Б. Майлин-Тандамалы шығармалары

тап бермей ые. YRre К1рд1 десе, юмшн ажалимый жетет!н! айдан аныд... Тап осы кезде eKiauii 6ipeyAiH даурыра айдайлаган дауысы шыкты. Тапыс дауыс. Бул келген ©тебай бол- Бул дайсыныц, эй?.. Неге бассыздыд icreficiimep? Былай кеп'ддер ес!ктен! Bipeyin Kipyiui болмандар! ©3iM сейлесем/н...—дед1 ол барылдап. Мунысын калай угьшуга б:'лмей турмын. «Эм1'ржанга жалгыз ез1'мн!Ц де аш'м жетед!» ~ дегеш' ме, элде «Эм!р- жан кенбесе, дызды зорлап ала алмайсывдар»—деге- ai ме? — Эм^ржан-ау, мен гой, ecirimi аш,—дед! ол, отin- ген адам сек!лдент. Ю'рд!. Жаны.чда ылен тулк! шнеллер, сулу мурттар. ©гсбай над шамньщ туб!не огырып, майын дурыстап салып, жендеген болып жатыр. Кай уйге барса да, сол уйд1 ез!не тэн каре, араласа келед!-ау бул. Сол мшез!мен журттып кеншн тауьш, жаиа да быедп — Женеше-ау, мына шамьща жала б|'лте салатын екеи,—деда кемтрге.— Карагым Рабигажан, мадта тап- шы,—деп, Рабигага бурклды. Осыны айтып отырган ©тебанды осы уйге дастыд ой- лады деп him ойлар! Куанышбек шалдып маган epcrecin, кндайып жатканы да содан болар-ау... — Шалды оятсандаршы,—деп, мырзаныц 6ipi куцд ет!п, сулу муртын бурай Tycin, б;рдемсге эз'флеигепдей бол—ыпШеда!.лды ауре гып кайтеспгдер. Олпржаннан далатын онг5ме жод, сейлесе бср!ндер,—дел, ©тебай оган ара- ласЕтыс!.ч аядкныи тыцыэы басылар емес. „I’a,oura урел..ле- н!п, 6ipece eci.nne, Cipece маган карайды. Кенсем, кепге- лiмд! кегля; кеибесем, тартып акеткып отыр гои, депмш !ш1мнен. Мырзаныц б!р! аягьш косые сагилп маган да- рап кул!мс!реген болды. Кулк1сиии 31 кэд——алдСАыел.йслееййл!не,,—Одме!дражманм,!е—н ид1е.мд.;ф0кЛе-п.!п.- С_вЬдоееы, дыз в' Р- М£ » й ш » ? - и п . кыргнран мойындар, 6o.rtup.rn» ^ Й д а ? в « р | \" » ® ' - - делЫ-_ С“ 0ТС“ 1 °-“ \" ь

эйслге слобода берд!. ©здервд бйрыаасындар ма совет­ ский власткя? Башнбасапдар, барындыруга да болады. Мыка ецсшт|'к тырт .ь'ы пелен болтая дейсщ? Мына кол неге жарымжзя балды дейсщ?.. Багынбаран боржойлар- дыд парный т!лем деп жургенде болтан... Мысккл кулк!л1 мырззлардьщ eiuepi кукылданып, 6ipine-6ip! ажырайган турмен карады. Йммен сейлесш отырракдарын таи осы жерде байкады-ау дейм1н. ©тебай бите шамды жондай тусш, мырс eTin «улда: — Сез тапканра колка жок деген-ау. Тап осыны тауып айтты, Досжанта кыз табылар. Мен!д тшмд! ал- савдар, ось; эь;пме жабулы казан жабулы куШнде кал- сын!—дед;, Мен ушш журтка жуз салып, от!шп отырран сеюл- денд!. — Сен айткак сок. епд! кайтекйз,—дед; мырзаныд Glpeyl 6ipeyine мкккилдап. DapiH де ыдрайларкнан cesin отырмын: булар сез 6i- piKTipin келгендер. ©тебайдык менщ жагыма шыгуы да • «1'п:ынып бара жатса, мен арара тусерм!н*— деген гой ол. Сокау топ адамнын. бурын келш, eciKTi тепюлеу! де огьмардын, ситеупмен болып отырран жумыс. К,скан« локкыпы icTen карап, кекбейт!шме кездер; жеткен сон, ©тебайдык отшшн тындаран бон, энгшеш буркемек. Оскнда wFsii мен сырайды жалгыз ез!м жаскандырран- дай бон, шоктырым кетерше туст!. Айналайын yKiMerrin втагы талай ес)рд1 рой мереМмд!!.. Осыдаи кейш ел iaii тым-тырыс боп тына калган се- кЬтденд). Мен Рабитаныц уйшдемш. Шалдын ашуы тар- кар емсс, маран туралап dip карамайды. Рабираныд жур- renin де, туртавын да шаншу кор1п, бзрер катты соз айту уш!н сылтау карястырады да отырады. Ауыл уйден жэя катьша.майтын болды. Жалгыз-ак Апалай келедк Овыя ойиалдыратыны —шал. — Куеке-ау, Куеке! Б1р эдем! ертепш сайлап турып айтып берейш бе?—деп кул1мс1ресе, Куанышбек шал насыбай yrin отырран курегш бшемдете устап: — Шырасын ба уйден, жок па?! —деп, Апалайра шокырая туседк — К.ойшы, экесН.. Ол сорлыда не жазык бар?!—деп, кемшр арага тусе кэлады. Куапышбектщ ашуы жырына да шрмейтш сеюлде- ш'п, Апалай эн салура KipiceAi; 680

сКудай-ау, бак та Серией мал да бепыей. Бурак Сел, кяеаш каста жар да беоыей, Курбымен вз1м катар кексса алмай. Кур Tipi, iiciK куй:::, журит елмей...»— дейд! Апалай. Осыньгсында 6ip sTipiK жок: Апалай oMip! да?дарумен етш келед!. Ауыл eceriHiii dip тарауы мен! мыкты куйд|'рдк «0wip- жанныд Работайы бсрлзбеу1'нде мод бар екен. Работа жукт! больгп калган екен» —деген есек ерттей дулап туганып, елге жайылып журе бердк Од жакта оты’рран жукт! болса, ел кезпгде одан соракы жумкс жок. ©сскке мискеидей, OFarn жумысым болса екен-ay, накак ку.'Уиргекдер! езгады гой. Бэрiкед бурын накак есекке йнккен Рабиганы аяймын, ренжш жур ме,—деЙ1я десем, Рабиганын калпында жайдарылыктан баска тук сезйт- мейд!. Bip кун! 63ше сезда'рш ем: — МеЯль акта 6epci:i,— деп Работа кулед!. Жас кун|‘нде мшезьад жаксы ед: езшщ... Элденелер ecine тускендей бон, Эм!ржан энймесп1 осы жердс тары 6ip узедк GHri.ue токтаган кезде ер.чек кыл- рандай, мадында eui6ip Kepinic жок, ауыл адамдары бет- бегше жумыска тараран, бос журген 6ip адам болсайшы. Олдекайдаи шарылдаган машинаныд ба, кур!лдсгеи трактордын ба даусы талып есп'лгендей едГ. — Кызырына енд! желЛк, тап осы жерш баса тыд- дакыз,— деп, Элпржан 6ip кезде саран бурылады. Сен бар ыитамен тындаран адамныд niiuiHiHe Kipe каласыд. блп'р жыры тужырып, туйшдеп айтуыца коне коя ма! Жане Эмг'ржан сиядты сезге доландау болсад, сол тас- кындагад ойдыд кай жер!нен жабысарынды бьлмей, ацы- рып отырраныд. Эяп'месше ыптыгамьш деп, Элпржанныд беп'нед кв31'нд1 айырмайсыд: бейнеуа'з ескен сакал, коп- тиген epiH, кодкотан мурыд, карасыкан aFMдед аларран- дау кез,— осыныд бэр! умытылмастык боп сен:к кияльгд- нан орык xeyin, мыц Kicinin iuiiHen кездессе де, мынау Э:иржан—деп мултшлз танып алрандай болып отыр- сыд. Коз бед мурын кшде жок денсЛн. Оьнржанньщ осы бейнес.’н саран укыттыр.чайтын ры п отырран — онын ом:р eptericlHiK бакланы: esmiu топас тк-пмен, т!л! жетпегеи

жерде дене кубылысымен толыктыргандай боп, aflieyip, сол ертепш бере бшендМ... — ©тебаймен мыкты араласуымыз содан былай бас- талды. Сирек кездесем!з. Керген сайыи жайрандап, ол— манына уйрЬлтем деп эуре, мен шалкая тусем. Tan осы ксзде Тайшыгара деген урыныц усталган хабары есшдь Осы елдш едь Соцгы кезде банда боп, елдщ берекесш де тым KeTipin ед1 езг Усталганын есггкенде, журт ерк!н дем алгандай болды. Bipas, Тайшыгара усталса, вз!мен рана турмай, ел шшдеп пысыктардыц б!рнешеушщ ма- талуы да мумюн. Пысыкка, аксакалга арка суйемей, уры epic ала алар ма! Урыныц тапканыныц тек жары- мы—булардын сыбагасы.. Жазатайым жумыс болса, коргаушы да осылар болмак. Коргамаса, долга тускен уры epericin, бэр;н1ц кулманын ашуыпда сзз жок. Тай- шыгара усталганнан кейш журттыц авдымны ез iuiTe- р1ндсг1 пысыктары едк Онык шшде ©тебай да бар едй Оны-муны сылтау FHn, ©тебай елд1 тым сирек аралады. Кун сайын узшмейтш карта ойын да саябырлады. «Bip тыкыр таянган екен» —деп, ел iuii астыртын кортынды- сын шыгарып та улпрд|. . Bip Kyui Апалай кслш, Meni оцаша алып шыкты. Tyci солкын. Бурынрыдай ыцылдап елец де айтпайды. Кал- жыцдамайды да. Не болды,—деп ац-тацмын. — Сен! устататын болыпты! —дед1 маган. — Ноге?! —деп, шошып кепчм. Узин кулактан есйхен хабарын айггы: аксакалдар- дыц айтуымен Тайшыгара: «Бандыньщ бастыгы ед|»— деп, меш керсетпек болыпты. Олардыц айтуынша, мен соцгы 6ip жылдыц шпнде — азамат согысыныц майда- пыпда емес, банданы баскарып журген болыппыи! Осыны растап, 6ipncuie аксакалдар кол кокып, приговор да бе- piiiTi-мыс. — Enai устауы гана калды,—дед1 Апалай .курспГш. ©vipiM/ie талай рет кысылмадым демейш, 6ipaK мы- нау соныц бэршсн басым едк Bip киьш жерк майданда Cipre болган жолдастардыц кайда скенат де бшмеймн} гой. Ец аргысы Дэугарадан да дерек жок. Сол кути тунде милиция келш, MeHi айдап нетто Дуанныц турме- ciiie апарып жапты. ...Bip куш тсргсуипге жауапка экелд!. Сыпаны кшнгеи 6ipcv кагазга училin отыр екен. Карсы столга менр отыр- гызды. Куй жок. EcTin 03i де юресш-шагасылы. ЖылЫ 662

белмеге юрген сок, бойым жылынрандай боп, маужырап, езшп отыра 6epinniH. Нсилп отырмын, меш неге эксл- Д1>—дегендей боп, басымды кетерсем, тергеушш1н еш кез/ менде, жутып койгандай боп карап отыр. Мен кез/'мд! темен тус1'рд1'м. Эйтсе де элденеге карарым келген секгл- денш, K63i\\wi кайта кетерсем,— Ойпырм-ай, ойдакы жок жумыс та бола беред! екеп-ау,— буйт:п кездесш, б/р/м/'зге 6ipiMi3 тап боламыз деп ш ойларан?! — Эулржан!—дед) ол ышкынып. — Мекапар!—деп мен карсы умтылдым. Бул 19-ж ылры командир1м!з едк Meni болышцага орналастырып кеткеннен кейш кайтып ушыраса ал- мап ек. Мен турмеден шыктым. MeHiu орныма втебайлар жабылды. Душпанра тиген таяктын бул алды едь Осы- дан былай мен бой жазып, ез/ме ез!м келд1м. Сол жылы Дэурара к,айтып оралды. Ол партияга Kipin келгеи екен. Сонык бастауымен б/рсыпыра адам партияга жазылдык. Мына Тошен, 1збасар, Алданаз — 6opi де сол жылы жа- зылгандар гой... Рабира екеум13Д1'н косылганы.мыз, мше осылан келш еда-ау?.. Осыпы айтып, Эъпржан тары токтады. Столовойдыц дэл касында отырмыз рой: Kipin-шыккан адамдар, да- быра дауыс— бор! б^зге естшп, i<epin отырмыз. Элдек!м- дердщ эз!л кулш'с/, езара сез таластыррандай Kcpicrepi узд!КС13 ест/лш, ер/'каз елендететш де. Б1рак, Эм1ржан 8!iriMeciHiH кызырына тускенджтен, басканын 6opineit кол сшжкендей боласык да, соган жстектелумен отырасыд. Э.'.лржан энг/меЫшн туп казыгы Рабигага банланысты. Манадаи 6eprici —сонык бастамасы рана. Осыны ойла- гакдай боп, айткзлы отырраи здп'месше ы!!тыктыра ту- сешн дегендей бог/, телмipin отырган ccni таза умыткан сеюлдетп, ол баска жакка карайды. EpiHi козгалып, Конысбай отарасы отыр. Агаш шабуынан карап отыруы кеп. Окта-санда бурылып о да карайды. ЕЫржаншли кгиалган кезш керсе, денес/’шк кнмылы бурынрыскнан repi жи/лей тускендей боп, арашка согылгаг/ балтаиып тык-тык дауьгсы кепке шейin узкпмсйдк Асырыс журш Рабнга кеддБ Мык турл1 жумыска ие боп, сонык кайсы- сьш калай орындатудык жайын ойлап келе жаткан адам секодк Калпында — асыгыстык. Кейде: «осынын ез! калай болды?» —деп, езшщ орындаран 6ipep жумысыи ойымен салыстырьш, я дурыс, я бурые деген кортындыга

б!рден келе алмай, адырран адамнын тш!н!. Кепшшк жумысына жадада араласданын, тэжрибесшщ аздыгын б{рден сезесш. Конысбай otaFacu ет!г!н1н. доншьшан муйз шавднаиы суырып, Tiseciae 6ip-eici рет пудып алып, аладакра да?ып отыр. Насыбай атудыд e3i буран б)рсыдырры кумыс. Рабираныд асыддан шшшмен келш, ырдеме айтура од- талранын ссзсс-. де, «асыкла, келш, насыбайымды атып алайын»—-деген мадраздану—бул. Осы жумыстыд езй! бул туртюшк, бадылаудыд кушт!л!пмен icren отырса да, сырт караура: «Именуд! б1лмейтш адаммын» —деген тур карсетемш деп, азаптануын доймайды. — К.айнара! —дед1 Рабига оран. — Айта бер, келш... Эм;ржан, 8нг!мес!н1ц жалгасыка Kipice берем дегенде, осы дауысты ecirri де, eKipefle дарады. Кабары бурын- рышнан repi датпарлана Tycri. Рабираныд езш де, сезш де тзншу керш, ттркенш отырран oip адам. Бул тпчр- кенудГд себеб! не екен!н бшмей адырасыд. Адам 6e3ipe- геидей, ула.мсыз жумыс 1стейд1 дейтшдей,—Рабарада огаш даль;г:да yfiip болган адамнын тур! жох.. Сырт шншбне дзрап, ауылдкд жабайы эйелшк 6ipi дейсш де койсыц. Bipax жумысы жаца! Колхоз жумысыкын б!рсы- пырасын басдарып журген жауапты ici<ep. Муныд у:шн буггк ттркешп дараудыд не жен! бар?.. Конысбаймен жумысын 6iTipin, Рабига 6epi бурылды. Элг! асырыстыры жох, аягын санап басып келе жатдан адамдай. Б!рдемен! ойлагандай боп, тунжыраран п!ш!н. Оллржан екеуifiiu ушырасуынан б1рдеме куткендей бон, екеуше кезек дарайсыц. Эм!ржанныд басы темен буплш, саусакы жыбырлап, жердег! nienri кушырланып жула ту'сед!. Бет белг!с! де iurre дайнаган наразылыдтыд ай- дым Kyoci болып туррандай едй ■ Рабига TeHin келш, кенет жузш ку^нмЫретед!: — ЭлI отырсыздар ма? . — Отырганымыэ рой. — Б!зд|'кше барып, шай iraefiiK. — Свйтем!з бе, Эы!ржан?—деп, жалт бурьтлсан, 0м!ржан бсз!реп, долын алкедг. — /Код, с!з барыдыз, мсшд 6ip жумысым бар ед!. — Е, элг1 энпмем1зд! аядтамаймыз ба? — Басда 6ip жерде болмаса, жен! жок кон... Рабираныд кушмареген шыраиы додырлана тусед! де, 684

«жай наразылыкты жат к1с!н1ц алдында сезд!рыей-а\"к койсан кайтетш едо?* — деген турмен Элп'ржанра 6ipep карал, даусын катацырак шыиарады: — Менен нес|'не кысыласын.? Айта бер. Шьиши айт- сак болтаны... Рабиранын сезш куаттап, Энфжанды «журлп-жур- ДЩ» астына аласьш. Ол томсарран куй] орнкнаи туряды. Рабигамсн катар жург:'с! келмеген секшдеш'п, сень-г. сыр- тынды оралып, екшнб жарына шырэды. Колыи oipeca артына устайды, 6ipecc сол колымен белбе;лн устал, 6yfiipiH таянып келе жаткан адамнын турше idpesi. Ра- бига кушгареумен келед!. Эм!ржан мЫезййн кай тур! болсын— буран мэлгм; осы келе жатканда онык нсидсй оймен шурыл екенш де сезедь Сопак бет сур ойач, KipniriH шылапан жас 6e.ariciH enjKiMHin кезше туа'рмейш дегендей, жаулыгынын meri* мен кезщ элещ-ат сурте Tycin: — Рабира, 6epi келmi,— денду Рабираны онашалап, 61'рдемен! айтып жатыр. АЛтатын cs3i тым кеп болып, тез айтпасам 6iTipe алмай калармын деген адамдай, аузы-аузына жукпай сейлеп тур. Аузымен 6ipre колы да козгалып, олденеге мыкты кей:ген, кушыр- ланран адамнын калпын бщЦретшдей. — Кайтес13 оны? }KypiHi3. Байымен устасып журген катыннын о да 6ipi,—декад Ом1ржан куреппп. 031 сонадай жерге озып барып, состиып, арыз лйту- шыра да, сол арызды тыкдараи Рабнрага да каггы ашула- нып, сонысын жанга сезд1рмей, кымтаймын дел, азаптан- ган—TypБiубларк.алай? Ер мен эйелдщ тэту, тэтп туратын eMipi смес пе бул? —десен, Эм!ржан KypciHc Tycin: — Кшэт'н кай жагында екешн him бКпст,— дейд!. _ Не б;лмейт1'н! бар: сейлеп, кйюласса, ашылмай ма? — «Адасканнык алды жен» деген емес пс... «Осыныи eiii ел!м рой, сыйласа кайтед!? CsaiMAi тьшдаса кайте- д5?, — деп, сен мишкам; бо« leKMJK icicn. теснои иен йнши б е?»-д еп . • * » ш * т т г * т - Сонымеи курс беред!’... .. упд!н СМ жагычла «пни « . Жа яшктоякн. оОЫН ' i 'v■il•sl жат ц х а И , « к о ш .

шеттен келген конак секыдешп, уйдщ екшшг жагына барып отырады. Работа ашык, шыраймен, уй кожзсы эйеддш калпына толык, тусш, шэй э31'рлеп жур. Эм!ржан тымырайып ун- ci3 отыр, Сез басталсын дегендей боа: — Буларыныз дызык екен? —дейсш. — Нет айтасыз? —дел, Работа карай калады. — Эм!ржанмен екеуЩздщ калпыдыз. — Ci3re айтты ма? — Айта бастап едь — Айтсьш... Тынданыз. Юмшн тентек екенш сосна айырарсыз,—деп, Pa6iiFa курсшедй — Балаларыкыз бар ма ед1? — Bip тентетлз бар едь.. Экесше тарткан ба,— тентектеу 93i...—деп, Работа ку.нмареп, Озпржанга ка­ рал коалы. Шэй эз1рлеп журт, кант шару, нан эз!рлеу сиякты усак жумыстарды Эзяржаота да icTOTin койды. Эм!ржаи- ра деген катандык Рабиканын калпынан сезимейд1, кай- та соны икемдеп, баулып, езше тарта тусейш дегендж 6i.iiHin тур. Соган шпкпей, Эм1ржаннын шалкаятын се- 6e6i не? — Айт эцпмещп, мына Kici еспсш. Шет жарасын 6i3 де тьщдайыкдед1 Рабига 6ip кезде. Элнржанныц тунжыраран тур! оцайлыкпен ашылыгт, эцпмеге epic берерлж емес ед1'. Эйткенмен бастады. — 22-жылдан 6epi б!рде ауылдык кенес бастыры боп, б!рде «Косты» уйымын баскарып келд1М. Партия орын- дарына екпем жок, Meni тэрбиелеудей-ак тэрбиеледь.. KinaniMiii: окуга кутсыз болдым. Осы кунге шей1н шала сауатгымын. Менен мына жолдас та артык; ттапты сукылдатып окып кетедй Мен cypiHin-кабыньш, 6ip 6eTi;i окнганша шаршап болам... — взщшн жалкаулырыннан квр, эйтпесе сен менен бурын танырансыц хятты,—дед! Рабига. — Сенен керген адам бар ма?—деп, Эзнржан бул жолы шак ете тусН. Эм1ржап1шц жоктаи езгегс ашу шыгара бергенд1гше уялгандай боп, Рабигянын. беи курендеие туей. 1лг1ш- тене берсе, бул да сез тапкандай. «Аузынды ашпастай кылар ем, оттек, Kici болып отыр-ау!»—дегендей боп, Эхлржанра катавдау карал алып, кайтадан шэй KyiOFa KipicTi.

— MeHi буздрген ашу Foft,— дед! Эм!ржан Kypci- Hin—MlnesiM де шатактау, жок нэрсеге к!д!ленем. BipaK устаран жолымнаи тайран емеспш. Мактанып-ак айта- йын: «Сен осындай босандык, жтедщ»—деп, ешюм кжэ- лап керген емес. Менде тумаластык, таныстык. деген балран жок. Kici ажарына карамадым. «Партнянык шын ры болсам!»—деген т!лектен басканды бнлмед!м. «Аксакал аукымы» дсгенщ мен журген жердсн алые бмушы ед!. Елдщ кулары маран «Шапшацбай», «Бас кссер» деп те ат такты. TinTi сонысына куанбасам, куйш- бед!м: табы жат адамдардан бэрекелде есп'сем, не оцар ел?.. 27-ж ы л ры жер белЫнде дегешме 6ip жетпм.— «Кедей, батрак кайдасыц?» — деп айкайды салып, оты- рьщалдым. Ол кездег! партия уясыньщ хатшысы Лпалай e,ii. Екеу.\\нз Ti3e косып шырып, кедей квшшлшн дурлпс- Tipin ерт!п-ак алдык. 28 -ж ы л ры улы конфиска болганда, бв соган бурын эз!рленш туррандай ех. Баймара!1бгт дейтш байды конфискелед!к. Патшадан шеи алган шон- жардыи нярыз езi едк Сол ша'ш'к токалынан TyFan Жар- боддсйт!н баласы бар ед!. Сол Жарбол комиссияра арыз берд!:—«Шгшем де, ез!м де Баймаранбеттш тепюешде ecin ек, мен! Баймаранбетке коспасандар екен...»— деп. Мен сонда карсы болдым: «Bepi де 6ip, белт!р!г! де 6ip: Жарболды белмей- м.:з!» деп. Жамандыкты адамиыи жаны сезе ме екен, осын- Да калса, сонын 6ip Kecipi тиет!ндей керд1м де турдым. — Кандай Kecipi тид! екен, соны сураныз,—дсп Ра­ бота KyvriMcipen ед!, Эзпржан буран тары uiiMipiктi: — Рабира жолдас! Сбз!мд1 бэлмесешз екен, мен мыпа Kicire айтып отырмын. — Мен тындасам, кунэ бола ма? — Кунэ болады демеймш, Menin сезшд! тындаудан кеткен адамсыз рой ci3... Рабига б!р сурланып, б!р кызарып, шойш урттап берд!. .. . — Элп Жарбол туралы айтпакшы см-ay, ;icii.ti Э.ч;ржан бурыла Tycin.— Волаткомпын солдаты хатшысы Абылан Сыздыков деген ж'плт еди Кен сейлейтж кожti­ llе, таркылдаран макташнак неме ед! 6ip. Дуниедт Жек кврет!н адамымиын 6ipi e,ii 03i. Typi де око.нял неме ед1: бойы квлбакадай тырбиып, Gip к'>:п кптарла- нып, сейлегенде езу!яен ак кобМ армп туррондан mhii- piHin, тым жексурын кершер еды партия л

йты болмаса, сонын партиялык жумысын керген емеспш. Елге шыкса, байлардын 6ipine коиып, 6ipine тустеш'п жургеш. Пысыдтардьщ 6api сояыц кошеметшде журетш. «ИЕркш, нагыз адал азамат Абылан foA!»—легенд! айтып, дэр!п кылысты оны. Сол Абыланныи конфиска жумысына араласканы тыиысыыды тым-ак тарылтты. Баскасын кайтеШн, пысыктар аркылы елдеи приговор жипатып, Жарболды Банмаганбеттен белуге куш сал?а- ны-ак eni. Сонда да кенбед1М меи. Маган: «Сен кур даурыккан солакайсын»— дед1 ол. Мен оган бетш бар, жуз.’ц бар демей: «Сен оншылсын, байшылсьщ; б!зд5к шпм!зде жургек жеп кургсьщ!» —деД1'м. Осыны айтка- ныи eTipiK ед1 десе, мынау отырран Рабига айтсын. 0ri- р;кке yfiip емгстн. випрбаянымды калдырмай айтамыи деп, ci3re сез 6epin ем, 6ipiH калдырмайын. Осыны.м шын ед: Fort, Рабига, а?—деп Эм!ржан карал ед!. — «©ripiK» деген жер!м бар ма ед!?—деп, Рабига кукк erri де, ез жумысымен бола бердн — Демесен болды. Осыны умытпа! Мент бул1ну1ме себеп болтан окига осы, сондыктан да баса айтып отыр* мып. Элп Абыланды аяктайыншы. Мешмен 6ip ерепскен куш’ ол кенсесше тартты. Даттагалы кеткенш сезд!м. Над осы эцпме жвшпде сурiнем. деген ойым жок. Апа- лай куледк «Сыздыковты ашулаидырып ж1берд‘щ-ау сен» — деп. Ертещне болыстын шабары келд1 emirin: «Солай да солай. Тез келш жетеш дед! саган» —деп. Бардым. Ондакы болысымыз К,асен Байдэулетов дейтш F.ici ед1. Оныц 6ip урттау мшез! болатын. MeHi тым сал- кын карсы алды:—«Сеш неден кудай атып жур? Неге сабадын батрактарды?..»—дедк Ан-танмын.—«Жолдас Байдоулстов! KiMAi сабаган екем, ашык, айтыкызшы» — дед!м. Ci3re вп'рж—маган шын: менщ уелмнен бер1'л- ген материал 6ip кушак бар екен! Б/р жазуды кез|'м ша­ лып тани кегли: ©тебайдьщ колымен жазылран смен. Жазуы тышкапнын i3ii«e/i быжыркай келетш. Баякы ус- талганнап кеГн'н ол бес жылдай айдауда журш, жакын арада елге келш едн Б!збен Kepmi ауылнайда туратын. Меш муд1рту yuiin жткке саяктар урандасып аттанган болды. Батракты урды деййн! — Кум!сбай дейтш антур* ra:i, ei<i аякты адамныц Kecipi едк 03i де Баймараибеттщ б!|> теп нэрсесш тыгып, кайда тыкданын айтпай шатак n::,:rapF\"im. Tinxi болмаган сон, оз:п окаыа алып шырып, урсыи-урсып, акыры айткызып ем шынын. Артынан Бай- 663

маганбет жолырып: «вне кылганыц?»—дсп жыларан екеи, олп Кум>сбай ит шынын айтпай: «влт!ремш деген соц, корыкканымнан аЗттым» —деп сандырактапты. Ма­ ган жабыскан жаланьщ Typi осы сд!. Мен шынымды ай- ткп, Байдэулс-roBTi сеидгре алдым. Bipan ол взшше сая- сат ierereH боп: «Кепшижке тым катан бсп KopiHe берме, Жарбол калганда «i»ui киратар дейсщ, калып-ак кой- сьш, кеШн кврерлш» —дед;'. Mine, Жзрболдын калатын ce6e6i осы едК Сол Жарболды 30-жылы оз колымнан соттаттым, жанада алган кедшщог! бар e.ii, онысы елде кала бердь Эм:ржан созщ осы жерде 6ip уздь Шэй куйып отыр- ган Рабина: «Осыны айтшы, осыны!»—дегеядей боя, кадала калды. Кдрагак кезден кысыла тусксндей бои: «Айтсам ба екеи, айтпасам ба екеи» —деп, exi октылан- ган турмея Элиржан едэу!р отырды. Баска онлмелерГ Рабкгага окне, сонык усп’иен шагым сегалдевт яйтыл- ган:,:ен, таи осы эцг!ме жеи1нде кысымды аз: кореп'н адамныя тур! едк —• Айгкан сон, мунь:я бэрш де айту керек!—дед! Эднржан miMipueiiin.— Сол Баймагакбетпк аулында. Ме- деш дейтт болды. Орташалау KiciHiu баласы ед: озн Кокфиске тусында таные болгам. Ку тыщ, жайдары, пысык капа жнтт ед!. Кандай жумыс тапсырсак да, бол- манды дея б!р айткан емес. Калай орындап шынатыиыи да б!лмейс1н. 03in сол «езде жаксы белсенд1м!зд|ц 6ipi деп санап журдпе. Баймагапбегпк ауылына барганда, меи!ц тусетш уй!м сошк! болды. внебойы тыгыз жумыс- пен журеейч бе, кейде колын бостау кез!нде, Медеш Лу­ зина келгенш айтыи, оган-бугам жетектейд!... Озлен Keci-ч жаеырейын, осы арактын журген жер1 поле roii. Меган туб;не осы жегл. Жэне сол жылдары оз: ел ара- сында тым каулап та к е т . Б!р yiire барып тусп'н десен, арагьш алып жетедн 1шпей сактанган боласык. Кашпага шыдарсын, 61'рде болмаса, 6ip,ie урыласын гой... Сол Ме­ деш мен барган сайын аракты жшлететш болды. Алггш- Кы кезде онаша imetiii болдык. Свйтт журш б!р.'п-жа- рымды cepiKiep табылды. Ол cepiKTcp бурый жай гана таные болса, арак мэжййенще 6ip болган сон, ершист, жакындасып, бора-бара уйлерше конакка шакыратыпдг Шыгаоды. Оныц уй!нен де 6ipep серж кездесе-. гC.oсиirтrгin яадкаемтыкеншымкд! ж,.п; ‘ с соы‘т пй, 'уаыр.а-’ДлтЫ;еНн Осфезсбыеайылр-аск'ь•ка»лдым. Му- ы 600

ныд тары 6ip naneci бар, оны да айтайыншы: сол элг! шумен жургешм1зде, 6ip уйде эйелдермен кездескен!м!з... EKi-уш кыз, 6ip-eKi келнппек. Мен бастапкы кезде ойынга жиналгандар шыгар деп ем. Знпмелесе келс солар б1збен отырды да калды... Рабиганьщ жуз1 кукылданып, Эм1ржанра бажырайып карай калды. Эм!ржан бвгелш, алдында турран шэШна умтылды... — Ым-м... Сол жерде басталып ед! десейнп!—дедЬ Рабина KypciHin. — Жок, ол кате!—дед! Эм1ржан ышкынып.—Сен сабыр ет, калдырмай айтып берейш... Банде бар ма, Ра- бира, MeHiK сол шкешм туралы ячейкеге 6ipey караз тус1рд1 рой. Менщ мыкты катем: сол айыбымды мойныма алмадым, партиядан жасырдым. Пендешшйс кой: уялдым ба, шам кврд!м бе, эйтеу!р, айткым келмед1', бурксуге тырыстым. Медештен сураран екен, ол шынын айтсын ба, сонымен сол энл'ме тым-тырыс кала бердь Сол жылы мына Рабира партияра юрмекпп болды. 03iHin коз! отыр рой бутан шейш Tiirri айтпаран эцпмем едь айтайыншы. Б!р кун! тунде тесекте жатыр ек. «Мен партийна ю'рсем кайтед1?»—дед! маран. «Kipc\\i деущ дурыс кой, 6ipaK алдымен хат танып алсан кайтед!? Партия жумысы деген ауыр болады»—дед!м мен. Осылай дед|'м Foii. Рабира, э? Айтшы кудайшылыкынды?!. Эл:' умыткам жок, тап осылай дсд!м. Мен будан партийны аяймын ба? Кайта, екеум!з 6ip партияра Kipin, кол устасыгт жумыс icreceK, онын оз! кызыкты емес пе!.. Menin оным: алдымен хат танын ал- сын, арызын ез колымсп берстж болсып дегснд!к. Мен мунымды дуп-дурыс екен демеймш, бэлюм Tepic шынар, б!рак, ез!мщс, ойыма келгсн! осы болды. Содан 6ip-eKi кун 0ТКСПсон шыгар дсйм!и, бюронын жиылысы болды. Жиылыска осы Рабина да келдь Эшейш кслш отырггш шыгар деп, мсшц жумысым да болган жок. Bin мсзплде, бюропыц аяк кез!иде, Рабиганьщ лрызы деп, Апалай б!р кягазды окыды. Мен Рабигага жалт карадым. «Апыр- май, мунысы нес!? Юр.че деп мен айттым ба? Meuiivi жа- кындык. рет!меи айта салгаи 6ip акыл ед'| рой. Ол акы- лымды тындамаган скеп, Kiprici келгеи екен, ез!ме-ак антсацшы: «мен KipeM, арыз жазып бер, кол койып бер» деп. Мен жазып бермесем, баскана сонда барсайшы?» — де:г, нансацыз бар рой, журепм жаман муздап кетт!. 0зы шц коз1 отыр Foil, жас куннен косылдык; талац ауыр- 670

Лыклы 6ipre журш бастан отюздж. 0з1м жанымдай жак- сы керуш! ем... Пендеип'лж кой: кызгану, сешмиздж ту- рызу дегеннщ 03i адамды жаман бузады екен. Сол жолы маран айтпай, арызды батен 6ipeyre жаздырып бергенше pciDKirenairiM сондай, осынык арызы каралранда, мен соран кол кетерместен калдым... — Соиык коммунистке жатады деп ойлайсыц ба? — деп, Рабира осы жерден 6ip ш п тустй — Жок, онымды дурыс демеймш. Енд! айтып шыга- йыншы. Менщ бас бузылраным тап осы жер болды. Осы жерге кслгенде, мен кеп жу.мбактын memyiii тапкан см- яктандым: менщше, Рабира маран кептсн салкын тарткан сияктанды; аз свйлесетш сияктанды. Бурынгыдай айрыл- мас доска санап, мен кулсем — кулмей, мен реижюем — ренж1'мейтж сияктанды. Менен бойын аулак салрысы келгендж сезклгендей болды. Ecinae бар ма, Рабира, тап сол окиранын арты шыгар деймш, осындай мужалiM 6ip оный коямыи деп, сен соран араласып журдщ рой. Сол жолы елге шырып, ез|'м токып, жудеп келгем. Бул элi уйкы кармей кун-туи шапкылайтын кез1м1з гон. Bip жа- рынан ат сорып, 03iMHin де эбден дщкем курыган. Ycri- басым cipeciceH муз. Пештщ жанына огыра кегли де, осы Рабигага: «ИЛешiн.жiршL меш»— дедгм. Муиым шын жолдастык наз c,ii. Рабира муныма тусшбедп «Шеш opi ез!н!» — деп, осы Рабира Tepic айналып Kerri. — Кек кылатын обдеи жвищ бар екен!—деп, Раби­ ра осы жерле тары 6ip уздн — Жок, мен соны кек кылдым демеймш, жэшп ай- там. Pie, онда да ундегем жок. GsiM шснйвдм де, пеш жаньша отырдым. Бул шэй койып журмс-ау, исштш ал- дыная шыкпайды. «Бурый жол >Kypiir келссм, мацыма ушрмш, кулш карсы алушы ед1, осыган не болды?» — дегеи сею'лд! жаманшылык он тары кабындап, маран рс- н!ш турыза бергендей болды. Ундеыед|‘м. Dip кезде Апа- лайдын эйсл1 Kipin келд! де: «Е, келгенещ бе? Елдш кыз- Катынын тугендей алдын ба?» — дед:'. Замандасымеи адам арпыл-турпыл сейлесе берсд1 рой, мсн де эзшдсп Жауап кайтардым. Осыдан баска жазырым жок. Отыр- мын отырмын... Шэй жок! «Апырм-ау, Рабига кайла? ШэШн неге бермейд!?» — дсп, окта-санда еешке карап Коям. Рабига да жок. Сол отырганнан ел жатканша отырыппын РОЙ. Жатар кезде Рабига келди Пендеишпк s e f . v i »шу™ Kipjl». «К а ям * м м » » - » - * н “11

Сар?»—деп, осы Рабира шад ете туст!. 'Ал, мыкты бол- сан, енд1 куймешП Куйгендшм сондай, осы датындьг тура сыдыргым келдд датты-датты сез айтдым да келдь Bip- ак, силаран шыгармын, онын 6ipiH дз 1стемед1м, ез1мд! мужшм. TicTenin, датып далдым... Элден уадытта шэй 9з1рлеп 6epiri ед1, бар кепыд! содан алдым: кесе-месес!- мен дастарданын ладтырдым. Менin ашуьгады 6ip жслрл квтерin, осы Рабига со жолы ундемей-ад койганда да болатын ед!. «Тойып келген екенсщ... Тойрызып ж1бергеи еден!»—деп бу да uie TycTi. Мше, эщчмежн бас бузы- луы тап осы жерде болды. Alenin былыдда KipyiM де тап осы жерде басталды... — Одан аррысын дайтейн,? Оаи да мен xiiroiKiH бе? Суттен ад бол шыкдын келд!-ау взщшн,—дед1 Ра­ бира, урттагалы отырран кесесш жерге дойып. — Ойпырм-ай ендП.. Элпде окашада айтайын дегешм осы едк—деп Эм1'ржан бул жолы улкен кеШспкке xipin, енд! айтпаймын деген адам секшденш, дастардакды сер- nin Ж1берд1, кеШшрех жылжып барып, dip жамбастап кес!лд|. Энпме тары узиш. Кун бесшнен томен тусш, уидin келеккеа сыррауылдай сорайып, дентин самалы ipre,aen белгжш бердд Уй арасын riMicxin, бакаклары сыртылдап, 6ipen-capan сиырлар журд|'. «Ау-кауларан» эйел даусы агамзаманры молдалардык кеиш азанын еске fycipreH- дей болды. Жерошад бастары шуда жалрангап кок ту- тга, шадырлап дырылган казан. Жумыстан кайтдап адамдар ауыл арасын ерсш-дарсылы кезген секодешгг, сапырлысып жур. Дабыра дауыс, эзш-кулюлер тынык KeuiTiu ерекше хоркше айналрандай боп, элденелерд! еске туаред: де, ойланрандай боласын. Bipep минуттын iiuiH- де ecxi ауылдын суреп кез алдына елее depin туррандай болады. Бул далай, мен кайда отырмын осы,—дегеи ой о жарыннан да, бу жарыннан да жылтьщдай бастайды. Кснет есилген 6ip дауыс ceHi уйдыцнан жулып ояткаи- дай болады: — Кулпс-ау, счетоводка жолыдтыд ба? Ецбеккушн данша екен? — Енбеккушм exi жуздеи асыпты! — Тандагап жйтке THeiin бопсып рой! Бул —кыз бен женгесшщ арасындагы соз. Сен буры- лип, Рабкгага дарайсын; оныд л:уз! де кужм. Есхшктщ xe/ioip далдыдтары Mi де болса быттысып, араласып G72

жаткан секиденсе де, жана o.vip каркыны тым басым, вз дегеиш icren шыратынына сешм куштП Работанын, ен- сесш кетерт отырран осы сешм. — Канша ецбеккушшз бар? —деп, Работадан сура- сан, кезш KSTepin Элпржаота карай тусед1 де: — Eai жуз елу енбехкушм бар! — дейд! кул!мс1реп. Рабиранын осы кулдмдеу! 0м)'ржанра инеше кадала- тын секЬтдк — Ал сети едбеккунщ канша? — деп, Эмдржаота бурылсан, ол тукырайган куй! уидемем 6ipa3 жатады. Bip кезде, жан к!рген адамдай, депеС1 козраладк. Ба- сын кетерщ, октк квз!и Рабигага кадайды келш. — Менде ме? Менде едбеккун жок!.—дейд: басын шайкап. — Неге олай?—деген сурауды калалып-гк берсеи де, Эм|’ржан, керец адам сек'лдеш'п, мелшнш отырзды да кояды. Элсш-элд алакездмен Рабигага карай туседк Бул карауьшда кеп май бар: колхоз Kaci6i бвыл тым онды. Осы отырран Работала? биыл шаш етектен олжана бат- пад. Эмфжан екеушщ арасына салкындык шргенше ал- ты-жет! айдын, жуз! болран екеи, содан 6cpi Работа 6ip кездег! ер!м ед!-ау,—деп Эм1ржаота муцын шагып, етйпз б(лген жок- KopFan болар ер!мнсн айрылып не кун кв- ргм,—дейтпд емес. Рабнра кун сайын пысып, ширап бара- ДЫ. TinTi осЫ Эм!ржан деген б|реудщ дуниеде барлыгы- нан да хабарсыз адам секйлдк Эм1ржашшц куйетнй де Шолак мурын кара бала жуripген бойымен ссжтен к1рд| де, ацырып токтады. — Келе рой, калкам! Шэй iuie рой,— деда Рабига. EciKTe турган бала Рабиганын сезш керексмбеген се- к!лденш, кезш жыпылыктатып, Эм1ржэота караумеи болды. Эм|'ржан жаткан куй: колымен ымдагандай боп ед1, бала Pa6nF3Fa 6ipep карап койып, Эг«йржаота карай Жылысты. Работа кул1МС|'редк Ашуга тыгылран Эмдржан, баласын суйген сон жадырап, басын кетерд!. Баласьш алдына отыргызган куй! жылжып жакындап, манагы сер nin тастаган даетарканьш кайтадан жайып: — Шэй куйшы Белжанра,—дедк Работа шэй куйып бердй — Кантыцнан таста,—дед1 Э.хнржан. Нак осы мннутта осы екеуппн арасына мына кара 673

бала дэнекер боп, ерлЬбайлы адамга усатып ж‘1берген сиядтанды. — Аты Белжан дейс1з бе? — Иэ, Белжан. Владимир Ильич Ленин деген сезден дураганымыз рой, атасыныц жолын мыдты устасын деп. Эм1р' л<ан муны айтданда, кетершп, жайрандап далды. — Ашуланамын деп, шэй шнедщ бшем, iuieciH бе?— дед! Рабнга ку.жмжреп. — Куйсак —куйшы!—деп, Эм!ржан 6epiKTi жерге тастай 6epin, дастардан басына бурынгыдан да бетер теши... Кешлдешп шкен шэй Эм!ржанды кетере тускекдей болды да, ол онпмесш дайта бастады: — Мана 6ip дыз-датынныд эцпмесш бастаи, тастап кетт!м-ау. Ана шсжщ кенш 6iTcin, 6ip ©TipiK доспай, мен соны айтып берей!н, Аузымнан шыгармаран сезш едь.. Иэ... Элг1 Работамен ренж!скеннсн кейш, пендеил- лнс болды ма-ау, ашу дысты ма-ау, дырсыгып, одбай жургем. Тап сол дарсанра екш боп баягы Сыздыдов деле дал.часын ба! Meniu шын бурдырауым осы жерде бол­ ды. Менin далпымды о да сезе далып, меж баягы Бай- маганбетт!ц елше ж!берд1. Ол елдт жоспары болмай, барран ежлдер «быгыбырды» алып жатдан. Мет эдей': 1ст!кке туйреу ушш ж!берд| деп ойлады!,!. Зйтсе дс бар- дым. Кун сол куш мыдты ызрырыд ед|. Тсцып та бар- дым бтем: «Жылынасыц ба?»— дед! Медеш. «Экел»— дед!м. Сол 1шкеш!ен ime берд!м... Жас эйелдер кедin жур. Аддуба келшшек маран дарайды да KyniMcipefmi. Bip рет оттыд океп, шылы.мымды тутатып берд!. Жуз1 таныс, бурын керген сек!лденем. Кайда керд!м,— деймш. Ke.ai'i дс булдырап дети' ме-ау... Элп\" энел жылы тартып, эз!лге yiiipi.TTin барады. Меи дай 6ip э зт быетш адам. Ошейш- де ссран б!р ауыз сез тауып айта алмас ем-ay, дызып ал- ган сои, нес!н сурайсын... Сол игл артынан барып б!л- дш: баягы Жарболдыц келшшеп еден рой!.. — Ым-м... Шынына жаца келд!н бе?—дед'| Рабнга. — Жок, Рабира, езгеге сенбесен, де, тап осыган ссп: дылдай диянатым болтан емес! Bipan, болды не, бол- мады нс, арылмас пэлешд ycTiwc yiiijireniH мен дс сол жсрде-ад сезд!м. Ертеншс «Алрабас» колхозына uerriM. Жоспардын орындалуынан y.MiT жод. Ел;п пысыктар, кулар иыдтап, ксулеп кеткен сыбыр, есек. Елмен деп !с- тес бон сырын алFan адаммыи гой, тэрбнелеп, жетектеа 674

отырмасан, сезщшц ем болуы киын. Ауданнын желжты pyiMen 6i3 елд1 упттеп, Tyciiwipin отырып ютеудщ орны- на, бел пушке KipicTiK кой. Аудан мыц центнер жоспар берсе, б|'з ек! мын центнер кып кабылдайтын болдык. Со- сын, кайдан енд1рстцпм!зд! бшмей аласурамыз. ©ripiri неге керек, мен вз1м журген жерде кедей мен орташага жоспар 6epin кергем жок. Бермегенмен не, жокты тан деп, сол кепшипкке сенбеген сеюлденш, ертеи де, кеш те жнылыс кып, сабыламыз да журем5з, Кепшыи'ктщ ке- зшде мен де асыра сьлтеушшщ 6ipi боп кершдш. Аудак- нын З1'рк1лдеп отырранын кайдан б!лсш. Ауданда Сыз­ дыков сиякты согылганнын отырранын кайдан бшсш!.. Bip кун! сыбыр есектерш тывдап отырсам, 6ip суык ха­ бар ел iiniH кеулеп барады. Журепм су ете тустн «Бере- ке» колхозындагы ек1'л колхозшыларды суык сарайга камапты, 6ip кедей таякка жыгылыпты»—дейдг веек. Бул —элп Баймаганбет елшдеп колхоз. 0к1ддер1 — ау- ылдык мурал1м едп мурнынын ушы кызарган, бет Tepid жыртылып кеткендей боп, шатынап турган 6ipey едк Ит-aii, булд|‘рген екен! —дед1М. Салып урып келсем, це­ нен бурын Сыздыков келш жеткен екен. 1ппм шурк ете калды: сорлы Кусебайдыц баласы, елетш жерш осы екен!..— дед'ш ез1ме. Айтканымдай шыкты: Сыздыкозтын материалы бейынша, кыз-катын баскан да —мен; ке- дей-батыракты суык сарайга камаган да —мен... Мше маган жабыскан пэленщ Typi осы. Мешн жумысым ячей- кеде каралып, б1рсыпырасы: «Катан ceric берейш!»— десп; б1рсыпырасы: «Партиядан ты тару керек!»— десть «Партиядан шыгару керек!»—дейтш —баягы Сыздыков. Мынау отыртан Рабира сонда Meni партиядан шыгару жа- гына кол квтердП.. Пендешйшк кой, ашып айтпаганмен, осы Рабигага журеп'м жаман муздады. Баскалар б!лл?<л- ген.мсн, мешн жайымды Рабина бшлейти! бе ед1? Меи б:ле-кере партия жолына KHFam ic iciepMin бе? Адаосам, жанылсам, баскадан да жакыи жолдасымып гой, маган беталды буртиып ашуланганша, акылын айтса кайтед!? Никак куйin бара жатсам, MeHi коргаса кайтед1?—деп, iiuitmeH мыкты ренж1д!м... TaFH 6ip кызыгы—сол екеу- М1'з салкьшдасканнан былай 6ipiMi3re 6ipiMi3 Tic жарып сейлесгтейтш болдык. Сонымен суысып о-'й келемЬ... — Б!зд!К ем ip Mine осы,— дейд! Эм^ржан бф кезде KvociHin__в л к е ге арызымды берш ем, жакьш арада сон­ да барып келд!ы. Доугара бул колхозга жакында келдь

Муныи келу!нен кип нэрсе умгг еткендей болдым: бала кунп жолдас кой, катем болса, бет'ше айтып, меш суйер деп ойлап ем. Содай болды да: маран ат берп'зш, елкеге барып кел деп, жЛберген осы Дэурара болды. BipaK 6ip шырмалран сон болмайды екен: Minin барран атымды сол кэлада байлаулы турран жер!нен урлаттым. Жаяу келд!м. KiciHiu куйеДш осыкдай нэрселер рой: менш сол атты урлатканыма Дэурарадан баска жан сенбедк «MiHin бар- дан атын аракка сатып Ke.iinTi!»—деп есектед: журт. Сол eceirri ecire жур!п, осы Рабигалар 6ip дурыстырын айта бпмедк ©3i —баскарманык мушес!... — Heni б:л!п актамакпыз?—дед! Рабира босавдау турдс. — Элi де кезщ жеткен жон па? Атынды урынын ко- дынан тауып отырсык рой?!. Ргбпга ундеыедй Эм!ржанньт алдында отырран Бел- жак бала экеспан ашулы тур!н еез!п, соны тезфек жуба- тайын дегендей, жагын сипады, сакалымен ойнады. Жас нэрестешд еркелегсн ninimi элденелерд! еске тус1ргендэй боп, Эм:ржан ауыр ойдын кушарына берйген секи,\".;. Кеш каранрылыгы элемд) булдыр тарткызып, уй шшде отыргандар 6ipiH-6ipi тым комеск! K6pin отыр. BipaK осы- иыд езшде де осы уйдеплердщ кайсысынык кай турде екен!а айырып бшу киын емес едк Ipi адымдай басып, 6ipey келд:' де, мына караагылык- та бул уйде не боп жатканын бшмей, дардарган niinia- мен, coin алдында тура калды. — Рабнга-ау, шамыкды жаксайшы... Бул келген Дэугара ед|. Рабигамен катарласа отырды. Эмiржаига anciH-ani карай тусед!. Ажарыйда 6ipTyp.ri кв- .терщюлж, элденеге куанып, тасып отырран адамнын тур!. — Белжан, ау, Белжан, экене неге урыспайсын? Экен тситек боп жур рой сеш'н,— дед1 Дэугара кул1'мс|‘реп. — Рас, енд|'п кезек Белжандш. Белжаннан баска ма- ган урыспаган адамнын ©3i де калган жок,—дед1 0Mip- жан. Осыдан кейш Эм!ржаи туралы энпме уз1лд!-кес1'лд! узит, одан эр! козгаудыц em6ip жен1 жок секЬлд1 ед1, 6ipaK Дэурара кайта бастады. Pa6iiFaFa бурыла тусш: — Yminuii бригаданын жумысы онбай Kent Бригада- pin езгертпесе болмайды,—деда — Kiure тапсырмаксын сонда? Дэурара аз отырып: 676

— Эмфжадоа тапсыру керск!—дед1. Осы сэз 0MipxcanFa октай кадалган болды да, ол узад уакыт Дэугарага re.nMipin дараумен болды. — Неге дарадыд?—дед1 Дэурара KyaiMcipen. — Мен бригадир болады деп шм айтты саган? — Рабига айтты. Партия Myuieci екенпщ умьггпа!.. Ауданга барьш билеивд! одел. Эмфжан буплген басын кетерместен, отыра Серди Pa6iiFa 6ipece Дэугарага, 6i?ece Элйржаота парады. Bip кезде Дэугарага кунк етш: — Арызын кабклдаган гой, с.:рэ?—дед1 Работа. — Кабылдапты. Эм1ржанкын алдында отырган Белжан кснет тьшыш- сызданып, Рабягага шошынган турмен карады, ейткеш Эш'ржанньш кэзждс соргалаган жас ели — Карагым Белжан, мэ, мынау орамалды экене опер- mi,—деп, Рабига кдлтасынан орамал шыгарды. Тап осы минут Э.чпржанныд ем1ршде улы асулы кезец секшденш, ол, жылаумен 6ipre, журен' жарылардай Son, куанып та отыр ею. ©йткен! ол Ka3ipri минутта езше ен багалы болган партия Mymeci деген атты кайта иелендй жан ашыр жакын жолдастардын арасында аяланган тур- ге дайта юргсндей болды. — Элйржан! 1стейм1сщ бригадир бои?—дед| Дэугара. — 1стейыш1— дед! Эм1ржан. Тап осы кезде Рабиганьщ жузшде шын шаттыд кул- Kici ойнап отыр еди 1932

ВЕРЕН Колдык саласындай тарамданган арыктардын 6ipeyi бара-бара улгайып, кемер! жарлауланып, сонау белестш аргы ылднына тускенде, шунгыл астаудай карауыткан сай болады. Муны ел «Кара ит влген сай» дейдь Сайдыч суында ит агызып елп'ргендей катты атыс жок- Жарлау- лантан камыстын арасынан, сиырдык салган жалгыз аяк жолындай бурандап, жылап агып, 6eTi мвлд1реп жаткан кара су. Сандыц кабагында коз KepiM жер барган сайын ecfti апандай опырылып, кулап, мужшп, косе KiciHin са- калындай ербиген сслеу баскан там уйлерд1Норны. Кей- бнреулер! комакты сайдыч кабарын б1рсыпыра жерге ше- iliii коргандап, осы квп жер аз кершетшдей, осыдан улес|'н квбфск алып калайын дегендей кара балшыкты шокпак- тап уйе берштк Муныц Heci шм болды екен? Осынша жер- д! коррандау ce6e6i не екен? Осы корранды шмшц куим- мен туррылды екен? Осы куш ез1 кайда екен?—деп, сай- диц ксмерше шырып келе жатый, журпшшш'к кайсысы болсын 6ip ойлапбай калган емес. Рас, мына бузылган кысгауды, бет агаты ошрылгаи кердей бон тебссппн агаты кулап, сынып жаткан мына 6ip узын сарайларды, катарлап салган карранын уясы мен маныскан Toniryii боп турран мына Gip сел.шр араштарды квргенде, kim бол- са да ойлапады: бул копыстьщ neci, есшлжпен ештесш, жана QMipre талпыиып, уйымдасып, куш коскаи сонау калыц топтын Мнде ме екен? Элде, еркетрек ез1мш!л, мыцныц -rar/iipi'ie жалгыз не болып жялганды жалпагы- наи басып; бул кездорге келгенде —жалбыр жен мен кус саусак, влирд:'ч астын устше келт1рш сшккеиде, екпшге 078

шыдамай мына казылган жолдыц топырагындан боп бур- кырап, ушып, ciiun, кезден райып болды ма екен? OiiTcyip, бул кыстау necis. «Кара ит алген» сайынык осы кыстау тусындагы кезен.1 тусырап, KepiHiciiue 6ip та- гылык сезьяген сияктанады. Сай кемершдеп маса, со­ ка: «б!зге жакындама, б1зд|'н мазамызды енд1 алма!» де- гсн тэр1'зд1, туе тустан кем арылдап жабысканда, есщнен танкандай боласын. Апаш бутарында жарбиран кара кар­ га, курай басыкда шокиган ала сауыскан да, «ceHi шм шакырды?» дегендей каркылдап, шикылдаи, ереш-кар- сылы ушып, сен сайды icecin еткенде абыржып, эбшерле- Hin калады... ...Жазры кунш'п 6ipi едн К у н купдеп эдет|мен жыл- жып кетерйпп, кетермген сайын кызуын удетш; жел — касакана ты на калган снякты боп, ж а т журген ж урпнгш терге шомылып, тандайы Keyin атыи бугелектетт, и г эу- реге тускендей кез едь Тап осы кезде «Кара ит елген» сайынын жол втер кезецше пар ат жеккен ж урпн ш ! ке- л т токтады. Аттары селнз. Турке жеккен торы ат кеп жеплш ысылрзнды ры и 1степ еайды н кабарынан тускен- де терт тарандап цлбумсп Tyeri. riip eiiiK w eri курен бееп Жастыгын !степ елендеп, жол мацындагы карауыткан шэптен, бутадан ypKin, ала-ала жвнеледн Ш уцрыл кез кара Kiel делбегеш жия устап, курен беепге: — Кой, кой—Теитек болма!— деп кояды. Курен бест! осыпан туешген сеюлденш, кулагын кан- шылап, элгщен repi саябырлана туседi. Арбада eKi Kici: 6 ip i—делбе устаран uiyiiFbi.T кез кара — Кайролда дейтш; eKiHuiici ак Ж1бек квйлекп, кьк шуга шалбарлы, сур калпакты, таиаудык астында тыл- тиган кара мурты бар кара бужыр ж!ггг: муиын агы Ку- рымБбуалйа.р еайдын табяныиа xycri де. аттарыныц басни тартты. Алдары терсн жыра. Буйраланраи агыс куй соу- леа'мен шагылысып турЛ1 туске кipген сскКпдсндК Азы- наган соналар аттарды буй!рден, шаптан, ныктан ryprii!, Teyin кетш жатыр. Курен бест1 ел! тигеннен жамап б::- леп, КаГфолдаиын басалкы сезш тындаудан калып, ар- банКыаайлрао-ладлаа ажрвб.чаделаднь ыргып тус:п, курен бостНйн басып устК—адуырА:ыпмыбрамйайдамыарнбааыдап,нрк,шту..е.ш, торы атты жаралады. 679

торы ат бугелектен булырып, жанына барган сыпайы ки1мд! Курыыбайра басын уйкеп ед!, Кайролда безкндеп коя берд!: — Ойбай, шырагым, усйнда булд1ред!... Булд'фед! деммш, жакындай корме!.. Сыпайы кшмд| жас жшт — Курымбай ыржиып кулд'1 де, торы атты доггрумен болды. Торы аттын аузынык ne6iri Курымбайдык ж!бек кейлегшщ эр жерше ак тан- ба салыпты. Кдйрслда курен бесйн! умыткан сеюлденш, кебжке быяганран ж1бек кейлекпен болып жур: жердей 6ip уыс шалгынды алып суртем дегенде, ак койлекйн же- цше кекшш тацба ciHAi. — Кал... Imiiwi...—дед! Кайролда саскадактаган турмеи. Курымбай 1сулiMcipед! де койды. Курымбайдык алдында кешЕлыес кунэ icien алран се- кидегпп — Кайролда кызара туей. У'ялрзндырын бндшр- мен!н дегендей—акимей баскага бурды: — Курымбай, э, Курымбай, сен агроном болдыы дедщ бе? — Ау, мен бе?.. Мен агроном болдым. — Eiui ез!м!зд1н елде боласыц ба? — Ау, мен бе?.. Сояадая ышкынган курен бесы' шиыршык атып, кол- дыаякка турмады. Сайды Kecin еткен бфкеше арбанын i3i бар. Эйткенмен мына курен беейшн мшезш Kepin ту­ ры» — бул сайдаи аман етем деу киын,—арбаньщ сынуы иодйс. ToyiMen келгенде колхоздын арбасын сындырса, Курымбайга одан уят не бар... — Кайролда aFa, ш сайдын тэу!р жерш тауып ей- Hi3, мен йзд! сонау кабакта тоекп алайын. Кайролда атын бурып сайдын теменп жагына бетте- д1. Курымбай сол орнында ойланумен турып калды. Кэп жылдардан 6epi кермеген ел, туып-ескен жер Курымбай- дын ойын мыц сакка жупрйп, кешеден 6epi кергешне кортынды :стеумен болды... ...взенде отырган ауылга Курымбай олпде соске ке- зшде келдь Тацсык дейт'шшн бригадасы екен. Ылги жас жйттер, жас эйелдер. Курымбайды олар дэлдеп таны- маганмен, шырамытып мацын орай туей. Курымбай ел­ де» кеткендеп жас балалардыц ne6i жйтг болган. Алты жыл детей аз ем!р емес кой... — Ура!.. Курекец келд!!— де.й 6ipeyi.

CaMcaFan жастар зсксршс т;з:лIn гуркп, алакан ур- ды. Жана заманнын дзстур! кызык! Жас балрындардыц ку.дмдеген жуздер1 Курымбайдын мерейш мыц есе ecip- гондей боп, ол, езш esi умытып, не айтарып бшмей ацы- рып турып калды... Бригада мушелерi эдеттеН жумысына KipAi. Улкен кезд1 кара торы шпт — мойньша бслдемщес>н кид1 де, шарра су куйып, шоп машинасыаын орагьпг кайраурa Ki- pidi. Ыиылдап елец айтады: С«Тчуеатдовыодтаекибаелкдкыунн1дИа «еНссспеккыкылграена;с». ЖЮзирыексетна жуэадн|ккашлыкгаынпыоезсбеакдыкыдлеглан?..» ©лен де Жака. Эи де жана. Он ыр-агы ж!г1тт.:н дене козгалысына дат келген сехьлденш, ол жумысын токтат- пай, дауысын шыркатып шырарды. Жас эйел уйден ба- сын nibiFapbm. орак кайраушы жЬТтке кабагын туйдй — Кой деймш... Сабак окып жатырмыз... >KiriT кул!мс!рсд1 де, жумысымен бола берд!. Шар- дьщ шарылдаган дауысы элп эшпц сарынына салган се- к1лден!п, Ж1пт кайта ыцылдады. Bip уйде он шацты жас. Кара торы кыз алдындагы к1тапка ун,1ле туст! де: — Бул туралы Сталин жолдастык мынадай 6ip сез1 бар,— дед:. Кагылез тшшд| жас кыз —жаньшдары ж'1гггп шыи- тарымен турттк — Сыбырды кой... Тында!.. Будан бёс-алты жыл бурый осы кыздар — осы сек!л- д| саяси мэселен! талкылаудыц орнына, уй келецкес1не уймелеп, кссте Tirin, берекес1з ом1рмен куи етк!зген бо- лар едьау... Курымбай есжтен юрген ын'райыида ку,-.шс1реумсп турды. — Драй, б1зге кашан баяндама !стер скеназ?—дсд1 кара торы кыз. — Ау... Не туралы? — К,алай окыраныцыз туралы... БШмпщ жаца табые- тары туралы... „ Кара топы кызрэ Курымбай кадала карап, жаца та- НЫды: бул Об1тай деген мурал1ми<п карындасы ед1. Ку­ рымбай еляен кеткенде шашы жалбырап, ойкнмен жур- гея жас кыз ед1.

— Сен осы... ¥мсындык емесЫд бе? — ¥мсындыкпын... деп кара торы кыз кул!и какты. Курымбай осы жерде отырып жастармен эдпмеге К1рдь Бул Курымбайдын ойынша жай энные болтанмен, колхоз жастары уш щ — багалы баяндама ед1. Тыстан 6 ipey дауыстады: — Кайролда агай кымыз экеле жатыр,—деп. Курымбай елен eTin сезш белд:: — Баягы К,айролда жылкышы ма? — Сол. — Кымызды кайда апарады? — Б1зге экеледд Сауын биелер кырда. Кымызды та- сып берш турады... ..Дайролда мен Курымбай осы жерде тушей де, Кай- ролда кейш малына кайтудын орнына — Курымбайды алып журд!'... Курымбай осыны ойлап кул!маредк 1\\ай- ролда Курымбайды кергенде — кемсендеп жылады. Жас- тар омы толкек кылды. Шын cyftin сагынгандык осы... ...Кайролда — трешке куреня! кырындатып, сонау 6ip жайпак жерден, сайдан necin erri. Ой кушагына белен- ген Курымбай кенст сершлгендей боп сай кабагьша бет- теп журе бергенде, ойына Верен сап erri: — Апырмау, Верен кайда екен?.. Неге сурамадым Кайролдадан?'.. Осы колхозда бар ма екен?.. Элде... Олде... Сайдьщ кабагына тырмыса б!ткен жалбыр жяпырак- ты агаш — Курымбайды келедкесше еркс:з тарткандан болады да, ол — агаш келедкесше жаца гана барып са- малдап жатканша болмай, элдекайдаи эйелдердщ косы- лып салсап суйюмд! эш кулакты елевдетш, кек шалгын- га кемшген басты epiicci3 котерш, езше карай тартып, жетектеп барады. Эи алыста емес, жакын, жакын гана емес, тап осы жерде: сызылтып салган тэтп он, сыдкыл- дпган кулк!... кулакты турглтш, кедом елепзггш, элде- кандагыларды кезге слсстетунг!.. Курымбайдыц аягы ез!псн 03i козгалгандай боп, ecKi кыстаудыц керганын орала туеш ед|’, таи сол кыстаудыц желкесшдеп ei<i ул- ксн агаштыд аралыгына ттл ген ак уйлер кезге шалын- ды... Таиыс жер. Балалык ем1рдщ 6 ipa3 кезецдер!п кезге слестстш, KypciHflipeiiii жер... Курымбай шалгьшга жу- з!п_ wrepi у.мтыла тусти Лк уйдщ сыртыиа Ticiepi аран- дан самсап, арбнып Gipneme шел машинасыньщ тырма- сы тур: скеу-ушеудсн унездеп, мойыидарын айкастырып,

бастарын шулрып, б1рнеше тусаулы аттар тур... EpiKci3 eaiKTipin экеле жаткан керше булар рана емес, уйдщ ал- дына агаштардьщ келенкесже кез салшы: карсы алдыи- да-шараладай самсаган ад бастар... «Ад бас» деген!м1з ак жаулыдты эйелдер; тулымдарын тодпадтай рып арда- га бос салран— дара курен дыздар... Алда дотан оты- рып, 6ip нэрсеге ущледа. Ущлгендер! — KiTan... Осы топтан белек, шалрынра белден кем1лгендей боп кара торы эйел — 6eTi курекдент, кек дэптерд! ттзесше салып, жазура KipicneKiiii болып ед1, даразы иксмге кел- мед1. Сосын, етбеттей жатты да, саусагымен шалрынды жапырып майдалап, дэптерд1 сонын устше теселi. Жа- зуына Kipidi: «Аудандыд партия комитетше» Элдедайдан самал салдын жел ypin еда, шалгын тен- селш, бул эйелд'1 еркелеткендей боп бетга дытыдтады. Тардатылран сумб!л дара шаштын 6 ip туп' мандайды жа­ ба салбырап, тенселген шалгыннын белшен оралды... «...Мен — Верен Жэуке дызымын. Мен — Ергалидын eMipiHe даныдпын. Керек болса, бэр'ш де айтып бере алам Ыздерге...» Тап осы сез — еткен ем1рд!н буркеул! шымылдырын cepnin ашдандай болды да, сонын ойын-шудырын Teric шолып етейш деген сеюлдетп, жанары эйел|'м13 курс(- нш, дарындашын дэптершщ ydiHe дойды. Аладанын жастыд кып шалрын устше келбедь Гулденген шеп a id деудеш кернеп, бойды алрандай болды. YkIjii бас шептер тенселш тэж1м дылкандай бон, бул эйелд1н 6eriH, yjioipe- ген тамарын жыбырлатты. Аслан тенкерген дазандай те- бесше Tenin, далын шалгын доршап, осы влкеде, осы сайдын дабарында жаладан жалгыз жатдан сиядты бол­ ды. Ой туйдектелш, сагымдай кешш, 6ipece — дабарын туйг1зш тунжыратып, 6 ip ece — булттан шыкдан куплей жадыратып, минутында мын дулпыртты: еткендегш кез алдынан елестет'га етшзе бердь.. Мына келенкеде отырган апсарай денел1 кара Kici Жэуке дейтш Kicini3. Кырыд жамаулы мына абажадай дара уй — бул Kicire экесд Журымбайдан калган мура. Олдедашан 6iTin, бул уйдан суйреуге cLnisnipi жарамай

цалатыи ед!. Валдай женгейдщ кунттылыгымен — элде* К1мдерд1ц есш-ускысын жиып, жамау-жаскаудыд куптл!- г1мен эл! келедк Жазгытуры жарбитып 6ip т'|ксе, ауылдан онашарак, сен соккандай кисайып кузге шейш осы уйд1к турранын KepeciH. «Валдай, уа, Валдай!.. Тарамыс дайын ба деймш!..» ¥шырына шыкпайтын жумыс — TiriH, тус-тусынан кап- тап келеда де жатады. Б1реуд1к eai жаксы, б!реуд!н кез! жаксы. Т1кпей кайтарылса, арылмас сезге калганы. Ырыс- бике сиякты адуын эйелдер: — Bi3fli кайтс1н, корыккан адамын сыйлайды ол... Кангырган Турпспен, ез!, Tinri Herrin KeTiirri... деп, всекпен елдш 6ip жагын шулатып болады. — Пэленшешн кебюн бурын т!п'п... MeHi кай корла- ганы екен? — деп буркылдайтындар да бар-ау, б!рдемесш етюз'ш койганнан жаман... Осындайга Жэуке ашу шыгар- са, баяны 6ip ел аузы эдеттенген ecKi атак жабыса не­ тели «Жэуке — тентек»... Кун иыкда келсе, тер! бестекп келепкеге суйреп, ку- рым кипзге аркасын уйкей Жэуке отырады. Жанында тур- ган кара кобдиша — ecici жолдасы. luii толган сайман, былгарынын кикымы, тарамыстын калдыгы, кез1 сынган тебен. Бэршщ де кереп бар. Кайсысынын кай орында жат- канына шейш журегшде сайрап тур. «Балдай-ау, Валдай!.. Тарамысын ес!лд| ме?..;» Кулэш бэйбшешн Конырдагы кудагиы келдь Ажары картад болганмен квнШ жас, кербезджке yftip Kici екен. Осы ауылдагы эйелдерд1ц шонкайма e r a ки!п жургешн керд1 де, кудаги танданып, аузын сылп етаздп — BsTip-ай, мынаны ш м TiKTi екен?.. Мактаншак бэйбнне кудагиына карап сыксия калды: — Керек болса, TiKTipin берейш, ел!не апарып иерее- Tepcin. — Суйте койынызшы... Кайролда жылкышы уйкысыздыктан кез1 канталап мае KiciKefi тенсел'ш Жэукен!н уй'1не келдк Куншн ысты- гына кейш, 6eriHe коиган масара кейш. Жылкынын ке- зег1не мшген торы байталдыц ypKeKTiriHe кейш. ¥йкысы- ныц канбагандыгына кейш... Бэрш тугендеп болып, Кай­ ролда Жэукеге бурылды: — MeHi бэйбше Ж1бердй кымыз iuiciH дейд! саган. Байб!ше шакырткан екен деп елендеп, тез бара коя-

йын деген Ж эуке жок. CiKipi шыккан еск! саусак, былра- рыны падала устап, созгылаганда жыртып лббергендей болады. Бугаи д а кейШ Кайролда. Бул жолы шатынап вдрады: — Кымыз кереп'н Owieciit— уакытымен барып писец, Cipдемон кете ме? Мупысы еид1: «Сен!ц кеЫрщнен уйкым калды»— де­ ген сазд! мукам мен айтканы... Эж!м бетт! аккуба эйел эдаб! сеплген езбек шапан мен имек басты кайын таякты квтерш уйден шыкты. Бул осы уйдеп Валдай женгещз. Ки1м жары тнм жудеу: шокпыт жамаулы камзолы бар, онысы алдынан карасан, акшыл, еыртынан карасак — кара ма, Кызыл ма, квк пе— неше турл'1 жамау соган жабыскан. Осыныц езш де ана 6ip жылы 6 ipeyfliH суйегше Kipin алып едЬау бул Kiel... — Экес1-ау, туе ауып Kerri рой... Барып келе кой- саншы... ©збек шапанды кит, колына таяк устап Жэуке Сер- жан байдын уШне келгенде— келенкеде отырран бай мен Эбен молданы кердг Бай ыстыкка быршып, еш юмд! елемеген адам сеюлдент макразданып отыр. Эбен молда Жэукен! керш кушмС1ред1. Эбен молданы кергенде Жэу- KeHiH кабагы тыржияды. Жэукен! сырттан «кушр» деп нэлеттеп отырса да 6ipep Tirin тшюзбекш! болганда « 0 й имандым-ой... К ецШ таза Жэкемнш, алла тагала ыклас- ты таниды»— деп жылмандайды-ау бул. — Кел, Жэуке, кел... ©й имаидым... ©й имандым...— дед! Эбен молда мыекыл кылрандай кулшЫреп. Уй келепкес'шде иш Tipecin отырран журттыц ешкай- сысы ы ры с ы п Жэукеге орын бермедг Булардын арасын- да отыпранмен де Жэукешк 6iTipepi жок. Булардын сез- flepi чуб|'р тустер!нде ызалы мыекыл кулиг.. Мына шетк! отырран ж алпак бет сэры Еркшбек дейт!н жтгг. Бул осы Сержан байдын жакын iHici. Бул ж!пттщ соткарлыгы елке бойкиа жайылып болды, ЭЛ1 бгр тыным кергеи жок. Жэукеге кезш кадап карап отыр, карап отыр... Еркшбек- TiH сырт жагында отырган Ерекеш деген жылтын кара ш п т — Еркш бсклц кулагына аузын такап, 6ip нvэ|рсен.Г сы-б_ы_р_л„авп.г,„атйлтадляы кдуале,^дг;..^ Ж\" эту;ксе^ уапкпепэлде нсге eii турнпккендей боп, уиден алыстай туси. - РЖ эуке!.. Кап жаугыр. мшсз.ш-а:1 ссшц... Kip уй- i бай кабагын тукситш.

Жэуке уйге бетгедТ. Yfire басын сукканша самсаран кез буран кадалумен болды. — Э, кэтрдщ Typi! — дед! Эбен молда icy6ip.ien. Эбен молданын осы куб1рш ест!генде, Жэуке есшке суккан басын жулып алып. Эбен молданын селд1р сэры сакалы- нан бара ала тусетш адам секшденш, табалдырыкты аттаган Kyfii аз кем турып калды. EciKTen Kipren Жэукеш Kepin. Кулэш бэйбше маныз- дана тустк — Балалар, барыцдар... Улкен Kici келгенде уйд! бо- сатар болар... «Нелiстен улкенстп отырганынлы бшем» — дегендей боп Жэукетн кабагы тары тыржиды. Кербез кулага жастыкты шьштадтай отырып, ойнакшыран кез!к елан- эл1 Жэукеге кадады. «Сайтанын басылмаран 6ipeycia- ау...» — дед! Жэуке оран imiHea. Шушлдеп толган 6ip аяк кыкызды кос колдап устап Жэуке ернш батыра Сергеи- де, кулагы мына сезд1 тындады: — КайнaFa-ay, мына Kici—сый кудагнымыз едк.. Мы< на 6ip cypiic былрарыдан жаксылап ет!к ririn бэрсешз..- Eip-CKi куннен кейш журетш едь киш барсын елше... — Осы Kici ме ед1? —дед1 кудаги сызыла сейлеп. «Болганда кайтер ец...» дегендей боп Жэуке оган жалт бурылып, кадала карады. Кудаги кезш томен ту- cipfli. Бет эдпеп кул1М карады. Не ойлап отыр екен сопда?.. Кымызга KaiiFan журт байдын уЙ1нен кул!мдеп шык- капда, Жэуке, былрарыны колтыктап туажырап шыкты. Кымыз сокыпан журт уйкыга кеткенде, Жэуке келенкеге отырып, кобдишасын ашты: — Балдай-ау, Валдай!.. Курып калшр, тарамыс экел... Балдамдын сыпылдаран caycaFWHa карап: «Осы ойел тарамыс есуден баска жумыс icieMeren шырар» деп те ойлайсын. Тарамысты есе отырып Жэукеш свзбен ка- жайды. Сейлеп отырып Жэукеге квзшш киырымен ка­ рал алады. Кай созд! кай уакытка дэлдеп антуын 6i- ледь — Экес!-ау, Беренжан жалынады да, жалынады..* Еркшбектщ шешес! сшкшш жатыр деп ecirriM... ЕтнсНн ултанын шегелеп жаткан Жэуке — б1з!н абай- сызда саусарына тыкты. Эшешнде кезin жумып отырса да уйренген саусак жанылыс баспас ед!, Балдайдын ке-.

cipi — тек отырмай аис'шщ кытырына тиетш сезд! сей- лейдь — Сен курып калгыр ма... Сен курып калгыр жетесщ менщ туб1ме! Селк erri Валдай. Шошына карады Жэукеге: — Койшы акесП.. ©не бойы ашуланасыц... Тштен шык,- кан бала... Беренжан жалынады да, жалынады... Ке.чсевдед!' Валдай. Катпар бегл куалап жас дома- лады. Жэукешн 6i3i тары саусарына кадалды. Кара кош- кыл кан буртиып шыра келдК EcKi жамау шуберект! экеп Валдай Жэукешн бармарын тацып байлады. Жэуке курсшдк — Кайтейш... Елден ерекше жумыс кстеймш дегеш батады маран... —• ЭкесЬау, мен антпай жур дейсщ бе оны... Берен- жанныа мшез1 кызык. кой: «Сен есшыилсщ» деп маран кулеш де, куледь.. — Курып кал Валдай, тарамысыц кайда?.. E ki шелек суды текселтш Верен келдi каледкеге. Ден- геленген кара торы беттщ ортасы сол кызыл тартыпты. Асырыс журш аптыккан к1с!дей демш eHTire алады. Со- надай жерден кул'шдеп б1рдеме айтура аузы икемдене келгендей болды да, Балдайдын жанына лзерлендк — Апа деймш, Курымбайды керд!м жана езендег! ьуылга барыпты, ойындарын KepinTi; кызык болады екен дег'гдк.. Бай болып, молда болып ойнайды екен дейд!... • — Ойнаушы him екен дейд1, калкам-ау? — Комсомолдар екен,— дейдь.. Кыздар да бар екен- 1ш:'нде, дейдь.. Жэуке элде неге курсшд'и Уйыскан белш жазбакшы бон ба’сын кетергенде — Береншк кул1мдеген жузш Kepin Жэуке томен карады. Жэукенщ ойы шар-тарапка жуп- pin откен-кеткенд1' шолумен болды... ...Верен жет1 жаска келгеиде — кулындгй сйдап кы- йырдарыныц кезш тартты. Кара торыныц овдысы едь Кул- re.'ii-ак мулэШм. Свзге де уткыр. Орынды жери1де езш устаи да б!лед1. Манаты байдын уйппк келенкесшде кездескен Еркш- б е т __б:рер жылдан 6epi осы Береншц мазасын кет'фдй о^ын, той, жнында Беренге калжактап, аузына келгенш сеГпейи' К атгы свзбен 6eiiH кайырура бастапкы кезде Верен сыпайышылык 1степ едь удеп бара жаткан си« OFaw д а барды: 687

— Койыныз... Ci3re колжаулык болатын кыз мен е.меспш! — Болганынды бшмей де каларсьщ!.. — дед1 Ерш - бек сазарып. Верен мен Еркшбектщ арасындары осы ерегес — бу- дан Cipop жет1 бурын рана болды. Ерегестш жэШн Жоу- кенщ цуларына тип'зген манары Кайролда жылкышы болды. О л— дуние жузшдег! адаыныц бэршекейш отыр- ды да, 6ip кезде канталаран кезш Жэукеге кадап: — ...Кызды тез1рек куйеуге бер; болмаса еркше ж!бер: комсомолына KipciH... Еркшбектщ соткарлырын бшесщ fo:\"!. жер соктырар 6ip куш... деп едк Жэукешц журег! сонда 6ip ттркенген. Еркшбектщ соцында тслып жаткан сайдауыт ж!пттер бар; кесштер! урлык, кыз алып кашу, зорлыкты койне басынран же- рше icTeiifli. ЖэуKeni де басынады олар. Ендеше Кайрол- даныц каупы орынды... BipaK, Береннщ ез epKici3 Жэуке оны куйеуге бере алар ма? Куйеуге бере алмаганда — Береннщ комсомолга шруше руксат етпекш! ме?.. Жэу-1 кенщ кабарьш тыржитатыны осы жер. — Валдай, уа, Валдай!.. Курып калрыр тарамыс ее. ...Вереи Балдайга сыбырлан б1рдемелер айтып, октын- окдын Жаукеге карап кояды. Караган сайын KyaiMcipeii- Д1. Ky-iKici еркелсу: экес!н арбап, ез тЬтеппе толык жу- rifWiprici келген адам тэр!зд!. Ыцылдап елец айтып Курымбай келди Khi'mi тым нашар: жайтабан ет!г!н!д басы канкайып, шанаша суйре- л!п жур; жыртык шалбар, куртеше кара шапан, басында eci(i фуражка. Шашы буйралаиып ecin, фуражкен/ ба- сына Ынд!рмей турман секши. Келген ыцрайында ол — босагадагы телеки тенкерд1 де, соран отырды. Валдай 6ipep рет караса да, ундемедк Балдайдын унде.мегснше KeiiircH сешлдешп, Жэуке жек1'рдк — Эй... Туе былай, шелекп сындырасыц. Курымбай кел|'сс!з жумыс icTereuiH сонда сезгсндей — бет! кызара тусг'п, телеки орнына дурыстап конды. Ве­ рен экесше кеГйгсн турмеп карап, Курымбайра уйге к!- реГпк деп ым какты. Берем мен Курымбандыц белектешп уйге Kiprcui Жэукен! бурынрыдап да бетер ертейтш се­ к ш и «Шеше болгандырын, курсын!» — дегендей бон Жэуке Балдайга ашулы карап алды. — Уа, курып кал, Валдай!.. Э.й отырсыц аузыцды ашып... Тарамыс кайда?..

Аузын ашпай кайтсш Валдай: уй !нйнде Курымбай мен Береннщ косылып салиаи aiii дулакты слендстш адамды ержЫз тьщдатады. К,анша ашу шакырдым десе де, Жэуке тындап отыр осы эндК Курымбай бул уйге жат Ж1пт емес. Keuieri 6ip кездерде— Курымбай Сер- жанныц койын багып жургенде — кеб:не осы уйден шык- пайтын. Валдай езш Курымбайдыц meuieci тор1зд! керш, соныц KipiH жуып, ycri басын жамап берет»!. Курымбай- ды Жэуке де жек кермейтш сеюлд| едь BipaK, 6ipep жылдан 6epi осы Курымбай комсомол болды да, малай- лыкда жалдануды тастады. Курымбай туралы ел 1шшде турЛ1 осек бар: «Байлар мен'щ жауым; жаудыц есжшде журмеймш деп айтады-мыс» — деген де сез бар. Жэуке осыпан да кейш : жаудыц еснннде журмейм!н деп азып- тозпаны мынау... Жэу1сеп!ц тары 6ip Keflireni — осы Ку- рымбайды сабак окып жур деп ecirri. Жасы жиырмадан аскан, кой соцында жур1'п миы каткан Курымбайды са- бакка тус!нед1 деген ойдан Жэуке аулак едк Елдщ 6ip- сыпырасы Курымбайды жынды деп этап журсе, Жэуке осы пш рге толык косылмаранмеи, Курымбайды нагыз акылы бутш Ж|'пт деп те айта коймайтын едн.. Верен,-» комсомолка Kipri3yre карсы болатыны да осыдан. Елдег1 кулардын комсомолды —«саумал» деп атайтыны да осы Курымбайды унатпарандыктарынан... Жэукешц белшщ шойрылмалы ауруы бар. Кулэш бэйб]'шен1и кудариы асыккан екен деп — yfipenuiiKTi ауру устамай турсын ба, Жэуке буктусш жатып алды. Вэйбше бул хабарды естненде ecirinii! алдына uibiFa тепсшдк — Сорлы какпас, эдеМ icren жатыр... Кврсс-термш оран! — дегт. Ш оккайма е т н т кие алмай — кербез кудагидыц да кабакы туйклумен Kerri. Ауыл — «К ара ит елген» басына кеажел'1 жатыр. Жа- ландаган ж ас эйелдер, Ж|'пттер — байдын уш yfiiH б!рдей жыгып тнеп берд1. Жел1 басында обадай боп Сержан бай тур. Куртеше гаапанды кусырынып, TyflMecin салайын десе де, онысы 'тырсылдап жетпейдн Карнынын ересен жуанды’ры сонда рана есше тускендей боп, сипап-сипап койды. Байдын кецшн тапкандар кешке жететш келпс сурап алып, 6opi де уйлерш жыгып, тиеп жатыр. Кешу- меи eixi6 ip жумысы жок сеюлдешп жалгыз Жэукешц уй! тур, Валдай eciriniu алдына неше рет шыпын, неше рет Kipii. 9шей1нде шугИркелесш отыратын кврип-колан —

осындайда б'фдемеш сезген секТлденш, бойларыи аулак салып, тына калысады-ау. Жэукенщ уМн1н журтта ка- лып бара жатканын 6ip пенде сезген жок секшдь Жзуке осы коплен eperecin ез1 калып отырган сек1лд1. Ею'щй алетшде ауылдын кеш1 жонедк Кулэш бэйбше арбага мшгел! турып, жагалай карады: сонадай жерде кикайып жалрыз турган Жэукеш'н уй!н кердк Валдай сынык муй;з коныр сиырды yfiiHe какпалал айдап барып еалкамданган агаш арбанкц тегернпгше байлап жатыр едь «Кершшктен жырылып калган-ау» дегендей боп кокыр сиыр анырап-мешредй Мецфеген дауысы тынык кешт1 толкьшдырып, кел басы:i 6ip с1лк!нд:'рген секкл- дендь — Сол ксрек ед! какпастыц yfiiHe! —.дед! Кулэш бэй* 6irae Kynibtcipen. Кеш жокеп кеткен кезде, кеядш, суына жылкыны 6ip жауып UibiFapbin, кара жолды бойлатып айдал салды да Кайролда жылкышы желе-пюкытып Жэукешн угпне — Жэуке, уа, Жэуке!.. Bepi келin кетпп... Жэуке. таякка cyiienin Кайролдага ерд!. Екс-yi сока* дай жерде тур. Кешкен журтта калган жалгыз уйден К0я!лс1з не бар екеи, Валдай дэйек тутып отыра алмай eciK алдыида ерсш-карсылы журумен балды. Bipece ток* тап, Жэукелерге кадала карайды... — Еркшбектш касындагы манаты сандауытты кор* дщ бе?.. Той 1здейм!з деген боп Тобыл жагына беттеп кегп... Мен сене алмаймын, кызына сак бал!.. BsiiSiuie иен Еркшбектш сыбырласып турганын керд!м мана... Осьшы айтыл бапып, Кайролда, суйреткен курытымел шанды буркылдатып, копактай козналып, желдгртш ба- рады атын. Жэуке таякка суйенгеи куй! содая кезш ал* мастан ал! тур. Шын достык, жакындкк деген осы! Жоу- ке мен Кайролда коп ictcc боп, niirip жагакан, я мшез жагынаи oipi мен 6ipi уйлее!л, со на дэнекер рыл жургеи ада.мдар емес. Зйткепмен, осы екеу! 6ipiHiH мунын 6ipi т!лс!з туешетш сек!лдь Жэукеге сыртымен жылтырай- тындар да ауылда толып жатыр, соныц кайсысы келin Кайролдака усап достык евзш айтты? Жэуке мь.'кты урейленд!. BipaK. бул куйin Балдайга да сезд!рмед1, уйге аркасын суЛей отырыл, балтасын канрады келш... Он жак т!зеешщ астында арбаныд Kin- airi жатыр.

Валдай б':рдемен! сезген сек:лдент алсш-эл1 Жэукеге карай туседк Ic Tirin Верен отыр. Отырран турМн ез! оиды. Сынсыган дауыспен эн салды Верен. Элденеге ку- niwcipeai Верен. Батура айналран кун кез! сыгырандап; сэулесш Береннт бетше дэл TycipyiH... Валдай Береннш бетше карап отыр, карап отыр; ез кызырына e3i карап гоймаган-ак кызык екен!... Эршмнщ 6ip алданышы бар. Жэуке мен Балдайдын алданышы — осы Верен. Как жузш булт буркед1 де, жулдыз сэулесше зар кылды,— туннщ карадрысы-ай... 1<1нд!к тем1'рд1 бшем- деп устап — Жэуке уй5н оралып б1рсыпыра журд!. Жал- рыздыктьщ киыиы-ай! Ж аз бойы жун! сабалактанып жу- ретш ала тебет1 бар. Ургендеп дауысы тым ерескел. Адам алып, каскырра шауып атак алган ит емес, эйт- кенмен, Жаукенщ уйшщ манына осы ит мезплаз кезде адам жуытып керген жок... Бупн жалрызсырарандыктан ба, элде, баска б1рдемеш сезе м е— ала тебет баркыл- дап урумен жур. Бу да болса cepiK. ЖэукеHi керд1 де куйрырын булракдатып соган келдк «Сен кгакене кузете туршы, мен дем алайын» — дегендей Жэукенщ аярына орала жер бауырлай жатты. Жоуке уйге ирмекш1 боп eciriH ашканда 6ip нэрсе сацрыр-сукрыр erri. Лбайлап караса — лэген. — Валдай, уа, Валдай!.. Лэгенд: eciK алдына койга- нын не?.. — ЭкесРау, умытып кетшпш. Ацкаулык кылды Жэуке — осы лэгенд1 Валдай тап осы eciKKe кун сайын коятын. Жэуке уйге KipreH кезде — Валдай лэгенд1 апарып eciKKe тары суйедк Суйеп турып, курешд;: — Кудай-ай, езщ жар бола гер!.. Yft inil тастай к ар а т ы , Тосегшде децбекшш Жэуке жатыр. K yuripr тарткан еткен кундер 6yrin актарылып, элде н еге— кез алдынан айкыи е т т жатты. ...Не кермед1 бул Жэуке: койшы да, сиыршы да, жыл- кышы д а болып кврдд. Сержан бай сауда кылган кезде — сонын сауда малын 6ip базардан екшцп базарра айдаушы да болып журдь ¥шы-киыры л т к енбек. Сонын 6 api жалрыз Сержанныц Fana шанырарыиа ciimi... С тген енбект'Н б е д н а болса екен-ау, Tinri — Жэуке деген адам бул дуниеде болмаран сектдь.. Отыз бес жасында Жэу- ке _ Сержаннын ес!пнен шырып, Tiriiire KipicTi. Бэйбине шаптырып кешршгенде— езушен Ke6iri акты. «I\\e6iK

ауыз бэйбше» атанатыны да содан. Бэйбшенщ кыбьш тауып, кымызды кеб!рек ш пек болрандар — Жэукеш сыкактайтын болды. Жэуке сыкакты кетермей, сыкак- шылармен KepicKe Kipin, а яры тебелеспен тарап журдь Таяк. жсйтш Жэуке: беркш алып карасан, бас Tepici агаш сокамен жыртылгак жердей кика-жика. Жэукешя басын жарран адам бэйбшесшщ он кезшде: ет те, кьшыз да сонын аузыпда... ЖэукеШ ургандарга тук жуымайды, есек — Жэукеж'н устшде: «Жэуке — теитек...» Сержан бай мырс-мырс кулед1: «Бул кан жаурыр уйреншпш эдет кылып алыпты} таякты сатынады; таяк. жемесе, журе алмайды» —деп. 16-жылы Жэукенщ кырыктагы жасы отыз беске ше- пщцршдь Жэукеден бес жасы Kiuii Сержан ккрыктан асып кетштк Жэуке ашуга Kipin едь Сержаннын уш шу «Ал, уйренилкт!\" эдетш бастады м а ? » —деп. Дурлжкен калыц кепш!ЛШТ1Н 6 ipi боп Жэуке де жур- Д1. Ауылнайдкн спискасы жыртылды. Болыстыц кецсесЛ ертендк — Муны бастап журген Ki.\\i? — Бастап журген — Жэуке!.. Урядникт1н айдап бара жатканы да Жэуке. Патша тарынан тусш, Жэуке турмеден кутылып yiline келin еди Сержан тары кулдк «Сен кан жаурыр, патшанын да басын жуттыд...»— деп. «Патшанын басын жуту»— Жэукешд кольшан келее, злдымен осы Сержаннын урпарын уйтщ жер едьау... Кенес opnaFaH сок жиылыс кебейдк Жэуке жиылыс- тан калмады. — Юм сейлеШи? — Мен сейлеймш!.. Жэуке сейлесе, журт ду кулш, сезш тындатпайды, Сержан бай екшге карап кул!мс!рейдк «Шыратым, баска жарын нете 6epiHi3... Бул кан жау- рырдьщ ез|‘ солайлау...» — деп. Шеттен кедген екшдщ кезшде Жэуке «жынды» боп кершедК.. ...Ала тебет арсылдап ypin, иес!з даланы басына ке- тсрд|'. Уй жаны сыбдырлакан аяк дыбысы. Б 1реулердщ колы еа'кке жабысты. Жэуке басын Kerepin алды. Кер-

neniH, астынан кшд1кп суырды. Берсннщ ш ошы нган дауысы шыкты: — Эке, о не? — Эшейш... Жата бер, калкам... EciKTi 6ipey жула тартты. — Бу кайсыд эй? Yh жод. Кушп дауыл соккандай уй сыкыр-сыкыр ете- Д>. Мына жулкылауын коймаса, уйдо котерш тастаулары да .\\iy.MKiH. Жабыктан тусулер! де кэдж. Уйде бугып отырранмен жан сактау киын, одая да айкасу керек. Жэуке байл аулы eciKTi шеше берем дегенде, б|реудщ колы к.арсы туст!; калтыраган Балдайдыц колы ед1: — EciKTi шеше корме, экес!! Жэуке Балдайдын колын кей!н какты... EciKTi тары шеше берем дегенде — 6ipey кеп кулагына сыбырлады: — Эке! Кшдж теМ1рд1 мен устайын. — Устай рой, калкам... Береш зд колында к!нд1к тем!р. Нэз!к саусакты ауыр TeMipain салмары талдыратын секции. Жэуке eciKTi шешш, сыртка карай итер/п ашты. Элде нелер eciKKe кактырып ысырылеандай болды. Тым-тырыс. Кою каракрылык. Дурей! каккан журск эр к1мшц e3ine аттын дуб! pi сек!лден!п сез!ледй ...Аяк дыбысы. Алкынран Йреущ'к дем алысы. Куру- лы колын алра созып, 6ipey табалдырыктан аттарандай болды... BepeHHiH ойы астан-кестен. Беретик кулагы ызындаран шу... Верен кшдж те&йрд! кос колдап устап, сштед!... Омаката куларан адамныд басы Береншц ая- рына кел!п кактыкты. Будан кейiн Верен ез1н-ез1 умытты. Б 1реулер сырткы 6ocapaFa кел!п, куларан адамды ко- pin тартып алды. Уйдщ сыкырлауы басылды. Ала тобет анда-санда ypin элдекайда узап барады... «Не болды? Немей тынды осы ?»— деп мец-зен боп турран Жэуке кс- нет селт erri: ала тебетт1к урген жарынан салт аттылар- дык лубiрi, б!реулерд!ц дабырларан создер1 еетшдк Kim болмакшы булар? Жэуке ынтыккандай боп кулагын туре Tycri. Салт аттылар желд1рген бойымен тап eciKTi» ал- дыяа келдь — Жэуке, саумысык? Кайролданыц даусы... Жэуке уйден жуг!ре шыкты. Кайролданы кергенде кез!не жас келген!н сезбей калды. Bipey аттан каргып Tycin, куржындап уйге беттедн Верен кайда, Верен?!

Жэуке муны да таныды — Курымбай!.. Жэуке— балтаны босагага суйедк Валдай шам жак­ ты: тбсепшн уст1нде буктусш Верен отыр. Кою кара шашы ек1 иыкты кемш, титл — осы отырысынын ез'ше адам суктанарлык. — Валдай, уа, Валдай!.. Мына 6ip жерге кан тамып- ты, кул тесе. Кул тесеп журген Валдай жудырыктай тем1р тауып алды. — Мынасы Heci экес!-ау? — Мылтык... Курымбай мылтыкты устап б^рсыпыра ункш. Кенет жуз-1 жайдарылана тусш: — Таякка жырылрэн Еркшбек екен, мынау — сонда рана болатын мылтык,— дед!. Осы сез Беренд1 уйкысынан ояткандай боп, ол — уй :ш!ндеплерге тепе карады. Курымбайды кергенде жуз: кул!мсфеп сала бердл — Сен неге келдщ? — Жаумен айкаспакшы ем... Курымбай BepeHHiH жанына отырып, шашынан ск­ лады. Верен еркелешп, Курымбайдын, иырына басын сал- ды. Бсреншн. квзшен жас шубырды... Верен мен Курым­ байдын, осы отырысына карал юшкеие турды да, icopi кезден ыстык жасын ыткытып Валдай кемсендедл Тун тыншуы кундепден бетер. Ай калкып ныкка кел- д!. Аслан жузшщ Л1аршы булты айдын бетш — корасан- НЫК дагындай тенбьпдеген сешлдк Кол басы нес'гз — кундсп кара курым боп жататын малдьщ 6ipi жок. Эл- декайда— шараланын ба, кызрыштьщ ба шыкылдаран, шикылдаган дауысы кулакка талып ест!лген егшлденедл Уйден оцашарак Жэуке мен Кайролда отыр. Кайрол- да кундепдей кеГпп сейлемей, жайлап, кепи Kepin ысыл- рпн адамдай Жоукеге акыл ретшде айтып отырран се- кидк — Тал осынын кате, Жэуке, комсомол жаман емес. — Комсомолды жаман демеймш, соньщ шшдеп кей- oipeyjiepin. — Маселен юм? Курымбайды жаман демекп!с!к? Каидай бузыктырын керд!«?.. Байдын тш н алмады, со­ шли уш!н жаман демскп1сщ?.. Кайролда басын шайкзй Tycin ауыр есшедл Аз-кем ойра баткандай болды. Байдын еа'гшен кутылу — деген

т1пек Кайролданы жатса да ойлаидырады, турса да ой- ландырады. «Байдан кол узсем, олемш» дейт!н заман бул емес. Байдын еЫгшде жургендердщ талайы осы ку- iii езар а канаттасып, 6ip жагынан уйметтщ кемепне суйен'ш, ап-эдем'1 турмыс курып отыр... — Курымбайдык-; дурыс!— дед! Кайролда нньпркене сейлеп.— Курымбай адам болады. Жен таба алмай отыряан сен екеулйз: аузымыз айтады да, соны колмен оркпда уга келгенде — шег1нем!з. Ойпырмау, Жэуке-ау, ойласайшы: 6 iare сол «казакшылыгыньщ» не Keperi бар? «Ата жолыиыц» не кереп бар?.. Корлыктан баска — «ата жолы* 6i3re не берд!?.. Tinxi кудайдыц езш де койсак дей.м!н. Улкен «кудайшыл» болып журген адамык — ада Эбен молда ма? Мен бйпсем бузыктыктын барлык та- мыры сап Эбен молдянда жатыр... BLxeMiciu; осы сет и кызмяды тартып алу жеишде де соньщ акылы бар. — Кой... Неще ит болса д а...~ д е п Жэуке шошына гуси'. — Айттым да койдым, кейл'н есгёерсщ. Уйден Верен шьщты. Ж ол журеп'н адамша барлык toyip khimih киш алган. Басында окалы тебетей. Бурык тебегешнщ 6ip жак шекеЫнде жалбыраган ук! болатыи еда, онысы кершбейдБ Шашына байлап журетш бауы да ;кок. Жэуке 6ip жумбакка кездескендей бон, Береиге кадала каряя отыр. Булттан шыккан ай — сэулесш Бе- ренш'н бетшде ойнатып, Береннщ бет элпетшде кандай esrepic барын айкын KepceTin турган секция. — Эке, мен журем. Жэуке кенет селк еткендей боп, козгяла тустк — Кайда журес!Ц, калкам-ау? — Э б!тайга жолыгам... Келс1и — дептк.. — Эбггайеа дейсщ бе? Мен-ак барып келсем кай* тед!? Квл.'к те ала келер ем. Курымбай уйден шыга келш, Жэукенщ cosine !ле жауап бердк .. '— Колin жагьгнг. кайгырмаяыз, мен экелсм, кенирт экетем взЫ . жон-ак» — дегеягдей боп, жау- «Осы Курымбайдык! тандап Валдай кел!п теядк алып.— Ендялн — Жэуке!— дед! Кайролда жупн'ш артык Беренге руксат бер! Жэукеге б1рсыпыра ка- Жэуке ундемедн Кайролда pan отырып, Беренге бурылды:

— Бар, napaFbiM, жолын болсын! Жэуке ^Рыспайды, Жэукеге c-enin адам болрандырын керек... Жэуке тары ундемедй Жэукенщ кезшен соргалаган жас иегшен кулап акты. «Э, жек!лдш бе акыры!»— дегендей боп, ай бакшиып, сэулесш Жзукенщ бет!не ой- натып сырырандай капты. — Руксат, кпракым...— дед! Жэуке. Одан эр! сейлсу- ге аузы келмедк ...Бозарран тапды бетке устап, шалгынра ат бауырын сыздьфып 6ip салт атты келедь Ат устшде м1нгескен ei<i адам: алдьщрысы — Борек, арткысы — Курымбай. Так­ ты самал жел 6erri суйш, денеш жайландыррандай. Арык курен ат TeidpeKTen жортып, туйг!штеп, устшдеплердщ eoin шырарып келедь — Курымбай дсймш, устап отыр менен, кулап ка- ларсык... Курымбайдын 6iaeri BepenHin белш орай тустк Б«р- турл! карасац — кыз беи Ж1пт; eKimni турл1 карасан— бала куннен 6ipiH-6ipi жаксы бшген; тэту, тэп-i ескен «aFa» мен «карындас» сек!лд:‘. «Осынын кайсысы ба- сым?> — деген ой элдекайдан жылтык еткендей болады да, артынша умытып улг'фген сеюлденш, Курымбай ьщылдап елен айтады. — Курымбай деймш, экпме айтшы. — Ау, мен бе?.. не айтар е.кем? — Комсомол болганда не 1стейм!з, соны айтшы. — Комсомол болганда ма? Комсомол болранда — бяйдъщ шанырарына кобыз ойнатамыз; кулш кекке ушы- рамыз! Кек жузшщ шарбы булты элдекайда тарап, cinin, жок болып жатыр. Тун карангылырын серш'п ашкандай боп, кызыл нурмен кемкершп так атты. Тан булбулымсн он косапын дегендей — Верен сызылтып эн салды. Эи cepuiHi кушт!, ескшктш торын бузып, ер!к алган настыд KvirepAi yni ед!... Верен Курымбайды шынтарымен туртп: — Курымбай дсймш.., Темешрск сал колынды... Од* баг-ыр... Бсрсншя дауысы кулк!ге араласты. Комсомол уясы икн хатшысы Збггай Макмудов дей- Tiii — туйкк, мшездиеу HtiriT. B ip жагынан осы елде

муралш. KmMi сыпайы рана. Шашын тым ecipin, желкс- о'не таман Tycipinri. Онаша отауы бар. 1шшщ буйымы онша кез тартарлык, емес. Стол устшде «ггап, ж азу ас- пабы. Кдтаптарынын. жатысы тым жайсыз. KciioipcyiHi« тысы ш ала жыртылып жалбыроп жатыр. Ютаптыд устin комin жаткан dip саррылт тарткан шуберек кершед|‘, ба- ланын жаяльтры ei<eniH айтпай сезесш. Осы жаялыкты коргетвде — Эб!тайдыц эйелше бурылып караксьщ: кср- теш танау кара эйел. Коз: сузеген буканьщ i<e3i Topisai. К,абары кырыстанып, аузы буртиып, сыйкы тым келмей- ак отыр. Оран да себеп бар: осы уйдщ тершде Вереи отыр. Беренпш жуз: кул:м карады. Беренде тасырак ко- Hia. Верен — уй iuiiHe козin жупртш, мына ойелдш са- лактырын айтпай сезш отыр. О сы уй, осы мулж Береишк колында бслар ма едП.. Береннщ бул ойын ана кара кедшшек сезбей отыр дейм!С!К? Кабары тепнджпен тыржиып отырран жок: cMyFa.iiM Берендг шакыртыпты; катынын » i 6epin, ал- макшы екен» деген экп'ме — Верен бул елге келмей ту- рып-ак тарап улп'рген. Береншн келбетш кергенде, бул есскп'н; шындырына еншм шек келирмедь Сондай 6 ip себеп болмаса, куйеуге шыккалы отырран кыз комсомол- fa к!ред! деп юм ойлар... Ынылдап влек айтып Курымбай келдк Ыдылдаранда айтканы: «Бай менен молданы Койдай ку камшымеи»— дегеи влек. Эбггайдык эйел! бурк ете TycTi: — Кнратарсын! — Мен бе? Мен— киратам! Квр де тур... Верен Курымбайра карай Tycin, кул1маред1. — Неге кулдщ? — С е н щ аярына... Кисык аяк екенсщ Foii. — Кулме, KyfieyiKHiK эяры мендсй болып журер... — Курысын... «Кисык. аяк. адамга тимегенде — шмд1 кездейтшпцц б !л е м »— дегендей боп Эб'ггайдын келшшеп тары бур- тпды. Курымбай,— дед!, Эбггай свзд1 баскара бурайын дегендей. . . .. — СвйлеШн бе?.. Округтен 6 ip вК1л келда. Комсомол б]ткен жиналсын,— дедд... Верен елецдедк Кара келшшек Береиге алара карады. 697

«Саддакы» деген сез келшшектщ аузынан шыгып кете жаздап, epiiiiH кысып калды. Верен муиы да сездь Осы- ны сезгендштен осы эйелден ешш ала тусейш дегендей бон, Верен 0 б1тайга карады: — Жур1юз, мугал1,ч, барып кайтайык. Эб1тай орнынан козгалеанда — кара келшшек арс ете калатын иттщ кияпатына кгре калды: — Бармайс.ыд!.. Отыр уйде!.. Эблайдын; 6eri от боп дуылдады. Эбгтайдан бетер — Верен кызарды. Курымбай Беренге жакындап кунк erri: — Журе берсшк, кейш келер... Верен уйден шыкканда— кара келшшек жарылып кететшдей боп бурк erri: — Салдакы!.. — Айымкул!.. Тентек болма— деп неше айттым са­ ган? — Неге болманын тентек?.. Неге жолатасыд салда- кыны уйге?.. — Айымкул!.. Шамалаганыц жен... Обгтайдын сурланып айткан ce3i — Анымкулда басу- дыд ориына — ышкындыра тустп — Цайтпешд сонда? Тастамакпысыд меш?.. Тастап кара: мына пышакш езв;е де саламын, балага да са- ламмн! — деп, 'пзесшц астынан пышак шыгарып, калш* калш erri. Эб;тай уидей алмай, сурланып отырып калды. Мун- дай да долы айел болады екен!.. Буйте берсе Е'б'ыайга жумыс !стете ме бул айел?.. Аягын апыл-тапыл басып журген ж ас бала — анасьша еркелепс: келгендей боп келе суйкешп ед1, Айымкул оны итерш » i 6epin, ушырып тус1рд!. Бала шошынып кулап жаткаи куй! бсбеу какты. Бул — болашак пионерге ком­ сомол эйелшщ берген тэрбиесП УбЬай баланы жерден KSTepin, ауыр курсшд!... Ипелштей каткан кара Kici з к отаудан шыга келдг де, алак-жулак карап KimKene турып, умтыла басып жер- ошак басына барды. Жерошак басында 6ip эйел от туртгалеп отыр, eKi 6eri iciK еекглденш баржиган; дене- ciniu бэрш май басып, устшдеп KKiMi сеплш кететшдей боп тырсылдап тур. Ол — жерошак басына кслгенде

кара Kicire бурылып караймын дегенде — басымсн 6ipre барлык денес! бурылды. Кара Kiciae апалактаган тур. Кв31 бурынрысынан repl да алара тускен се.киш. Иектеп кникепе сакалды кун сайын тепстеп кырып, ыкшамдай тусеин ед!, 6yriH о да кыркылмаран. Bipep жерге конак- ка, я ipi жерге жииалыстарра барранда киет!н шура костюмin киген болыпты. Bipan. урейленген тури «Тап бу-iH осыны KH:oin орынсыз едЬ дегендей боп, бойына тым жуыспай тур. — ¥лбике-ау, токты алдырар м а екесщ, элде, бойдак, сояр м а екес\\н? — Бойдагы нес!— токты турранда? — Токтынын, ет! жетпес, кеп адам жкналады. — Жетпесе турсын, тойрызэм ден еш к!мн!д мшдет1и ¥л би к етк аузы бултиды. Кабагы кыртыстанып, кез жанарында олде к!мдерге деген аш у белг!с! кэр!нд!’. — ¥лбике деймш! — деп кара Kici дауысыи те.менде- те Tycri.— Ашудьг кой. Бурынгы эдетнцп ктеп ауыл эй- елдерше буп'н жеш'руш! де болма... Тунде айтып ем рой а;:не: мыиа Kici сол туральт кел!п отыр... Кулэш бэйб:- *:-.-‘н! сыйлайтынын шын болса, осы кептш бабын та бура Бул — ауылдык кенес арасы — Еррали Асатоз дсген Kici. Мы на ¥лбике — Кулэш бэйб!шен!н жакын iniciiiiH кызы. ¥лбике сезге кенбей ш атак шырарса, Кулэш бэй- б.'шенш атьш кыстыра свйлеу— Ерралидыц кашангы одет'|. С ырт KspiKicKe осы екеу:— тату-тэтт! eMip cypin ж аткан, 6ipiHci3 6ipiHiH кун: жок адамдар сешлдепген- мен, шынында яагыз итше ызрысып келе жаткан ем:р осы\" eKeyiHiKi. BipiniH кез!и ала 6 epin eKiumlci адам квр- местнс ж ум ы с icTefirin адамдар... Ерралндыд тундсп антканы, адамды шошындырар- лык хабао ед1- «визге туран кун — бузаура да туадтл»— леи бут!и Сержаи байдыц шанырарына тугаи кун,— ертён Ерралмдыц ез шанырарына тумасына кЫ кешл. ЕлтШкпеп, елд! арбаумен. ешк.ш —апа тексн: — жсзде деумен кун кер:п келе жаткан адамныц 6ipi осы Еррали. Муны ¥лбике жзксы сезедк Орынды жершдс Ергалига квм<ч<тесу ¥лбикеша мшдет!. Qcipece мыиа жумыс ту- сычда ай\"з-од1Стп: бэР!И !стеу керек екен деп тус.нд! де, Учбтс» б!плеч езгер!п, мапына кслген айелдсрге аптык шыраймен4кул1МС1Рей карады. Ауыл эйелдер! ¥лбккс::«н

бул калпын жаксы ырымга санаган семлдешп, су тасы- сып, от жагысып, казан асысып мэз боп жатты. Семпз бойдак сойылып казанка салындк. Ауыл адамдарьшыц б]рсыпырасы казан басына топтанды. Мунын шзшде «Ергалидыц TipuiLiirine тшектес», Ергали аркылы катар- га косылып келе жаткан талэй пысыктар да бар. Мына* дай сыпаны конак келгенде — ондайлар Ергали мен ¥л- бикеден уй билшн таза алгаи секйнденш, баскаларга бу- йыра, жеюре келедк Ергалига келген конак риза боп аттанса, ондайлар — Ергалидыц алдкндагы мшдепмд! егед!м—деп б1лед!‘. Осы жерошак басыидагылардыц кимылына тадыркай караган адамныц шннжмен— уй жаньшда Ергали тур- ды. Манына келген адамдарга б'фтурл! жагынган турмен карап, «осылардьщ кед!лin табайын, осылар риза болса гана — ыерешм есед| гой» — деген калпы ер!ш з кезге шалынгаидай едь Верен мен Курымбай — Эбмай мугал1мшц уйшен шы- гып, Ергалидщ уйше беттед|\\ /Kypicrepi кызык. Верен б1рсыпыра жерге шейш озып барады да, Курымбайга кул|’мЫрей карап, соныц келуш тосып алады: — Журсейнн, малма аявдадмай! — Ау, маган айтасын ба?.. Журген деген осы емсс пе?.. Бул екеуш кергенде — Ергали бурынпадан бетер s 6i- герленген турге юрдц Калай жанасу керек, калай жа- кындасу керек осылармен? Мыиа Курьшбай дегешн— Ергалидщ тусшбей журген адамы: жынды деуге — жъш- ды емес; cci 6yTiH деуге — баскалардай улкенд! сыйлап, аксакалдык жолына багынып, одеп сактап отырган жас емес. Miireai де, cesi де турпайы. Жакын араласып, сы- рьш тартып керсе, Ергали мунын м м eKeniH угынгаи болар едц 6 ipaK, бупнге шейin муиы керексшш, бойына жуыткап емес; буларга ксцесщ жумыс icreren де емес. Eiui керек болды... Ергали ел т!зпншен айрылмаймын лесе, осылармен ыцганласып отырып icTeyi керек. Туидеи есллген суык хабар Ерралид! epiKci3 ссьная мойын- датты. Ергали Берендерд1 K\\\\niMcipen карем алды: — Ау, карындас-ау, б)зд!кше келмегенш не? Жокеи маган окпелейШ гой: «Зэушен 6 ip келгешнде кызымда кутпагенщ» —деп... Каншама сыйымды Fbtn айтам дегенмен Ергалидыц 700

осы C93i — cciTKCH кулакка б!ртурл1 жат, дереш сешлде- uin турды. Верен нба сактаран адам секшден'ш, темен карап унде.медк Жерошак басында жургсн ¥лбнке осы- ларга беттеп, анадай жердей сейдей келдк — Саумысын, кайынс!щйм!.. А рэкнын отауына ша- кыртпай-ак келмессш бе... Верен буран да ундемедь Ж ерошак басындаил эйелдар 6 ipin-6ipi шынтарымен TypTicin, Беренге карай тусит, ерiядер! суйрендеп жатты. Береишц yfti журтта калган кун! кандай окигага кез- дескеш бул елге кешелЬбугиш тарады. Окирэны шын- дыктан алыстатып Беренге нешетурл! пэле жапсыррандар да болды... Сонау эйелдер суйрендескенде, с м eciiKen- дерш одан эрмон коюландыра тусш отыр. Верен осыны айтпай сезгендей боп, 6eTi курендене тусш, Ерралидпр уйше юрдь Еррали Беренд! epiin уйге к!ргенде — Еркшбектщ узекп жолдасы Ерекеш ку — ж арау торы атпен сыдыр- тып кел!п, Ерралидык уй!не атын байлап жатты. Еррали олде веден секем алран шшшмен, оран карсы шыкты: — Жайшылык па? — Бай мен бэйб1ше ж1бер1п ед'п «Кандай жаналык бар екен, мына Tepeci неге келд1 екен соны бш п кайт»— деп. Ерралидщ бет элпет! кукылданып, танауы кусырыла туе бэйбшеге сэлем айт: буйтш элемге ашке- — Бай n луын койсын! Колымнан келген кемепмд! eaiM де аямаймын... Сосын, былай деп айтты де Kemeri Жэукеге !стегендер!к ic емес. Мен шошыиам —осы жу- мысты ушындырыи Ж1бере ме деп. Есггкен журттын 6ip- сыпырасы жагаларын устасып, скгтдей тунып отырган кэр!нед1... Онык уетше, Жэукеи'щ кызы ышкынып 6yrin кел''п комсомолдарра косылды. Комсомолдыц хатшысы алгще маган катты-катты соз айтты: «Осы бузыктыкты ecriЕceрuрадлеи, уэнлддеенмеегйе одтеымршсыeнii»T—ireясаплд. ы. Ерекешке жакын- дай—TyЕciрnк: шбек калай? ©„ летж емес пс,? —деда. _ Боль.чиске туст!. Тем!рмен урраи екен — желке суfieriн ойып ииберпт... I ери'ш ТЮТСД1 Еррали олде, id.vfre ызпланга] Ерекеш сыбырлай сейледк

— БзйбГше айтып едГ: буйым жарынын б!рсыпырасын с1здщ уйге Ж1берсек — деп едь.. — Апырмай, кызыксындар-ау... Еш юмге акылдас- пай-ак icTefl салатын жу.чыс емес пе сол?.. Жан-жарын б:р шолып етш, Ерекешке тары сыбыр- лады: — Бэйбине мен байга айт: дереу келж ян’берйт, Жзу- кен5н уйш жаныка Kemipin алсыи!.. Еррали осыны айтып Ерекештен алыстай TycTi, ейтке- Hi тап осы кезде уйден Курымбай шырып, жайдарылан- ган турмен жагалай карап турды. Курымбайдын бул ту- ршен 6ipep улы 93repicTin белгЕс! epkcia бшнгендей esi. — Курымбай-ау, екеумлз 6ip свйлесейшш,— деп Ер­ рали оран жылмавдай туш . — Ау... Не туралы сейлесер екем!з? Ергали Курьшбайды одашарак алып шыкты: — YKiMerriu декретш ecirriH бе, байларды ксифясяа- лайтын болдык. кой. — Сержанды ма? «Сержанды конфискелеу керех!»— деп ук:метке ез!М жазып ж!бсрге.м, — Сойтш пе еи, ей?! Еррали жузш кул-1мс'[ре7ш жайрак карам дегеимеи бонды билеген ызалы ашу бетшде epiKci3 бшшя, кудкЕ ориына 6eTi тыржиган 'болды. «Суркиялыкка салыньш турсыц-пу»— дегендей боп Курымбай оган кезш:ц киы- fhmch карап алды. Куп шакырайып тебеге шырып, ыстыры элем жузш балкытып елж1реткендей боп, адамды капалатып тун- гаыктырып барады. Келенке таба алмай кун ысып жеро- шак басында отыррандардын арасынан елдекалай itepic шыкты да б!реулер опыр-топыр боп жараласып турегел- ;:i. Олдеюмдер apamaFa KipicTi. Арашашынын 6ipi бол Улбнке жур — ол et<i жзрын б.'рдей жумсак сезбен ар- Сап, баркыраган ашуды минутке Либерией таратып, с;ц- jiipiп лоберейш деген адамиын туршде. Солай болды да, л дегенше болмай алп жараласып журген sdcincp катар отырып, созге Kipicseui кершдк Еррали басып шанкап, курешд:. — Курымбай-ау,— дейдд Еррали козрала туеin.— За­ май езййздга. Ел — Спзге карап отыр... 9cipece, мына сиякты ipi жумысты — ел кезшде мшс1з гып орындап Ж1бере:пк... YiciMer магаи антады орында деп; менin су- ficHimi.Mсеидер... 702

Еррали осы сезд1 айтып Курымбайдан сыр тартпак болса да, ол Ергалидыд жапында тургандыгын таза умытпан се.'-ллденш, жерошак басындарыларт караумен тур едь Эрюмшц esimue 6ip ацдыран адамы болады; К,у- рымбайдын. андыраи адамдары — мынау жерошак басьш- дагы — Сэкембай, Дэу1т, Карыкпол дегендер. Ymeyi де осы елдеп «ала аяк.» атанып журген адамдар. YiucyimH KipicnefiTiH жумысы да жок. Елге де жексурын ездерп Елдщ тусшушше Ергали да осы ymeyiне тым жылы ка- рамайтын ссшлдд Bipan, 6 ipep жиылыс болса, осы ymeyi жарыса сейлеп шытады; анау-мынауга сез бермейдп Bi- pep жумысты орындау керек болса, осы ушеушщ шабу- ылдап жургенш Kepecin. Ел Ш 1нде 6ipep колайсыз жу- мкс болса, соныд басы-касьтда да осы ушеушщ журге- HiH KepeciH. Еррали к©б:не «усак. жумыстардан» бойын аулак. салып ел кезшде Tim i помакан адам болып icopi- нуден де тайккбайды. Курымбай Ерралимен жумысы жок адам секьлдешп, унге беттед'и Ерралидыц ак отауы жагалай отырган адам. Терде округтш вюя Нурман Канаев деген Ырщке кара ж1г1т. KniMi сыпаны рана. Keii6 ip адыр мжезд! еюлдер- дей-ак жастыкка шынтактап ппрснбей, я кетрешп кер- безденбей, осы кептш 6ipi болып жупыны рана тур.мен отыр. K®3i мацыныц бэрш шолып, отыррандардын оркай- сысына dip кадалып, юмшц не ойлап отырранын, кандай пшылды адам екен1н айтпай ce3in отырран сеюлдк Ор- тгсында мулэШ.ч рана ку-тишрейдЕ Осы кулшс:реущ!п 03i мадындарыларра жылы-жумсак сезш п кенб1реулерго таяныш, суйеу сешлденш, epiuci3 жшерлетйрш отырран тзр1зденед1. Манында отыррандардын 6api партия, комсомол му- шелерЕ Булар осы сиякты басшыга, осы сиякты партия нускауьша д|‘лгер болып журген жастар... Ет жеп, кымыз iuiin, елдщ кыз-келшшегш жиып сауык курып, сл iuiin «даркаи» кып кететщ екЕлдер де жок емес; жаца ес:н келе жаткан жастарга ондайдык ici енеге емес, жастар- дын керексшетш! — осындай басшылык: inline кipc, ка­ т е ту дурыстай, т1зе косып icTeccTiH шын партия екЕпЕ Gcipece Курымбай бупн адам таныгысыз езгерш, бу- рынрысынан элдекайда все тускен ссюлдЕ Ел imin.ie сезЬтген турл'1 жолсыздык ютердщ 6ipin калдырмай ай- тып отыр. Курымбнйдын бул шешендшш Cipiiimi рет ссч- ген секЕлдешп уа iuiaaermcp ауыздарын аша калыпгы. 703

Нурман Курымбайдьщ сезшщ 6 ip тупн тус'фмей тындап, кейде кабаля туксшп, кейде бет a.meTi ку;пм парады. — Кенес басындары сабаздар муны сезбейд1 гой ci- р э ?— , ^ ! Нурман нтпркене тусш. Экпме Береннщ басына туран окдра туралы ель Ку- рымбай муны шын ашынып сейледЕ Араньш ашкан кара к уп т Береннщ кай турде к.арс.ы алранкн айтканда— отыррандардын imineH елеуреп, кызынгандар болдьг. Улбике бэйбннел]х турмен кымыз сапырып, Берги еркектерден белеп'рек — сонымен катарласа отыр едЕ ©3i туралы сез баланда Береннщ 6eTi куренденш, элдг неге темен карап Kerri. Б!рак, жабырьш налыран тур жок едЕ Ауыр кыспактьп; аяры бул сиякты куанышпен тьшады деп юм ойларан. Верен 6ip кезде ез!н жалрызбын деп ойлап журетш болса, ендЕ осы отырран топты ез!не арда таяныш санап, осыиыц Gipin aFa, 6ipiH ini керш огыр. Верен каз|'р калудан r&pi, осыларга наз рып ерке- леген турде отыр едЕ.. Нурманнык жораргы сурауы шымбайына баткандай балды да, Еррали дереу жугшш алды. Уй шпвдегйерге жагалай карап жалтактап, кул1мс!рснмш дегенмен, урсй- ленген бетке риясыз кулю жупре коймады. Ерралидщ тап осы минуттеп xypi — эр кЕмнщ аярына 6ip оралып еркелеп, арсаландаган канден итгщ Typi едЕ — Курымбай-жан-ау, сен жалгыз Kciiecri туйрей бер­ ме, б^зде партия мен комсомолдар да бар,— дед! Еррали кысыла сейлеп. Осыны айтты да, ол — «ойнап айтам» дегендей боп — Нурманмен катар отырран кара бужыр ж!птке карап кезш кысты. Кара бужыр жпйт осы ауылдары партия уясыиын хат- шысы Жумарул дейтщ жшт едЕ IIIет елдш. Бул ауылра хатшы болып келгеш жадада гана. Жана келгенмен— Ерралидын юм екешн, не icren жургенш бш п улпрген сектой'. — Ерекен тап осы жолы шыныи айтты,— дед[ Жу\" марул кушнген турмен сейлеп.— Б1здщ жумысымызда партия басшылыры болмай келген. Партия жумысын KiM Kepiiiren оныншык кылмак болтан... Ел шшде 6ipep ке- л1сс!з жумыс 1стелсе, сонын жаласьш партия ориына жапкан кара беттер де болран... Жумарул содры сезд! тым плм1ркене айтып, Ерралира 6ipep карап койды. Жумарулдык осы карауы Ергалира мылтыктаи бетср кадалды... 704

Жглпы жиылысты Ссржан ауыльшык устшде 1стемек боп, Нушандар ж урт Kerri. Конактар аттанганнан кейш, мшдеттерш втеген се- юлденш, ауыл адамдары уйдьуйше тарасты. Ауыл ем!» рше уды езгерю Kipriareai турран мына конфиска хабары /куртка 03ip ест1лген жок едк Ауыл эйелдершк o3ipre ермеп — Жэукенщ уйше |'стелген шабуыл, Еркшбектщ таякка жырылрэндыры, Береншц комсомол катары на шргенд1Г1 туралы гана едк — Батыр aniMi маржадан деген-ау,— деп Еркшбек- Tin таякка жырылрандырына таныркагандар квн болды... Жиылысты Еррали ашып, жиылыс баскарушыларды сайлап, б1'рден ешлдщ баяндамасын тындамакшы болса да, ойламаран жерден Эбггай мугал!м сез сурап алып, партия тобынык атынан жиылыс баскарушылардыц из- 6eciH окыды. «Кара ит елген» басында талай жиылыс бола журсе де, партия уйымы ешуакытта жиылыс бас­ карушыларды усынран емес едг. Кейде, TinTi, партия уйы- мынын бары д а умытылып, жиылысты журт ездер'шше етю зт, тарасар едк Конфиска хабары елге куш бугш тарап ул г>р!п мына отырган журт сол улы хабардык racmyiniH не болатынын эз'фге дагдарган шшшде едк Байдын дауысын жою, байды жеке салыкка uiK-ripy, бай­ дын жерш белюке Tycipy сиякты жумыстардын 6 opi де мумк'ш сек'ктд!; б]рак, «декрет шыгарып, байдын мал- мулк'ш конфискелеп, езш жер аударады» — деген сез кулакка б!ртурл1 жат естшген секклден'ш, «шыиымеи со- лай болар ма екеи?» — деген куд!кт! ой кебнйн басын катырып отыр ед». Жиылыс баскарушынын 6ipi боп Верен сайланды. Жиылысты Жумагул баскарды. Ергали шеттеп калган семлдендг де, дереу кеппилштпг ортасыиа ciiuvi. Курым- бай усыкыс 1стемек боп сез алды: — Осы топтын 1шшде Эбен молда отыр, сол Kiel ку- ылса екен! Эбен молда ышкынып, манындагы шалдарга жалтак- _. Пэлеидей улкен молдалыгы жок, отыра е _деп 6 ipey босандау айтты. ’ Дегенмен кепинлж «жиылыстан шыксын» дегс» 70S

кетерга. Эбен молда орнынан тэлиректей турып, таярын суйреп жиылыстан шыкты. Тап осы кезде Эбен молданын жиылыстан куылранын умыттыррандай 6ip KepiHic болды: жук тиелген б':р арба, усттде шацырары бар, жиылыстын тусына келд1 де. ток- тады. Жуктщ устшде Кайролда, Жоуке, Валдай. Кай- ролда мен Жоуке жиылран журттыц кепппне танданса, Валдай Беренш'н стол басында отырранын керш, соран танданды: — Карашыгым!.. Сэулем!..— дед! Валдай арбадан суйретиш Tycin жатып. Журттыц кез! самсап осыларра кадалды. Bipey.iep Жоукеш кергенде — кабарын тыржитып, басын шайкап, курсщд!: — Жеткен екен кошр!.. — Kemipin алган байдыц ез! деШй рой. — Kemipin алатын кез!н б!лген екен... Курымбай топтан жырылып шырып Жэукеге беттедь Бул кезде Жоуке мен Кайролда да арбадан тусш, уел- бастарьш кагысып, осы топ осы eKeyiH кутш отыргандай, осылэрсыз С93 Tyfsiiii шеип'лмейтшдей — аяктарьш ма- ккздана басты. Ллдарынан шыккан Курымбаймен журе сейлесулерШн eai жнылыста отыррандардыц б^рсыпыра- сына шаншу боп кадалды: — Бэсе, Жоукеш кэделесен, солай ш:ренсд1 ол... — Кайтсin 6aiiFyc, керген азабы аз боп па!—деп 6i- реу вяли аяушылык етп. Жоуксшн келгешп унатпай тыржиып отыррандар — Жоуке\" жныдыска жакьшдаранда: «Жаксы келдщ, Жэуке!» — деген сезд1 баскадан бурый айтып улпрди. Кург-шн баяндамасын ете дэмд! 1'степ, журттыц кы- lUbiFai! жерш касн сейледк «Так сказать» одаряй свздерд! кыстырмай, казактыц керкем сезшщ кытн ашып акыт- кандай Fbin Terin салды. Казак тьи'нде мундай сеПлеуий бар деп ел адамыныц Ke6i ойламайтын рой. Ел пысыкта- рыныц ойынша: окыган, ic басында жургендер — казак­ тыц тшн менсшбейтшдер; казак т ш н толык биетш ез- дер1 рана болып шырады. Сондыктаи да олар —ел ара- ларан ешлдердщ кеб'ш: «Так сказать келшВ»— деп сыкактайтын. Нурманнык баяндамасы талай жаранын аузьш жуя- гандай боп, елеуреп кызарандарандар кеп балды. ¥нат- 706

парандар турш1гш, темен карап бура туей. Dcipece, Жэу- ке сейлемекнп болранда, топ iniiH тартьш тына калып, самсагаи коз 6 ip Жэукенщ бетше кадалды. Жэукенщ даусы калтыранып шыкты. Жэукен1 ыза кернедг. Кез жанары жаска толып, иеп epiKci3 кемсендей бастады: — ...Уа, кедей! Неге уйлытасын? Сал айрайды! Схякш- сш «Кара ит елгеншн» басы! Мен, ендк жыламаймьш. Мен куанып тасып, тасып, не айтарымды бшмей турмын!.. Жэукенщ жуз! кенет кул1м какты. Верен келш кесте- ai орамалмен Жэукенщ квз!ндег! жасты суртт!. Жэуке Беренд! кушарына алды: — К ердвдер ме — мынау менin кызым! Комсомолрз Kipai деп осы кызды сендер «бузылган» деуден тайынбай- сындар. Бекер! Жэукеден «бузылран» кыз тумайды! Жэу­ кенщ кы зы — у л гш кыз болады! Жэукенщ кызы ком- сомолды бастайды!.. Жэукенщ 03i де комсомол. Сонау. туркан Валдай да комсомол... Ж эукенщ сезш щ аягын — жангырыккан ш апалак ун! кемщ Kerri. Уйлыккан ж ур т кенет cepnuiin, д аур ы кк ан дауыс д а л а н ы басы на кетергендей болды. Топ б1рден той TyciHe Kipin с а л а б е р д о . ... Кулэш бэйб1шен:к юржнген кабары, сазарран тур! караган адамды шошындырарлык ед!. IciHin, ту-ririn Сер- жан бай жур. Дос боп журген адамдарынын 6ipi жола- май, 6opi де сырт берген сыкыдды. Ен акыррысы Эбен молда д а — элпде дарет ала шыкканда ееж алдында тур- ран Сержанта 6 ip кайрьтлып карай бьзмедё Жалрыздык деген осы... Сержан курешдь Б ал а куннен шпнде ескен ак орда тап осы минутта Сержанра жат тартып, сонын манынан дене турнпкпретш бхр салкындыкты сезген се- шлденедк Ак орданын 1ш ш де— Нугман бастагаи топ: сандьщ- тарды ашып, асыл буйымдарды есепке алып жатыр. E.yi- зпетенген кара сабанын жаныида Валдай отыр, алдында 6ip ш ара кымыз. Эшекейл! ожаумен кымызды сапыра тусед:. Кымыздын бетшдеп квбшке кадала карап, еткен SMip еске тускендей боп курешедк Осы куйше ceHin жет- пегендей боп, окта-санда аузын сылп етк!зш’ кенет ку- Л1М_ !? Б е р ен -ж а н , сэулем, к ы м ы з iine.\\iiciH? 707

Балдайдын он ri3ecin баса Верен отыр. Бетшде — бакыт кулKici. Окгын-октын Нурманга к,арайды: Нугман- ныд отырысы, калам устаган нэзш саусагы, сыпайы ки- iMi б1ртурл1 жарасымды. Верен кезш Курымбайга аудар- ды: «Нугмандагы осы торбие, осы бш м, мына сыпайы кшм Курымбайда болса кандай болар ед1?»—деген ой билейд; де, ержа'з кул1мс1рейдк Беренш'н осы ойын сез- гендей боп Курымбай да ку.и'ма'рейд!. Верен огап «кул- ме» дегендей боп кабагын туйедй BepeHHin назданыл караган осы rypi элдетмдердщ iuiiH ертегеидей боп, ондайлар — Курымбайды кундеген адамньщ калпына ко­ шель Осы куанышты куШй бойына ciRipe алмай, оз-езшен булiisiti отырран адам—жалгыз Еррали болды. Осы отыр- гандардын 6ipi боп ciHin кетейш дегенмен йдбей, кезге шыккан суйелдей боп окшау турранын ашык урынды. Ерралира гаяктыд ашык тигеш — жалпы жиылыстьщ ус- тшде болды: Еррали жиылыс баскарушылыкка Шкпедь Ерналиди ычрайлап койган адамдарына сез беримед!; Ерралидщ ycHHFan адамдарына конфиске жумысы тап- сырылмады; ук!мет алдында Ерралидщ каншалык беде- Л1Н1Цбарлыры — кешшлжке бупн эшкерелендь.. Сондык- тан, 03ipre ауылдык кедес арасы саналып, осы топтыд iшiнде отырранмен, Ерралида кур сулдер едй — Еррали-ау, Еррали...— дед1 Жумарул 6ip кезде. Еррали, уйкысынан шошып оянган адамдай боп, селт етш карай калды. Жумарул оиан кадала Tycii. — Бул байдыд алтын-кумю жиязын кайда деп бйпе- Mi3? — Бйгсем буйырмасын! Самсап кадалран кездер «айттырармыз шынынды!»— деген турде ед1. Ерралидщ жагы душия тустп Сержан байдыд экеа «Кара кобызшы» атанган Kici.- Рас па, eripiic пе — осы дэулеттщ алгашкы корын сол Ki­ ci кобыз бен кураган екен деген де сыбыс бар. Байдыд буйымы актарылганда — вшексйл1 ала кебеженщ imiHCH еск! кобыз шыкты. Сержан сол кобызды суратып алды.- Бурынды-содды Сержанныд кобыз тартканын юм кврген: сарпатты кедш кобызды... Элем жуз1 куларын тургендей боп, жел де iiniH тартып тына калган секшдл.. Ауыл- 703