын керсем, арманым болмас едГ дегемге келд1м... Bipaic мен ел!мге байлангапмен 6ip есеп болдым. Мен басымды курбан етш, оке-шешемд1 ел!мнен куткардым.

Ti.ievMaFaHoerri бшесш рой, эй, тукымы кургыр рой!.. ¥ялмай-кызармай мет токалдыкка алды-ау! Не айтайын, мен бай 1здеп TiiinniH бе! К.анд1м, кенд!м... Илсумаганбет уэдеи'н орындамады. Тьпеумаранбет эке-шешемд| кыстан TeriH асырап шыкпакшы едй Жаз болса, оке-шешем ез беымен тырбанып, елмес камын ic- тер деп ойлаушы ед!м. Солай ет деи экеме айттым да. Bipau,, буран Тшеумаганбет керте болды: «Кыстай тама- гьшды жедщ, enai, ете!» дед1 малрун. Мен ез беп'мнен, йярьшнан тиген болдым да койдым! Экем кой бакты. Шешсм отын жарып, кулш шырарды. Тансыкты бузау- дыц сонына салды... Каныш бэйбше жыландай ыскырып: «Тукымы жарымаран, канрырган!» деп секкендс, адам- иыц сай суfieriн босататын болды. Кдрсы келер дэрмен жок, бар 6iTipepiMi3 —кешке жакын кара уйде бас косып ун шьн армай рана жылаймыз. Ыстык жас кенмдщ дер- Ti« ipirin, жуып азырак босаткандай болады... Бул турмысты езгеред1' деп мен ойларан жок ед1м, ой- лаура мумюн де емес едь Bipau, талпынса, умтылса, кандай бурауды да узуге болады екеи. Мен тэжрибемен кердам... Майдын iuii шырар деймш, кун шарырмак, жьг- лы еде Улкен уйде эйслдер жиналып, кулынра нокта ecin огыр едж. Еснстен бгр-ек! ж]г1т Kipin келдь Аккуба кел- геи узын бойлы жш1т. Жака тап 6epin шырып келе жат- к.ан .мурты бар. Устшдеп KHiMl орысша. Шашы буркырап, самайынан шырып тур... Men 6ip кергеннен сол жшптен кез алмадым, неге екешн бьлмеймш, карарым келд1‘ де турды. Содан 6ip нэрсе кутеп’н сияктандым. Ауыр жарара сол жМттев ем 1здейтш сияктандым... Yiire Kici келсе — «терелердщ» 6ipeyi келсе, бай да, Сэйбше де меш улкен уйге жолатиайды. Жумысым бо- лып Kipc калсам да, шык-шыктын астына алып дскбЬ р;мд1 жанылтады. Мен, мунык ce6e6iH баста сезбесем де, арт жарынан ойланайын дед|'м: апырмау, MCHi неге куа- ды. Келш отырран «тереге» 6ip нэрсе айтады деп ойлай ма? Ойлана келе — «тереге» де айтып керген Tepic бол- мае едЬ деп кеншмд‘| бектп те ед>м... Бай мен 6aii6iuie бул жолы да бурынрысын icrefli, меш шык-шыктын ас­ тына алды. BipaK, мен карысып отырып алдым. «Торс» б;рдеме айтар ма екеи деп карап ем, ол, елемеген адам секшденш отыр екен. Бэйбине жанымды сыгып бара жат- кан сок, мен! ашу кернеп кеты, аузыма не тускснш де бымеймш. 15 Б МаПлнч =»> •

— Ci3 «тере» боласыз б а ?— деймш. — Оида йен, бар?— деп бай мен бэйб!ше шап ете калды. «Тере» Hdrirriit кулары елендейш дедк Bipece байга, 6ipece бэйб!шеге, 6ipece маран карады. — Тере болсаныз: айтатын арызым бар едИ—деп ед1м. — Онша улкен торелтм жок, ойтсе де, айтып Kepi* Н13,—деп кул1мспредк Meiiin арыз айтура ынгайланранымды сезд1 61'лем, бай ашуыиа м!нд!: — Шык итт1К баласы!.. Шык деген сон шык!—деп таярына жармасты. — Арызым бар, ел’прсец де шыкпаймыи! — деп ка- рысып отырып алып ем, ак таярын ала бай жуг1рдь Та- як.к.а уйренген ет кой, кайкакдап аркамды тоса берд|‘м, Ащы ет1ме ак таяк кашан тигенше жаным шыгып бол* ды... Дауыс тына калганга жалт карасам, ойпырмай, мундай куанбаспын, элг! «терем» сук колдай мылтыгыи байдын тесше такап тур! Бай суп-сур. 0 ni кашып кет- кен, таяры жерде жатыр... Аузын ашып, сурламып 6artoi- — Айт мукынды!—дед! «тере». 1ште жаткан uiepai тасыраи судам арыттым. — 0 з басым не болса да кешйм. Эке-шешемд! осы жауыздыц тырнарынан куткарсан екен! — дед!м. — Олар да кутылады, ез!н де кутыласын... Кедей ен- 6eriH тегш пайдалану, эйелд1 мал орнына саудага жур- Г1зу— бул кунде калган. Кенес заны ондайды туп тамырымен кыркып жояды. 0зщ суйгенще косыласын. Эие-шешен e«i жылгы енбегш сот аркылы толык енд1р:п алады! — дед!. «Тере» дегеш'м— уезд!к оку башмйин бастыры екен. Б<зд1 арбасына салып калара алып келд!. EKi белмел! патерi бар екен, 6ip белмест б!зге босатып берд!. Эуелп каркында 6ipcp айдык шйнде «же-шешемнщ бандагы енбегш onepin, 6 i3.ai жакын жердег! 6ip ауылка шыкяр- макшы eai, б!рак ic созылып Kerri, соттын шакырранына бай келмейтш болды. Толып жаткан куэ шыкты. Журтта да бет жок кой, бэрйнн ойы байды арашалау, эке-ше- темиin, мет'к екбепмд1 желге ушыру болды... «Терекin» аты —Касен едь Уш айдай колында тур- дык. Шыгынныц 6opi соныц мойнында болды. Киын бол- 362

ды, аядык. BipaK колдан келер ешнэрсе болмады. Бай- дан енбект1 eiwipin алсак, Касеншн шьтынын толырымсн кайтарармыз деп G3iMi3re серт бердж... Кеш едп Азырак жацбыр cipnipen турран. Терезеден карап, елд1, ен даланы кез алдыма елестетш, терец ойга шомып туррам... — Дэ.чеш, 6epi келш кетесщ бе?—дед! 6ipey. Бул KiMдеп бурылсам, Kspmi бел.менin cciriH ашып, nyaiMcipen турран Касен екен, элденеге «yperi&i алцы- найын дед1... Касон KyaiKCipen, жайымен рана сейледк — Куз болды. Мектеп ашылып жатыр, балалар окуга алыпып жатыр. Тадсыкты мектепке К1ргмз!н.дер! —дед!. Жамаи дуаидым, «ракмст!» деп айта 6epinniH. Касен бет!ме карап KyaiMcipeni де: — Элде, e3in де окисыи ба? Окн.мын десен мектепке к!рг!зуге болады. взшден эйелд!н окып жургендер! толып жатыр. Сен am' жассын гой. Мешц тйпмд! алсан, мектепке к;р, окы! Мектепке Kiprisy мшдегш ез!м алайын,—дед!. Касен не айтса да Tepic дейт!н ойым жок. ©йткеи!, Касеншн тер!с сезд! айтпайтынын б!лем!н, б!зге кастык онламайтынмна сенем. — Болады, окиыв! —деп мен уэде берд!м. Ертенше MCKTenTin табалдырырын аттадым... Кыс ортасы ауа экем байдан тенд!к алды. Бурынры малындай ei<i есе болды лесом, eTipiumi болмаспын. Экем калага 10 шакырым жердег! dip ауылга орналасып, мен окып журген сод KaccHHiu уй!нде кала берд!м, эке-шсше деген кызык болады рой, елсГпндеп журсе де, баласыныц ка.мын ойлайды. Ауылга журетш куш‘ ожем мен! оцаша шадырып алып: — Шырарым, жалгыз калып барасын, e3iiui куте б!л. KaceiiHin касы мен кабарына кара. Касен адамныд nepitu- Teci. Касен ceui суйед!! —дед!. «Касен ceHi суйед!» легенде журег!м аттай тулады. Шьшында да солай болуы мумк!н. Мен анкаумын гой, «сезбеген шырармын «ата-ана балага сыишы» деген рас Кой» деп ойладым... Кыстай окып хат таныдым. Жазу жазарлык болдым. Бул дэу!р Meiiin eMipi.MniK iiiiiKneri бакытты Aoyip болды. Бул доу!рд1‘ керем деп мен ойлаган жок е;йм, кердш, ар- маным 6iTTi... Жайлы жаздын тамылжыган май айын — мен гулдей кулпырып карсы алдым!..

Экем ат экелш, ауылга кайтатын болдым... Сеиен сыр жасырмаспын деунп ед:м, 6opin тепе жазайын. Мен срте- нше кайтатын болтан сон, театрра бзрайыкдеп Касен ер- Tin алыгт барды. Кысты Kyui де талай cpiin барып ея!... Тун ортасы кезшде уйге кайттык. Майдыц туи! маужырап, бойды балкытып, мае кыларлык. Далада журпн келед!; даланы кезш, тотт! ауасын тойганша жуткык келед!... Жу- pin келем]з... TyciM бе деп те ойлаймьш. Касен мен! кол- тыктап келед)’, мен иыгыиа басымды суйеп, салмагымды Касенге салып келе жаткан сияктанам... Бул калай болды деп ойланам, 6ipaK, epci керш бойды аулак сзлрым кел- мейд!. Осы куймен тан аткаиша, таи атканша смсс, ем:р бойы журе берсем де мен шаршамайтыи сек1лд!мш. Мен осы куйд1 жан-тэшммен тшейтш сеюлд!мш!.. Касен, калкам, мшез! жаксы гой, бет!.ме кул1мс1реп карап турды да: — Ашуланбайсын ба? —дедь — Жок,—дед1м... Касенмен косылдым. Касенге ом:рл!к жолдас болдым. Бакыт жулдызым куле карады. Б:'р улымыз бар, Касеннщ аузынан тускендей. Атын «Октябрь» деп койдык... айтпак- шы, саган осы хатты жазарда 6ip ойлаганым: сен мечен repi битшрексщ, сен ipi мектепте окып журещ, Октябрь- ДЩ онжылдык тойы болгалы жаткаи кершед!. Осы он- жылдык тойда баяры кергенд! сараи жаз дейш деп ед1м... Cenin жазура e6iH бар, газетке жазган 6ipep макалала- рынды окып керд!м, Жаз. Онжылдык тойга кутты болсын айт! ©ткен e.Mipni суреттеп, кептщ алдына сал. Кенес укшетМн квмегшщ аркасында жарыкка шыкканымызды, бшм альт, адам катарына косылраны.чызды калдыр- май жаз! Bi3Ai адам катарына коскан кецес ечТмет!. Ке- нес ©KiMeTi болмаганда eiuiiri 61'здщ суйепли'з жер ас- тьшда курайтын ед:... Б1зден айрылып кеткен сон сешц басыцнан кандай кундерд! етк1згепщд| 61'лмеймш. Б1рак онайлыкпен мак- сатка жетпеген шыгарсын. Жаз, газетке жаз, квп те окы- сын, мен де 6ipre окнын... Бакытынды. алган багыгынды куттыктаймын! Кош! БетНшси суйд1'м.» 1927 Д эм гш

BIP АДЫЗХ Кун батып бара жаткам кезде терт-бес адам бас ко- сып Элекен шомыныи басына шыкты. Кузп кукшц салкын кеип едь Кун узакка соккап етк|'р жел кешке карай баяулап, аздап кана салкын леб! бегл' суйiп еткен сеюлденед). Ауыл ын-жын. Дабырлатан адам, ккшеген жылкы, мешреген сиыр, мацыраран кой —6 opi косылып, тубектеп' жиырма шакты уйд! ба- сына кетерш барады... Эйелдер1 сиыр сауып, еркектер! ер1стен келген койларын бел1п алысып, кыз-келтшек- Tepi су тасып, сан-сапалак журш жатыр... Элдегамдердщ «еркешн ecnecin, жулынын узьпсш!» деп 6ipeyjti карра- раны; жей' атадан козгап б1реудш боктаганы; «аже нан!» деп 6 ip баланын жылаганы — бэр! де осы ауылда... Bapi де тынык кеште кайнаран ауылдын imine cinin кетin жа­ тыр... Шом басында тургандар, 6 ip караранда ауылдыц осы куГп'н тамашалап турран адамдар сек1лд). Ауылдын осы куйш жумакка мензеп, будан артык турмысты. кексе- мейтш, осы турмысын бузбай езше 6epin койса, ырза болатын адамдар сек|'лд1. Ак TaHFbtii кеудес|'не Tipen, кара далбайды баса киш, Элекен тур. Ею колын кусырып, 6epreniue шуюр деген- дей, насыбайын шырт-шырт TyKipin, нарттай жанып Эле- кедшн мырзасы тур... — Сонымен болысты не кылыпты дедт? —Элекен KCHeciu соза берд!. Жумарул насыбайын TyKipin алып, бастаран aHriMeciH аяктауга lcipicri: — Эпербакан Сэрсенбайдын Жетшс! мен Омардын Сыздыры калага барып, улыктарра жолырыпты. Онда 365

алп Курдебай дейп'н бар ед! рой. Ана ж ы лры барып, Актамдарды турмеден шыгаратын... Сол осы кун! Tayip орында кызмет кылатын коршедк Омардыц Сыздырымен судья болып турран кезшен таныс екен, сол icTepin жон- дсп 6epinxi... — Жэндегенде, туЫретш! анык па ексн? — Анык дейдц iclH кандндатына тапсырады б!лсм... BipaK волкомиын хатшысы, бай баласы деп, оран icrr беруге карсы болып тур дегенд! айтты. — Оныц j<iMед1? — Ол, ani, Бейсен ауылындары Ыбырайдык баласы. — Е, видом... Баягы Сзтекец уШне молда болып ту* рып, журтка ораза устатпаймып деп эуерелепетш сабаз ексн рой... Ол 6 ip бас Tepici кел!спегеи itcsie едй E.iai булд!р;п бара жаткаи сон, Сотекенд! кыздырьш, уГп.чси айдатып шыккамыз... Кудайдкн кудоретд овдырмаймын легенде осылай болады рой, сан тнмеске сап тшп, eiui Ыбырай баласы ел бнлеген сон не кыларсын?!. Э.тскек курсшдь Злекеншн ойыка еткен кундер слес- тедй Баяры ез;н.;ц бн болып, доу!рлеп турран кездерш- деп icTepiH омлады. — Ойкай, дэурен, erri гон! — дедь Бай мен мырзаныц кедесш Нуррали бастан аяк тын- дады. Нуррали осы ауылдары мектептщ MyFa.aiMi. Аласа бойлы, домалапраи каткан кара. Устшде тозыгы жетксн ccici пальтосы бар. Басыида кепка, шашы жалбырап, кеп* касыиыц артыкан дудардай болып шыгып тур. Волком хатшысы Аманбай дейтЬх. Аманбай Нургали- ра таныс. Жасында мсдр!седе ёнрге окыран, 6ipre тзрбпг- ленген. Dip пйа'рлес болып, алгашкы кезде бала окыткаи- да, араларынан хат уз!лген емес... Аманбай не нэрсеге болса да жасынаа ином едг. Bipre жургенде де, кандай жаналык болса да, Аманбай бурын естунй едк Бурым ecTin, Нурралкга езшше xycinic 6epymi едь.. Нуррали ол кезде Аманбайды 6 ip акылгей, жетекнп есебшде санай- Нурралнда казф ол кезкарас жок. Нуррали Аман* байды жок короли Жок кергендеп езшше таратын мык- ты Kinoci — Аманбай езгерд], бурынры жолдастыкты, достыкты аякка басты,—дойди ©ткен жылы Нуррали Сокенбайдыд ауылында бала окытты! Сакенбайдын ауылы — елке бойындары ауылдын 1ШШДСГ1 К0ЩЛД1С1, кыз десен сонда, кымыз десед соида,

ойын-сауык десен сонда. Нургали бул ауылда тург.-тда', езйпле кврмеген1мд| кердгм деп ойлады. Сол куйш буз- бай тура 6eprici келед!... Болыстык кекес комитетше элдешмдер жасырын ха­ бар бершт!: «Мурал!м бала окытпайды, аддыраны кыз, оинараны карта, iuiKoni арак...» депт!. Болыстык атком. «расы шакыртып алып, кшасын мойнына койып, баска жерге аудармакшы болды. Кении унаткаи ауылынан Курпалд kctctih болды. Одан кеткеиде каддай жердей дом буйыратыиы белг!С1з... Нургали сасып, ecid жолдас ед; гой деп, АмаибаГд-а барып мунын айгкан: «Мен! ор- иы.мнан козратпа». деп жалыдран... Аманбай буран жэр- дем бсрудщ орпына: «Жолдастык вз алдыпа. 1с ез ал- дына. Мынаны штегендшщ рас болса, ceni орныднан коз- рамак тугш, таза мугал1мд!ктен шыгарып тастау керек!» деген... Нургали содан 6 epi Аманбайды жек кередп Аманбайды адамшылыктаи нгыкканра санайды. Жалгыз Аманбай емес, жалпы коммунист болган адамга сезжте- Hin KapaiiTbiH Нурралнда эдет бар. Коммунист болран- дарды — куш' уддн, бакыт ушш, акша yuiin болып жур дел тусжедк Оларра Караганда, езш улт каЬарманы си- якты перед!. ©3i сняктадран адамдар болмаса, ел елдж- тен калар ед1 легендой болады. Элекек, жердей басын кетере Tycin, балыкшы орыс к.усап калбиып туррад мурал!мге карап, жымдып кулд!. — Молда, осы Ыбырайдын баласы сен!мен 6 ipre окыган жок па едд онымен таныстырын калан? —дедк — 1аныспыз рой,— деп Нургали кумйтжЫ. — Жок, кур таныстырынды айтпаймын, peTi кслген жерде, соз тыддатарлык жерш бар м а дегеш'м рой... Элекецнш свзшде, жымиып кулген кулшсшде «сен байрустын колыннан не келер дейсш» дсген niiuin бар едк Нургали ойындарысын ж асы рм ай asrryFa KipicTi: — Жок, меш'мен араз. Меш адамра санамайды. Олар коммун,тетер рой, тере гой, устен каранды,—дедк — Жан араздыгыцыз болмаса, коммунистер мугал|'м- ге карсы болмаса да керек ед!. Осы ауылга мактеп ашып бер!потыргаи Жуман коммунист. Ек! кунн!н 6 ipiaae уй!- ке хат жазганда: «Мектептерщ дурысталды ма, мура- л!мдер!ц дурыс па?» деп каксайды да_ жатады... Муга- лшдерд! унатпаса, оны жазбас ед! гой,-—деп, Ербосын муга.ш'м сезше кол коймайтындырын бкчд'фд!. ' Ербосын, манадан 6 epi, сакалын сипай туеш, сезд!

тыцдаумен отыр ед!. Костамай да, карсылык та бмийр* мей, в31мен из! болып отыриан одам секши едк Енд! аяк астыиан мурал!мн!н сезш !ле тускежн, Элекен де, мырза да, Нургали да унатпады б!лем, ewipefiicin карады. — Ерекеннщ бйше£т1н1 жок,— деп Жуманул кекете кулд!- — Е, булар советтщ еркес! Fofi. Булар б!лмегендс кш б!лед: — деп Элекен де мыскылдады. Бай мен мырзанын екеуч б1рдсй !ле тускенге Ербосын- ныц жыны келдк — Еркес! болайык-болмайык, б!лгенд! айтканга ай- ыпты емес шыгармыз деймш. Менш карауымша, комму- нисгер нак мугал!мшн айтканмндай болмауна ти!с. Ком- мунист1Н 6 ipi Жуман болса, уШне келгеиде отымен к!- pin, кул!меи шынады. Терелжке калианда, Жуманныц отырран орпы ешк!мнен кем емес. Ipuiiit кылса, солар кылар ед1 рой... — Жуманныц IpLniriH кере алмай журген шыгарсын. Ipwirl устаса, Kicire айналып та карамайтын .MiHC3i бар. Оны кайтесш?— деп Жуманул мукатпак балды. — Ол !р!л!кт! 6i3re ктемейд!. Мумкш, унатпанан бай- ларына, мырзалариа 1стейтш шынар. Онан карап Жу- манды ipi деуге болар ма екен?! — Ай. курып кал, осы C63ia курсын-ау, кит стсе. бай- кедей деп белше каласыидар. Белшгенде не таппаксыи- дар? Советт!ц кедейд! жарылкянанып да керin отырмыз? Бес-алты караларына нэлек салнакнан баска не бшрдШ Мал бел1-п берд! ме? Курал-сайман берд! ме?! Былтыр. Жуман ауылдык жнылыс болнанда, судырлатып, жумак- тьг 6ip купле орнаткандай болып кетш ед!. Эл! бергел дымы жок, жалныз бтрген жумысы —ауылна шкал ашып ед!, OFan да уй таба алмай, акырында Meniu уГнмэ окытып отырсындар... — Уйшд! Teriii бер!п отырсын ба, акшамызга 6epin отырсыц/—деп Ербосын жауапты кыска берд!. Элекен Kefiin Kerri: — Бок жеген кушшт!ц айтып отырран соз!н! Сендер- ден акша алмаранда, мен аштан ел!п, квштен калатым шырар.мын... Жаксылык кылганныц кад!р|\"н б!лу деген жок-ау. Менin жазыгым — сендердщ балаларын окысын деген Fofi... Жумагул экес!н:н ce3in бвлд!. Мундай сэзд| Ербосын сияктымеи сеПлесуд!н езш ар деп бмд!. Ербосын деген 368

him? Kcoieri eciKTe журген малайы! Бнд1 бугш байга карсы сез айтпакшы... Маскарашылык емес пе?.. Элекец мен Ербосыннык сезш тындап, Нуррали му- raaiM былай деп кортынды iereni: Олекек ел адамы, кайырымдм Kici; Ербосыи—дэлду, кыздырманын тьлше cpin азып журген адам; Kici жаксылыгын багаларлык KyaipeTi жок... Кас карайган кезде уйге nipicTi. Бамдын келий Кул- барша, лапастын iniiime лаулап жаиган самаурынныц жанында тур едь Кара келеккедсг1 оттыц жарыгьшда турып, сырттлп караушыга Кулбарша хор кызындай бо­ лью квр!нд1. Баскака калай болганын к1м бшсш, Нурга- лпга солart кершдк Нуррали кэзд! кадады, Кунде iispin журсе де, бугш езгеше 6ip адамды ксздеспргендей ка- лыпка кiрдi. 1шшен: «Ым... сен! ескеру керек екен!..»— дегендей болды. II Жумагул мен Нуррали калага кел!п юргенде, базар- дын Жака кызып жаткан KC3i едк Ел Iiuiimeri поселка Солгандыктан, муныц базарына келушйаер де сол мацай- дагы поселканын орыстары мен ауыл казактары едк Орыска Караганда казак ден, орыска Караганда казак саудасы кызу секмдк мал сойып ет сатып туркан да ка­ зак; темек! елшеп сатып туркан да казак; еск'|-ускы нэр- селерд1 жнып, сатып турран да казак. Орыс-ногайдын саудасы ipipcic олар товар мен мелннпен сауда кылып тур... Кала манындары ауылдардЬс! болса керек, 6ip-e:d ар- бара nicneriH какитып сабаны байлап койыпты. Орта жастардагы эйелдер, K93inen сорасы арып, кушане кым- тйнз Tycin, кымыз саудасын id en тур. Суыкта кымызра Kim жоласын, манайынан еткен адамдар ысырылып не­ тели Лдырак квз;а кемшр тусынан еткен адамра 6ip сей- лемей калыайды: — Лй тамыр, кымыз жаксы, кымыз таттП...—дендк Базар кызу. Bipin-6ipi алдау, 6ipin-6ipi утура кумар- ланып елin барады. Эшресе, кооперативтщ элаз жер!нде, поселка базарлары ссылай болмак кой. Базардакы 6ip кызу нарсе — шпмд1к екен. Eki Kiel кол согып, саудасын бп-ipe бергенде, жанына жакын- — Marspiui iuiKi3eciHl—деген создср! кулатыка сап ете калады.

Кейб|'р орыстар, мал саткандар болса керек, 6ipep казакты ортасына алып, арбаиын устшде отырып «кек монынды» ciMipin жатыр. Кунши суыктыгы, ушкындаран кар ойларына xipin те шыкпайды. Кы?у, жылы, eKi бет- Tepiiien кызарып оты шыкып тур. Базардын шетк! жагындары бришканьщ ыгыяда ек! срыс, 6ip казак отыр. Алдарында eKi бутылка арак. Арак жанында туралмаран нан, саркмсак. Казак орта жаска келген Kici. Сыпайылап кырыккан шокша сакалы бар. К|'шкеяе кез! жымиып, Ky.iiMcipen тургап сиякты. — Айда, Иван, кетер, дуние exi айналып келмейдН— дед!. Жирен сакалды Иван, стакандары арагьш ciMipin бо- лып, шашалып жатып, тусшген-тусшбегеш белпс'1з: — Да, да!.. — дед!. Иван айналып карады да, б!рдемсге куанып кеткендей болып: — Эй, Жумарул!.. Манда кел!..— деп айкайды салды. Cypine-кабыпа орнынан турды. Жумагулдардыи тусыН' дары калаиык!, телнр соратын уста едй Жумарулмен эй- дш тамыр. — Эйда, imecin! — деп стаканга толтыра арак куйьш берд!. Exilian стакан Куриал^а бершдк Бутылка устше бутылка жамалды. 1ш!п жатыр, xerin жатыр... Кан ба- зардыц iuii. ©ткен-кеткеидер кулш карайды. Булардьт ic.ine кызыратынын, элде мыскылдап кулетпйн him 6i.v cin... Dip кезде бурыннан iшiп отырран казак, кызып Kerri б!лем, былдырактатып Жумагулра тепей бастады: — Сеп мырзасын... Какой черт сен мырза... Вот, мен мырза болсам... Солай ма Иван?.. Мен мырза болсач, букйд карашунакты 6ip уыска сидкрар ед>м... 0з!М бо- лыс болар ед!м... Солай ма Иван?.. Мен Ивандыкше ко- накка барар ед!м... Иван! Меи кодак барсам, сен калаш беросгн?.. Мен caFan арак берем... Жумарул баста тындап отырран сняктанса да, арты- ияп кызуланып кетп: — Мен мырзалыктык жон!н сенен уйренбеймш! — — Yfipeiicpciii, мен саган уйретуге жарармын... — Жок, жарамассын... —— ТСаернтттШугиидэПкеце де уйрете аламын... — Тартпагамда кайтесйг?!. 370

Опыи аржарында айтатын сезд! eiteyi де таба алма- ды. Екеу! де жудырыкка epiK бердй.. Нургали зорга дегенде айырып, Жумарулды суйемел- деп, арбасына алып келдь Кызыл алран Жумарул акыл айтканды тьшдар емес, акыл айтса, epericin кетсдк Нур- гали да бастапкы кезде мае едь Ke3i булдырап, дуние айналып турраи снякты едь.. Тебелес шыккан сок Жу- магулдык арасына тусемш деп журщ, азыра.ч, ecin жи- рандан болды. Как базарынын шйнде мае болып, кулап жатудыц уят eKCHin сезгендей болды. Qcipece, болыс жа- рьгнаи б!'реулер колin калып журсс, мае болраиымды ке- pin, ориымнан шьграрып тасгай ма деп цорыкты... Арак iiuyre отырранда, арак iuiin мае болып, тебелеске Kipic- кенде, Нурралидын басына бул ой Kipreii жок ед1, арба- кык касыпа келген сок кайдан сап еткенш e3i де бимей каллы... Bip-eni жас K irir, ki'm екенш Нургали Ke3i булдырап айыра алмады, арбанык тусынап отin бара жатып: — Мырзапыц жатысы жарайды! —дедь Шынында да Жумарулдын жатысы кызык, арбанык жапында узыннан сулап жатыр ед1. Еюнш! 6ipeyi тесе парады да: — Мынау сол ауылдары мурал1'м foB!.. —дед!. Нургали айкальш сыртын берд1. Энтседе, сезден ку- тылмады: — Мырзаньио мырзалык болсын, кан базардын шшде мурал|'мн1ц арак iniin кылжандайтын жеш жок-ак ексн!..—дед! таги 6ipeyi. Осы мен шынымен кылжындап турмын ба деп, Нур- галн арбадаи устаган колын босатып ед! тэлт1ректеп кулап кете жаздады... Б1'рдемедеи шошып оянгандай Жумагул басын котерш алды: — Молда, арак экел!..—дед!. Ею' бутылка калталарында, аттып басын жолга са- лып, eKeyi арбанык уетшде imyre, айналды. Жумарул манарыдан repi eciH жинарандай... Бастапкы кезде TUii тутырып сейлеуге келмесе де, арт жагынан ашылгандай болды... — Мен мырза... Менде мал кеп... Экем шал, еледь Малдын 6opi MeniKi... 200 жылкы бар... Ортан колдаи кур журген 20 ат бар... Эй молда, сен биес1н бе, мент .Кара жоррам... Но жорга!.. Кула биешк баласы... Болыс 371

болсам конырау тагып ущ кара атты 5!<етеР ед!м... Мен!н пэуескемд! кердщ бе?.. Катынпан келгеи... Мент ката­ ным суду рой, молда о?! MeHi суйедй.. MeHi жанындай перед!... 'Молда, мен болыс болсам, сен маган писерь боласын ба?.. Бэлем Ордабайдан кек алсак!.. Стакан жок болган сок бутылканын аузынан урттай- ды. ¥рттаган сайын шашалып, буынып калган сиякты болады... Ат токтай калды... — Шырарым, Жумагул, сеиде жумысым бар ед'|,—деп домаланран 6ip шал арбага келш тендк Жумагул тесе карады... Умтылып арбадан тусешн деп ед!, Ну'ргалп ба- сып жпбермедй 'Гусе алмаган сок колыидягы бутылканы ж!берш кеп калды. Шал сасып, буга калды. Бутылка шалдын басынаи асып барып, арбара тиш кул-талканы шыкты... — Окбассын шырагым! — деп, шал арбасына MiHin, журга кетть Даланы басына кетерш Жумагул сакыддап кулд!. Кулгенше ме, элде, шалга бутылка иббергенгне ме, Нуррали мырзаны жек коре бастады. — Жынданып не?.. Тыныш кана отырсайшы!—деп ед!, басы калтактап Жумагул Нургалига тесе карады. Аузы жыбырлап турды да, тфу... Былш етшзш бетше Tyicipin >к!берд1... Мырзаны сыйласа да, мырзадан корык- са да, Нуррали онын, бетше туidре алмады. Кек те кер- ген жок... Кезше олде нелер елестеп, ойын 6ip жакка карай бурып экеткен сиякты болды... — Буларыц не, турсацдаршы!..—деген дауыска Нур­ рали кезгн ашып алса, кас карайып кет!пл. Ат албарга Kipin Нрелшть Жандарында ашуланган сияктанып па, кулгеи сияктанып па — Кулбарша тур... Нургалн бар элin жнып KyniMcipercii болды. Мырза арбага узыпынан сулап кылжиран екен. — Маскара рой!..—деп Кулбарша ренжнендж б!л- д1рдй Жумарулдын отауында шэй кайнап тур екен, Нургаля отырып ш э й ш т . Канша iniKeiiiH де бшмедь.. Аузы-ау- зына жукпайды. Сейлеп отыр, 6iрак, не сейлеп отырра- нын 03i сезбейд!... Окга-санда Кулбаршага кез| тусш кет- кеиде, Кулбаршаньщ етшр кезш кадап, кул]мЫрсп отыр- ганын нередк.. Одан сайын сезд| удете береди.. Кулбарша торге тосек салып бердй Нуррали uiemiiiin жаткан соц корне экелш жапты. Керне жауып кете бер- 372

— Женгей, 6epi келmi! —дед!. — Неге, жай шакырдын, ба?..—деп жанына Tenin келш ед|', Нурраяи бмепнен шап 6epin устаи алды. — Ойбай, уят-ты... Бшп калар...—дегеи Кулбарша- иыц бэсевдеу гана дауысы шыкты. Одаи аррысын Нур- галн еиткен жок,... Элдене кезде eciH жинагандай болып ед!. Yi\"i imi тастай каракгы екен: ит пе, адам ба —б1рде- мо мойнын жалап жаткан сиякты болды. Бул — кой- нында жаткан Кулбарша ед!... Нургалидыц eci юргеиш 6ia,4i бЬтеи: — Маган киянат кылдыныз-ау!..—дедт Лржагы тары cyi'iicKe жалранып тарта бердь.. ш — Кане MyFa.iiM, картанды неден койдын? —деп, арык келген а'рщке кара Ж1пт, колындары картаны ара- ластырып отырып, ойнакшыран юшкене коз!н Нурралига кадап койды... — Алды —уш, арты — ею, бес сом... — ЭлИ бес сом бар емес пе? — Но, 6api он сом болды. — Акта давай. — Тарта бероейнш, акшац кетер дейсш бе?! — Болмайды, несиеге бермейди.. Картам бэйпаз — дсп, карта таратып отырран ж т т eKiumi адамга буры- Yii imi толрэн адам. Тартыска жиналран бозбалалар- дыц copnaFa шырарлары осында. Жумагул да ойнап жа- тыр. Ауылнай да бар.,, Кептщ кезшше акшасы 6iTin, ойыннан шырып калуды Нуррали езшше ар кердт Акта сурап дюрлегсн «бэн- кешшЬ ит етшен жск кердь.. Ауылнайды Ti3eciiien тар- тып: — Маран 20 сом бсре турасын ба?—дедт — Кой, mbipaFbiM, болмас, TyHej'ri 30 сомды да бер- ген жоксын рой... — Жалуижа алгасын берем рой. — Жалунжан 30 сом, артырын кайдан тауып бере- CiH?.. Тындап отырран жшттер калжынра айналдырды. Bi- peyaepi eciK жактагы балаларра айкайлап: — MyFaaiMHiH акшасы cirri, извозщик шакырьщ- Дар,—дед1 калжындап.

Карта тартып отырган Ж1г!т Нургалидын алдындагы eKi картаны алып ашып тастады. Bipeyi киыктык тузы — Мугал1мшц акшасы болмай, «пажар» кор болды- ау!.Н.—урдгеапли6ipашжултатвытэптытукруылпдь.к.етейш десе де, карта тартыла бастаган сон к!д1рдК Ceri3 карта ашылды. Ен- Д1ri «девятый вал». Карта тартып отырган *И т ептеп кана ашып карады да, куанган немедсй жулып алып, жерге койып калды. Кшздщ шацы бурк erri... «пажар» — Эй, мугал1м, таланыц жок!..— деп журт шу ете калды. Нургали куМкке шыдай алмай тыска шыга женелд;. Кыскы аяз тун, сасык уйден шыга келгепде, таза ауа- сын бетке келш согып, депеш жайландырып ж!бергендгя болды. Туймеа'н агытып Нургали азырак сялкыкдады... Кайта барудаи маша жск. Карызга акша беретш адам жок... Ен/ип оделпс1—тартыс болып жаткан уйге бару, кыздардыц арасына отырып, ойнап-кулу... Кыздар есше тускеиде, Нургалидын ойыиа алдымсн Дйяда келдь Д!лда Жуманнын карындасы. Аккуба кел- ген, бойжетш отырган кыз. Miueai, кулгеп кулюс!, жур’к- турысы да баска кыздардаи белек секмш... Дыдакы Нургали бул ауылга келгел! дурыстап б!р-ак рет кврдй Жуманнын окес! де, шешес! де анкылдаган адамдэр- Окыган адам болса, бзрш Жуманнын жолдасы болган сон омы снлау керек, конак кылу керек... 0ткеи_ жума кун: Иургалиды да шакыргап. Бурын сырттан Kepin бай- камайды екеи, Нургали Дклданы сол жерде аныктап корin сдк.. Кнш’рек келген землеккешн ecirmeii терше шейш сы- гылгаи адам. Kipin келгенде ыстык леп мункш бетке согады. Аспалы шам леплен туншыгып, калтырап жанып, жарыгы квмесщ' гана туседн Eciit алды толган балалар екен, мугал!м келе жатыр дест, жарылып жол бердк Он жантагы пештен торге шс-Гпп кыз-кслшшектер катарынан т!з!ле отырыпты, огаН таяу бозбалалар... — Myra.ai.M келдп орын бер!ц1здер,—дед! 6ipcyi. Журттын бэр: карай калды. Нургали аз-кем карап турды да, Дмдага карсы барып отырды. 374

«Алакан сокпак» ойнап жатыр екен. Bip кыз бон 6ip JKiriT белбеуд! шиыршыктап ecin алып, журтты аралаи жур. Кезек Дьлдага келд!. — Колыцызды экеладз,—деп белбеу устаган ж!г1т Динара твне калды. — Акырын урынызшы, колымнык Tepici сойылатын болды,—деп Д|'лда кузнмыреп, жецшен шырарар-шырар- мас кылып колын усынды. — Юмде? — Тап мына KicUe! —деп Дшда Нургалиды керсстт!. Нургали кул!мс1реп, колыи соза бердК Еркекке кел- генде кыз урады екен. Кентек epiiuvi баттнраи кара кыз, белбеуд1 дэлдснюреп устап, гюрмешмен тартып erri. Нур- Faaii ыршып тусть — Аг.ырмай, урганыныз калай катты ед1?—дед!. Кыз кулшЫреп: — К>мде? —дсп кысып барады. — Сол KiciHiu езшде! Дшда мен Нургали 6ipme-6ipi ею-уш рет сштед!. Алакандары дуылдай бастады. Дшда еркелеген шпп'нмен: — Бвтеп 6ipeyre аударсацыз кайтед!?..—дедк Дшданык айтканын eki етерлЬс куддрет Нургалида жок екен, ксзект! баска адамга бура койды, б!рден- б5рге кетш, ес!кке карай узады. Жург куб1р-куб!р сейлесш отыр. Кыз ба, келнннек пе, 6ipey сынкылдап кулш: — Айтканыныз жана, асыкканыдыз не? —дед!. EciTKen адамдар бурылып карады. Д!лда мен Нургали карама-карсы, тш кашейай едэ- yip отырды. Сезд1 Дшда бастады: — Ci3 карта ойьшнан келдймз б!лем... Карта ойынды айгканда, Нурралидын ойына киыктын тузы келш туст!. «Ауылнай 30 сом бергенде банкен! кв- теретш ед1м!» деп ойлады. Ауылнайра, карта ойнап отыр- ран адамдардын 6opiHe шшен лагнат окыракдай болды. Дшда, Нурралидын жауабын кутпестен, сез!н кайта бастады: — С!з осы коммунист емесс!з бе? — Неге? — Эшейш сурараным рой... Коммунист адам карта ойнамауга тшс кой; мси!н папамнык карта ойнау, арак шумен жумысы жок». 375

— Менщ сопы болганымды тшейЫз бе? — Сопылыктан емес кой, карта ойнау, арак imy де­ ген жаксы Mines емес шыгар деймш... Бар тапканыи кар- тага уттырып, азып-тозып жургеншд не жаксылыгы бар дсйсш... Д1лда муны Нургалига арвап айткан сиякты болды. 0 3 i утылып, ашуланып отырран адам Kici сезш катере ала ма. Нургали ашуланбакдш да болды. Айыбын бел- не басып отырран Дьпдадан бурылып, сырт 6epin кетпек- ш! де болды... Bipan, ктеймш деген!мен, неге екеш бел- rici3, Нургали муны icTefi алмады. Нургали сол отыры- сында сикырланып отырган адам сиякты болды да калды. Д)лда кулккдмен, жумсак, майда сез!мен Нурга- лиды арбап отырган сек'ьчд!. Айыбын бет1не айтьтп, мо- нындатып, eiwirapi соны штетпеуге тырысатын адам се- К‘1ЛД‘1... — СНз менщ папамды кврген жоксыз ба? — Кврген жокпын. — Kepin таиыс болуыныз керек екен!.. MeniH папам жаксы Foii. Ауылга кеде калса, журттын бэр! дс сонын жаныкда болады. Ертешй-ксш журтты жиып алып, акы- лын антып уг1ттейд1 де отырады. Д1лда агасыкыд жайын айтты... Агасыньщ езш окыт- каиыи, орысша да сптеп хат танитынын, агасынын жаз- дырып алып берген газет-журналын узбей окитынын — Ci3 кердшз бе, «Энел Teimiri» журналында 6ip окыган жзгптщ кызды суйем деп алып, алдап кеткешн жазыпты... Еркектерде уэде жок болады гой,—деп Дмда кулд!. —- Еркек деп жалпы айтпадыз, онын iiniiteii алдауы- шын айьтрып шыгару керек. — Эрине, мен де бэр! б!рдей сондай демейм!н. Кеп- цплкпгде осы мшез бар. Эйелге ani кунге есш квзбен карайды. Эйелдсрд! мал орнына устагысы келедк Шы- пында эйелге Караганда, еркектер бузык кой. Не бузык- тык болса да еркектен шыгады. усан, сCоiк3т,ыедзызб-ааусы. ныз б!реуден жоб!р кврген адамга ©з басымныд жэб1р кергеш есеп емес, эйел атына келгеи кемджке бэрЁкпз де ортаклыз. Свйлесе берсе жешлш калармыи деп корыкты 61лем: 370

— Оньщыз дурыс кой,—деп Нургали сезш болт ж!- 6ep;ii... EciK жактары бозбалалардык 6ipeyi эн шыркап, елец айтты: «Айтамын ант дегеннсн без бслбеу!м Болса да жаман-жахсы ез белб?у1м. Ken айдык кермсгел! жуэ! болды, Журн)с1 Ц амаи-есон кез квргеЫм!..» — Уай, пэле-ай!—деп жастар жагы костап койды. Уйге тан сэулес! idpren кезде журт тарады, Дипда кетугс ыцрайланып турып: — Ертец 61зд1к!ие келеаз бе?—дед!. — Барайын,—дед'1 Нуррали. — Кел’нМз, менде кызык ютаптар, газет-журналдар бар, 6ipre отырып окиык— 1Y IRip алеть Уй iini кара келенке, тер алдында аярын Keciain салып Аманбай отыр, огам таяу Нуррали, шет жакта Жуман. — Мен С13Д1 айыптамаймьш,-—дед1 Жуман.— Ci3 адассаныз, б>1ле, коре адасып отыррац жоксыз, <изд1 адас- тырып отырран елдщ кулары. Елдщ куларына колжау- лык бапып кетш отырсыз. Олар ез iciH Tepic деп ешуа- кытта да айтпайды. Сол iciH жарыкка шырару уппн оларга курал керек. Сол керек куралыныц 6ipi — елдеп окытушылар. Окытушыларды ездерше баулып, оку жу- мысын wirepi бастырмаса, мсктепН ел кедейше жексурын кылып керсетсе, булардын арманы бггедь Олардык сен- дердеи т|'лейт!ш сол Рана. — Д а!..— деп Аманбай курсМп, дауысын созып ба- рып токтады. Шылымын тутатып алып, Жуман сезше кайта трди — Bip жарынан Караганда, ел мурал1мдер1 сана-сан- лаулары ашылмарандырынан, какнанга тусед|'. Мектеп KiMre тэн, мурал1м en6eri KiM yiniii болу керек? Мурал)'м елге eH6erin кай жолмен cinipy керек? —Mine бул мэсе- лелер мурал1мдерд1н бес саусарындай 6iain отыратын мэселелерь Муны 61'лмесе, мурал1м дурыс кызмет аткар- Ран болмайды. Бул жумысты ютегенде, сол жумысынын KiMiiiH иайдасына ютелетшдюш адамныц 61лin отыруы керек кой, эйтпесе, не болса, о болсын деп icreren icreH 377

не жумыс шыкпакшы... Мугал1м м!ндет1 кушт!, мура- .ni.M — ауылдары мэдени кунпм!з. Ауыл — иадан, хат та- нптыны сирск. Елд1 социалнзмге жетк1‘зсм13, сониалдык шаруа курамыз легенде, алдымеи сол елд1 сауаттанды- рып алмам болмайды. Оны ктеу ушш окыту жумысын кушейту керек... Б1здс бул кунге шеШн мектеп деген кур аты болып келдь Былтыр уезд!к оку бел'шмен жагала- сып журш осы ауылга мектеп ашкан болдым. Алты анга балалар 6ip кун дурыс окымаган кершедй Окитын орны жок. Байдын ас уйш жалдап алып мектеп кьтлган екеи, жазрытурга салым, малы телдеген сон, телin камап, балаларды айдап шыгыпты. Сэйткен окудан не шыкпак- шы?! Ел шаруашылыгы котерЫп кследк Елд!н сана- cesiMi оянып, досы мен касын, пандасы мен зиянын айы- рарлык болып келедй Мынау саган пайдалы деген icri 1‘стсуден ел кашпайды, соны icrcre биту рана керек.., Мек­ теп жок дсп жыламаймыз. Салса мектеп балу киын ба? Осы ауылда 20 уй бар екен. Соныи 15 уГп кедей мен ор- ташалзр. Банды CKi бастан былай шырарып коя.чыз foi*!, сол 15 уй кушin 6ipinTipin Kipicce, э дегеише салып ала- ды. Bipan, ел езд1г)кен 1стемейд1. Елге басшы, жетекш1 керек. Mine осы жстекин елдег! мурал1мдер болу керек. Мука.тмдер елдйн кай жумысында болса да, жетекин бо­ лып отыруы керек. Елдщ тап сез!мш оятып, тап максатыи алга тартып отыру керек. Муны icTeMece, кенес мурал'да устшдеп мшдетш аткарган болып шыкпайды... Жуман токтап шылымын тартты. Миына конайын лед! ме дегендей боп кезшщ кырымен Пурралига кара- ды. Нуррали терлеп-тепшш кмсылып отыр едй Амапбай аягын жия туслп, Жуманнын сезш т!р1лтегпн дегендей: — Бэрш ант та 6ipiH айт — кшэшц 6api мугал1мдер- де,—дедк— мурал!мдер жалкау, окиын, бшейш деп ты- рыспанды. Газет алып окымайды. Биыл газетт!к екш ксл|'п, газетке жазылывдар дегсиде, 2 сом акшаны киып Gipeyi жазыла б!лмед!. Мурал1мнщ бЫмш толыктыру ушш уймет кам жемей жаткан жок. Жыл сайын курс ашылады. Сол Курске барып, дурыс окыраи Gipeyi жок. Кеб! етфпс ауырдым дсп елге келгенше асырады. Елге кслгссш, бар OMipin елд! кыдырумен етюзедй Б1рсыпыра мугалшдердш онбай жургешнс екпшл 6ip себеп — еск! кежарастан арыла алмай келе жаткандыгы. Эл1 кунге ескнп кексейтш мугал!мдер жок емес. Кенес уюметШ, 378

кенес тусында !стелш жаткан 1‘стерд! шаншу керетшдер! де жок емес. Соны гстегенде, мынасы былай деп толык, далелмси керсетш берсе екен-ау! Ол жок. Кур. эшейш сокыр сез1м: «Паленше жек кередь солар б!рдемен1 бкве- тш шырар...» дегенд!к. Бул куйге тускен сон негып он- сын!.. Муратпмшн, 6ipi — мьша Нургали. Нурралиды сен бглмейтГи шыкарсын, мен жаксы бшем. Бул менin 6ipre окыраи жолдасым. Окып журген кезде екеудпз сырласу- н’ы ед!к: «тегш колымызра niin, елд! сонымызра ертш, оку жумысын дурвдетсск-ау!..» деп арман кылушы едж. Ол кезде муны iciey мумкш емес едк Енд! кснес тусында мумшндпс болып отыр. Кенес ук1мег] окушыларды мац- дайыиан сипап, барын болса, снбекнп елге тек, енбекпп елл! тап жолымен тэрбиеле!— деп отыр. Будан артык нс керск?! Окып журген кездеп арманнын ез! осы емес пе eai?.. Аманбай Нургалпдыц бетше карады. — Осы ед! рой! —деп Нурнали курсшдь — Ендеше, каз1ргще жол болсын! Алты айгы кыс 6ip кун дурыс бала окытпайсык. Жумарул мен Даубайдьщ жакына м!нш, арызын жазып, адвокаттык кылумен бо- льшсын... ©ткен жылры жер^ндеп icTereuiii анау. Сен маран экпелейтш де шыгарсын. BipaK., ез кшанды ескер- сен, екпелемессщ деймш, мен саран урыссам, icren жур­ ген ieiiie карап урсам... — Ой, сен ыулде катты кегли foh,— деп Жумаи лулдх. — Жок, айтсын! Айтатын жен! бар. Айып менде. Мен сокыр болFan екем. Мен адаскан екем. Кур ез|‘м адасып каиа коймай, елд! де, 03imc ерген жастарды да адастыра жазлаган екем... Катемд1 еши Kepin отырмын. Юм екеш'мд! енд! бшп отырмын... Жалрыз бугш рана емес, будан 6ip ай, eiri ай бурын сезе бастап ед1м... Bip nepimTe мен! езше баулыды. Меш'н ictMHin кисыктырыи бет!ме басты. Meed канатыныц асгына алып, тзрбиеле- мекып болды. Мен карыспадым. Енд: онын ycTine сендер келin мыканы айткан сон, мен бурынрыдан да бекем бел будым... Мен б!рдеме айтайын, нанасындар ма? — деп Нургали 6ipece Жуманра, 6ipece Аманбайга карады. — Айтып квр, нанайык. — Нанбасандар, бупннен бастап мен! бурынры Нур- гали емес, жана Нургали деп санандар! Нургали анадан жацадан туды, дендер!.. Мен анадан жанадан тугандай 379

болыгт отырмып... Бурын сендсрмен 6ipiKneceM, сендерд!ц icTepiiini багаламасам, енд1 бугшиен бастап кол устасып отырып ic icTeyre ант берем!...—дед1. Аманбай орныиан ушып турды. — Жаса, жаса Нургалн! Бэсе, сенен умтм осылай ед1 foh!...—ден аркасына какты... EciK ашылып, уйге 6ipey юргсндей болды. Бул —ДЬт да едй — Папа-ау, дала эдем1-ак, азырак далага шырьга, не­ ге бой квтермейавдер,—дед!. Нургалн успндеп ауыр жукл б!реу жулып алып тас- тагандай, бойы жендлш, квцш кетершп отыр едк EciK- тен KipreH Д'ичданы керген соц мулде тасып KCTri: — Meni баулыган першггешк KiM екегпн бшесшдер ме? —дед!. — Б!лем!з!—деп Жуман ку.жмареди — О KiM, о KiM?..—деп Амаибай б!луге ынтыкты. — Ол — MiHe!—деп Нургалн Дйлданы керсетп.—Ме- и! баулыган перните осы! Межк катемд! бет1ме басты. Маган жтабын, газет-журналын 6epin, окы деп кыстады... Осыныц квцш ушш оцыган сиякты ед!м, оки келе eaiM кемtain кетт!м. Узбей окитын болдым. Осыныц тйнмен Жуманга хат жазып, niKip алыстым, жен сурадым, акыл сурадым. Мен бул женде Д!лдага мыкты борыштымын!.. Жанадан салынган мектеп уй!. Улкен 6ip белые. Терт терезеН бар. Iuii толкай балалар отыратын парта. Терде, айиаласын гулмен оратаи Ленин cypeTi inyjii тур- Yii толкан адам: кемш'р-шал, кыз-цыркын калмастан ж-ипалран, и!л Tipecin огыр. Нургалн орныиан турып, колын столга Tipen, кепке карап сез сейлед!: — Були Октябрьдщ Tepri — улы мейрамымыз. Казак- стан YKiMeTiniii курылганыпа буг!н жет! жыл толып отыр... Алдымызда Октябрьд!ц онжылдык тойы болгалы тур. Оижылдык тойга тарту есебшде осы мектепт! саламыз деп биыл талап кылып едж. Жастардыц ж^ершц арка- сында, елдщ кемепшц аркасында MeKTe6iMi3Ai салып бптрш, Казакстанныц улы тойы кун! ашып отырмыз... Ужмет те б!р жагынан жэрдемдес!п, керетйздщ бэрш

тугендеп бердк Term aFain бердТ, мына парталарды 1с- Teni, оку сайманыи туп-тугел кы.пып жШерш отыр... Жалпы жастарра, Hri жумыска атсалыскан ел едбекии- лерше мектеп кекесМц атынан алрыс айтамын!..—дед!. Катар TieiAin турган жас улаидар «Жаса!» деп кол- ды урын ж'1берд!>.. Yii iiui гу-гу эцпмс. Сойлеп'ш екен деп 6ipeyaepi му- га.-пмге тапданып жатыр. Bipeynepi — муга.-пмнщ алты айгы жаз дамыл алмай, сл карасын кермеи, кыстауда жа­ ты». осы мсктепп 6iTipreiiiH антып жатыр. — Сабаз, жйчт скеи, ic кылып шыгарды!—деседь Ербосын орнынан турып: — Маган соз береаддср ме?—дедь — Сенлсш'з! Сез Ербосынга берьпдк — Mciiin айтайын дегешм — былтыр байымыз кеке- Tin: «Совегпн бергип капе, керсетшП» деп ед1. 0 3 i де калin отыр екен. CoFan керсетейш деп ед!м... Элеке, ке- р:п отырсыз ба? Советац 6epreHi Mine осы!..—дед» — Мен дегенде Ербосыииыд жыны бар шыгар дей- Шн,—деп, Элекец таярына суйенш, куб!рледь Ептеп кана Кыстаубай аксакал орныиаи козгалды: — Уа, журт, 6ip кезде жастардын iciHe наразы болып журд'ж. Дуние булщд'1, енд! жаксылык кермесшз —дс- Iсчд'1 де айттык... Былтыр осы мурал!м ауылра келгеиде, мен взiм удшп ед^м. ©3i бузылган, жастарды онан жа- ман бузады рой деп ejiM. Bip куш Алексейде жумысым болып, соган баргалы шыктым. Жолда мурал1ммеи, мына Жумагул мырза кездеси. Кедсйдщ одрэн кун! бар ма, шой-кант алатыи акша сурап алайыншы деп тура калып, Жумакулдыд жаньша бардым. Жумарул мырза акша бе- рудщ орнына, ®31‘мд1 арактыд бутылкасымен урып, олтЬ ре жаздады. Мен сонда осы мутал1мге жаман окпелеп ед!м. Муны адам болады деген жок ед1м... Мен кателсс- кен екем. Заман бузылран жок, тузелген екен. Тузелген задан MypafliMfli де тузедк Мугал1'м тузелген сод, елдщ жасын тузедк Жастарды e3ine eprri. Картаны койдырды- ImiM.aiKTi тыйды. Жастарды icKC yflpeTTi, адамшылыкка баулыды... Мына мектеб!лбз буг!ы салыиып 6iTin отыр. Салушы жастар рой, 6ipaK сол жастарды баулып, Hri жу- мысты 6iripin отырран — осы мугал1м. Меи 6yFan шьш ке- Цйпынен алрыс айтамын! 0ркен1д eccin, icin жем1сп бол- сын! деп батамды берем,— дед!. 381

Жастар жары бурьшгыдан бетер кол урып, мектетч басына кетердк Мектеп тойына арнап, балалар саунд ке- шш койды, эи салды. Такпак айтты... Мэжшске келген эйелдер 6ip едкейлеу отыр едь Эй- елдердт ортасына Дйда отырып, оларра эртурл1 нэрсеш айтып, тус'1нд!румен болды. Bip жастау келшшек сыбырлап: — Еркежан-ау, осы мугал1мгс ccni тиед1 дейд!, рас па?!—дедь — Тисе кайтед1?—деп ДЕчда кулдЕ — Жок, эшейш сураганым гой, тисе кайтсш, будан scirirriu ж ттЕак озар... Булардыи. сезш Кулбарша ecrin калды бшем, сурла- иып, каиын inline тартып алды. ДЕ-щага ала козЕмен ка- рап, атып ж^бергендей болып отырды. Ертендне сабак басталды. Yfi толган балаларды рет- теп отыргызып, сабагып 6epin Нуррали жан ушырьш, жу- ripin жур едЕ Есжтен ДЕтда Kipin келдЕ — Кайырлы болсын!— деп кулЕчаредЕ — Айтсын!..—дед1 Нуррали.—Эйда, кел жэрдемяес. Dipirin едбек ciHipeiiiK! Елд! арарту жумысыиа жан са- лып Kipiceflin!.. * 1927

лктллглн кцбш: — Мыпа Дуйсеибай салыц!—деп, ауылдын сырт жа- гында таягына суйенш турпан терт ккннщ 6ipeyi, кожыр бет, шокша сакалды Kiel таяпымен ауылдын алдыкпы жа- гыпа нускады. Катар тптлген ею уйдж арасынан eTin, сейлесш тур­ пан Kici.nepre карал, узын бойлы кара ж!пт келе жатыр. Денес! екгезердей. Ke3i аларып уясынан шыпып бара жаткаи тэр'.зди Жургенде денесш жиып, аягын пысык баспай, шарша- гаи атка усап салпактап келедй — Журжше карашы, напыз салдыц e3i,—деп, екший 6ipey, кожыр бетт1ц сез'ш TipiflTin койды. — He кыласын, осы куш кудайы 6epin жур: коммунис- терд!Н. алдапанына epin аузыаа келгешн оттайтын Kepi- иед!-, Ерканнык жасырпан малый айтып, шыпартып жат- кан осы 61'лем,—деп, кожыр бет Дуйсевбайдьщ iciHe на- разы к.зльш бид.'рш, Ерканпа жаны аши еойледк — Лпырмай, солай ма екен? — Солай болпанда кандай!.. Ерканнык мал саны тол- май копфискадан калып койнандай да жеш бар екен, осы Дуйсенбай сез шыпарып, полен жерде тыккан малы бар дсп арыз 6epinTi. — Лпырмай, мына ш:рюнде дш жок екен гой! — Баяиыдан 6epi Kici есюнде журумен келедь Му- ньщ Cyflipi шыгып окбай жургеш де содан пой,— деп, кожыр беттщ жанында турпан арык кара Kici, былайпы- ларпа жат энпме айткан сияктанып, ныпызданып, тама- пын кенеп койды. 383

— Ерканнып тыккан малый керсетсе, Дуйсенбайдын Ерканкан ала алмай жургеи кеп бар: Дуйсенбай Еркан- нын есшнде он жылдан артык журш енбек cinipfli. «Енил- лес кыламын, катын алып берем'ш» деп алдаусыратып, журш, акырында каскыр жегеп тайын Дуйсенбай урла- ды кьтлып пэле салып, уйшеп куып «ioeprcn жок па? Ер- каннын осынысы кудай суйерлж ic не eai? Ердщ еибепн кере бLae жеу деген окай емес. Дуйсенбайдыю адал ен­ бек. Дуйсенбай 6ipeyre малайлыкка журсе, itici жумысы екен деп алалан кергсн бенде емес. ©лген-т‘ф1лгешие ка- рамай !стейд1. Bip ез! ею Ж1’пгпн жумысыи аткарады. 0лin бара жатса киянатка бармайды...—деп шеткер!рек турган жас жМт кызарандап Дуйсенбайды коргай сей- лед:. — Бул куидеп жастар кудайды, аруакты аякка бас- ты рой. Дэм-туз дегенмен есептесу жок. тузына тышты деген осы да!— деп кара бужыр сурлапып, шырайьш ез- гертш, карсы сейлеген жас Ж1птке шшен к!ж!пген niini.4 Kepcerri... Ауыл ыгы-жыгы, сан-сапалак кешк! малдын жаб- дыгы.мен ауре болып жатыр. Мензреген сиыр, айкайлагаи дауыс, жылаган бала ауылды басына KOTepin, азан-казан кылып ж1берд1. Дуйсенбай орта жолда турып, epiCTCii кулап коле жаткан андагайлаган сиырларга аз-кем карал турды да, аяцдап, сейлесш турган юсшерд'щ жанына КОЛДД. Кожыр бет жаратпай Tepic карады. Тусынан ет|п ба­ ра жаткан ei<i eri3 тура калып суз1сш ед1, муйпздер! сыр- тылдап, туяктары ипнген жердщ топырагып буркыратты. — Мына арам каткырлардык, жер таба алмарандай. нлк осы жерге келш cy3icyiH карашы!—деп, ашуын содан алрысы келгендей болып, ак таякты ж1берт келш калды. Таяк ©пздщ мушзше THin шарт етш сынды. Шанырак му|пзд]' кара еп'з басын 6ipep булрап алып, ешрендсп, ба­ каны сыртылдап, алдыдры сиырларра барып косылды. Кожыр беттш ашумен таягын сындырып алганы —бы- лангылардын кулюсш келп’рд!. Дуйсенбай ыржиып тур- сфшенАскы, тнадяык-абуу,п—'ндтеодк!.алга тимей калган Foft, сошли ке- . . — таяктан сол токалдыц ез: кутылып журмеан, ‘Н.|С| коммунистке жазылран кершедй Кит етсе сол 'ш!ме ашамын деп баж ете калады бшем,— деп кожыр бегпн 384

жаиында тургап арык, кара Ж!пт бул жолы Дуйсснбаи- ларлыц жагына шыккандай niiuin керсстп. Сынгаи таягын алый кожыр бет кел-ii. — Е, Дуйеенбаа, калай, Ёрканныц тыккаи малый тугсидеи шыктын ба? — Тугслделмесе, сен тугендсп бсрсРЛи деп не eain,— дсп Дунсепбай wan ете калды. — Ойбан, кйргенслз ипркш, мен легенде зкыпыц бар ма? Шрдемс антсам. беттен ала тусссш... Тунсу кун! жиы- дыета «Лтка мшер, бузык!» деп журт кезшше абропым- ды Шфяпдай 6ip текши. Meiiiu саган жазган жер!м жок 1 ' ’Й. осы... -- Силен е. ftipey ii кекгн мукамяй жанына жур. Меи антсам Г.ркппмиц ни малым инттмм. Oran кнмпц s e ­ ll' ■\" ч л алы • Vp.ian 11,1к ■■ail Kniircin 6 ,|.ev iii.iu m h.ihmi.iii лен 385

Кржыр бет дэт тутып тура алмады. Сынран таягын колыиа устап томен карап уйше жеиелд!. Басвдлары да б1ртшдеп уйлерше тарасты. Жас ишт'т Дуйсенбаймен ка- тарласа Tycin: — Мен 6ip сойкан есггт!м,— дед!. — Йемене? — Еркан сандырындаты асыл буйымдарын осы Ер- жанга TbiFypa 6epin Ж1бершт1. Бул оны астыртын дайны- на жеиелтштн.. Дуйсенбай калша карап тура калды. Аз-кем ойланды да: — 0, бэ.чем-ай, тура тур, корсстерм!н!—деп.кожыр- 6erriK — Ержаннын. уй!не карап жудырыгын туйдн.. Ек! куниен кей!н Ержан усталып, кылмысы ыойнына койылып, ауданга айдалды... 1928

АЛГЛ1ПДЫ С'ЛГ.АК, — Эн коясыц ба?—деп Мшайдар басыя котерш ал- ДЫ,—жогт! гой... Орыксызга iciciiri неге куйд{реещ?1 — Мен б!рдеме айтсам, куйесщ де каласын-ау,—деп катыны Маржанкул, ашулы каркыиы басыла тусш, ку- -плжш свйледь Маржанкул бэсс:!деген сон Мшайдар да кенет кел- ге.ч ашуды ыдыратып, сурланган бетше аздап кан жупр- гендсй болып тж'.рейген квзш Маржанкулден аударды. Кшженс ундемей отырды да, ашуынын таркай бастага- пьш б'|лд\\рг1с1 келген адамдай: — Kici Т]'лЙ1е квп ересщ, сопыка ашуым келедк Бол* маса урыс шыгаратын осында не бар? Жалгыз мен бе, журттыц 6opi де барып жатыр,—дедк Соцри свзд! айткапда Мшайдардыц ашуы тугел тарап, калыпты куйшс келш еди Маржанкул осы калпын сез- гендей болып о да бурынгкдан жумсара тусш: — Журттыц бэр)'к1'ц де барып жатцаны рас-ау, оныц ушш ашуланбаймын гой... MeniK кытыгыма тиетйн — Сары шешейд!К уШне жнналатындарын; баска уй курып калгандай сокыц уйш алуын карасайшы?!. Осы бар гой, ойласам iuiiu от боп жанып кегель Сары шешей: «Кожа- лык esiuHiK эмецгер!м. Кожалык Tipi турганда кетнтн баскасына мойын бура койман» деп айтады дейдь.. Сен yiiiHC барган сон, eKi козш сеней айырмай карайды да отырады fo{(... Сонын уш!н куйем1н1—деп, Маржанкул жунж тут1п отырып, Мшайдарга шын сырын айтты. Мшайдар шынтактап жаткаи куй!, кенюлдеп кулдь Kerin TiciHen тш жылмандап шырып турды:

— Ит-'ау, кеше урысканда сакалын. сапсиып не бетш- мен барасыц, деген жоп па едщ? Енд1 бугш екшнп тур- Л1 рып улпртшсщ рой... — Оны айтканым да рас едк Кеше атам уйшен от алайын дсп барсам, б!рсыпыра KicLiep жиналып, сойлесш откр екен; ептеп кулагымды салсам, каукылдак уйшдеп каннам кулш: «Мшайдардыц иагыз опитым ксз1 Foft, Tici жана тусш жур» дейдн Соны еепгенде мулде куй'ш Kerin ед1м,—деп, Маржанкул бу жолы куле сонледн Маиагыдай смес, скеу-i де ашуларын тастап, жадырап сейлесуге айналды. Шаруашылыктарын да сез гып кой- ды: жаздай жумыска жеплген жалгыз атгыц ыкыршары айналып, жегуден калганын; жалгыз бузаука анырбас- тап алып сойган коныр токтынын, салмалык етйня 6ir кешн айтысты. Маржанкул—униын 6iTKeniH, шэйипк соиын бугш кагал салганын айтты. Мшайдар ертещие ка- лага бармакшы болды. — Окуынды кайтесш? — Ойбай-ау, сол бар екен-ау!.. Басе, кайтем?—деп Мшайдар Маржанкулге карады. — Сем калаFa барып келгенше, семin орныка мен оки турармын,— деп Маржанкул жымындады. — Сен! окытпайды foh. — Merc? — Эйслдерд1 болен окытатын коршедн — Эйел деп белектсй беретшдер1 neci екен? Bipre опыта берсе б1рдемссш жей ме енем1з? Эл! кунп кем!ту- лер1 калмайды,—деп Маржанкул назаланрандай болыи сейледк Мшайдар тары кенюлдеп кулдк — «Свобода» сане туст! ме? «Свободанын» да орны бар шыгар, шырагым, «свобода» болганда ойелдер бетн мсн кете берсш демейтш шыгар. — Бет1мен кетксн Heci? Одыганда, белмен кете ме екен—? ОBнisдаейркбеоклшсза!, сенin де окымауын. керек кой. — Энелдш жэзыры не екен? — Эйелд1Н жазыгы — эйелдшь Эйелд! кудай о басын- ддыа кк.е..м жараткан. Еркекпен б1рдей болам деу — адаскан- _ Кон, шырагым, муны 03 ойыцмен айтып отырсын- еЪдынлтеысшргдые сбаайрлмауаг?а келетш коз!лд|рпт «торе» не айтып

— Нс айтып ед!? — Эмел де еркекпен тек адам, деген; эйелдер жу-< мысты еркекпен бiрдей icTecin, деген. — Жумысты б!рден ютеу ме... Жазды куш мен бел оракпеп шоп шапканда. мешк шапканымды тырмамен жнып улг!ре алмайтынынды 6we»iiciK? — Kymiiwi айтып мактанбай-ак койшы, еркектердщ кушт'| екснш б!лем1з... Topeiiiu оидагы айтканы — еркек- термен 6ipre эйелдер де ауылнай болып баскара алады, дегеи. — Бэрекелде, ауылнай болсавдар, киратарсывдар. — Heel бар, жаман НеЫпбай курлы icrefl алмас дей- cin бе? Аузынан co3i Tycin, былжырап жургенше карамай, о да ауылнай болып жур гон... — Жарайды алдагы сайлауда ceHi ауылнай коямын. Эз!р|'не, тур, шай койшы,—деп Мшамдар, кершп барып уйдщ керегесше басын пред!. Маржапкул, тутга отырган жун|'н жинап, казанпештщ алдына барды. Козга квмш койган шокты шыпшамен ка- зып, жинатып шыгарып, тамызык салып ургштеп жан- дырды. Урудщ ект'нше шыдамаган майда кул буркырап, уйдщ тобес!не кетер!лд!. Мшайдар жаткан куй! терезеге кол созып, кек тысты 6ip к'1тапты колына алды. Бул—«Bipiiimi оку куралы» ед!. Сауатсыздарды опыту уш!н ауданнан мугал!м кел!п, мектепт1 осы ауылдан ашкан. Хат танымайтындар жазыл- ганда, соныц 6ipi болып М!найдар да юрген. Жасы 34 те. Куре TiciHin eKeyi катарынан Tycin, свйлегенде т!л! жылмаидап, Kepinin турады. Мшайдар окуга жазылганда замай курбылары калжындап: — Нагыз окитын кезгц, Ticin жана Tycin жур гой,— деп тэлкектеп едь Мшайдар олардыд тэлкегш елеген жок. Маржапкул- д!ц карсылыгын да жойып келсд!. Оныц eci-дсрт! хат та­ ну, КОЛ КОЯ б|'лу. — Кдитейш обалым экеме болсын! Жасымда окыткан болса, журт катарлы мен де кагаз окып отырар ед!м!— деп талай арман кылганы бар-ды... Мшайдар штаптын 6ipiHmi бет!н ашып ж!бер!п, саба- гына коз салды. Бадырайып тургаа apinTep. Карасып же- ке-жске таииды. BipaK, косып оку жагына шала. Эйтсе де, азаптанып, б!р!ннп бетте жазылганды cypiHin-кабынып окып шыгуга жараган еда. К!тапты колына алысымен бас- 389

тап тары Kipicri. Алдымен жеке эр1птерд! айналдырды. «Аз» дсген сезд1 коеып, дауысын созып айта бергенде, казанпештщ алдында отырган Маржанкул жалт карал: — Неш айтасын, отка салган таыызыгым ба?—дел сдь — ©й, куРып кал!—деп, жымындап, Айнайдар аунап тусш жатты... ...Мшайдардьщ кундег! эдет1— кеиш шэйд1 imin бол- ран сон кэк к1тапты долга алады. Шамкьщ жарыркна то­ не Tycin кырыидап жатып окуга KipiceAi. Окуды бастага- нына сю айдан асып кеткен. Эрптпц бэр!н де таниды. Bi- рак, бадырайтып ipi жазРан жазу болмаса, жыбыркай жазган жазуды айыра алмай, малтырып калады... Маржанкул шыиыаяк, самауырды жинап болып, кун- деп калпымен Мшайдардын, жанына келдк М1пайдар Ki- таптык ycriHe кагазын салып, вткен вМ1'ршде курек устау- мен секиген колын калам устаура epiKcie кешйр:п, баданадан ры л шимайды салып жатыр едй — Муныц не? Тары да оз атын. ба жазып жатканык? — Бул «Мшайдар Досакаев» деген сез болады,—дел Мшайдар жымыц erri. — Атамнын аты кайсы? — Мымау TOMCHrici... Маржанкул ущлш карап отырды да: — Meiiiu атымды жазшы, кандай болады екеи, кере- йш,—дедк Мшайдар арбаидатып Маржанкулдщ атын жазды. «Маржанкул» деген жалрыз ауыз сез кагазынын 61'рсьшьтра бетш алып Kerri. — Каламквды скелий, мен жаза алар ма екем,—дсп Маржанкул Мшайдардьщ колынан каламды алды. М'шай- дармеи катарласа стбетшсн жатып, оз атын жазып кер- мекпй болды. — ©й, «М» nil; шокпарын тын улкен рып ж1бердш- — Коншы, ceniici дс сондай гой,— деп кызарандап, Маржанкул•мойиына алмады. Катарласа жаткан соц 6ipiHin 6eTi 6ipiHe тид1. MiHaii- дар демш жакыидата Tycin, Маржанкулдщ бетшен суйin алды. — Э,1е, бул, енд! суйтедК. Б1рдеме icTen жатканда ай- нжаылмдыынрмдаадйы-а.к. койсан кайтед! екен?!— деп Маржанкул

...Туннщ e.aayip уакыты еткен. Ауылдыи 6spi де шам- дарын сецщрш, калыц уйкыга Kipin жатыр. Жалрыз-ак Мшайдардын, yitiniu шамы сенген жок: Маржанкул екеуч кек Khan пен карындашты кезек устап, 6ip spin болса да таиыганша кумар болып жатыр. Кек ютаптын, iummeri баданадай opimep казак елшш каранры тукшршен оку- шы тапканына мэз болып, жымындап кулш турран се- к!лд1...

ЕСТЕПЛЕР /1>1р мугалШШц ескерткШш'н соцгы жылтсынан алынды) «Лпырмай, Бакыттын зереп-ай, улкен адамнан бетср, б1рдеме айтсац, цаз!р сагатында icTen улпредк ©з'шен са- бактас Нуркапдардык маубастанып отырганы. Бныл езш каладагы мектепке Kipri3in ж1беру керек ед1, океЫ де 6ip байгус, мал карайтын адам жок. деп осы балаиы текке байлап отыр... Кеше Акат, Нуркан, Сапар — ушеуше жазу жазып келпщер, деп тапсырдым, Акаткд мсктетй суреттеп жаз, деп ед1м. Буг'ш жазып экелштк Мектепт! былай деп су- perrcii/ii: «...Элекем уМнщ ауыз yiii. Тар гана белме. Exi cciic бар, 6ipeyi тер уйге шред1 де Gipeyi тыска шы- гады. Тыска шыгатын есж кабше шала жабылатын- дыктан, астынгы жагы cipece кырауланып, санылау- ыиан Kipren жел уйдщ iiuiH азыпатып тур... Тер уйге шыгатын есжке таяу узыншалау пеш, оган таяу ка­ зак. пеш. Пештщ алды кокырсыган кул, тезек кулге тыгып цойган кара куман шылапшын-шелек ыбыр- сып жатыр... Мунын бэр! Алтынайдын салактыгы- ныц Kecipi. Белмеде жалгыз-ак терезе бар, Ke3i тертеу, онын Rip жарымы сыныц Калпетшен сыниан кезге тактай шсгелегсн де, шала сынган терезешд TeciriHe курым Kiii3, ecKi шуберсктерд1 тыгып койган... Терезеге жап- сыруга женд1 порее таба алмай ма екен? Эй, Алты- иай, оцбайсын гой... Декгслск столды коршалай отыра калганымызда, мешн орным ылри nemTin ауыз ж агы болады. Маган аркасын сумей Алтынай отырады. Эй KonipAiH сала-, 392

i-a-afi, пештсп куман алса да, нан кеметш табаны пешке салса да, кулд1 буркыратып аспанга шыгарып жатканы... ©зшщ булда.рт жатканымен жумысы да жок. Кейде табага колын басып алса, «Кагъшгыр, эрмап отыршы, молда болып мешк жаназамды шы- гармай-ак кой...» дсп MCHi туйт-туйш калады...» Mine, Акаттьщ жазуы. Бул улкен адамдардкц колы- пап да снрек шыгатын жазу. Б1здщ Талкайын болыеында жг.ырмадан аса мугал!м бар, соныц Ke6i мектебш нак мыиадай суреттеп жазу тугш, мэл!мдеме де жаза алмай- ды. Вылтыр, окытушылар съезше барранымызда, бо- лустан ак.ша алу ушш мэл1мдеме жазу керек болранда, Куспак деген му?ал!н1\\пз сол молшдеыеш ез! жаза ал- май, бэтен 6ipeyre жаздырып, соиы Kemipin жазып апар- Ел балаларинын шпнде зеректер! бар. Жетектеп ж1- берсек каз]‘р жанып кетешн деп тур. Bipait. кебппц же- TCKUiiCi кашар шыгар. Сол, Куспандар, бала окытып не жарытады дейс1ц... Элскен бай, элп'дс, кабагын тукситш кел!п, мектеп yiiiiie телейтш акшанды бугшнен калдырмай теле,—деп зыгыр erin icerri. Мектеп кенесше жолырып б1рдеме бер- ri36ece болмас. Кайырсыз ит кой, малый менгере алмай отырып... осы ауыз уГпн пэтерге ж1берген акшага карал огыр ма екен? Байдак бетер Алтыиай мазаны алды, пэтер- а ш телеябегегпн ccTice, кулд1 буркыратып, «кагыпкыр- лап!» балаларга сабак окытпайды... Koii, мектеп кенесшщ анасына жолырып, бул кошрге акша тауып берпзейш...» 10 март. . «...Ерекен уйгне барып ед1'м. Эйсл1 де, ез!де жакы жок адамдар рой. Жогары шык деп жалбандап калды. Ере- ксц ершбейтш адам рой, бар oMipi тшпгмен еткен шыг-ар. Yftine неше барсам да, былрарыиын кикымын кокырсы- тып, Ерекен былгары Tirin отырады, энел|' тарамыс ecin отырады. ©3 i — cinipi шыккан кедей, уйшн iшiнде Ып алар персе жок. Гершщ алдында жаткан 6ip-ei:i тулакты коресш. Балалары парны жаркырап, жаланаш жур... ©ткен o.Mipiiie TiriH тжкенде, байып мал жинамаранмен, тым болмаса, юпм-кешегш бут1ндеп алуына болмады ма сксн? Олай болура жен1 жок: Ерекен квндлшек, кайырым- звз

шыл. «Мыианы Tirin бере койынызшы» деп 6ipey б1рдене- ni экел\\п берсе, ез! Т1гед\\ де, катынына тарамыс еспредК Акы алу кырында да жок. Ет асып гаакырса, шэй кай- натып май берсе, сорэн канарат кылады. Б!рак, эйелпнк иаразы болып: — Байдыц TiriniH Tirin не кереп бар, тым болмаса алда разы болсын да демейдг, жаз уГпне барсан, 6ip аяк саумалын да дурыстап бермейдь..—деп Ерекешй 6ypin жаткан устшен талай шыкканым бар. Шынында да бай- дын yfii бар TiriHiH ocuFan тшюзш алып, сокыр тиын акша бере (Нлмейд! екен. Мен: — Бай бермесе, сот аркылы алуга да болады,—дсп жетелеп Kepin ем. — Ада.мнын Сергеи! не болар дейсш, алданык e3i бер- ciu,—деп Ерекен ынгай бермедк.. BipaK, afteni онысын костамай: — Эне, сейтеди—деп буртапдады. Ер!ккендердш жумыс icren жаткан адамнын жанына жиналып, энпме согатын эдет1 гой, Ерекекшн жаны терт- бес адамнан кур болмайды. Мен барсам, Ълар, бурын- Fbi энлмелерш тастай 6epin, мет колга алады. Тышкап- бай куландырып: — Баланды таратып, К0н!л1нд1‘ 6ip дсмдедт бе, мура- Л1М. Байдыц уйшеп биыл кашып куты.прандай болдын6i- лем,—дедк Байдыц yfii деп отырраны, меш'н. балалар окытатын yftiM FOft. Mcni корсе, мсктепт! экпмелеу— уйренплкп эдеггер:. Тагы мекгепке тустй — Жаз шыкса, мектеп салу керек деп кыстай каксап еднщор. Жаз, Mine шыкты: епд:, уоделер|Нд1 орындап- дар,—дсп, мен Тышкаибайды такымдай сейлед!м. — Ау, шынында да, осы мектеп жумысын колга алу керек е.д1, ас уйш жалдап берш, Эл1мбайдын кыстай ма- замызды алганы естсн кетерлiк болган жок кой... Осыны аукым кылмп колга алсак кайтер едП—деп, Тышканбай ойланкандай болып ед). — Аукым кылеа, салмайтын neci бар. Вэйларды би­ лли шьтгарып койранда да. осы ауылда жиырма уйден аса ксдей бар екеп... Бала-шага болса бар. Б:р куп! бас косып жиналса, бурк-саркьш шырарады да тастайды,—деп Ра- кы.мет костады. Отыргандардыц 6opi де костай кетериле свйледк

— Мектептщ керегееш калап шыксацдар, твбесш ё31М жабь-сып берер ед1М,—деп Ерекек кушырланып тарткан- да, тарамысы узiлin Kerri. — Эие, сейтедх—деп ойел!, тарамысты узгенш шам керд!. Жиырма уй кедейдщ ет! TipLnepl осылар. Булар шын аукы.м кылса, мектептщ салынып калуы да мумкш. Эл­ ле болса да Гышкапбайды айналдырып керешкцп. ©зш бныл газетке yfiip кылып, «Ауыл тш » газели oxyfa эдет- тенд|'рд1м. Мектептщ KepeKTiri, ук!меттщ беретш квмегш айтып баулиын... Балалар тарады, деп безмен кету' — ауыл мугал!мше тш'с емес. Б1здш кай керепм1з желеш тур. Элден келгенше упттейш. Келер оку жылына шейin KOMTiieri толтырудык камын жей беру керек кой. Бапдын уйше ауылнай келд1 деп едц не жацалыгы бар екеи, барып бктешнип.» 20 апрель. «...Апырмай, осы ауылнай-ак KefiiTin болды ау!.. Га­ з е т ^ 6ip дурыс бергеи емес. Bip HOMepi кслсе, 6ip но­ мер! келмейдк Кейде буки елд!п газетш, байлауын буз- бастан, маган 6epin ж:.беред!. Мына буманын шппде Ki.MHiH газет! жок дейсщ. Енд: осыны necine тапсырам деп мен сорлаймын... «Тиыллер шынды жазу керек» деп мына 6ip иомерге узыннан-узак макала жазыпты. Баска тйншш бйшеймш, мен ©з:м етfpfrc жазбаймын. BipaK, жазганымнан эл! 6ip кортынды кергешм жок: былтыр Ракы.чжаниыц малайын сабан, акьгсын бермей куып шккканын жаздым; Кек бас- тардын. бнл1'к 1степ, жес!р катыинын малый талап алганын жаздым; Медеубайдыд 14 жасар кызын, кырык жетшщ малый алып, узатып ж!бсргсш'н жаздым... Соныц эл: 6i- peyinix аягы жерге тпген жок. Медеубайдан болысткк милиция кел!П жауап алып Kerri деп ед], оныц не болгаиы да белгюз... Жазган хабары аяксыз кете берсе, тыкпшш «ire-pi кум болмакшы Fofi...» «...Бугш Байсалбай мугалгмнен хат а.пдым. Хатында Асылбект! мактайды: «...Жацадан мектеп саламын деп 395

план курып жатыр...» дейд1. Асылбек мектеп салам десе. колынан келмейд'1 емес. Елге тнпн де алдырады. Толып жаткан кедейлсрд! жумылдырып ж!берсе, салып болуын- да сез жок... BipaK, сене алмаймын. Байсалбай да 6ip су- дыр, оныц устше Асылбек те сонгы кезде «кур планга» айналып neTTi бЬтем. Баягы каркыны болса, енд1п 6ipia- лай иэрсе icTen тастайтын peTi бар едк Былтыр: «Елге врнек болгаидай erin кооператив ашам; Талкайык елнпн не керепн кооператив аркылы орыядап турам...» деп кулшьшып icira KipicKen соц, азгаиа еибек акымыздаи жырып 6epin муше болкп Kipin ек. Ондагы ойымыз —сокык дукешнеп нарсе алып карык болады екем'13 дегеидш емес, елге кооператив ориасын, коопера­ т и в у пайдасын ел кореш дегеидш ед1... Сол коопера­ т и в у осы куш не болганыи да бкямеймш, елге керект! icTi 6ip бастамау керек, егер бастаса, соны улпртш, пай- далы екен1и ел шаруаларыиыд кэзше слестеткеи жон гой, эйтпесе, пайдалы дегеп жумыстардын аяры суйылып, ел кезше ойыншык болып кершщ, ел оиан кайтып жуы- майгын болады... Будан жаман нэрсе жок. Тегшда Асылбек мектебш салып жатыр Foil, екшш! жарынан ана кооператив!» де аякка бастыруы керек. Осыны айтарсын деп Байсалбайра хат жазып ж1берд1м...» 20 май. «...Були ©те куанышты болып отырмын. Мектеп салу жумысы макан кур кпял сияктанып квршуш! едк Ен;о княлдан ш ы ры п, icne айналгялы тур. Мана ТышкапбаЭ шакыртты дегенге барсам, ауылдыц б!рсыпыра адамдары жшгалгаи екеп. — Мугал1м, cyfiinini бер, мектеп салуга KipiceiliK деп жатырмыз,—дедк ^ McKrenTi калай салуды кецеепк. Гярсьтпырасы жумьг сы аз болады деп кастеи салуды колайлап еш\\ KenniLairi- м!з KipniujTen салуды колаиладык. Ауылда жумыска жа- райтын жиырма шакты бозбала бар. Бэр5 бас косит жу- мылса, 3—4 Kyiinin шпиле мектеп утке жетегш Kipninrri куйып улпртш турган рой. Игшкке хтелетш жумыс бол- Fan сон, жеидеп ic.Tcreiire не жетс!н. Мен тусшд1р!П.пйт- кан соц бозбала жагы муны Topic демедЕ Жумыстыц басыкасында болып, мектеп салу жумысын

баскару ушш Тышканбайды сайладык- Маган бол деутш- лер де болып ед1, мен в31МТышканбайды демдед!м. ©йт- кеш — Тышканбайдыд мшдетше жуктслсе, ic болып шы- гуы шекс'1з. B ip Kipicce, аяктап шыгуга жарайтын жшт. Меи баскарушылыкка сайлаибасам да, кол кусырып ка* ран отырмаймьш гой. Биыл демалысты таетап, осыны ic кылудын соцына тусермш. Амандык болса, кыекы окуга мектеп уйш дайьшдап алсак, одан куаныш не бар!.. Мектептщ тебесше, есш-терезесше керекп агашты са- тып алу ушш акта жямак болдык» Мен 6ip айьшпыд акшасын тугел берем дед!м. Ерекец бншара 6ip орыска еп'к Tirin 6epin 3 сом алмакшн екен, сол акшамды берейш дед!. Кайтс!Н, элМя келгеп! сол гой... Ертек Kipnim басуга KipiceMi3. Бозбалаларды кен!л- денгиру ушш ез!м де 6ipre icTecneKiiiH. Демалыс. уакытта- рында газет, ш'тап, елок окып кеш'лдерш кетерейш...» 30 май. «...Ауылнай келш, бел!С туралы жиылыс ашып жатыр деген сон, мен де бардым. Сырымнын уйiniы сыртында жнылып отыр екен. 20—30-дай адам. Оныц тен жартысы- нан Ko6i осы ауылдык1. Ауылнай кол астында он ауыл бар. Ауыл басына бес адамнан келгенде де 50—60 адам болу керек кой. Шолаксай, Кдрыкбол ауылынан 6ip адам жок. Ауылнай кол астынын жиылысы болган соц елдщ тепе колу! керек емес пе? Былтыр сайлауды да ек1-уш ауылдыц адамымен ©тшзш едк.. Осыныц бэр! ауылнай- дын жалкаулыгынан, ic бышегеящ'гшен, кеп жумысыиа елд1 баулымаганынан гой деймш... Жиылысты ©тю'зуге ауылнай келштй Жанында бс- еншшян мугал1М1 бар. «Бар eMipiH даумен етю'зед!', бала окытумен жумысы жок» деп елдщ всектейтш мурал1М1 осы. 0ткен кыстыгуш де болыстын 6ip жумысымен осы мутал(м ел аралап та жур ед1... Жпылыстын 1'шшде б1рсыпыра байлар да, жуандар да бар. Б0Л1'с жумысына булардык канша катысы барын бшмеймш?! Жиылысты ауылнай ашты. Жиылысты баскарушы- ларды сайлаумен жумысы да жок: — Шабындык жер белшбекоп екен, сол туралы мына Kici lyciiuipin ©тед!,—деп кул1маредь 397

Here KyfliMcipereHlH б!ле алмадым. Болыстан келген мугал^м, «терелшке» кумартып жур- ген адам рой, «папке»-сымагы бар екен, соны ашып, б:р- деме !здеп жаткан сияклы ед1, шага тарайтын тарак 1здеп жатыр екен... Баяндамасы мынау болды: «...BisfliH болыска каладан ек!л келдь Казак жи!- Ti. ©3i ете катан. Муидай катан адамды кермед1м деп болыс жылап отыр... Сол келген адам осы 6ip айдын йшн- де болыс кол астындагы елдщ жерш белin беремш дейдк.. CoFan жерд1'н есебш тырыз алып кел, деп меш осы ауылра ж!берд1... CoFan жерд1н ece6in алып берулерт керек...» ©юл мугал!М1пн не айтып туррааына тушне алмай журт ацмрайды да калды. Бул ауылдыц жер1нде каладан келген казак ж'.гтшн. не жумысы бар? Жердт саньш алып тагы 6ip салык салайын деп жур ме? Элде, баска 6ip кереп бар ма? — Канеки, жерлерЫзд! айтыныздар, жазайык,—деп ауылнай ала бокшасын аша бастады. — Шырарым-ау, тусшд1'рсеЙ1ш, аты-жен! бар ма? Бег алды кула туз жердщ Hecin жаздырайык,—деп Тышкан- бай KeiiieriK бшдйрдй — Не тусшдЗру керек. Жеpiщи жаздырасын, соисын комиссия келш бэлш бередй—дед1 ауылнай. — Олай гана емес шыгар, мен газеттен оцыган сняк- ты ед!м... Мунын б1рталай мэш болса керек едй—деп Тышканбай маран карады. — Газет-мэзетпий бимеймш, мен болыстын айтка- нын 1стеймш,— деп ауылнай туксидь Ауылнайга, жиылысты еттзе келген мугал1мге кара- ганда, бол!с туралы Тышкапбайдын б^рталай тус!н5г1 бар екен. Б!рак ашып айтуга тин кыскалык кылды. Кешд! дceы3кinтаонтымраггааннмкеанрасдоыны. тмймен айтып бере алмады. Сои- Мен ауылнайга усыныс кылдым: — Баяндамаларыцыз тым кыска болды. Журт еш- нэрсе угьша алмай отыр. Балга жумысы онай жумыс емес. Ук|мет бол!сл шыгарганда, осы бел!с аркылы елде- п жер ТСЦС13Д1ПН б т р г е л ! отыр. ©ткен oMipine 6ai\"rFa тел- мфумен келген хедейлерге сыбаралы жер алып берге.-ii отыр... Бул женде кедейлерге толык Tycinic беру керек. Асыкханнан сшиэрсе опбейд1,—деп ем, ауылнай канын 1шше тартып-ак алды:

— Не 1стейт!н1мд1 мен ез1м б!лем, ешюмшц акылыныц кереп жок!..—дед‘|. Мундай да жынды болады екен?1 Жиылыс erri, жер шегш ашатыи комисоия сайлады бйпем. Комиссиясына сайлангандардын, Ke6i пысыцтар. 1ш»1де Ракымберд1 де бар. Ракымберд! байдын 6ipi. Бул комнссиядан ешнэрсе де шыкпайды... Жиылыстын налай еткеш'ц, ондагы болFan кеминлштерд! айтып, болыстык еюлге хат жазып отырмын...» 10 июнь. «...Шац-шуц болып жаткан немене десем, Доспол мен Kactu тебелесш жатыр екен, жупрш мен де бардым. Тышканбай да келд!... Доспол таяк жеп калыпты. Бетше тускен дак бар... Тебелсстерпйц жайын сурадык: Досполдыц насыбай тостаганы бар екен. Соны Касен насыбай угуге алдырса, баласы ойнал журт, балтамен шауып, жарып тастапты. Досполдыц катаны керш, Касеншц баласын 6ip-eni са- лып калып, насыбай тостаганды алган екен: «Сен мешц балама неге кол катасыц?» деп Касен Досполдыц каты- нын боктапты... Оны Kepin Доспол тебелесшть.. — Bi3re iСтейнHi ылгн жоб:р... Бныл Шырайлымнын куйеу:' келгенде де, б!зд! араластырман, бар мушесш 03i алган,— деп Досполдыц катыны шаптыкты. Доспол мен Касен тумалас. Насыбай тостаранра бола тебелеспесе кайтед!?.. BipaK, осыида жасырын сыр бар. Шреуд]' б1реуге утылап салып, дау тугызбаса, Hypneftic пысыктыц ш к ет ас бола ма?.. Доспол ауылнайга кегп деп ecirmi. Kacenniu устнюн арыз бермекнп шынар. Нэрпешстщ жолы болды: арыз жазып берем деп 6ip сорэды, арызыкды срындатам деп ею' согады... Bip тиынра турмайтыя насыбай тоетагаи ушш Досполдыц 6ip-eKi карасыныц шырын болуыпда сез жок. Пысыктардыц олжаны калай табатынын осыдан керугв болады. — Ай, ел ацкау-ау!..» 20 шонь. 399

«Моктептщ тебесш жаптырып жатырмын. Агаш кссу- ге ара керек болгаи сои, Жантактыц арасьш сурайын деп нуылдыц сыртьшеи Kerin бара жатыр ед1м, арбанын ту- бшде Алтынкул сиыр сауып отыр екен. MeHi керсе елец- дейт!н одет! Foii, жумысын койып карай калды... Ундемей кетсек, елемегеи адам сняктанасыц. Тусынак жакы- нырак оте бер!п: — Сауар кобейсш!—дедш. — Кобеймей-ак койсын, Тынымбайдыц тлеуш т!лей алмаспык,— дед>'. — Е, nerei1 Элде бэйбйде урсып па e;ii? — Bi3re klm урыспас дейсш, соныд уипн жаралгак адамбыз рой,— деп курсшдп Алтынкул жас, биыл 20-да; ещ бет! алмадай. Сезге кандай шебер... Кедейд1н кызы рой. OKeci мал ушш Ты- иымбайга тодалды.ча 6epin отыр. Жылаеанда жас орны- на K03ineH кап тамады, «©з тенше косылган адамныч арманы бар ма екен?!»—деп жылайды... MaFan Тыиым- байдаи айыр дейдп Айырады деп сенед1 де... Менде де жындылык бар Foii. Тынымбайдан айырып аламын деп уо'де 6epinnin. Алмастик. адам емес. Мепуэдемд! жутпай- мын рой, 6ipaK, peTi келмес дейм!н. Мына мектепт! салды- рыпжатырмын. Окытып, ез колымчан тэрбиелеп журген каншзма балаларым бар, оларды калай тастап кетпек- пш? Катын алам деи, окыту жумысыпа кемшийк келт:- pyiMiiiH жен! болар ма екен?! Бул ауылда турганда, уйме-уй отырып тары ала алмаймын. Оны гстемесем, былтырры Жанбайшылаймын. Жанбай, бала окытып тур- ран ауылындагы б1реуд1ц катынын айырып альш, со- ныч Kecipinen акырыида, сол ауылдып мектеб1 жабылып Эй, сорлы Алтыикул-ай, eKi коз!ц жэуд!реп маран ыи- тыгасыч да журесщ Fort!..» 2 5 июнь. «К!лен кедей боп жумыс бастагаи екен кнрятыи тастаганьш коре калдык!—деп 6ia моктеп салуга Kipic- кенде байлар, аткамшер пысыцтар кулген болатьик Жумысымыз шьшында да кызык-ау. Бурынды-сонды «ел агасына» акылдаспай бул ел жумыс icren корген ДСЙС1Н бе. Осы жумыстарымен карашунаккедейлер1езш

сыртвд танытгы. ¥йымшылдырын керш сырт тан калдьь ыМее.кIтcсTбw1iмyвiдд!не; ез1 тан калардык: кек, жарык —уш бЗл­ шебер. «Балаларымыздьщ шуггын yfii гой, будан neMisAi аяймыз!»—деп, Тышканбайдын эйел! Ай- шакул букш ауылдын жас эйелдерш жинап sci6spin, он кундей сылады. Bip сылаганда уш кайтара сылады. Сыр­ та ап-пац, кунмеи шагылысады. ©ткен-кеткен episci3 oip бурылып карайды... Осы мектептт салыпыг: бЬкеншэ куангаидыгым сокдай, уйде дуркс отырып, та.ча?ыыды да ime алмаймын, мектепке баргым келед! до турады. Kipin барсам, квш'л!м шайдай ашылып. тасып котом. Ер!к- с,!з он шыркаймын... Эн демекш!, иектсп тойына ариап сауык; KOmin эз:.рлеу керек-ау. Балалардын колы босасы- меп соган Kipiceftimni... Мугал1мге арнаган юшкене бвлмен1з жап-жарык, ай- иадан жалтырайды. Жана Kipin, терезескч-н алдына оты­ рып ем, карсыдагы Эяг'мбайдыц yfli кедне туст!: мыкы- райып албастыдай кгегш жаткан Typi анау. Б!ркезде «менен асары жок»—дептеин керш, бугал ауылдын тэ- бесшенкарагандай болып турраи шырар-ау, еидк мынау: жерге ciHi’n, козден таса болганша асытып турган сиякты. «031цнеи зорлар шыкеа, ею коз!н совда шырар»—дегеп осы. Соцры ез'.рде Эл!мбайдыц курсшуда кебейткен! осы- дан гой...»

80KIPJKAH ИОЛДА Калдыбайды жанына ерTin Зэк!ржан молда Тврттебе Твргтвбе ел1 бай, мешггп ел. Тврттебе елше Зэюржан молда жыл сайыи барады. Елд-i басыиан аярыиа кыдыра- ды, кайыр-садакасын алады. Bipep ай журш оралганда, калыннан алган малдай шубыртып 30— 40 караиы айдап кайтады. Калдыбай Зэюржан молданын «муршт» есебшдеп адам. 1£кеуiиiи жасы катар — сыры 6ipre, 6ipinin ымын 6ipi табады. Жайшылыкта —ел кезшен оаашада —екеу! эзкчдссш те алады, боктасып урсысып та алады. BipaK тым шиелешп кетпейд!, урыс арасы асеказ болады. Ел квзшде калыптары Eidmiii турлк сэлдеш катер- лай орап, ак, сырмакты шапанды желен салып, кезд1 жу- мып, мулгш Заюржан отырады. Зэюржанныд касы мен кабарьша карал, айтканын аяк ушымен журш орывдап Калдыбай журед!. — Таксыр, намаз уакыты болды, дэрет алмайсыз ба?— дсп Калдыбай куманга жуп'ред'. Жайкамазын жайып, тоспнрып колыпа устатады. Зок!ржан молда зшдешп, жайпамаздьщ устшде шарт жугшш отырцп, кара кггапты яш!»п куб!рлеп окиды. — По, алла!—деп кояды ол окта-саида. кстеЗдэ!ю...'ржаниыц дауысы шыкканда, Калдыбай селк erin Терттобе ел! Зэюржанды да сыйлайды, Калдыбайды да сыйлайды. — Жастыгына карамай кудай жолына шыц бердтген адам,—дсп Зэюржанды мактайды. 402

— Ак уеНнен караны танымаса да, адамыа тауып жолдас болтан,—деп, Калдыбайды мактайды. Зою'ржан мслда Keaiirri дсп ccitce, Терггобе елппн шалдары, шуйдел! жуандары лек-лепмен шубырады. Зэ- к1ржа1шыц жанына ёред!. Зэш'ржанды кыдыртып, сонын курмет!нде журедь Зэшржан шаригат согады: жумак-тамукты жыр кы- лып ©тедВ пайгамбарлардын тарихыи айтады, пайнам- барлардын хадисш окиды. — 'Ой, жарыктык-ап!—деп Калдыбай кэтер:п кояды. Журт ынтасы одаи жамаи куриды. 9 cipece «заман акыр» туралы соз козгалранда, шалдар мулде елж1реп, кемшр- лердщ жылап алатыидары да болады. — Тандыр, осы садаканыц cenTiri кандай? —дейд! Калдыбай. — Садака ауыртяалыкты кетередк жумакка жол ашады, «такда макшар» куншде тебене устайтын келец- кец болады... — Бай-бай, кудай тараланын 03i де элд!-ау!— деп тындаушылардыц 6ipeyi костап кояды. Терттобе елшен кайтканда, елше жакындаган сайын Зэюржан мен Калдыбай жол бойы керюумен болады, — Мына шабдар байталды мои алам!—дейд1 Кал­ дыбай. — Жок, уйтт акымак болма, бул мал маран беркчген; мен батамды 6epin, алрам тавдамасын 03iM,—деп Зэюр- ясан молданыц узын тумсыгы кусырыла туседк Калдыбай муртын тшрентш, кезш кылиландырап, Зэ- юржанныц бетше карайды: — Осы соз1'нд1 кой, Зок1‘ржан! — Неге? — Кит етсе, батанды айтасын. Батацмен юм;й жа- рылкамаксыц? Батад мал береп'н болса, журт уй:ке эке- лш бермес пе ед1? Экслш берген жан жок, езипз жур1П жинадык. «Едбепгпз» б1рдей ciiwi. Шынына калганда, сенен K©pi менщ екбепм кеп ciiwi. Beri кенет сургылданып, e3yi жыбырллп, ашура тырыл- ганнан Зэюржан сейлей алмай тутырып калады. Кал­ дыбайды тап сол сагатында ит етшен жек керед!. Оны ер- Tin шыкканы ушш езше кеидн — Ак.ымак-ау, бше б!лсен шабдар байталды Улбосыи Зойб1шен1'н басынан алып отырмыз. Куран шырарран мен, Aayipin айналдырран мен, жаназасын окыран мен... 403

Зэюржанньщ не айткалы келе жатканын, Калдыбай алдын ала бйледк Тындагысы келмепдк Атын борбайлап, шашау шыккан уак малдарды кайырып топка экелш ты- гады. Bip ауыз ундемей журш булттан шыккан кундей 6ip мезплде жадырайды. — Эй, Зэшржан, сенде yMiT жок, эйтпесе, Meiiin «ец- бепме» таласатыи не жешк бар? Бэрш де кой, экеуг! тунпш'п 03i неге татиды 6i.iecin бе?—дсп куд1мс1рейд1. — Ой, акМак,—деп Зэгйржап да кул1П ж!бередн Eseyi де жадкрап, малды какпалап жолга салып, кергеи, б!лгендер;н соз кыла бастайды. Мэз кул'юедй Б1- piiiiii ieine 6ipi риза болады. , — Сол жолгын жарады,— дейд1 Калдыбай Зак1ржан- ды конллденддру уш'ш. • — Жолдас бола жургенде caFan сол жолы риза бол- дьш!—дейд1 Зэк1ржан шын ркза боп. Лршалыныц бойыида Элшбайдын кыстауы бар. Ауы- лы жаз жайлауда болады. Шакырмен, селеумен комынп, иола кусап кыстауы калады. Кыстауда кыбыр еткен жан болкайды. Эл!мбайдын кыстауын кузетш Кокка дейтш кедсй калады. Ол — бурынш эдет! бойьшша кара лашык уйin кыстаудан шеткерек, жол отерге апарып Т1гедй Сы- иык муйлз коныр сныр кара лашыктан тым узап кетпей отгзнды да журедь Копканыц катыны Калампыр —сынык ашалы бакаиды суйретш коныр сиырды айнала куады: — Арам каткыр, алысырак бары п жайылса кайтедй бузауды отка ж1бертпейд1'; Ж1'берсем, жанасып емш коя- ды,—доп каргап-Ылеп жургенй — Жагмн карыссын, катын, ж арык карыскыр-ау, жал- рыз сиыр арам катса, сыныца келерсщ,—деп Копка уйде * Саусагимен жш талдап уй келенкссшде — Кокканыц кызы —Каныш отырады. Колы жумыс icTece, ойы элде- кайда; олдекайда болганда — кыс бойы 6ipre отырран ау- ылды ойлайды, керпн-колалды ойлайды. Алты айгы кыс содармен араласып отизген ем1рд1 ойлайды. Карл; кыс, олемд! 6ip уысына спдырып бурген кыс Канышка кандай кьшбатты! ©йткеш Каныш кысты заман курбысымеи ойпап-кулш журш етюзедк Ойын-тойдын 1шЫде болады. Мынау жаз, желшлдеген кекорай, самалды салкын тун —

Капышты жубата алмайды; Каиыштыц ойым беле ал.мги­ ды. Габнгаттын осы керкемд!гше косымша Каныштыц ой- ып болгеи тек-курбысы 6ipre болса. Камыш буйпп му- цаймас ед!, кара K03i кул1мдсп, калындау epHin жы.мыра тупп, Каныш eMipre жайракдап карапаи болар едн Кара лашык уй Комканы жар-леди Конка жайлауды ойлайды. Yr<uii куранты. колд1', сапырылгаи салкым кы- мызды ойлайды. Ойлатан сайыи дот! шыдамай, ак таякты долга альта, жайлау кайдасын деп жалу жоиелед!. — ©3in барсан болды! Моланды кузетта каршадай каз бон мен отырайын. Сойтш жургенде 61зд1 6ipey ел- Tlpin lterciii,— деп Калампыр opi-6epi буркылдайды. Бур- кылдаганмеи, Коиканын карасы узтагеи сон, кащлше аяушылык, тарсдк саршатамкз ыстыкта 40 шакырым жай- лаута жаяу жету оцай ма; шолдейд! гой, жудейд1 foh,— деп аяйды. _ Конканьщ жайлауга кеткепше 4— 5 кун болтан, эл! кайткан жок. Еш’з кыстауда едегЫп Калампыр мен Ка­ ныш отыр. Тун бойына cueyi да уйкы каре алмайды. Кай- даш жоктар, ертсгЬде айтылгаи жын-пертаер онга кел!Я туседк калыц шагырды сыбдырлатып ойнап жур.ген сияк- ты; жарык етюзш от жарып, сакылдасып кулген снякты болады. Калампыр, Каныштан жасырып, iuiiHen рана аз- маз бiлет!п «дурасын» окынады. Каныш ce3in, шошып журмесш деп ойлайды. Каныштьщ ойыида да корку бар, б|'рак ол тап Калам­ пыр сиякты корка коймайды, ол кебше взпнц ойымен шутылданады: кыекы ом1рд1 ойлайды, ойнап-кулген за- мандасты ойлайды: Сэтлайдык уйнде болтан шылдакана eciiie туседь Ол 6ip естен кетпейтш ойыи едк ауылдьщ бозбаласы, кыз-кыркыны теп'с жиналран. Ыбырсыган адамнын коппгшен аяк басатын жер жок; уй ысып, адам- иыя демшен буланып, шам калтылдап сенш калгалы тур. Мандайдан аккан терд1 орамалмен сурте rycin, журт ойынмен болып жатыр. — Какеки, карындас, колынды тос!—деп, Акметбек дейп'н ж1пт Канышка тене капты. Колында есхеи белбеу бар. Белбеумен кулаштап урмакшы. Бет ажары кул!м- cipereH сиякты болады. Ke3i баска жакта — Канышка Кадалып карамайды, Каныш оран кадала карап, кул!мс1- ред1. 403

'— Акырын урыныз!—деп назданады. Эр! берщен сок: — Ойынды езгерту керек!—деп Cipey усыныс Kip- ПЗД1. — Кандай? — «Бекет» вленд1 бастаймыз. Домбыра жаралап Акметбекке келд!. АкметОек дом- быраны сэндеп устады. Куларын бурап баптады; тамарын 6ipep кенеп алып эн салды. Дауысы карлыкхапдау. Жас- тардын кеб: онын елецш керексшбегендей езара сезде- piweii болып отыр. Акметбектщ энш бараламаганы yiuiH Каныш оларра кеидк ©3i елердей боп ынтырып: «Ауылми квш'т конды Керменкялге, Кермекквл — ксл!сл кед серуендергс. Кайгынын булты ыдырап жазылып ед. Калкатай, уэдешн' бсрген жерде». Каныштык ойына Акметбек гуссе, онын айтатын осы влек] 6ipre шынылдайды кулактан. Осы елешпн сонры шумарын Каныш, езше арнап айтылран сияцты «вред:... Калампырдын жерошакка жаккан оты сеид!. Аслан кара корпесш бетше буркеидк Самсап жулдыз шыкты, Туи тынып, маужырап, мулгш де калды. Узамай кара жолдык устшде ат туярынын дыбысы бйший. Жолдыаяк шэу CTin ypin ед!, дыбыс бэсендеп, дабырлап адам свйлсгендей болды. Калампыр да, Каныш та елец етт, кулактарын Tire койды. — Апырман жургшш1 болар ма? — Б13Д1кше келш неге конбайды екен?—дед! слег!- з:п отырран Каныш. Жолдыаяк уруш удетт1. Дыбыс жакындады. К,яран­ деп келin калды. Ei;i салт атты екен —уйге Teiiin келin: — Уа, юм бар?—дед!. — Bi3 бармыз!—дсд1 Калампыр куанып кеткен Ki- сЬдей. Аттарын кантара салып, ек! Kici тусе калысты. Жа- шкыынгыкпе:лin амаидык сурасты. Калампыр ез жайын айтып — вздер1н.1з ni.M боласындар?—дедд конактарга.

— Зэюржан молданы естуВДз' бар шырар, мына Kiel сол,—деп жолдасы жен айтты. Булар — Зэк1ржан мен Калдыбай болып шихты. Ка- лампыр адам айткысыз куанды. Жалма-жан от ж я р ы п , ас эз1рлейш деп едк «Шаршап келд!к, жатып уйыктаГ*- мыз»—деп конактар тамакка ынгай бермедп Шырша жандырып жарык. кылып, eci<i текеметгт' алып, Каныш тор алдына теседп Текемсг ycrinc салаты» нерпе, жастык. болмады. Калампыр жалпылдап жайын айтыя жатыр. — Ойбай, женге, 613 сегетш адам емесшз, ыкыласы- нызра рпзамыз,—деп Калдыбай Калампыр жарынаи жамбастап, кшмшек кисайды. Кокканын лашыры терт Kiciiii ты ры з сирызатын секст- дендд. — Жецгей, С1зге тым жакындап кегпм, уйкысырап журсем, айып кылмаесыз,—деп Калдыбай жатярда эзст де айтып алды. Конактярдан бурын Калампыр мен Каныш у:'1к.Ь!Fа шомды. Калдыбай Зэю'ржаиды шынтарымен тургп'. — Эй, ояумысыц? — Ояумын. — Тур, епбекте. — Шошып журсе, incmcci оянып котсе кяйте’.пз? — Корыкпа, кудайга снынып оз1м жанын табам- Зоki'ржаи молла саждсге бас игепдей, торт тагондаи енбонтсп «след» — Эй, бу ki’m? Эже, оже!--лед! Каныш шоШЫНЫ Кала.чпыр да шашып оянмп, басын кетсргс•line 1 — Жснгей, 6opi Ko.7iai3, Tiлека шыгып коле:ПК,— Калдыбай оны кольпит суйр:’лon cpixci3 да.тлга пи,г лы... Тац сыза бергеи кезде, 3;по'ржан мои Калдьк'.тй я Minin жопеп Kerri. Калампыр мои Каныш, чл! оксид.-р::1 лс, Tipi екеплерш де бстмсн мен-зсп болып, солыюарыи баса алмай жылап кала бердп Поселксн:» пшюханасында Калдыбай мен Зшбржяи отыр. Алдары толган шмны. Жуздер! ктарышш. — «Актан» алып ийбереГпн бе? — дед1 Калдииай жы- мындап. 407

— Кайлам, ауылка барамыз-ау, ол нпркшщ «тентек» болып журмесе,—дед! молда куыимареп. — Корыкпа, былай ш ы ры п уйыктанмыз. Бул — 6yrin- ri тунпнщ тойы,—дсд1 Калдыбай сылкылдап кулш. — Ой, акымак, сен жарайсын, саган риза болдым, маран тагы куйып ж!берш1,—деп молдекен рюмканы Кдлдыбайра усынды. Мандайынан сорралаган терд! суртеГн'н деп калтасы- иан орумал алганда, ащы шектей шубатылын тэспигы да ш ы ры п. рюмкадагы аракка малынды. «Астагпралда» — деп кубфлеп, молда тэспирын колтырына кайта кыс.ты, Арак, ycri;i/ieri экпмешц its6i — вткен туннщ «кызыры» болды. Сол Kyui кун батар кезде, эдеггеп калпымен каланыц малдары, шошкалары ерктеи кайтты. Каланыц орта ше- шчдеп кызыл Todaii уйдщ тусынан еткенде, кой, еиш, сяырлар oip нэрседен одырайысып: уршкендей боп па, жнренгендей бон па — бурылысып келп жатты, ейтке- Hi —сол уйдщ алдында жер сузе кулап «ммда» мен «мурит» жатыр едк Мал снлкты оскырып кашпай, шош- калар Зок1ржан молданы жагалап, элде неге тумсык- тарымен турткЬлс-сш кетш жатты. Тамактан торыккан Кызыл табет сутанактык ктеп, молданын кусыгын жз- лаймьтн деп суйрендеген кызыл тиш абайсызда молда» ими. аузына да типзш илды.