Б. Майлин-Тандамалы шығармалары

«Л ба-та...»ларыц Сайтан сабагы Keperi ыал1м: «Элш-би» баягы. Ей, шалдар, шалдар! Олжадан канша мал бар? Келешек жастардМ, Кусарсыц, жайыцды ангар?.. 1921

ШАЛ M13II Д Ы З — Кдрагым, 6epi ксл, касыма! Иыкка отыршы, ныкка асыла. Сен ушш кун-тун! кайгырып, Ак К1рд1 сакал, мурт, шашыма. — Мен уш5н болса, егер, жарады. Алпыска конмайсык жаланы. Сакалыц суп-суяу, 6ip кулаш, Неше № 3 гашык, боп парады? — Басканы кантейш, езщ ше? Уялмай сейлейсш кезхмпде. Ойлайсын сыкак кып кетуге, Жан.а.сы 6ip айткаи cesiHjuc. Сыкак кып мегй ешк'ш керген жок, Намысты колымнан бергем жок. Мал бергем, кушактап жатамын, ¥рсысып кетуге келгем жок. — Шатаспа! Шалдыкты жасырып, Кулыкты, сумдыкты асырып, Алдап нал Ceplncin о баста, Экемд! «момын» деп басыиып. Кайтып ал малынды, тпмеймш! Epiii.M бар, ез;мд1 бнлеймш. KcMnip боп аузымиаи Tic туспей, Мын жылда мен шалды суймеймш!..

— Не дейсш? «Шатаспац»— кай сезщ? Соншама юм ед!н сен е з т ? Шалдыктыц белпсш берейж, BepipeK, касыма кел езщ... — Кемпшп repine спя алмай, Отырсын меш ал! кия алмай. Баландай адамга сез айтып, Эппак боп сакалын, уялмай... — Кызыл Tiara жан екесш жст1лгсн, С.ез!м калды жалсыз ауыз етшген: KeTciH малым, тимесек де, карагым, Bip суйд|рШ1 мина акша CcriiiHeiil 1921

КЕДЕЙ Кул болдын, жастан, Кызмет кып 6afiFa. Бейнетщ бастан Арылу кайда! Алкан акын, Кшмге жстпей, Бала, каты и Тенпретпей Коя ма сень.. Кенд'т, журд'т. Куш, туш Кызмет кылдьщ. Кедейлн'пш Кудайдан кордщ. Не бар енбепнд1 Байга кылдын. Gsine дым жок, Аш, жаланаш. Жалдар ен кол кып, Эй, бала жас!.. Кедей, тусш! Бетеинем керме. Не бар кушщ Кеткен желге. Байсыз елмейЫн, Кэсш кыл, тырыс. Кулдыкты кормейсш, 1сте жумыс. 60

Неи бар байда? Жаныцды сатып. Ецбск кыл, эйда, Буркыратып! ©зщ ушш тырбапсан, Бэр!-дары табылар. Кул боп байга жалдаисап, Катын-балац зар жылар... 1921

ЦЫСКЫ ТТНДЕ Ызрырык калын сур булт, Аспанды тепе каптаран. Долданып дауыл жел ypin, Жер жоп кармеи жаппаран, ¥йкыра талган табират, К,ыск.ы тун. Кап-кар а нры... Байдын кыспен Heci бар, Корада малы камаулы. Кыры да жок жел менен, Маран десе жаусын кар, Елге барсан бшерсщ: Кыс ш ш де к^мде зар?1 Ел шетшде жалрыз уй, Дапас та жок, корада. Байлардай ж ок онда куй, Камасын HeciH корара? Терезеде б1лте шам, Калт-кулг е т т aneipen, Жакын келш кара сан, Жатыр 6ipey, ай, жудеп! Ауру, ет! сап-сары. Барып-KaFap к'шп бар? Караптын доктор, жок ДЭр1, ©лш кетер тур! бар.

Шеллеп тавдай кебед1, Су табатын шама жок. Кей кезде eci енед1, Ti-пдесер катын, бала жок! Ашулы, бурк-бурк долданып, Ыскырып жел уред!. Терезе сынык, жел тауып, Кушак-кушак еиед!.., 1921

СОЛЕНДЕНЕ «Сэлемдеме берей'ш, Караш ма ала бар! Салем айт... баска не дейш, Мэ, жаныца сала бар!..» Id a Tirin, сулу кыз Отыр ед! сызылып; Кептен кеткен хабарсыз — Жары уинн кенл! бузылып. Енбек кылып ел уилн Кеткен жары алыска. «Bip кел,— деуге,— мен уш*н* Жатыр рой ол алыста. 1шк1 сырын ашуга. Хат жазуды бшмейдЬ Канпллы кенлin басуга, Баскамен ойнап-кулмейдй Октын-октын курсш п, «УЬ» деп дем!н, алады. Элде неге ынтыгып, Ес!к жакка парады. Kipin келд1 6ip ж1г1т, Кул1мдед1 кездерп. Тургам жок муны журт 65л5п, Уй онаша ездер!... 64

— Отырсын Fofl муцайыл, Сзрындыц ба, жарывды? — Мунайсам, кылар юм айып? Сагындым рас, жарымды! — Сагын, сaf ынI Женin бар, Сарынатын адамыц. Не айтасык жарына, ал? Тура сопда барамын... — Рас па? — Рас барамын, Жегул1 атым дайын тур... — Карарым,— дед1,— карарым!.. Жас акты кезден меп-мелд'ф. — Сэлемдеме берейсн, KapaFHMa ала бар! Салем айт... баска не деГн'н, Мэ, жаныца сала бар| 1921

.:м

Студент бон 6ip кезде, Тар шалбарды кид!. Терелермен журд1 езге, Басын шулгып иди Журт танданды сез кылып: «Жетйлди— деп балан». eiK калпын кез керш, ыгып ыен де барам. Аз-як калган — б!р-ак жыл, Максаггы кунге жетуге. Эттегене-ай, болмай жур, Журтты ддлгер етуге!.. Ракымсыз ку тагдыр, ©згерипмей тура ма? Пенде шфк!н кайгы жер, Кеп кас!рет сурама! Бар сенгешм — Николай Тактан ушып, кулады. Булшш дуние, ойпырмай, Шздей сорлыц жылады! Бак та кстт1, так тагы, «Терсл1г1м» жым-жылас. Петербург, Москва жактагы Шулап жатты ылги жас. Мен б|'лемш олярды: Кара табаи кеденлер. Одет кылган талауды, Жиганывды,—дейд!,— бср! •Оларлан балам сау гой,— дгп, Keuuire ток санадым. Келе жаткан жау гой,— деп, КаЬгрланып ала.мын. Пак сол кезде, 6ip кун1, Балам келд| жетшген. Куапып, жылап, мен сорлы, Барып суйдщ бешен. 87

— Заманыц erri, караням, Терелж саран ж ок,— дед!м. Болмасын баска алацьщ, Малых бак, ш аруа бон,— дед1м. Не маскара! Мен, — дейдЬ— — Партсйнидщ басымын! Олай айтпа сен,— ленд!, Мен дэулеттщ касымын. ©3IM ушш кэйгырман, Квптш камы жегешм. Мен жолымнан айрылман, Ken ушш зарлап келемш... Мундзй жаман куймеспш, Н е дср!мд| б1лмед1‘м. Каттырак та сейлеспм, Ж ет'лд!м, акыр, терлед1М. Енбек кылып !здеген, Торелш болып жым-жылас. Жешп бала сезбенен, Квзден агар каиды жас! 1921

ОНЕГЕ Кулю, ойыннан айрылып, К,ур кетерш кшеге, «Жумыс жок» деп камгырып, Жургепдерге енеге Кэлепеднщ коржыпы— Суйем болсын, аршында. Усте ак кейлек, жок Mine— Турсын айпад карсында. Дедгелектеп муртты сал, Английский фасонга. Кек тукыл кылып сакалды ал, Карамай Kapi-жасыда! Жина майын дукеншк, Куй ycriue буладтан. Желд| KyHi ык жарыи Анкысын нс! «жупактам». Буйралап ecip шашынды, Жуып, тарап не керек; Кайкайтынкыра басынды, Сершлсш сенен шаршы топ... КезйЫрж алтынды — Жалтырасын кезнще. Десш «жургган артылды» — Дулад к,ып сейле c©3iKAi. 69

Ж умыс жок деп кай гарма, Шык. кэшеге, квзд1 кыс. Суйгеншнен айрылма. Cyiiic, cyfiic, cyflicl Е л жумысы б5р былык, 1стегенмен вне ме. Ел-сал болтан кур журш , Талапкерге енеге. 1922

ЖIГ1Т 1!ЕН ЦЫЗ Ж i г i т: Ну[МЫ К931Ц, Сырлы сез;ц, Тартты мин алыстан. Туеin, туеш, Alenin ушш, Ойла, асыл зат — данышпая! Впсымды nin, Жанып-куйш, Келт турмын алдына. Лк, ман.тайим, Гмр караты сорлына! С”геЬЬфысыышп, Тынмсы.чсыд, /Ми s,aFa\" KYI[ Каран! Сеп карыидас, леи агац... Агам cj.in, Алая eain, КйрШГЕ Билетсмш, Плетемin. Калай напып сазще?! 71

Ж I Г i т: Нан, карагым!.. А л (Зарамын,— Кет десен, мен ашмге! Dip сен упйн, Dip тен ушш, ©лгеи вл1м, ел!м бе? Кы з: ©лме, елме! А га ен сен де...' Верд1м ж ан мен тэшмдь Амалым жок, Кауыпым кеп, Ашсын TonipiM багымды... Б ip айдан соц. К ы з: A f3m едщ, Панам ед!к, Киындыкта коргалар. Кермей кеггген, Кайгы дертпен, Кезден ж асы м соргалар. Ж i г i т: Жумысым кеп, Уакытым жок; TaFbi б|рде келерсш. Kertin журсем, Кайда керсец, Кур мазалай бересш.,.- К ыз: Н е деп сд!м? Н е демед1м, Конмап едщ ер!кке. Саттык ба элде? .Таптык ба элде? Меи ж арам ай, сержке?! Ж ас тклекп, Ж ас журект1, 72

Ti.iKPM. Tiлкем кыласип... Досым оолып, 0 :п:н un.nun, Доп по ей алде ж ш а о и » ? К ш патпен соц.- Ж i г i т: Каплан тшом. Кайлан суйгем? Ti mi маза бормол:... Жапым, кугим, Кызыл гу-нм, Лина, Липа! Кел 6vpi!.. 1522

КУ Т Т Ы БОЛСЫН И Е Й Р Л З Ш Ц ! Бакы т кун! шындап турам жарлыга, Ор казылып: жауыз, залы м , жалдыга, Калын кедей, мейрамынды куттыктап, Кол кусырып келin турмын алдына! Бугш сеш'н тебец кекне тиген кун, Шын бостандык куле каряп иген кун. Ш ырык бузар ituiiweri ipTKi, Бай мен болыс лагнат кам ыт кигсн кун. Бугш cetiin бакыт иурып таскан кун, Саясатын жердщ жуз!н баскан кун. М ал д а, кус та, жер де, су д а сен уш1н, Турлснгендей, нур бергсндей, Аспан, Кун! Сен еркес!, бул галамнын кожасы! Сешменен еш юмшн ж о к таласы. ©Mip боны кулдыкпенен ез!лген. Dip с!лкшш|' сорлы кедей баласы! Кеп жыладын, кезден жасты тыймадын, Кен езьдш'к — KenfliH, жанды кинадын. Акырыида колыц жетт! тенджке, Кутты болсын, кутты болсын мейрамык! 1922

КБДЕЙГЕ Ceniii зарын—зарлайтыным ем'фге, Сенщ арын—арлайтыным вм1рде. Сен не керсен, мен де соны кермекпш, Беад' бугаи — ауырга да, жещлге. Сен жыласан —кезден жасым тамшылар, Сен куансан — кайгы, mepiM аршылар, Лйт eneiwi ен далаиы жавдыртып, Койшы-колан, кеше жургеи малшылар! Камысты взен, куранты кел, ен дала, Кусы шулап, мал кыбырлап ел — дала... Лакнет окып бэр'ше де кол сштеп, ©Mipine селт етш пе ен, бишара! Кан бон наткан, жаралы ед1 журег!н, Курт жегендей кептщ, семдщ, жудедщ. Тан алдында, шырт уйкыда жатканда, Сен жылаушы ен, жупрупп ен, б!лсм!н1 Жалба-жулба ерд! салып торыца,— Б5р шабан мал тап болр'андай сорына. «Юш-шштеунп» ен кезге уйкын тыеылып, Курыкшанды win алып карыца. Куба жонга, шыгып алып белеске, Ракатгакы тускен кезде ел еске; Мунды ондерге салмайтын ба ен зарлантып, Агган Tycin, шарт жуг!шп белеете... 75

Ашы даусын кетлеп пе ед! алыска. Бой JKeiuipin ыза аралас намыска. Ж ас журегш тырнамап па ед! лобылтып, Тезек терш журген кукш к алыста. Б:<1 ж акта зарланып ен екеущ, С езш ш ен 6ip жарык кун жетер!Н. Бостандыкты ал ган ы нд а кай турде, Айта берсем, тым у зак д а кетемш. Жылай-жылай колык жетт! тецджке, KiM салады енд1 сеш кемдшке. Dyrinri кун шьш куанар мейрамын, Салш ы энд! бойын ж азы п кекджте! Ашы даусын ен даланы кунрентс1н, Ашы кайгы кен1'лдег| Kip кетсш . Шын каЬарман жубайьшан айрылып, «К ал кам » деген ауру кеилш тербетсш! Сен жыласан — квзден жасым тамшылэр, Сен куансан — кайгы-шер1м аршылар. Айт влеши ен даланы жанрыртып, Коншы-колан, кеше журген малшылар!.. 1922

МЫРЦЫМБАЙ Мыркымбай! Мыркымбай! Мыркымбай!.. Бай, бай, бай, бай! Журмейсш жэй. Йен бар ед|?.. Эй, кудай-ай!.. Ауылнайды боктапсын, Шаршап зорга токтапсыц; Несиеден коркып Сары атгы сатпапсын,. Бай, бай, бай, бай! Жарым ес-ай1 Куниц ба сд1 Dip шолад тай?! Ллдагыны ойласан дайтед:? Адылыца 6ip бойласан кайтед1? Атда мшген адам Fofi деп, Жетегше байласац дайтед!?! Енд! eiuiKTi. Бодтауывды ecirri, Шауып алудан тайыпбас — Typin дойып eciKTi. «Малый жасырды» деп, «Erini басылды» деп, «Налок» дей ме, «мэлок» дей ме, Эй, катырды гой басымды кеп.„ .77

Енд! пыкла м!яд1... Сорлыай, мунша жыиды— Болармысын?.. Алмайсык 6ip т!лд!... Айтпаушы ма ем: 9к1мдермен Жакын бол! — деп..а — 9 ке-ау, муаыи нен? Ауылнай кудай ма од? Оюмд! кудай деп, Шулгимыэ да отырамыз ба? — Кет, ит, кет!.. Жатыры онбаран! Кайдаи тартайын деп ек, сен марай.'! Наташин Ыбырай rod, Карысудан танбаран... Бар, шакырып кел! Сары атты бер! Кол кусырып, аягы н а жырылсзн, Ашуыи тастадым дер! — Бара алмаймын. OF3H пепле бола алмаймын! TcHTipeTin >Ki6epceH де, Бул Tiaifui ала алмаймын!.. — Мыркымбай, Мыркымбай, Мыркым- бай!- Бай, бай, бай, ит-ай! Kyi'iAipin-ait болдыц ay. Эй, кудай-ай!.. Жынды бала бергеише, Муиын жузш кергеише, К у бас болран квп аргы к кой. Кур куГмкпен елгешне. — Мыркымбай, Мыркымбай, Мыркым- бай!.. Бай, бай, бай, ит-ай! Tipi е.тпрд!ц-ау, Он кудай-ай!.. 1922.

дк, с у а т т ы ц агдпындд Екеу!м13 рана ед'|к, Ак суаттын жанында. Мэрештен баска, Жан адам жок жанымда. Майдалау ескен желмен Талдын жапырагы сыбдырлады. Су топкындап, жарра сорып, Шолпылдады да, сылдырлады. Айдын cayacci Сура туст, ойнады. Табират куле карал, Сырды тартты кайдары. Б1з — ткчаз едж, Соккан журекпен сырластык. Ай сэулеа'мен ант етш, Алтындай баралы сырды аштык. Уэде жауып жатыр: «Меи тиемш!» — «Мен алам!..* Ай куле карап, Куттыктайды, куанам!.. Кеп етпед1, Мэреш байра ищ. Ак суатты ойлап, Менщ iuiiM куйдь 79

BipaK, шешшмеген жумбак: Мэреш Meni суйin ед!; Ай алдында ант eTin, Эйел болса да, басын нш едЬ Сол узде, Сол серт, Сол 1шке жагылгпн дерт, K imhih колымен алынды екея? Олде... Олде, Мэреш, а к суаттын басында, Бвтен б!реумен узде байлап, Мен тусшде корд'ш бе екен? Калыи кум А к суаттын кенер!. вткендд еске алып, Кунде баррым келедк BipaK... Мэреш жок! Ж ел де, су да, кус т а , ан да, CefmecKici кслед1 М эреш боп. Кения сенбейд!, EpiKKe кепбейдЬ «Ж астык атына куйе жаккан, Опасыз жер — сен!» дейдь KiM опасыз: Жер ме? Су ма? Олде, Мэреш?.. Мен бммеймш... Ауырады жаным-ай!.« 1922

НЛЗДАП АУРУ Наздан ару, пазывды мен кетерем, Кетермесем, кеитен шетке кетер ем. Лспан асты кен даласкн сайрандап, flip «кудайга» габадатты етер ем... Сшсырладыц тарттыц Meni езще, К,ылдын ынтыд жалгыз ауыз сезще. Мен KopFacbiH, май салгапдай ipniiiH, Кез1м туесе, алде далан, кезще. Кярмсссм мен дидарывды, тулдаиам, Тулданамын, !ш(м жаиып уланам. 3 inip дылып RacHerri атынды, Саган мурит отыр, Mine, дуанан. Дзрмсн, куат — 6ipi бойда далмаган, Калманан, рас, козде жасым парлаган. Хадтап емес, сенен мэдет сураймыи, Дуанадай «я, шайдым!» деп зарлаган. Шайдым да сен — 3iKip берген тшме, Аллам да сен—ризыд берген кунше. CaFaii рана етк1М келер рибадат, Сопылардай тасбих тартдан туише. Наздан ауру, назынды мен сагынам, Сагынамын, назданшы деп жалынам. Tipmi^iKTiit астарысын гул берер, Саган, далдам, саран рана табынам!., 1922 81

КУАПТЛИТ Б упн желге жумсак» майда куш юрди Буг1н желге жылы шырай туе Kipfli. « Ж а з келед» деп, « ж а з келд!» кыякылдап, К атар тузеп как ж узш де кус журдь В оз торгайлар энге басты шырылдап, Ш алш ы к Судан уйрек ушты пырылдап. Кыстай баккан кетерем тай epicTe, Жуытпайды манайына кырындап. Сай салдырлап, салдыр-кулд|р езент, Квкпекбек су — ел конатын езепн. Б елес басы кулпр сагым мунарткан, К атьш дар жур кырдык Tepin тезепн. Кыс юргел1 жабырканкы журепм. «Ж а з жетсе...» деп ынтык болып жур ед1М. I>yrin керш кул1мдеген кун кезш, Куамканнан 6ip жасады м, тулед|'м. Беттен cyfui жылы нуры — жылы жел, Сайкалдыклен icrereH ж о к муны жел. м 1ЖЫРап Т¥р каРа булты жацбырдын «Мен жауамьш, мен жауам ы н — дед1,— К0Р «Одем1 жыл алдымызда келмек...» деп, «Ксдеи биыл eriwu д е кеп екпек. jiK! жылдай нык куйзелген шаруасы, Калыбына биыл келсе керек...» деп. 82

Турдым тындап, сокты журен, бой epin, Алдары ушш куанышты ой etri.n. Окел 6epi, кек шолакты, Мыршмбай, Тез камытта, араш сока жегелж! Кап-кап тукым 6epin жатыр экемдей, Кайдан болсын, кояр емес эпермей. Жырт жервдй кедей 6aflFyc, калбавдап, Коймай cinip тукымыиды, ат елмей... Бугпг корд1м кара булттын келбетш, Дейдп «жутап куйзелген-д1 ел-журтым. Жаз бойына 6ip узбестен жанбырды, Erin, iueGiu б т к кылу м1ндет1м..,* Byriя маган куанышты куш к!рд1, Бугш маган жылы-шырай туе юрд1. Кара бултты, жылы жел|'н Ж1берш, Суйд1 беттен, тылсым окып ушшрд!. 1-т

ЕРТЕЦГГ т р Ап М аржандай жылтыраран жулдыз сенат, Кек ж уз i бозгыл тартты туст ©«in. EpiHin ескен самал салкынымен, Так келд1, жайды кушак аппак болып. Бозторрай энгс басты — шырылдады, Келдердеи yiipci! ушты — пырылдады. Ыскырып белене де «бы т былдыктап», 0р1ске малдар турды шубыргалы. Кел басы караша уйлер — к атар тшкен, Гмрт|'ндеп шыкты адамдар д1р-д'тр еткен. Балтырын, жалад аяк, т у р т алып, Малшынып белбуардан салкыи шыкпен. AcbiFbin элде неге сока жектт, Шыбырткы ат, eri3re сарт-сурт erri. «Боразна!.. соп, соп» деген урандары Жакгыртты тацмен 6ipre ж ер мен кекть Лягын ш ык тондырып, бая Tecin — Журсе де, куанышты квю л ecin, «Боразна!.. соп, соптаган» ecKi ураиы Кедейдщ ©Mip баки кылран кесш. Пул уран турмысынын барлы к гулI, Днханшы тонынбайды айтпай муки. Ж алгасыи аштар журек, олге келсш, Тез жадрырт ураныцмен дуниетп!.. 84

Эпе кун кек жиег!н алтындады, Шеп басы маржандай шык жалтылдады. Тунерш он тустштен кара булт, Kypidpen найзарайы сартылдады. Жем]ст! ертенг! уран —ел ураны, Жаттаган кэщлше соны бэрК Шал танмен намаз окып, тйек ткен, YpaiiFa елегзщц ел кулагы... 1923

К ЕДЕНДЩ ПЕЙ1СТ1П Лит!., боразна!.. бауыздалгыр кек шолак. Ой! Мыркымбай... Жугендемей, нокталап... ©к!., ек!.. ек! арам каткыр кек сиыр, Mere вперед, неге жи1 токталад?! Oii, кудай-aft, керсеттщ-ау кер1мдН KepiM кылмай берсен ед1 ел1мд!! Бугш уйде жататурын екснмш, Мыркымбай мен ж!берш-ак нелюди Жаткаимснен жаныц тары тезбенд!, Келш, бала кун етер'ш сезбейдй Ж ана келш Саламаттык баласы: «Он бес жерден бидай септ!к 6i3» дейди Кайт дейд1 екен?.. Мен сеппсйш дед^м бе? УГфенбеген ек! сиыр жепнге. ©31 к,отыр, ез! арык кек ш олак,— М езплш ен жей алмайды жемш де. Кай 6ip тукым... уйд!н сатгым кипзш; Кепсшгендей ею сиыр муййзш. Эй, ауылнай кылдыц-ау сен «байсын» деп, Нан таба алмай журген мен! 6ip узш... Жуттан калкан ею сиыр, жалкыз ат, Бузау сондым согымыма жалгыз-ак. Л\\аран дым жок... тукым алды кедей бон, Жнырма такты карасы бар Жанузак.

Эй, кудай-ай, ауылнай-ак корлады-ау! CoFaH тыю, соган жаза бэлмады-ау, Айт, боразна!.. Квк шолак ит тартпауын... Бэрекелд1-ай, сауын сиыр сорлады-ау!.. Желд1К тынып, кутпн-дагы шыжуын. Эттсгсн-ай, узд|' кок ит шужыгып! Эй, Мыркымбай!.. Жатыр ма екен банланып, Bip келшнщ Kepin болмай кызырын. Эуюм!.. Эуюм!.. аузы неге Kenipai? Кап-кара тер, сука зускен сек1лд'|. Шыж-быж болып куюменен влем-ау, Bip уй толган багамыи деп Hcemui. Журтта дш жок, вл! мен! кундейдй вздерш щ не icTercniH бьпмейд!. Уйде болсам Салкамбай кеп мазалап: «Олжа алайык аксакалдан жур...» дойди Апырмай, бул шалдар-дары желшт!-ау! Тырнзгынап калар смес ешк|'м сау. Пай каскасын, ер кожасын ертш ап, Ь деГтш елд! KC3in imfh дау. Кдтып сату, кызды айыру мурасы, Терлжбайдын эп-одеш кудасы. Отыр дейд! буг'ш кызды бсрмен,—деп, Сантандардын айнытуын карашы. Эук|'м!.. Эук|'м!.. шанышкак па немене? Квк ит неге шегшед!, тебе ме? Кун туе болды, журт сокасын догарды, Апырмау, бул, Мыркымбай ит келе ые?1.. Он пут бндай — не бар жергс ciweni, Шашылатын тарыныц тур 6ip жер!. Каламбай да он таяк жер шаштырмак, Ол сорлынын жалгыз мен рой сенгеи!. Ырысты да »iuepinii баласын, BafiFyc былан кврд1 ме екен агасын. Ауылкайы туГнр дакыл берген жок, Енд1 калай оран тукым табарсын?! 87

Ырыспай жур кайыр тйлеп дорбамен, Кеш е керш сейлесш ем ж олда мен: Тукымды да, малды д а апты деседь Бай, болыстар, косылып ап молдамеи. Тецест1рмек дейтш ед1 кедеШи, Кедейд1 еш шм, деуш! ед1— Жемейд!. Жуандардыц азу Ticin сындырып, Осалдарга неге «осалсын» демейд1?1. Мыпасы юм?.. мынау б1зд1'н катын ба? Туралайды, маран келе ж аты р ма? Д эуде болса сут кереккен шырар рой, Ын-жьщ болган жет1мдерге, пакырга, Ашулы рой, б1здщ катын бурер-ак, Айналатын жер калып сд! 61'рер-ак: Кермейсш бе сау шужыкты узгешн, Бауыздалгыр, уакытында журер над!.. 0ук1м!.. Эук1м!.. шанышкак па немене? Кок ит неге шеп'нед1, тебе ме? Bip шакырым жерден урса келесщ, Опнадтап-ад болдыц, катын, твбеме!..- Айт, боразна!.. бауыздалгыр кэк шолад! KioipTiiuien шегшуш... токтам ак! ©к!., ©к!., арам каткыр кек сиыр! Неге а т ’гед?.. eiwi неге токталад?.. 1923

кеш «Ауылым кешт'| буг'ш Алакелге, Алакел сасымданар шыксам белгё. Торг кылып ei(i кезд! сагындырып, Жур екен б1здщ палка кандай жерде». Майлаусыз сыкырларан араш арба, Кек шолак мыкшывдайды тартып зорга. Шанырарын таиып альт жук уетше, Мыркымбай кесемсшш барады алда! Ат жеккен, епз жеккен, айкай, кику, Таидагы дауыспенен дала шу-шу. Ку.тиргаи масатыдай шеи басында, Маржандай жилтырагаи шык пенен су. Ь Tycin квпе тартдан кара жолга, Балалар шапкшаскаи он мен солда. Kiciiien шуркыраскан топ-топ жылкы, Тсцселген жылкышылар — курык колла. Суду кыз шекесше ук! таккан, Бест! атын боз балалар кырындаткан. Шай-шайлап аксак-токсак койларына, Жаяулап мынау койшы келе жаткан. Алакел — уст! мунар сагымданран, Снкырлы элде кайдан сагымды алган. Торыз ай кермегелк келмегелк Жеткенше ынтык журты сашнраннан! *• еэ

Койшы ынтык, — кой жусатып томарларга, Ж умыртка !здеймш деп томарларда. Апарып бэйбппеге сыйга тартса, Бермейтш кымызынан жен1 бар ма? К ы з ынтык посылам деп суйгешмен, Д ер т тапкан боз б ал ал ар KyfireHineH. Б ол ар деп аз кун б!рге келшшек жур, К эп болды-ау туздепс! — уйдепден... Кул1мдеп Алакелдщ сатымдары, Ж уректщ беп-белгш сагынраны! К ек орай анрарына 6iTKen жар боп, Тусетш тедкершп ш абы н 6api. Е л ж егп , куанышты кеш’лдер), Ри за Алакел де кенш д! ел!. С у й г е т жанында ж о к кейб!р сулу, Эн салды, тым кещ лд! кершбедк «Ауылым кешт! буп'н Алаквлге, Беретш маран шаттык. Алакел ме? Т е р т к.ылып eni кезд!' сарындырьш, Ж ур екен 61'здщ кдлда кандай жерде?! > 1923

Тэй, тэй, тэй!.. Каз! каз! каз!.. Карагым!.. апыл-тапыл басдаета мэз. Косылып балалармен ойнауыда, Жардырап кек орайлы келд1 рой жаз. Мэ, таяк... icrcn берем жштея нодта, Камшы дыл мина талды... далдам, тодта Есейссц, экендей боп шаруа !здеп, Сеи-дары жарбаясыд MiHin атда. Кез нурым, кеншмнт дуанышы, Кейп'щдд жаман дсйщ дандай nici!.. ©3iMuen басда жер1 аГшыган жок, Мурнынын, экесше тартдаи ушы... Той, тэй, тэй!.. Каз! каз! каз!.. Лягьш апыл-тапыл басданра мэз. Шаршаймын, белiм талып, ocipece, Оннатып жетелеумен журсем б!раз.., Каншама керщм, далдам, бейнепнд!, Терт белш 6ip сен ушш тунг! уйдымды. «Кудайра» жатсам-турсам зар етемш, Калдама жолатпа деп пэле, тйчди.. Берсем де журт секшд1 бала тауып, Экекшк жыны устаса ауыд-ауык, Кеншд! суытатын айтып сездер, Трэды уйлеспейт!н жала жауып...

Кайтейш , 6ip сен yuiiH журмш кенш, Осыдан JKiriT болсан кудай 6epin, Ш ырадай сорлы квз1М dip ашылар, Экгнд! билеп-тостеп алсан epiK. М олдага окытармын ти п а шык.са, П.Тыгарсьщ б!л!кт1 боп оку жукса. Д абы лы ц акыреаида ж срд! жарып, Душ паньш айбатыинан босып ыкса...- Той... той... той!.. К а з , каз... каз!.. Куанып эжен сонда болмай ма мэз! Злдилеп немерсмд! алдьш а алып, Отырсам келiи ж умсап, окып намаз...- 1923

«щи (Ана жыры) Олди, элди!.. Qyin бепем, аидн-ай! Сорлы акецд] ыалайлыкка салды бай. Жарык сэуле керсетпедщ e.Mipre, Кандай ешщ болды б!зде эй, кудаи! 0piM-epiu успмдеп кнген!м, 0MipiMe 6ip 6yriiifli кимед1м. Элди-элди, коншы, кадкам, жылама!.. Шапдыр емшек, неге, адыра, имедщ? Карнын ашты, каймак кайда беретш? Бэйбине ме — берссм тэу'ф керепн. Жаз да етер, кабак тунш кыс жетер, Сен сорлыга кун Lnrepi елетЫ Кадкам!., калкам!.. неге безд|'ц бесжтен? Бай уГп'нси саган осы бесж кец! «Сорлы «уд!..» деп бэйбшс айкай салар-ау, Дауысынды жок кой эл! еЫткен. Олди, элди... куюш-ай ет!н?н, Мына жер1 iciK пе, ойбай, бет!н!н? Тезек тер деп тары мазаны алады, Шырылдатып, киын тастап KeTyiM... Жылай-жылай екпек-да>ы emimi. One, ойбай, дауысынды бай ecirril Кслш калып урсар ма екеи бэйбше...- Бул Ki.M келген, сыкырлаткан eciKTi?!. 93

К,ойшы, кадкам! емmi мына маманды! Сен де аяшы сорлы болкан ананды! Деп Kyfiflipep кудай рана аткырлар: «ЕртендВкеш алднлейсш баланды...» Гстесен де 6iiep емес жумысы, Bipi 61'тсе, дайын турар 6ip ici. В 1зд щ былай H(ypyiMi3 кунджте, Кудай берген бэй&шешц ырысы. Текке ieTen жургешкпз бейнегп. Bip тостаган cay.мал берсе мшдегп. Сорлы жудеп журген ш ьтар ыстыкта, Келмегел! ожептоу1р кун orri. Айкай дэурен! Билж болса басында, «Э й...» деп жумсап ер отырса касынля. © а р м ес пе ек колдан 6ip кез туармсй, Калкатайды сылап, сипап жасында... Элди, олди... эуп бепем, ауп-пай! Коле жатыр, урсасык-ау, бзйбйне-ай! Койшы, кадкам, мэ, маманды еме кой! Элди-элди, элди-элди, элди-ай!.. 1923

втпп Бупн съезд кедей жайы кенесте! 0шдер1 келгея каптап кенеске. 0 Mipifie жарык соуле кермеген, Бул кедейге мыкты тедднс емес пе?!. Cyriit керд!м Мыркымбайды далада: «Кеше келш ещм, дейда, калага.» YcxiH,acri каткая тоны тырысып, Калтырайды, элде неге, тока ма? Жамаи тымак басындагы желб'феп, Спрок сакал, бурыл тарткан, селд1реп. «Тсндш тид|, бар!» деген сок ел сайлап, «.Мен де кслд1м, катын-дагы келдЬ деп. «Снл1'к тендж, колга тап'н тидк» деп, «Бай ппркшдер аякка бас ид!,— деп. 11еолемет кундер бастанеткен рой, Онлап турсак бурынгы еткен куйдБ» деп. Куаныштын белгга бар жузшде: Кайрат, жжер, нык екпш бар сезшде. «Дуииешн туткасымын!» деген сез — An-анык боп жазулы тур кезшде. 0ткен кате ойын кернеп алгандай, Журт жумсаса, кайда болсын, баргакдай. Елдщ мукын тепе айтып кенесте, Сыбага ymiH алысатын арланбай...

Б у гin съезд, сл екин каптаган, K i.ien жаяу, iiuiuue ж о к атты адам. Ж у реп м е жылы сэуле, нур Kipin, В у п и атты ж арык. т ац ы м — атпагаи! ByriHri кун — 6ip емес, мын жасадьш, Б ip емес — мын... куанышпен тасамын. Кедейлердщ бас косуын куттыктап, Мен т)лей.\\пн: Mauri — Mauri жасауын! 1923

САРЫЯАДЫ Ауылды сорлы журек сакынады, Шарыктап жуйр1к киял агылады. Кектемде, я кантардыц мезгшнде,— Елд|‘ 6ip керсетнп деп жалынады. Бар ма екен баягыдай есм куй!: Мал сойып кудайыдай apQip yfii. Тустен1с, я куырдак, туе кезШде, Будактап кок тутМ жш-жш. Ас, тоига кезенгендей ат жаратып. Ап аулап, акша карда, костап жатып. Бос белбеу боз балалар кылжактаеан, Кызыкка кыдырумен белден батып. Келсе де канша конак кет демегеп, Аз асы» таусылар деп ептемеген. Тебелес, ел арасы кунде кику, Араз боп б’фак оны кектемеген.., Элде ел кетп ме екен езгершп, BuiiMAi керпилерден улг! керш. Аз мулкш уйымдасып кепке салып, Барлары кемдерше жэрдем 6epin. Bip жерге басын косып, кала салып, Мектебш ортасына жэне салып, 97

TejiiMMeH уйымдаскан дукендерТ, KeperiH ала ма екен б а р а салып. Туп-тугел сока, сайман-карулары, А стыкты кандай толык, алулары! H ri icri кауым болып аткарысып, Тур м а екен б1рдей болып журттыц 6opi. Б о л м аса елдщ кул]' кекке ушып, Кундерге нелер ауыр кедей тусш. Тур м а екен бурсекдетш сорлыларды, К антарда катыратьш ызкар кысып. А ксакал бас андитын -илек т!леп, Кемшрлер мазданатын — жаурап, жудеп. Б ал ал ар доп ойнайтып «унд13-тун!, Ткпекпен шубырды ма ]'лек-шек. Бос белбеу боз балалар малай болып, Косылу суйгешмен тал ап болып. Кездс-pi мелд|'реген балдыррапнын — Суыкта калды ма екен талайы ел in?! Ауылды сорли журек сарынады! Ш арыктап жуйрж киял агылады. Кектемде, я кантардын мезплшде,— Елд]' 6ip Kepcermi деп жальшады. 1923

А.УЫД1Ш1 Ауылнай ел кудайы, Акырранда жер с1лк'шед1. 0 cipece, Молдагали, Елге азуы баткан иприт едп Кептен момыпсып жур ед1, «Буккандардыц» 6ipi ед!. Биылры сайлауаа келген TepeniH, Кудаа-ау, аты соиын ш едд?1. Бокбасар ма ед1?.. «Молдарали ауылнай> дед1, Ym кун уйше конганда, Bip токты, 6ip тайын жсд1..< Молдагали ауылнай Жеккен аты —пай, пай, пай! Ауыздырымен алысады, Жаца уйрешген асаудай... Жорарры орын бунрык бер1пт1, Соны ест1рте ксл!пт1: — «Делагат» сайлайсывдар, Эйелдерден квржти Муканнын Маржаны барсыи! Камиттык Элжэш барсыи! — Карымсактык Бактылысы ше? — Жок, жок... калсын1 — Неге? — Бактылы KiM? Есжте журген кун!

Куид1 «Делагат» сайлату, Мен in суйепме Min!.. Моллагали ауылнай. Е л шетшен ыгады. Мынау салтанат! Л нау дэулет! Терелердеи таиыстары д а бар, K im OFaH дарсы ш ыкады?! 1923

Щ5АУСЛК, Булан кубрик желкпен, Кос курен ат желедь Кос куреннш же-Tici, Кешлге жел бередЬ Елде him бар?—Десет бар, JKirlT ага, «ел басы». ¥зын тура Касымбек — Жан киятын жолдасы. Кос курен ат Двсотт1К Колдан баккан тулпары. Кос куренге мшгепде, Таралар кайеы-шер бэр1..< Он салады Касымбек, Аксаусакты мактайды. Аксаусакна дос болыгт, Журген жанды жактайды. — )Юпт болсан, 6ip кушып, Аксаусакты cyiiin кал! — Жшттжте айып жок, КабтпекшМз, катын бар? — Катын?.. Юм ол?.. Мареш пе?, Сатып жур ол ажарын! Ен болмаса, KeriHai ал, Барында козгал базарын! Батшайы куш жамылып, Буралып шыккан Аксаусак,- 101

Кулпр кезд: Д есет-ау, Cesin кара: так, т ак , так... — Суйемкщ?— суйемЫ! «Ж ас ершдер» жабыскан. СуШспрмей койсын ба, Тарткан магнит алыстан!.. Десет Kim ед? «а д а м » ед, >KiriT а г а —«ел басы » Салбай, Малбай, Мергали, Кдсымбектер ж олдасы. Д есет атка Minгенд е Суйеушшер осылар. Десет танка мшгенде, Ердеиде мунык бэр: бар. Десет бзгы 6ip кезде, Ушпалыга айналган; EcKi достан сол кезде — Bi.aecin бе kim калган? Ж алгыз гана Кдсымбек, Айрылмаган ш ылаудан. Жакын салып куткарм ак KaiiFbi KacipeT, жылаудан... Десет, енд! м угал1м, Ецбек акы отыз сом, I\\acKM6eri не дейдм — Лксаусакты а л ган жен! — Декретп кайтесш ? — Не кылар дейсш ала сал! Катыныцды. бурынгы,— Анырдым де д е ж а з а сал!.. Буракдаган Аксаусак, Буркыраган nici. Буралган кербез сулулын Шаруамсн не ж ум ы сы ? Жупар сабын к ал тад а, Орамалы жгбектен... Сонгы кезде 6ip есек Д эсегп ете жудеткен: 102

— YdiMe токал алдын,— деп, Бэйбше K93i жылауда. Кайдан келд] бул сабын? Бата алмаймын сураура... Eni катын алдын, деп, Карайды кнрын замандас. Аксаусагым, кайтейш, Катып болды-ау жалгыз бас!.. Булан куйрьщ, жел1'спеп Кос курен ат желедь Кос курен ат желгенде, Кениге турл! ой келедИ Жандай суйген Аксаусак Жалгыз ба, козip, байлы ма? Жаман атын, жат елге, Жайды ойламай, жайды ма?! Жупар сабын, орамал Калтасында кеп не екен? Коз карасы етмр-ау, Тун журкке etiTi екен... Доест ауыр курешдп — Такуа ед'ш жасымнан. Жат е т т ем кудайга: Кем кылма, деп досьшнан. Бар т|'лепм болып ед: Ел бастадым, бн болдым. Акырында 6ip тшек — Аксаусакка уйленд1я. Аксаусактыц ажары Сикырлады бомымды; Аксаусактыц базары Алып ед1 ойымды. Болмады. BiTTi, муж1лд!М. Жалплз рана ой калды. Кос курен ат, Касымбек, Bip-eKi ешк], кой калды... 1923

Ж ас журепм уга толган, Жараланган тышн'п. КаГп ы зардан жуз1м солгая, Тур Foii i3i 61'лшш. YMiTcia кез, ж асы кепкен, Жыласам да, тамбайды. Колдан куат, дэрм ен кеткеи, 1лгер1 аяк. бармайды. Салбырашул; иык, тусш , Ел-сал болтан niiuiaiM. Куры сулдар, жолын тосып — /Кумактыц жыл кусыныц... Ол! еамде: калы н араш, Жапырагы квкпснбек. Саясында к е д ш м мае, Келеикслеп ж атты м тек. Кеш'л толкып, лоблы п, тыншып, Олде KiMAi кутксидсй. Мупды журек суып, ысып, Жасырын сыр буккендей. Т'ичек — жалгыз, Ж урск муидас, Кангым — онын кайсысы. Матдфсген кездеп жас. Шерл! дерлж жай Kici. Самая желмеи сыбырласкан, Жапырадтыц сыбдыры.

Кун уялган, бетш баска н, Тын табигат —жын, nepi. Мен 6ip патша, табигат кул, Эм!р!ме иген бас. Cepri сорлы, квтер'т тур, Мелллдеме кездсн жас! Эие, эне... токта азырак1 Сокпа журек алкынып! Кул1мдеГш, бой жазып нак, Шег!нбейд1 тартынып... Текселд! араш бутактары, Курметтед! бас nin. Жапырыл шел, жол бер эр!, Турма меж жасырып!.. Мунша неге калтыранам? Жабысты ма 6ip ауру? Токта журек, сокпа есалац! Тыкыр... сыбдыр... шу, шу.... Бул не: жын ба? Я адам ба? Элде, сайтан андыган? Элде, сол ма?.. сол ма?.. сол ма’ .. Тураларан дал маран? Сершл apt, жапырактар, Шаш нурынды, куп, жылдам! Бурксп турган жапыракты ал, Керсет маран, бол жылдам! Шерл! журек сенсш к«н!п. Кайры музын ж!С|ТС1н. Буран кагып, келсш керш, Нурын куйсын, жылытсын! Квз жаудырап тойсын карап, Иыкка иык тшссш! Мундандырып койсын карап, Балды ершдер cyflicciH!.. Журектег1 тынысым рой, Куте-куте саррайгап. Мандайдары ырысым рой, ТЬаеп алкан алладан1„ 1923

БАЙ ЕРМЕГ1 «...М ш емш кеш алдынан кек биен1, Кек бие мшген сайын колра иед!. Bipre ескен шшкентайдан карарым-ай, Бет1мнен сен кеткен сон kim суйед!?!.» Кансыран кара саба кен боп катып, Араркан сырлы шспек кунде жатып. Шайкайды мырза басын кайта-кайта, Кымыздыц отауланган дэм ш татып. Кызыл ж у з — кербез келген бэйбицеа, Лайык бэйбшеге эр м уш еа. Ж ау емес, Жумагазы, сынайтурын, Телм1р т кымыз 13деп келген Heci? Bip кезде кумшлдейтш к а р а саба, Шыкпайтын мацайына бала-ш ара, Кулетш KepiiircHi !лш-карыл, Бас косып, бай-бойб]‘шс, оцаш ада; Буралып, енд1 мынау сыны кеткен, Бозарып nicneriHiH сыры кеткен. Устшде бэйбпиенщ дал-дул кейлек, Тон киген балалары Aip-flip еткен. Enceci, мырзанын да, кеткен Tycin, Басыиан «монп конран» бак ы т ушып. Жамайды кайры ycTine тары кайры, Татыран. кермек дэмд| кымыз iuiin. 106