Б. Майлин-Тандамалы шығармалары

cin кеткен шыгар, кунде боран — кунде боран, ecTi тандыратын болды гой. Осы боранда epirin, жиылыска келш жургендерш айтам-ау, «Шоккайыннын» 4— 5 ада- ыы уйге келш, экемдей болып cipecin отырып алды. Осы кун1 ж уртта не куй бар дейд1 екен? Жалгыз мешке сойып едж , калган жарты жаясын кеше бузып алдык, одан баска тулдыр болса буйырмасын,— деп ез алдына буркылдаумен болды. К ара токал 61'рсыпыра ж ел д!р тт келin: — Соларга шэй койып 6epin кутылайьш деп ед1М, eici шелекпен бармасам, боранда кайта барып ж уру киын,— шелепнд! 6epeciii бе, келш?— дед!. К ара токалдын не айтып — не койганын Айша уплн- ган ж ок, сезш е кулак та салган жок. Жалгыз-ак «ше- лек» деген!н угынып калды. Жайшылыкта безшдеп манайына жуытпайтын. Бул жолы ейтпедк Шелект! бер- ыесе, к ара токал мылжыкдап мазасын ала беретш сиякты болды. Содан кутылганша асыкты. 0 3 i уйде оца- ша калып, ктеген iciH тагы 6ip ойлап шыкпакшы болды. — Ана ж акта тургаи шыгар, ал!— дей салды. К ара шелек колынан осылай шыгып кетш едь Кеш болып, уй iuii кара келенке тарткан cor, cyFa барайын десе шелеп жок- Ш елепн кара токалдын алып кеткеш Айшанын есше сонда TycTi. Жаны шыгып кете ж аздады, ейткен! — кара токалдын колына тускен ыдыс сау кайткан емес: кесе алса, eiii белш кайтарады-, ку- маяша алса, шумегш сындырып кайтарады; шелек алса... Айш а, шыдай алмай, уШнен шыга ж упрдь EKi уйдщ арасына жалдаиып турган карга т1зесшен батып мал- тыкты. Оган да токтаган ж ок, кара токалдын уйше жеткенше, к ара тел еки кергенше асыкты. Ш аш ы обырап, кулд1 буркыратып кара токал пешт!ц алдында отыр едь Есжтен Kipren Айшаны керд1 де. ашу- ланган п!ш!нмен шы.мшуырмен отты кесеп-кесеп калды. Кул буркырап пештш аузынан келбеп уша берд!. — Ш елекке кел!п ед!м,— дед1 Айша элде неден ко- рыккандай. — Элг! кагыцгыр бала... ©3iHiH де сыйын берд!м...— деп к ар а токал отпен бола бердь Айша шошынып, сезжтешп, кара токалга тене туей. Токал каймыккан турмен карал: — Неге тенд!н? Улкеши силап именсе кайтед! екен булар? Эне, жатыр шелегтн,— дед!. 53Э

Айша, 6ocaFaFa караса, eKi буктелш, Ty6i аламаймен certain, кара шелек жатыр! Жаны шыгып кете жаздады. Жалма-жан телеки алып, кара токалга >Ki6cpin урды. Ызаланып кезшен жасы ыршып-ыршып кети. — Ойбай, елирда мына итин баласы!— деп, кара токал шацкылдап, уйд1 басына кетердк Шам жата Кожагул келдь Бет-аузына жабыскаи кар epin, сакальшан тамшылап тур. Ke3i бурыпрысынан да улкейш, уясынан шыгып бара жаткан тэр1зд1. Тамса- нып юшкене турды да: — Келш шырагым, 6i3fliu эйелге кол типзбей-ак койсан болмай ма?—деп, курсшдк — Сындырмасын, булд1рмеан 6ipeyfli« пэрсесш! — Сындырмасын дегешшз дурыс кой, 6ipaK, «6ipey- дни» дегенд1 койса да болады гой. Мана езпш бар емес пе едннз, не деп ед1 еюл? «Кереки куралды ортак пай- даланасындар» демеп пе ед1? Сол куралдын 6ipi шелек кой. Ортак му.и'кп' алып пайдаланар болар. «Сындыр­ масын» дедМз, оныкызра косылам. EipaK, «сен сынды- рыпсын»— деп урура бола ма? вкьч олай деген жок eni Fofl. бзпиэ coFan бастык болып сайландыиыз. Бастык адам урмас болар, «Бастыгымыз осылай кылды, урды» деп арыз берсек, «пот-сот» кететшщ1зд1 6taeci3 бе? Кожарул Айшага акыл айтпакшы болып турып, 6ip- сыпыра ауыр сездерд1 ышкындырды. Айша ундемедь Айша езш теитекке санады. «Мулшп ортага салу» ту- ралы манагы жиылыста айтылран сез Айшанын есшеи шырып KCTinri. «Шынында солай екен: ортак мулж. Алып пайдаланады, сындырды... Сындырса да epni бар емес пе?»— деп ойлады. Ойлап едр кез алдына жапы- рылган кара шелек елестегендей болды, шашы жалбы- рап, пеш алдында албасты кусап отырран кара токал елестеген сиянтанды. Ашуланды ма, корыкты ма—Айша калтырап, боны тптркенш кеткен сияктанды. Тун. Терезе кармен кемулк Дала боран, жел ду- ридеид|’, ыскырады, улиды. Карангы уйде Куандырын баурына басып, бук Tycin Айша жатыр. ¥йкы кашкан, ауыр ой кернеп, окта-санда курсшедк EciKTi 6ipey жулка-жулка тартты. Айша шошынып басын квтерin алды: — Бу к!м? — Мен! Таныс дауыс. Айша орнынан ушып кеткендей болды.

— Апырмай, боранда нерып келдщ?—деп Айша бэ- йек болып uieuiiiiAipin жатыр. YcTi-басы кар, кырау, мур- ты сумбдай болып каткан муз, кызыл шырайлы тапал »;iriT ысылдап, шешшш жатыр. — ©й, калкам, жудеп калган жоксык ба, келнп су- йейш! — деп, сауыстанган музьшен Айшанм кушагына тартып ед1-, Айша кыз кундепсшдей буралып, бетш тосты. Бул келген Б/рмаганбет. Бул кетке.'м кашан! Айша бупн кейигеннен, келсе бетше карамаспын деп ель Ещй бетшен суйпзш тур. Б^рмаганбеттш мшез1 солай. Баска казак жолаушылап келгенде, катынын «карагым» демек тупл, катынынын бетшен суймек тугш, адам деп елеп амандаспайды да. Бул Б1рмаганбетке езгеше бггкен Б!рмаганбет жокта басынан еткен окиканы Айша бастан-аяк айтып шыкты. Бфмаганбет бетш Tepic деме- д!. Коллективке KipreniH, коллективке бастык болып сайланганын айтканда, Б|'рмаганбет мулде куанып кал- ды. Кулш шек-С1'лес1 катты. — Коя тур, кулме, кызыгы бар,— дед'1 Айша. — А л, айта гой. — MeHi сотка берем деп жатыр. — Юм? Кара шелек энпмеа осы жерде келin басталды. Кара шелек жайын сез кылганда, Айша, калтыранып, булы- рып кеткен сияцты болды. — Туу, содан коркып жургешк бе? Кожарул сотка беруон ме ед1? Кожагулдын KiM екешн бшесщ бе: ол саудагер, ол молда. Бершболдын жаназасын шыгарып Кызыл бузауды алканы биыл куз емес пе ед1? Мен неше рет айтсам да, Кэшмжаннын баласы кисайып, соны на­ легке шки'рместен келдь Оны коллективен маныпа журп'збеу керек. Ертен мушелер1'нд1 жина, мен онын барлык К1'насыи мойнына салып, айдатып шыкайын. Ал, коллективте болсык-ак, сонда 6ipeyain мулк'1н алып сьш- дырсын дей ме екен? Ортак мулжке шелек косылушы — Сиыр ше, сиыр Kipe ме?— деп, Айша курсшдн Каранры тунде, тесекте жаткан кушнде Айшанык к93iне — желш1 салпылдакан ала сиыр елестеп кеткен тзр1здешй. Жапырылран кара шелек елестеген сяяк- танды. 561 то

ТЛБОСЫП Шэрипа кепке шешн баласыз журдк Бастапкы кезде баласыздыкты ескермесе де, 3—4 жыл snip етш, турак- ты калыпка тускен сон, бала керексшдь бзшдей жас эйелдердщ 6S|pi де бала суйш отыр, бауырында 6eciri отыр. Шэрипада ол жок. Мунын ce6e6i не? — деп кейде езше-ез! сурау беред! де, шешуш тапкан сияктанады: «Олар бакытты, мен бакытсыз! Бакытты болсам, жеш- басы тузу 6ipey кездеспес пе ед1?» деп ойлайды imiHCH. Кемшрбай молда зияндас ауруыц бар екен—деп iuiipTKi жазып 6e|pin журд!, он. жак колтырынэ TireTiH тумар да жазып 6epin журди Сейтш жургенде Шарила- ныц «бакыты» ашылды ма, Кемшрбай молданын тума- ры кабыл болды ма, элде, Шэрипанын бала кетерет)Н кез! келд! ме — осы ¥лбосын туды. «¥л орнына ул бол- сын» деп атын ¥лбосын койды. OF3H бныл тап 18 жыл екен. Зыркырап бара жаткан замам. «Жасты кергешцде картайранын ecine тусед» деп шалдар айткандай, шашы жалбырап кун! кеше кул ша- шып ойнап журген ¥лбосын, бой жетт!. Шэрипанын оз!ндсй кызыл шырайлы кыз болды. Кызыныц турше, тулрасына карап отырып Шэрипа кейде !шшен жымиып кудели «Бакытты адам кез бзла,р, калкама» —дейди. ...Аудан осы aytMFa орнады. Ауданмен 6ipre ауылды «TiK аяктар» каптады. Дорбаларын колтыктарына кы- сып алып, жутынран жас жЗпттер кексе мен ауылдын арасында шубыратын болды. Bipcynepi пэте,р !здеп Шэ- рмпанын уй,не де юрди Оспан б|рдеце айтайын деп ку- б!ж1ктеп ед1, Шэрипа одаи бурын uipicin:

— Жалрызбысын, ааде, жамагатык бар ма?— дед!. — Жалрызбын,— деп, Ж1Пт, ic Tirin отырран ¥лбо- сынра караган сияктанды. Шэрипанык ашуы келш: — Адам iciprise алмаймыз, шырагым, баска жердеп 13де,— деп жауапты кыска бердк Аудан opHaFan ауылдыц уй басы канак болганда, жалгыз Шэрипа конаксыз отырды. Шэрипага муныд те- pic деп Оспан да айта алмады. Жалгыз бул жолы емес, Оспаи eMipiKje Шэрипанык мынауын кисык дел кэр- ген емес. Айтпайын демейд1-ау; жасканады, Шэрипа Ку­ лагина маза бермейд1, дурыстыкпен тамагын шшзбей- Д1, Mine3i солай Шэрипанык— Оспанды жаскандырран сиякты, Шэрипа Улбосын- ды да жаскандыруга тырысады. Канша жаксы карш отырса да, куле карап еркелетпейдк басынып кетер, се- З!мд1 тындамай кетер—деп ойлап, жоктан сылтау тауып жешрш, урсып тастап отырады. Улбосын кап ундемей- тга бала, сабырлы, таз!'мд! бала. «Экесше тарткан сал- макты» деп ауыл аныз кылады. «Ажарлы бала» — деп ншнен кул1МС1'рейт1'ндер де бар. Шэрипа айтпакшы, «за- маннын тузу кез!» болса, кырык жетш1 кырыкка матап 6epin, элде-кашан 6ipeyaiH иемдсшп коятын адамы. Улбосыннык басы бос. 9pipeK кезде «жастай басын байламаймын» деп 6ipep сез са.п ан жерге Шэрипа ын- рай бермедк Онык бер жарында заман езгердк «калыц малдын» 6epeKeci кеттг. Журттай «жен ушынан жалга- cyFa» Оспаннын e6i келмедь «Жет1м кыздын калыц ма- лына» Шэрипанык 6eprici келмедь Баска кыздардай oFam журш, кезге Tycin, 6ipeyain «колтырына кысылып» кетуд]' Улбосын ойламады. Сосып, кыз куШ, бойжеткен куй Улбосын журд! де койды. Улбосыннын бойжетш калраныи Шэрипа биыл сезген сиякты болды. Кыдыралынык кызы Улбосыннан 6ip жа- рым жас Kirni едь Bip куш Кыдыралынык катыны келш: — Шешей-ай, енд1 кайтем; элп ку.ргыр кетт калып отар! — дедь — О him ? — 9лГ1 кызы куррырды айтам... Кыдыралынык катыны Зейнеп — босан адам гой. Босаидыры ма, элде солай болатындырына бурыннан бойсунып койгандыктан б а — кызынын кеткен хабарын ашуланбай, кеймей жай гана айтып отыр. Курып кал, уялмай-кызар.май айтып отырраны не-

ci? Тунде кетсе 6ip ca.pl, тал тусте адам tipi бои кызын ийбере ме екен? Bipcy;un жанына байлап ж1беретш жан- торсык па ед1 ол? Ондай бетпактын шашын талдап ту- рып жулмас п а?— деп, Шэрипа кызуланып, орпынаи козгалыл-козралып койды. Зейнеп бажырайып Шэрипаныи бетше карады. Шэрипа содан былай мык.ты ойFa тусть «Сол куй вз басыма келсе кайтер ед!м?» деп ойлады. Басе кайтар ед1? Жанындай суйгеп Улбосыны тал тусте 6ipey.Men ке- тем деп турса, бара жабысар ма ед1? Шынымен шашын жулар ма ед1? «Жулмай Heci бар? Ата-ананыи абройын аякка баскан кыздыд балалыкка не caiii бар? Ондай кызды Tipi ж1бергенше, earipin ж!беру керек!» деген ой елее бергенде, Шэрипа калтыранып Kerri. Ауыл e.Mipi куннен-кунге кулпырып, тасыран судай булан-талан болып жатты. Бупн 6ip турлi хабар шыкса, ертещне окай жалрас eniumi турл! хабар шынады. Шэ- рипанын ойынша сол хабардык 6ipi — 6ipiHeH соракы. Bipan, epci керш, таиданып жагасын устап отырран адам жэк. Журттыц CTi елin кеткен сеюлдй Солай бола- тынды’ гын i<yHi бурый ce3in койран тэр1здй KenTiK 6ipi Шэрипа болса, осы Шэрипанын езше сол езгер1стерд!н жаттыры жок. Кулаки ешткенде, боны ттркенбейдй 6ipaK жаратпайды. ©згере-озгере ауыл танымастык болып Kerri. Бурый «Шортанбай» ауылы атанушы ед'|. Аудан келгеннен кейш ол ат езгерга «Кектал» атанды. Шортанбайдын тукымынан 3—4 шаиырак ani бар; ана 6ip ашык шиш сарылар сол Шортанбай тукымы. Болранмен не, оларды адамеа санап отырран кэз1р KiM бар? Шортанбай тукы- мы.чыц шшдеп жалкыз !ске татыры, бас кетергеш, «ата жолыи» кураны—Ыбыраш едй оны былтыр «кэмпеске- леп» ж1бердй Енд1 келш ауылдын атын езгертп. Манай- дагы 6ipai-enini кадагандап отырран уйлер кешш келш коные салды. Ауыл кырык pvra айналды. Бурын yftaiH саны жиырмага жетпейтш болса, енд! 60—70 ке барып калды. Шортанбай кыстауынын алдындагы белес алты аигы жаз адамнан босамады: кыбырлап журген адам; aFaui тасьш, топырак тасып узджс!з журш жаткан ке- Л1к; э, дегенше болмады, белес басы катарланган уймен безеидп дшден-дшдеи уйлер, жыбырларан терезе, сыр- лап тастаган кацылтыр. Караган адам кез ала алмайды. — Анау не? 564

— Мектеп! — Анау не? — Клуб! — А н ау не? — Больниц... Толып жаткан уй, толып жаткан аты бар. Bipeyaep соны 6Lnrici келш, кершгеннеи сурап, аныктап жатады. Оидайды коргенде Шорипаныц жыны келш: — Бшмей калам дей ме екен? Несш сурай беред! екен?— дейдь Шэрнпа ешюмнен де сурамады. BLirici де келмедь Б|рак, салыныгг жаткан уйлердщ аты езшен-ез! Шори- паныц кулатына ciiiin, таныс бола бердь Орысша атта,р- та шейin таныс бэлды. «Рик», «Райком», «Клуб» деген создерд! Ш эрипа уйрекпс1 келмей журш-ак уйрешп алды. Б узау кайтарып келе жатып, 6ip куш болницке де ш'рш шыкты: жакын ауылдын аурулары келш, бы- кып толып отыр екен. А к кш'м киген ж ас Ж1пттер, жас эйелдер жиренбестен сол ауруларды карап жатыр, flopi- дэрмек 6epin жатыр. AypyFa карасканды Шэрипа жак- еы Kspyiiii едь Ауылында 6i,peyi ауырса, кунде барып со- нын кешлш сураушы едь «Сузек», «корасан» сиякты ж укпалы аурулардан — баска ж урт ептеп сактанганда, Шэрипа сол ау.рулардык шылкыма ш ш де журунп едк «Талай ауруларды бактым: eMipiMe басым ауырган адам емесш'н, бэр! кудайдан д а » — дей-rin Шэрипа. А ур у карап жаткан дэр1ге,рлер Шэрипага баскадан ropi ж ылы ушырады. Шэрипа кооператив™ де кердь Аудан орнаран соц аш ы лгая кооперативте Ермаганбеттш Мэшен i нэрсе са- тушы едь Катарланып жиналган кездсмелерд! кушак- тап влшеп жатыр. Ауыл адамдары сыгылысып, 6ipin- 6ipi итермелеп, кезек типзетш емес. Шэрипаныц козше YCTiHri катарда турган кара сиса оттай басылды. Осы сисадан алдыцры жылы 6ip квйлек киш едь >Ki6i пы- сык, журанда ширап кететш сиякты едь Соньш журнары жамаумен биылга жетть — Ана сисаиы enepuii, Мэшен,— дед: Шэрипа еите- леп келга. Мэшен, матаиы елшеп жатып, Шэрипаныц бетше кара.мастан: — Член бе ед1'ш'з? Книжканыз бар м а ? — дедь Членге беретш товар екенш Шэрипа сонда тусшдь

Кооператнвке член емес. «Ж урт керепн алып жатыр. Солбырайран сорлы, тым болмам член болмаран екен!» деп Шэрипа imiiieii Оспанра кешдн Оспан член болып KipeMiH дегенде, e3inin шрпзбегешн нак сол мннутта умытты. Ауылдык кенес арасы Ешркеп Каламбаев дейтш жас SKiriT едь Бурый ауылдык кецеске хатшы болып iCTen журди Сол 6ip шатакка iairin орнынан алынып, кенес ага'сына Балжан дейтш эйел сайланды. «Шортанбай» ауылынык ойел1 емес, кел|'мсек— Жапар дегсннщ ката­ ны. Шэрипа 6ip жумыспен Шайкынык уЙ1не баррапда, Балжанды керш едк «Еркектен жаскамарымыз жок- Ka3i;p «словода». Уйлессек турамыз; уйлеспесек, айрыла- мыз да кетемМ» — деп тапсынып согып отыр едВ Шэрипа 1лiiiice кетга: — Осы еркектерд! неден кара басканын бшмеймш, безмен кеткен эйелдщ жон Tepiciiien таспа алмас па?— деген едь — Ол ci3AiH заманыныз болар. Еркек 6i3rc оны ic:e- се, басы турмеде mipiifli—деген Балжан. Сол Балжан ауылдык кецеске аиа болды деп ecir- кенде, Шэрипа ыршыи тустк — Болмас, болмас! — деп басын шайкай берд!. «Клуб iстелin болыпты, комсомолдар ойынкоймакшы екен» деген хабарды Шэрипа CMic-enic естш журдь Bip Kyni пирде Шэрипа коныр сиырдьщ бауырында отыр едь — Ойьшга барасын ба, еркежан? — деген Алтынай- дыц дауысын ecirri. Шэрипаиын бойы муздап кеткен сиякты болды. Ал- тьшай жакын келшь ЖелекпелМ бар. Кулагина 6ipae- ме тисе, соны журтка жайганша асыгады. «Тура тур, бэлем, байыца айтып, жоныцды твд!рермш!» деп ойла- ды Шэрипа шшен. ¥лбосым мен Алтынайдыц ауызы жабысты да калды: — 1\\ызык банды — дейд(, шегтен 6ip еленнй жют ке- л1nTi дейд|',— дсп, Алтынай ycTi-ycTiiie баспалатып, ¥л- босынныц сыцайын аударып-ак алды. Бурынгыдай емес, елде ойын кемщй «шылдакана» сирск болды: «тартыс» таза жогалды. Бойжеткен кыз- дар «тойсыз» кетш калатын болды. Bip жылдан 6epi ¥л-

ед1? BipaK, Шэрипа... Шэрипанын м!нез! белилi: мукдай ойын тупл, ауыл-уйдщ арасындагы шшкепе ойындарра да б!рсыпыра сейлеп барып яйберйтш. Уйге аркасын ripen турып Улбосын. аз-кем ойга бат- ты. Кеш. Ымырт жабылып барады. Мал котаида. Ка- ракдап жургси адам. Bipey сынкылдап кулдп «Буркнды-сонды урлырымды Kepin пе ед!н?»— дед! 6ipey дауысын шырарып. Бул — 31кен дейтш айел. Байы да ез|'ндей жас. ББ рак, журш-туруга, ойнап-кулуше еркш. Знсеннш жа- нында жарбиып турран соиау карайран Касен болар. Замандасы болтан сок эзшдесш, аузыиа, келгендерш айтып жатыр... Улбосын неге осындай еркш болмайды? Зшенге Караганда Улбосыннын басы бос кой?!. Мумкш Улбосыннын ез!нен де бар шыгар. Тым ту- йык. Акылы тузу, сез бшмеГда емес, нешетурл! сез iuiiii- де сайрап тур. Дэбдьрлеп сейлейтш б|'реуд1 керсе: «Осындай адам сейлеп кайтед1 екен?» деп пишем ней- Tini де бар. Замандасы да жок емес: сонау Салык дей­ тш Ж1ПТ — туйдей курдасы; Султан дейтш Ж1ггг б;рср жас улкен. Eiteyi де itemeri бала кунде Улбосьшмен Cipre ойнап ескендер рой. Бугш олар ж1пт, Улбосын кыз. BipiH-6iphieii айыратын ортада 6ip керте бар сы- кылды. Оларды кергенде Улбосын бурынкыдай жай- рандап, тура калып сейлеспей, ырысып журш кетед!. Салык анкиып ундемей турып калады. Султан олай емес, соктыкпай, сез катпай калмайды: «Кырындама, карындас! Бойжегпм деп бойынды аулак салмасан, бала кунде 6ipre ойнап-ак ескен жок па едш?» —дейдь Улбосын осыран да жауап бермейдп ©зше салса, жауап беруден, сейлесудён тартынбайды, 6ipaK неге ексш белпа'з, каймырады. — Йемене, мелшшп турранык? Жерошакка от жак- сайшы,— деп, 6ip шелек сути шайкалтып, Шэрипа ыскырына келдк Улбосын от жарура Kipicri. Шэрипа шакырлатып казан кырып жатыр. Элдекайда ауылдык шстшде, ызындаган дауыс ауылды басына кетерш барады. Ол— сут машинасыныц дауысы. Терт-бес уйдщ орта- дан алгач машинасы бар. Олар — кешке жерошакка от жакпайды, сакылдатып сут шшрмейдк CayFan сутш машинага тартып алады да, уйлершде тыныш отырады. 5S7

Сол машинаны аларда Оспан да ■KipicneKiiii болды. Оспаннын 1стейм1н деген жумысы Шэрипага шам гой: «Ата-бабам малдыц агын сатып кун керген жок. Унренген кедейшшк— мал сатпай-ак коям» — деп Шарила бет бадтырмаган. Ол кезде OcnaHFa epericin айтса да, Шарила сонысына осы куш екшдь Машина- нын керек екен'ш, дигер екен!н сезедп BipaK, кате озТ нен болган сон, шшен тынып журе береди Тун карангысы коголанган сайын «клуб» манында- гы жац-жуц дауыс улгая бердк Самсаган терезесшен шам жарыгы жулдыздай болып жаркырады. «Шортан- бай» ауылы муны ем'фде карем деп ойлады ма екен? Шэрипа сут nicipin; отыр. От жалыны бегл шарпн- ды. Окта-санда отты 6ip кесеп койып, ойы кубылып, еткен eMip квз алдында елее берген сияктанды. ...Онда заман екшпп турлi гой. Ауыл мундай жатак болуды билмейдй Тап осы кездерде ел сынсып «Ашы- езектщ» бойында отырады. Шэрипаныц кыз куш, бой- жеткен куш. Тап осындай тунш'к б1р!нде, жерошак 6а- сында сут nicipin отыр еди Жакын женгей Ракыш ке- лш: — Мен 6ip кызык айтайын ба?— дедй — ©не? — деп Шэрипа ынтыга калды. Ракыш кул1мареп отырып айтса, Шэрипа ыршып туспейдй шошымайды,— «айта туссе екен!» деп ыь- тыкты. — Bapiuis де жас болып кердгк. Жастык ей айна- лып келмейдк.. Он жакта ойнап-кулгенге не жетсш — дейд1 Ракыш. Шэрипа сезйз мойындагандай болып, 6ip ауыз кар- сы сез айтпады, куле береди.. ... Жаетыктан болды ма, элде ынтасынын 6ipeyre ауып кеткенд1гшен болды ма — Шэрипа осы Оспанды кыз куншде-ак жаман жек кердй Оспан «урын кере» барранда, жецгелерппн жалынрапына карамастан, «басим ауырды» деп Шэрипа уйше KeTin калган бола- ... Bipep жылдан кей!н Оспан бура-тола ауылга бар­ ды, той болды. Кыздар жиналып кырык кун нилдеде боксбай буркешп, Шэрипаиы ауыл кыды.ртып таныс- тырды. «Тартыска» бозбала поп жнналып, 6ipeyi «ау- жар* амтты. Шэрипа «аужарга» елж!реп, 6ip женгей- мси косылып, сьщсып эн салды, вленмен муцын айтты:

«Ес!к алды кара су — майдан болсын, жар-жар, А«Кк,а1йкыунз1МаДта1скыербгеанрд»е—й дайейндам! болсын, жар-жар. ерткендер, Айналайын экеыдей кайдан болсын; Отскеышн шет бауын оя турсын. Той басына ту бие соя турсын; Мен шешеме айтамын экеме айт дсп: «Meni десе биылша коя турсын!» Туид!г!мн!ц терт бауы макта, шеше, Кызын кетin барады жокта, шеше. Он eai айда айиалып 6ip келерм!Н, Сары шгеншн ботасын сакта, шеше!..» деп сынсып ед1 Шэрипа... Кыздын мунына ол кездеп бозбала тусше ме, ола.р- га кызык керек, тэлкек керек: «... eciKTiH алды кумдакты, Кумдактан коян зымдапты. ОАттааусыкабсааслкыапжтаыунждаепнтгые...» дейд! «ауж ар» айткан ж ш т. ©ткен eniip typi осы... ... Шэрипанын ойын Алтынай бузып ж!берд!, Жеро- ш ак. басына келin журесшен отырды да, шымшуырды алып отты кесеген болды. Алтынайдьщ неге келгенш, келген жумысын батып айта алмай отыртанын Шэрипа сезе калды: Алтынайды Улбосын жумсап оты,р! ¥лбосын ж ум сам аса, Алтынай вз беп'мен келш Шэрипанын унат- пайтын сезш айтпакшы ма? — Неге келдщ сыксыйып? Баланы кутыртпай жа- йына тана ж ур ! — деп, Шэрипа отты кесеп жайнатьш Ж1'берд1. — Ойбай, шешей, эшейш келд^м. Еркежаиды же- л!кт!рген мен емес, мана cyFa барганда вз;' айтып едк «Кешке апама айтарсын»,— деп едк.. Алтынай сасып аузына келгенш сейледк Ш эрипа курсшдк Шэрипанын руксат етпейтш же- piHe Улбэсыннын бул 6ipiH m i жабысуы едк Мунын аягы немен тынатыны 33ipiHe кунпрт болса да, мыл- тыктын оеындай зкчд1 тидк Шэрипанын жерошак басында отырып шаптыкуы, 569

уй жаньтнда отырган Улбосынньщ октын-октын курс'- ну1 — OcnaHFa батайын дедг. «Жас бала, барсын, кор- cin, онда не тур?» деп ойлады ол. EpiK ез!нде болса, колынаи келсе, Оспан Улбосынды ойынга 03i eprin баратын сияктанды. — Эй, катын, беталды шаптыгып Keperi не, ж!бер баланы, барып кеншн кетерш кайтсын! — дед1 Оспан 6ip кезде. Шэрипа басын катер!п алды: — Шатаспай отыр, урыей отыр! Б1рдеменг Kepin кел- дщ бе, мэжунш? Кыз менш, кызымда жумысын бол- масын! Шокынсан езщ шокын! Бар, батыр карандыа бзг>( бар! Балалар сака ктеуге жун 13деп жур деген, аиа сакалыиды кузеп соларга бер! От лаулап жанды. Сут тасып казаннын ернеушен асты. Шарипа оны елемед!, казан астынан отты ысыр- мады. Оспанга карап бетш бурып алып, аузына келген сезд! буркылдатып coFa бердк Ашудын бэрш Оспан- нан алды. — Коясын ба эй, куйлк? — дед1 Оспан калтырап. — Коймаганда сен не кылмакгаы ед т ?— деп, Шэ­ рипа жугшш алды. — Жулкынба, С1ЛК1нбе! Meni обып Ж1бере алмай- сык. Катыннан еркек таяк жемес болар. Баярыдан 6epi ундемесем, бетще келмесем, сыйлараным шыгар. — Сыйларан жоксыц, ойбай, сен меш! Бет!.ме келсен, саган катын болып 6ip кун де турмас ед1м,—деп, Шэ­ рипа, 'колындагы шымшуырмен жерд! салып-салып калды. — Ал, корыккан-ак шыгармын, енд1 корыкпаймын гой: кетсец, тартып отыр! Шэрипа куйш, от болып ертендк Булыкканнаи дауысы да шыкпай калды. Ызаланып енЗреп хибердь Сол Kyfti, жерошактын басында, тан атканша отырды. Жерэшактагы сут туаруЫз тура бердй казаннын бе- тже жуан ел! сэры каймак cipecTi. Баска кезде Шэри­ па мундай куй|п отырса, Улбосын «апалап» касынан шыкпас ед1, бугш мацына 6ip келмедй ...КлубтаРы 6ipiHmi ойын Оспаннын уйше улы езгер!с К,РГ'ЗД|. Ойын болатын тунг! Оспан мен Шэрипанын куш салкскандыгынан бфсылыра сыр ашылып калгандай 570

болды. Ол сыр «Оспан кушт1, Шэрипа кушс1з, Оспан жалгыз ж ур се де кун кере алады. А л, Шэрипа Оспаннан айрылса, кун кере алмайды». Осылай деп тусшд: Шэри­ д\\;па. Осы Tyciiiic Шэрипаньщ бурынгы Ж1гер!н жег!дей же- Шэрипаньщ долылырын, ашуын албастыдай басты. Шэрипа езшен-ез! моюFa айналды. Бурынгы адуын wi- нсзд|' кемЗткен сиякты болды. Оспанмен сез жарыстыр- ыайтын болды. Удбосынга бурынаыдай жеюрмейп'н бол­ ды. Удбосын б1р нэрсеш'н ж ен ш сураса: «Экец бар Foft, экеннен сура, шырагым»,— деп жай гама ж ауап берепн болды... Шэрипаньщ жуншщ кенет жырылып кеткенд1гЗ Ос- панга батайын дедк Жиырма жыл 6ipre емip етю'зген жолдастыц жабыруы батпай коя м а! Катты айтканына Оспан ею шш кылды. Ретш тауып 6ip онашада Шэри- падан KemipiM сурамакшы болды: «Заман б|‘зд!ю емес, ж астардыкь К.ашла арпалыс- канмен тубшде женбей коймайды»— деп Шэрипага акыл айтпакшы болды. ... А удан euip] кузге карай мулде кайнады: мектеп- ке бала толды. Округтен д1ндей-д!ндей окытушылар келд2. Бэроне пэтер керек. Ауы лды к кенес аудан тур- ран уйлердщ Ti3iMiH алура KipicTi. Баягы Балж ан: ко- лында портфель, бел! буулы. Басында кызыл орамал, кершгенге куле карап, шуркырасып сейлесе кетедк — Шешей, урыспайсын ба, жумыспен келд’|м,— дс- Д1‘ Балж ан KyJiiMcipen. Балж анды эз1рей!лдей к®,ретш Шэрипа, Балжанды керсе юршдей жиырылатын Шэрипа — олденеге босап сала бердк Балжан унап кеткен тэр1'зденд!: «Мшсз! жаксы екен гой, улкенд! сыйлай бьтед: екен рой, бул байгусты текке куй д!рт ж ур екем1з рой» — деген ой- дыц шеп' жылт етш кершш калган сияктанды. — Кайдан бшейш, шырарым, кандай жумыспен келгешндк— деп Шэрипа Балжанра жайлап капа ж а­ уап кайтарды. Балжаннын жумысы уй ece6in аду екен. — Кедей шаруамыз. Асып кеткен тэрбие ж ок; унат- са, турамын десе, кайтейж,— турсын!— дед: Шэ­ рипа. Осыны Шэрипа айтайын дегеи жок ед1, аузынан ерпгсзз шыкты, айтпаска эл: ж ок сияктанды. Балж ан Улбосынмен калжындасып жатыр: 671

— Уйден шыкпайтын не кылран кызсын? — Ойын- га, жиылыска барып журущ керек кой,— дейдд. — Барып адет кылмаран сон, баркым келмейдь— деп Улбосын жауап кайтарады. Жауабы — рия. BipaK, ажарында KefiicTiK жок, ал- дары e,\\tip езше еркш тиетшдШн осы бастан ce3in отыр- ран сек1лд1. Шэрипаныц конагы—Эбулакап дейтш мура.™ бол- ды. Мектепт! биыл 6iTipin шыккан екен. Кап ундемейдь Мектептен келсе, тамарын 1шсе каразра ущлед! де оты- рады. Баскалардай 6ip караздын басын окып, аягыи тастап, керЫген жерге шашып та журмейд!, тэрбиель таза, тыцрылыкты калпы бар. Оспан o,pi-6cpi ушлт отырады да, шыдамайды— Эбулакаптыц ата тегш казуга юркедк кай елдщ ба- ласы, экеа KiM болран, дэулеп кандай, Ka3ip уйшде KiMi бар, окуга кашан юрген?.. — Экс-ay, жумыс icTen отырран адамнын мазасын алыасайшы,— дейд! Улбосын элдеиеге кызарандап. Улбосынньщ тусшушше— Оспан дерекь деюрт; сей- лесе—б1рдемеш булд1рт алатын, элдеиеш сездфт ала- тындай адам. Оспан сыпайы KiciMeH сейлессе, кысылып, кызарандап отыру— Улбосыннын кашангы эдеть — Суряган дурыс, бмген дурыс, сурай 6epiui3, 6opi- не де жауап 6epeiiin,—дсп Эбулакап кул1мс1ред|'. Ка- разын жиып, Оспанмен энпмелесуге Kipidi. — Дутпай дейтш белсенд1М13 бар eji, сол бугш 6ip- деме айтып жур; тепе артель боламыз, мал-мутпкп ор- тага саламыз — дейд1,— омысы калай? Будан 6ipep кун бурып «Кектал» ауылынын кедей- J]epi клубка жиналып, артель жайыи сез кылысып едь Аудандык. партия комитетшш хатшысы узак баянда- ма жасап, артельдщ калан ашылатыядырын, кедей мен орташатя кандай пайдасынын ба,рлырьш колмен устат- капдай айтып берген. — Малымызды -коспай-ак, артель бола беосек кай- тед!? — деп сурау берген Оспан. — Эа'ресе жумыс малы б1рлесирымесе, артель бо- лып шыкпайды, Осеке,— деп баянда'машы куле сейлеп жауап кайтарран. Баяндамашы ушмегНц жолын, артельдш пайдасын, максатын айтты. Кунпрт калран жер! жок снякты. Пай- далы CKeiuiri кезге кэрппп тур. BipaK, элденеге журек-

те 6ip нэрсе туйтюлденш турган сияктанады. Ол acipe- се, Оспанда бар: «Осы айткаиы болмай калса, 6ip-eKi карам коршгеншн колында тозып кетсе, катын eMipre тац атырмайтын болады рой» деген ой Оспаннын жу- репнен 6ip-6ip шыгар емес. Кепшыйк 6ipa3 талкыла- танпан кейш: «Артель болып уйымдасамыз, жумыс кел!гш, сауын малый б1рлест1рем!з. Ж ана eMipre кешуге серт кыла- мыз!» — деп каулы усынран. Осы каулы дауыска салынранда Оспан да кол кетер- д!. Доспол дейтш Kici OFan косылып тары б!реулер кол кетермей ка.'1ды. Сол жердЫ езшде артелые KipeM деу- Ш1лерд1ц т|збес! жазылды. Б ipin 6ipi шакы.рып жазды- рып ж аггы. Оспан унденшремсй отыр едк Жанбол бу­ тан айкайлап: — Эй, Оспан, неге ундемейс|'д? Жазыласык ба, жок па айтсайшы!— дедь «Оспан К огабаев» артель мушелершщ Т13бес1'нен 19- орынды алды. Клубтан шыга бергенде, Доспол Оспанра жакыи келш: — Артель болдын ба? А ла сиыр кегп десейшП — деп кулдь — Неге кетед!? — KepepciH кетпегешн. Снырыца риза боларсык, катынывды ортара салып журмесе,— дейд! Доспол 6ip- дем ет сезгендей. Доспол — кэд1м п Доспол, ауыл-аймарьш аузына караткан Доспол, «аткамшер атын алран Доспол. Дут- пай былтыр: «Досполды да конфискелеу керек!» деп айкай салып ед$, оны елеген жан болмады. Елегенмен де не кылсын, конфискелейтш малы жок; казан бузар- лырын дэлелдейтш материал жиып берпгдер— десе, кунт кылмай журген осы елд1н езь Оспан артельге KipreHiu Шэри па Fa кеше айтып едь Артельд1Н не екенше Шэрипа тусш ш жаткаи ж ок, кун- ди шырып жаткан жаналыктын 6ipi екен деп ойлады да: — А уылдын oo.pi де юрд| ме? — деп сурады. — Bopi де юрдк— дед! Оспан. Ш эрипа ризашылык б1лд1рдь BipaK, Досполдыц ке- шеп сез! Оспаннын журепндеп туйтшлд! ecipe бердь Сондыктан, Шорипанын кез'шше артель жаиын муга- 573

д!мнен су.рамакшы едй артельге Шэрипанын кулагы уйрене берсш деп ойлап едь Артельдщ не екешн муга.'пм бастан айтура Kipicii. Шэрипа да, ¥лбосын да уйып тындап отырды. Шэрипа 6ip кезде жулып алгаидай: — Бе-пм-ау, сенin. жазылдым деп жургешн сол ма ед1? — дед! Оспанра карап. — Сол,— дед1 Оспак кумiлжи тусш. — Бэтчр-ау, онда калай болды? — Шошыма, шеше, артель шошитын орын емес. Ар- телыи кубыжык квруге болмайды. Артель—жана ем!р- Д1К Tiperi, жана журтшылыктыц кызыры. Артель жана жумыс, сондыктап бастапкы кезде жат кершер. Б!рак ег.прдщ кереканген нэрсеа кашан да болса, жат бол- манды. Артелыи OMip керексппп отыр... Эбулакап б^рсыпыра сейледн Ce3iniH кэбше Шари­ ла тусшген жок, бфак «артель» деген сез мирз мыктап Kipai. Алдасын умытеа да, оны умытпастык болды, ейткеш—«артель— eMip Tiperi!» деген сез бэр!иен де жат, суйк1‘мд1, журекке жылы ушырап, кнтаны тартып турпан СИЯК.ТЫ. — Эже, сонда б1здщ ала сиыр да ортага тусе ме? — дед1 ¥лбосын кул!мареп. — Мен кайдаи биешн, карагым, ана кюден су­ ра,— дед! Шарипа. — Ала сиырыцызды кнмасацыз, колынызда тура береди ала сиыр ортапа салынбаранмеи артель куры- лысы бузылмайды,— дед1 Эбулакап та кул!мдеп. — Екьуш сиырымыз бар, соиьщ ишвде ©3iHin ен- iiiiciiie тигеш едi. Бузау куншде нарашысынан экелш едн Тукымы жаксы сиыр езщщ. Dip бузауы биыл ул- кен eri3 болып ед!, мына жаман OKeci базарра апарып сатып, калкама камзол экелдй шапан экелш, мына б:р сэтеи кейлекп де сол жолы энелди— деп Шэрипа ала сиырды мактауга KipicTi. Оспан жымыц кулди Эжесппц бурынгыдай ашу ша- кырмаранына, мупал1мш жатсынбай ез адамына саиап шпруашылык жайын айтып отырганына — ¥лбосын мыкты cyfiiHin, куанышы койнына сыймай отырды. — Олай болса, карындастын сиыры—кымбат сиыр екен, оиы ортага салмау керек,— дед! Эбулакап кул!м-

— М аган кымбат болгандыры ушш салынбай ма, элде, T0pTi6i солай м а ? — Tapxi6i де солай рой. 9cipece карындастардын кымбат керет'н сиырын калдырура болады. — Ш ырагым-ау, карындасына калдырранда, кем- nip-шал б1зд!н жазыгымыз не? Bi3re неге калдырмай- ды? — деп Ш эрипа тары сезге араласты. Сураудан сурау туып, Ш эрипа вкшелеп отырып ар­ тель туралы б 1рсьшыра нэрсеш 6wiin алды. Казанпеш- Titt алдына барып, казан астынык отын карыстырып жагып ед1, ойына тары 6i,p с ур ау тусе калды: — Ш ырагым, балам, артель болранда тубшде журттын imin-xceMi де 6ip ж ерде болады дейсш, сонда гамак 1стейтш KiM болады?— дед!. А улы нда белгмй кыдырма Ы ск ак дейтш бар. Та- мактын шскен уакытын андып келш, сыксыйып оты­ рып глады. «CaFan бола тамак nicipin отырран ж окпын»— деп, Шэрипа аш уга мшгенде сол Ы скакка там ак бермей де шыраратыи. Сол ecine тусе калды: артель болран сон Ы скак тер- де кэлбеп жатып, Шэрипа там ак niciperhi сияктанды. ... Э б улакап укрене келе Оспаннын уй адамынын 6ipi болып KeTTi. ШуШркелесш свйлесед!, ку.'псед!; уй iiainin шаруашылырын да акылдасады. Эбулакап кел- геннен 6 epi Балж ан да келуш жш лети. Балжан алды- мен Ш эрипаны тауып алады. Шэрипаны сезге айнал- дырып, eaiKTipin, не айтканын !стеуге айналды. Б ip ку- — Ш ешей-ау, улкен адамдарды окытатын мектеп аштык, сорэн С1зд1 де жазып коям,— дедк Шэрипа шошып Kerri: — Б ал ж ан , калкам, койшы! Ен д1 картайгаида окып кайтейш. Ана замандасынды ж аз, сол окы сын!— Д<'дг «Осыны неге айттым?» деп Шэрипа юшкене ойла- нып турды. BipaK, Балжанды вз: шын жаксы кере бастап eai. С взш кайтып алса, Улбосынды окура ж аздырмаса, Балжанныц квHiлi калатын сияктанды. — Е р ке кыз, ендеше ceHi ж азам , сен окисын,— дед1 Балжан кул^мсфеп. Поргфелшен калам-кзраз шырарып, отыра калып жазып ж атыр. Ж азуы баданадай ipi, орысша сиякты. — Б ул латын жазуы, мура/пмнен уйренд!М. Сен не- 575

ге уйренбейсш, уШнде жатканда оки берсейш!,—дейд! Балжан Улбосынга. Сейтсейип, кадкам; «Алыстан арбалараиша, жакын- нан дорбала»—деген гой, боса да окитын болсан, уй- дс отырып-ак оки бер,—деп Шэрипа алденеге кур- Ымырт жабылып барады. Журт апак-сапак малый камап жатыр. Дала боран, желдетш-буркыратып тур. Лапастын пш'нде 6ip кайынды жангырыкка салыя койып, ¥лбосын агаш усактап жатыр. Балтаны кос колдап устап, кулашын кере-кере шабады. Bip рет ку- лаштап шаба берем дегеиде, 6ipey колын устай алды, жалт караса— Эбулакап. — Балтадды акел, мен усактап берейш,—деп, бал­ таны ¥лбзсыннан алып, жас кайынга балтаны с'ичтеп жатыр. — Аягынызды абайланыз, шауып алып журмешз. — Ko3iM бар емес пе? — Кате болмасын дегеш'м гой. — Bipey жаны ашып сез айтса, содан жаксы кере- piM жок. — Оныцыз кызык екен,—деп ¥лбосын кулдн Эбулакап агашты усактай берд1. — Кун боран болып кегп-ау,—дсд1 ¥лбосын. — Ока жок, уйдем1з гои. — Неге, ашыгы жаксы емсс пе? — Боран куш уйкы т э т болады... — Жай xyni уйыктай алмай жур меедйцз? Эбулакап бетше карап ед!, Улбосын кып-кызыл бо­ лып кулагыиа шейin кызарды. — Ойбай-ау, мыиау нагыз Ж1г1т екен гой! —дед! Балжан келш. Мугал1мнщ агаш усактап жатканы, ¥лбосыннын кул1мстеп карап турганы Балжанга унап Kerri. — Ауыртпалыгынды арта бер, Еркежан! — О не деген сезщ, женеше? — Айтканым гой,—деп Балжан кулдк — Кой, тыныш жур, Балжан,—дед1 Эбулакап. — Ноге? — «Неге» дегеи сез бола маекен? — Керермш осыдан! — Hwii кересщ? Балжаннып келгеп жумысы—улкендерге ашылган 576

мектеп туралы екен, 15 энел, 9 еркек окнмыз деп жазыл- ган екен, соны Эбулакапка айта келштк — CaFaT 6 дан калмай кел. Мына карындасынды да ала кел, бу да жазылран,—деп Балжан журт кет- «Кектал» ауылыныц жумыеы кенет ©згерш кеткен снякты болды. Жумыстын ект'н!' кызуга айналды. Жос- пар шыкты. Жоспардын cyperi 36 сарат—24 саратка айналды. «Орындамагандар конфиска болады екен, К,а- ратаудан асыра куады екен» деген есектер таран баста- ды. «Квктал» ауылы буйыгып жаткан уйкысынан оянып, эрб!р хабарды, sp6ip есект1 калдырмай жиып, вздершше кортынды шыгарып улпретш болды. Ауылдын yfiFapy- ынша осы куйд1 шырарран—округтан ауданра ект бо- лып келген секшл бет кара, ne3i тостарандай езшщ. Cesi таудан тускендей. — Bi3 анау-мынауынды бшмейипз, б!з орыидатуды рана биелпз! — деп дэлелдед1 секшл бет кара. Секшл бет караиын аты—Марзум. Магзум келк!мен жумыстын екший турге айналуы рас. Марзум ауданныц жумысымен танысып: — Дым ктемейейшер, оцшылдыкка салынып кетш- с!ндср. Баска аудандар 100 процент коллектив болып улпргенде, сеидер 60 кана процент болып отырсыцдар. Бул маскаралык! Бул оцшылдык! Bip жетшщ шшде 100 процент коллектив курылсын! Лудан келемшц erici былтыррыдан 100 процент артатын болып, coFaH icepeim туцым 6ip жетипц irninAe жипалып б1тет1н болсын! — деген. Аудан осыны кабыл алады. Аудан квлемшде бас ке- терген адамнын 6spi жумыска жеп'лд1, ауыл-ауылра ек!л болып белп’ленд!. ©ю'лдерге мыц турл! жумыс тапсырыл- ды. BopiHiii cyperi — opi кетсе 6ip жетП ...Эбулакап, асырып, потер!не келin, кабыл-кубыл Hopceciti жинай бастады. — Шырарым-ау, кун батып Kerri, конып кетуще бол- мады ма?— дед1 Шэрипа сран жаутандап карап. — Жумыс кызура айналды, шеш’е. Тапсырраи жу- мысты орындамай уйкы квруге бэлмас,— деп Эбулакап курешдь Эбулакаптык нзрсесшжинасып жатып: 577

— Bi3, енд1 юмнен окимыз?— деп ¥лбосын куще eTin едк — Bip a3Fa шей!п жещй оку болмас, мугал1мдердщ ne6i еюл болып кетш бара жатыр,—деп Эбулакап му- пайган гишжмен жауап бердк ¥лбосынта бурый куле жауап беретшед5. Бул жолы кулк! болмады. Кулуге ынта жок. Эбулакап жаца шык- кан мурал1м: жумысын жоспарлап, окыту жумысына те- селгеи! жацада рана. Теселгенде де, шын бершп, бар зейшшокыту жумысына салып жйбершедь Ендь содан кол y3in, курган жоспарынын не болатындыгына кез! жетпейин сеюлд! куйгетусть Ымырт жабыла аптыгып Оспан юрд'1уйге. — Апырмай, мура-TiMкепп калган ба? — Не бар, жай ма?—деп, Шэрипа шэшынып ка- рады. Оспан урейленген, дардырран ш'шшмен: — Бишеймш, кысып кеттк 15 пут тукым тап дейдГ. Б:р жетшщ нш'ндс дайын болсын,—дейдь — Сорлысын гой, астыктыц жорын неге айтпа- дын?—деп Шэрипа кеШнюреп едь — Жэлрыз маран емес, журттьщ бэрiне де айтып отыр,—деп Оспан кайырып тастады. Шэрипа мыкты жумбакка енд! кездест1. Бурынды- сонды мундай дардарыска кездескен емес. Бул не? Му­ ны iCTen отырган к!м? Журт «секп!л бет кара» деп без- без етед1, секшл бет карасы к1м: казак па, орыс па? Казак болса, ук1метт1ц адамы ма екен? Элде, ез бет1мен сллi бузып журген 6ipey ме? — Балжанга неге айтпадын, Балжан б1зд!'н уйд!ц жайын ui.neai Foft,—деп Шэрипа тагы бастап. едь Оспан жауап бермедь Оспан, камыт-эбзелш Э31'рлеуге KipicTi. Тун 1ш1нде торы атты корадан алып шырып, жайдак uiaHaFa жег)п жатыр. Тун желкем, жаяу борасын, ызкырык. Желдщ отшдею'шкенетурсац, iiiii-бауирынды калтыратады. Ша- нажегшжаткан Оспаннынжанында юшкене турып едь Шэрипа калтырап салабердьКалтыраган сайын Оспан- ды аяушылык басталды: ecni пешпет1 бар, мактасы да жок; сыртынан киетж; ecKi шидем купи Торы ат арык. Тушпц тур! мынау. Кенет боран басталып кетсе, алай-ту- лей сокса, Оспан кайтпекип? 578

— Сорлы-ай, сорладын-ау, тым болмаса тан аткан сон ж уруге мурсатана сурасан болмайтын ба ед1? Шэрипаныц Оспанды бул 6ipiHini аяуы едь Biphunl рет аяранда — шындап аяды. OcnaHFa колкабыс тиг!зд!, атжабуды экелш шанара салды; кара сандыктын тубшда гажаткан кшжене май ба,р ед!, жартысын омырып Оспан- жолазыкка бердк Оспаи ж у р т кеткенге шейш, тонга- ньша карамай, сонык макыида дэйек болып журдк Ертенше тура Шэрипа ауылдын eceriH тердк 0сект!н тур> жаман — 6ipiHeH 6ipi асып туседь Тындап отырсам, тула бойыц шымырлайды: — Он карасы бардын бэрш конфискелейд1 екен. — Тукым таппарандарды ит елмеске айдайды екен. — Коллективке юрмегендерд! «майкет» кылады екен. Тары-тары... толып жаткан ©сек. Мунын 6opi кайдаи iHHFbin жатыр? Муны айтып жаткан юм? Осынын бэрш iubiFapbin OTbipFaH «сектл бет кара» ма? Култиып капа кишген, домаланран жас бала, кенеп дорбасын колтыктап, есжтен Kipin келдк Шэрипа, дан болтан басын жазгалы, бойын жазып азырак жадырага- лы, мандайы тершш, кою кара шзйд1 курт тктеп ciMipin отыр ед1. — Оспан Котабаевтын yfii осы ма? — дед| Kipren бала. — Осы uiwpaFbiM,— деп, Шэрипа шэйш токтатып, liKcine карады. — Мен осы «Кектал» ауылынын ©KbniMiH. Слздщ уй- ге берклген б!рсыпыра жоспар бар ед1, соны естарте кел- д!м,— дел, ©юл бала каразын актарура Kipicxi. «Жоспары Heci?» дегендей болып, Шэрипа танданып ¥лбосынга карады. — Шеше, тынданыз с!ЗД1'н уйге бермген жоспар: 6ip пут ет, 10 кадак шыртылдак, 10 кадак еск! темip, 10 ка- дак еск1 ж уй, терт муй1з, бес туяк, 6ip ит Tepici, 6ip мы- сык Tepici... Шэрипанын колынаи кесес! rycin Kerri. Басы ын-жыц бэлып, K©3i карауытып кеткен сияктанды. — Еаткеядердазге кол койыныз,— деп, ©юл калам- кагазын уста а тене бастады. Жалбыраран ак кагаз, ушталран кызыл карындаш Шэрипара ж ан алатын эзьреМлден жаман кершдь Тула бойы калтырап, Шэрипа койin шепне бердк 579

— «Атказ» беруге болмайды, шеше, «атказ» берсешз, протокол iCTen сотка тапсырамыз,— деп екк бала бурын- гыдан бетер тоне туей. Шэрипа калтыранып, булыгып сойлеуге т!лi келмей калды. Алактап ¥лбосынта карай бердк — Ci3re не болган, урейш ушырып сорлыны еллре- ci« бе? Кол керек болса мен койып берейш, 6epi экел- mil—деп, ¥лбосын, krepi умтылып, OKkAiH колындагы калам-каразын жулып алды. — Акырын, карындас, т1з'иш жыртарсын,—деп екк балакунк erri. — Жыртылса мейл!, мунымен дуние булшбес,—деп ¥лбосын ызрарланран nimiiiMen карындашты колына ус- тады. вккдщ пзбесш Ti3eciue койып: «¥лбосын Оспан кызы» деген сезд1латын эрп!мен бадырайтып жазды. — Ал, енд! кеншн 6iTTi ме?—дед! ¥лбэсын. — Эцп'ме мунда емес, жоспардын орындалуыяда. Жанагы айтылран жоспар 6ip жет!'н!ц Миде орындала* тын болсын! —дед! екк. — Табылмаса кайтемхз? — Онда мешд жумысым жок! —деп екк тамакка екпелеген баладай аузын буртитып уйден шыкты. Шэрипа мелшшп, мен-зед болтан куй1 отыра бердп Колдан тускен Kececi сол куйшде жатыр. Шокка койган куманша кайнап, буркылдап, какпары тырс-тырс етш квтер!лед!. — Зже, мен Балжанра барып жолырайын,—дед! ¥л- — Бар, кадкам, жолык!—деп Шэрипа кемсендеп жылап жгёерд!. ...Ею куннш1ш' шдеауылдын еск1 ем!р!ш'насты-устше келген сиякты болды. Ертен дежиылыс, кешкеде жиы- лыс. Салбырамн п!шхн, сен соккан балыктай тунжы.ра- ган журт—б1реулер бурмесги бузып ет бер!п жатыр, б!реулсркарын туб!ндекалган майыи 6epin жатыр. Ecici керпен! cerin жун берген, ecKi арканды таркаткандарра есепжок сиякты. — Bip ит, 6ip мысыгым баред|, екеу!ндесойып Tepi- ciii берд!м,—деп Жумарул жур. — Баскасын6epinжакындатып ед!м, туяк пенмуШз- fli табу киын болды,—депсалбырап Еабит жур. — Анырмау, осы6i3 кедей емеспеед1к?Уюмет e3iMi3- fliai емеспеед!? Осыны icTeTin отырган шынымен уюмет

пе, олде ана «сешйл бет кара» ма?— деп Куркебай желке- ciH касып, басын шамкай беред!. — Bi3 кайдан 6ifleftiK, б!зден K epi сешн бшетш женщ бар: сен белсендкпн, сен кедейлер тобынын Myuieciciu,— араласып журген ез|'к, каулы шыгарып журген ез!ц,— деп Жакып оны такымдай туседь — Bi3 кайтейж, б!зд! кыскан ек!л: «Осыны кабыл- дайсындар, осылай деп каулы шыFaрасындар» дедк Кау­ лы шырармасак, ка,рсы болармыз дед:к.—Жаныспай 6ip-eKi ауыз сэз айтып ед1, «Сен контр екенсш» деп оны кедейлер тобынан шыгарып тастады,— деп, Куркебай мунайып, icTeren icin мойнына алкан сияктанады. ...Балжаннан жэрдем кере алмай Улбосын мен Шэри- пажаман дардарыска TycTi. Шэрипа мулдеезгерт, бурын- гы адуын мшездгд i3i калмады. Басы айналып, мен-зед болып Kerri. — Мешмен акылдаспа, калкам, не icreceu езщ б\\л, езщ 6iTip,— жиылысына да езщ бар,— деп Шэрипа жу- мыстын бэрш ¥лбосынра аударды. ¥лбосын аркылы Fa- иа жаны калатын сияктанды. Ауылдын ecerin кеп жинайтын Калампыр дейтщ зйел. EciTKenin e cip in айтпаса, кем1тпейдь Б!рдеме куларына тисе, ол асыгып Шэрипара келедь — Шешей-ай, мына сумдыкты eciTTin бе?— деп, Ка­ лампыр кисайып отырып e ce rin бастайды. © ceriH in бэр! адам нанрысыз болады. BipaK Шэрипа нанады. 1стел1п жаткан жумыстын 6api нанбаска коймайды, ершс!з иан- дырады. ¥лб0сын жиылыска KeTin едп Шэрипа пешке аркасын суйеп, мек-зец болып отыр едк — Сумдыкты ecirriH бе, шешей? — дедд Калампыр Kipin келш. Шэрипа урейлеш'п карай калды. Калампыр есскт! мыд дулпыртып сога бердк — Колхозга KiprenniK малы да, жаны да esiiUKi бол- майды екен гой. Ундеместщ yfti буг!н коныр снырын ка- лага сатура апарралы жатыр екен, колхоздын бастыгы барып: «Мал сешю емес» деп жетег!нен шенпп алып ка- лыпты. О да ойыншык-ау, адамды айтсайшы, бэрщен до маскарасы эйелд! ортага салатыны б!лем. Неке болмай- лы,— дейд|. Эйел мен еркекг! номерлейд!,— дойди Номе- pi тура келмеген эйел мен еркек косылуга мшдегп — дейдь.. 581

— Кыздарды да сейте ме екен, келш, оны б!лд!н бе?—дед! Шэрипа жулып алтандай? — Еаткен жок па едщ, шеше! — Жок, — Айттым той, йз есЬпеген шытар деп ед!м Fofi,— уйден шыкпайсыз, кайдан естшя деп едпи'з; ойбай, мае- карасы бар: кызды жинап Кытайра женелтед! дейдк.. Шэрипа етше пышак тыккандай ышкынды. Калам- пыр тары б1рдемелер айтып едк оны тындай алмады, се- 3in белт: — Кызы барлар негып жатыр екен, соны бидщ бе?— дед!. — Телемм: кызын бупн туиде женелтшт!. Кантарбай аулында 6ip бойдак ж т т бар екен, соны шакырып алыпты да: «Шцрарым, 6i3fli пэлеге кездеепрме, мына кызды ал» дептк Ж т т азырак шалкактаган бшем. Со- сын Телемк: кек атын мшпзем деген сон кенит — - LUet е болраи, той кылатын заман ба осы, керек лесе 6ip асым ет те аскан жок дейдн.. 0юлдп1 берген жоспарынан да, Шэрипага Улбэсын мэселес! ауыр тидк ¥лбосын ардактап ecipreH жалгыз кызы. ¥лбосынра жанныд кезш туарген жок. ¥лбосын- ды жан адаммен сейлеепрген жок. ¥лбосынга жанды текгермейтш. Улбосыннын Kyfteyi кандай адам болу ке- рск, ¥лбосыннын тойы калай болып ету керек?— Бу да Шэрипаныц шешпеген мэселеск Енд1 тыннан жарра кез- дескен сиякты болды. LUeuiyi калай болмакшы? ¥лб сыпды алатын куйеу кайда? «Менщ ¥лбосынымды а, п:ы!» деп Шэрипа кай ж1птке барып жалынбакшы Жалынранмен ала койса жаксы, «Какпас, кет эр:, бая гыдан 6epi пыскырынып, баланын басын байлап, мамы на жуытпай кел!п едш, енд:‘ сонын сазайын тарт!» дес не бет1'н айтпакшы? Оны еаткеише Шэрипанык елген жаксы емес пе?! Щзрнпа кысылды. «Жоспар» жумысына KipicnereH мен, ¥лбосын мэселес! ержаз KipicTipeTiH болды. Ал: сурган оны зыр жупрш, ез! бшетш жерд1. елд: минуты: да мыц аралап, бойдак жшт карастырды, ¥лбосын: куйеу карастырды. Зыр жупрген ой б!р жерге келш к д:рген сиякты болды. KiAipfli. Шэрипаныц бетше кан жупреШн дед!: 582

— Бэсе, сол бар емес пе? — деп Шэрипа терен ofiFa шомды. Бул тапканы — Эбулакзп мурал1м. Ty6i казак па, шала казак па белпаз. Эяпме тубшде емес, ез басында: ез басы Kici кем1тер >Kirix емес—сыпа, биязы Ж1пт. Mi-* . нез! де салмакты. Шэрипаныц уйшде уш айдай дэмдес болып турды, ораш м!кез1н Шэрипа керген емес. Б у л — Улбосынра тек емес пе? Тек. Тен бсшса, баланьщ.бакытын байлаганша, сонымен ойнап-кулуше жол берсе болмай- тын ба ед|? Ойнап-кулсе, сыр алысса, бэлшм осы кун! косылып калган да болар едь.. Шэрипанын ойы аякталмай ¥лбосын Kipin келд!. ¥л- босыннын жастыры ма, ешнэрсеш елемегендМ ме — 6ip мойымайды, жайрандап кулед! де журедь Кейде кайда- гы жокты айтып Шэрипаны тэлкек кылатыны бар. Шэ­ рипа бэрше де KeHin болган, бурынрыдай ашуланбайды, урыспайды. Улбосын онын жабыкканына суйсшш те кояды. — Бугш спектакль болмакнш екеи,. жиылыстан тар- каган журттыд 61'разы сонда барамыз деп Kerri,— дед! ¥лбосын шешжш жатып. — Сен неге бармадын, баргын келсе, барсайшы,— дед1 Шэрипа куранш. ¥лбосын аз-кем ойлаиды. Шэрипанын урыспайтынын ¥лбосын сезш едк сезсе де, бармай калуына себеп бол- ран нэрсе бар: бупнп жиылысты сектл бет еюл — MaF- зум келш етк!здн Жиылыс баскарушыга ¥лбосынды да сайлатты. «Ана б!р карындасты сайландаршы, стол басында Улбосынгаотырсын, эйелге тендж заман foh» — дед1 Марзум кулш, Марзумнын Typi де, сеэ1 де, жексурын квршд1', жаратпады. Эйтсе де, стол басына барып отырды. — Жоспарларыкызды толтырдыныз ба, карындас?—* дед! Марзум жакындай Tycin. — Толтыррамыз жок,— деп ¥лбосын салкын гана жауап берд[. — Онын жеш келер ме екен, карындас. — Жокты жерден каз дейс13 б е?— деп ¥лбосын Ti- келеп беп'не карап ед1, Марзум шетке бурылып: — Ж ай сейлесерлпз,— дед!. Жиылыс та,раута такалганда, Марзум стэлга асылып, аузын такай Tycin:

— Спектакльге барайык, карындас, сол жерде сей- лесш, келюерийз,— деп KyniMcipeftai. — Кел1су ушш бара алмадык! — деп, Улбосын ашу- мен орнынаи турып KeTin едр Сол ecine туст1. Енд! бар­ са, Магзум жабысып айрылмайтын сияктанды. Эйелш калана калдырып ауданра шыккан ешлдердт аш кас- кырдай жалапдайтын эдет1 емес пе. Жумысын тастап, кыз-келшшек андитындары да толып жатады. Бул — ¥лбосыннын 93 басына кездеспегенмен, баска кыз-ке- лшшектерден eciTKeni бар. Ыбрай деген 6ipey еткен жы- лы вк1л болып ел аралап, конган-тустенген жердег! эйел- дердщ барже де сез айтып маскара болган рой. — Бармайсын ба, калкам? — дед! Шэрипа 6ip кезде. — Бармаймын! — дед! ¥лбосын. — Бармасац, барма, мутал!м!ц уйде жок кой. Му* гал!м келген сон epin барарсын. Шэрипа Калампырдан ес!ткеш'н Улбосынга батып айта алмады. ¥лбосын eCTin журме, ecmieft журме,— оны бьну кнын. Киын болранмен, «мынадай энг!ме бар екен, енд1 бас камынды юте, куйеу !зде» деп Шэрипа не бе-пмен айтпакшы? — Карарым, мурал!мщнен хабар бклдщ бе, жакын- да келер ме екен? — Б!лмеймш,—дед! ¥лбосын. — Сурап биюейшь Жакын жерде болса хабар айт- сан кайтед!, келш кетсш... ез баламыздай болып KeTinTi, езш сарынып журмш,—дед! Шэрипа. Шэрипаныц муны немен айтканын ¥лбосын сезген сиякта болды. Калампырдыц тараткан eceri ¥лбосын- нын да куларына тиген. ¥лбосын нанарын да, наибасын да бишеп едк Иансын-нанбасын, куйеуге тимей журе ала ма. Бурын бшпгш Шэрипара артып, сонын ыцрай- лаган адамына бас иетш сияктанушы ед!. Биыл Шэ­ рипа ол куйден езгерш отыр, бил!кп'н 6opin ¥лбосыниын ез!не тастаган сиякты болып отыр. Орэп кеп болган жок. Одан 6epi ¥лбосын бозбаламен сырласып, ез'ше 6ipeyiH меншштеуге улг!рген де жок. Бозбаланьщ басы бурын- рыдай косылмайды. Ойын-той, шылдакана жок, спек­ такль сирек болады. Бозбаланын Ke6i уйде де тура ал- майды, кайнап жаткан жумыс, 6ipi онда кетсе, 6ipi мун- да кетед1... Шэрипаиын мурал!мд! сез кылганы ¥лбосынра ой Tycipeflia дед!. ¥лбосын бурын да аздап ойлайтын. Эбу-

лакап мугал!м ашып ешнэрсе айтпаранмен, 6ipeH-capan азЁлмен ¥лбосынныц ойын езше аудара бастап ед1. 3ci- ргсе Gip рет спектакльге баррандары. Спектакльден тун сртасында карангыда кайтып, жолда келе жатып ¥л* бооыи царга малтыкса, Эбулакап кел!п колтырынан ус- тай алады: «Суйеп журеШн, карындас, суршд!рмейш» дейдь Колтыктаган еркектщ бауырына жабысып жт- TiKTeii болып журетш—Улбосын кала кврген кыз ба, бр!шкеге жана жеп'лген аттай ойкастап шыга береди Эйтсе де, аздан кейш, ез! де сезбей, Эбулакапка жа- кындай туседй Онын артынан тары нелер балды, не сей- лест1, Эбулакап тары кандай жылы ушырайтын белг! бсрдк— ¥лбосын бэрщ де ойлап шыкты. ...¥лбосын шэйш шала-пула iinin, мал жайлаура шыккан. Шэрипа шэйш жинап жатыр ед|, Калампыр келдь — Шешей, урыспайсык ба, мен б1реуд1 ертш кел- Д1М,— дед1' Калампыр. «Ертш келгеш нес!? Осы Kyui конак кутет!н не куй бар?»— деп ойлап, Шэрипа тусшбей отырды. Калампыр жайлап ашып айтуга KipicTi: жалкы жшгг екен. Алпыска келген uiemeci бар екен. Бурын 6ip каты- ны елген. О баста дэулет! жаксы жер болады екен, бер! келе кедейлеиед! екен. Калампырдын нем^ре iHicl бола­ ды екен, аты Алпысбай екен. — Бала — баланын теш. Жайшылыктыц езшде кыз тандап алатын жнтт. «Кудашаны бклемш рой. Маран ке- ШЛ косамын лесе, аш-жаланаш кылмаспын» деп отыр... Калампыр Cipcunapa айтып еткен сод: — KipciHl — деп Шэрипа курсшдй Денгелек сакалды, танкы танау, кара ж т т тэ.-нмс1п Kipin келед!. Шэрипа оныц бетше 6i,p карады да койды. Bip/icn артык карамады. Карагысы келмед!. ¥натпады. Кытай тупл, шурплтке eTin кетсе де. Tipi турып кызын мынаган кнып oeprici келмедк «BipaK, Улбосын не айгар? Kici тандантын заман ба бул? Аш болмаса, жаланаш болмаса, соныц ез! де таптырмайтын бакыт болып жур- ген жок па?» деп ойлап, Шэрипа, ei<inmi жарынан ¥лбо- сыннын ойын быв алмай дардарды. — Калампыр келш, жен бшупп едш гой, сейлес!п керсейпп,— деген сезд1 Шэрипа зорра айта алды. Калампыр сейлескел1‘ келгенде, ¥лбосын luenTi айцр- лап Korepin, малдыц алдына салып жур ед1.

— Тентек кыз, куйеуге ти десе т!л алмайсыа, куйеу!- не ктететш жумысты e3i«Hin icien жатканын мынау,—■ деп Калампыр тэлкек ныла келдь — 1стесе кайтеш? Бул енбек заманы. Улде мен бул- деге оранып отыратын байдын кызы емесшн. Жаман куйеуге rain уайым шеккенше, жалгыз журш, ойнап- кулш eMip етшгешм артык емес пе?— дед! Улбосын. — Жаманаа ти деп юм айтты. Жаксы куйеуге ти. — 03i жаксы болсын, ез! куйеу болсын. — Неге, дуниеде жаксы курып калды дейсш бе? бзщ таныса бшмейсщ. Жасыц 18 ге келдь Ешй каиша отыра|рмын дейс!ц. Калампыр жагалатып келш, энпмесшщ аягьга Ал- пысбайга Нредй Улбосын, айырга суйенген куй1, тында- ды да турды. — Эжем бермекий болды м а?—дед1 Улбосын. — Бермекий болды,—деп, Калампыр езшен коса жауап берд1. Улбосын дагдарып турып калды. Не ойлап турганын бие алмады. Не icrey керек екеш'н де бме алмады. Акылдасатыны эжес1 болса, ол беремш деп уэде 6epin отырса, енд1 кайтпек? Сонда, кермеген, (Илмеген 6ipey- ге, эжес1 айтты деп, кете бермекий ме? Осы жерде ойына Эбулакап тусе калды. Эбулакап болса, бэлюм б!рдеме айтар eai. Эбулацаппен уялмай акылдасуга да болар ед!... — Эжем берем1н десе, карсы болуым киын гой. Эйт- кенмен маган 6ipep жетпе мурсатана берсш. Экем кел- ciH, содан кейш керерм1з,—дед1 Улбосын. Калампырдан кутылып, мен-зен болган бойыи жана бнлегендей болып Улбосын жумыска Kipicin eai, порт- фелш суйретш баска емл келд]. 0 3 i жас ж1пт, e3i ком­ сомол. — Кане, замандас, 6ip жакы карындассьщ, баскага айтканды с!зге айтпай тура алмаймыз, жоспарыцызды толтырыныз! Улбосын онын беп'пе кул1мс1рей карады: — Замандас болганмен, катты айтсам квныйне ауыр аларсын. Акырын айтсам TyciH6eiiciii, енд1 кай- тем? 0з1ц ойлашы: кемпф мен мешц колымда не тур? Экем кеткел! жиырма кун, Mi-Tipi екешнен Mi дерек жок. Кемшр шешем уйден шыга алмайды. 0 3 iM кун узакка малдын басында боламын. Тунге карай кебше ES6

жнылыстарыцмен ем!р етед1. Колда дайын нэрсе ж ок, сатып aayFa пул • жок. 1здсуге адам жок. Сонда бчздщ жоспар к ал ай орындалмакшы, осыны 6ip ойлайсыц ба? ©юл, томсарып, темой карап турды. — Ш ешенсщ, д!лмарсын, зам ан дас, 6ipaK жоспар- дын. орындалуы керек,— деп в и л , томсарган Kyfii бу- рылып ж урш Kerri... ... YcTi-басы кырау-кырау болып 6ipey уйге Kipin келд!. ¥лбосын тес1ле карады д а, кулч'маредк — MyFafliM! — Шырарым-ай, келдщ бе? — деп Шэрнпа жылам- сырап коя бердп — Ш еш е, ж ай ма, неге ж у д е ге н а з ?— дсп Эбула- кап шешшш болуына карамай, баспалатып сурап жа- ТЫ;?. Ш эрипанын yfli шын куаныш туске юрдК Ет асыл- ды, шэй кэйылды. Жумыс арасында, колы тнгенде, Шэ- рипа Ti3eciH бугш , Эбулакап кеткелч басынан кенйрге- HiH айтып ж атты . Ж алгыз-ак кы з туралы есчткешн ж а- сырды, сосынгысын тугел баяндап шыкты. — Бул жолсыздык, шеше. Мундай ic эр ауылда да болыпты. Казчр партия орны осыны кате деп тауып, тузетуге кф1скел1 жатыр,— деп Э булакап coufu езге- р:стерд1 айтты. — Сонда б !зд щ жоспарымызды кайтедк Кем1те ме, элде осы куЙ1 тура бере ме, орындаймыз б а ? — дед! Улбэсын. — Бул ж о сп ар — жолсыз жоспар, зацнан тыскары берчдгеи жоспар. Туяк иен муйчз, тары сондай уак иэр- сгге жоспар берпиер деп уюмет ешуакытта айткан смес. Бул — еш лдердщ алыпкаштылыкка салып жур- roRsiri. Мен тунеукуш' осыларын жолсыз дегешмде, аудандык ею л М а F3y.w меш сотка беремш деп коркы- тып едч, еид! е зш щ сотка йпккешн бьпмей де калган ШЫгйр... Эбулакап кэш лд! кайткан болды. Созд1 туйдек-туй- деп.мен тастайды. Шррипа 6ip ауыз сез сур аса, уш ауыз ры п ж а у ап кайырады. — Айтпакшы, Балжан не рып ж у р ? — дедч Э бу­ лакап б!р кезде. — Эйтеучр ж ур Fofl, езш де бш пк ж ок. Жумысынын бэрш ею л Menrepin алып кеткен. Кол кой доген жер!не 587

колын кояды, Mopiii басады, бгпрген! сол. Сил кысып бара жаткан кезде сасып согаи барам. «Шыдай тур, амалдай тур» — дейд1, баска не айтсын,—деп, Улбосыи, Балжаннык жайыи айтып берд.1. ¥лбосынныц жауабынан Эбуланап б)рталай нэрсе анаарды: ¥лбзсын наукан жумысына араласыпты. Нау- каниыя не ексшн б)лмейтш кыз, каз1р басша-кещеан 6ijiin алыпты. Жолсыздыкты да сезетш болыпты. Ея аргысы ауылдьщ кенсстщ жумысына акйцЦц кол су- гып, кенест! баса-кектеп отырранын да б1ле бастапты. Ауыл кызы, буран ешнэрсеш бйшейт1н кыз—аз уакыт- тыц 1ш1нде мынаны сезга улпрсе, ысыла бара мулде кекейш кетпекий емес пе. ... Кеши caFaT 6 га мектеп уйшде «Алгабас» кол- хозынын жалпы жиылысы болмакшы. Колхозга муше 142 уй. Бурыкры жиылыстары эртанапка жене етизЬ л!п келсе де, бул жолы округтен келген еил баяндама 1стейт1н болгандыктан, жалпы муше 6ip жерге жипа- латын балды. — Сен де бар, калкам, мурал1мщмен 6ipre келер- ciH,—дед! Шарипа ¥лбосынга. — Барам десец жур, карындас,— деп Эбулакап ку- л1мс1ред1. Клубтын залы сыгылыса толган халык. Жартысына жакыны эйел. Ke6i орын таба алмай tik тур. Мажшс ашылып, сез округтен келген еп'лге бернг- д|'. Округ вк1л1нен аудан бурын да кур емес. Магзум да округ-ин екын. BipaK, оган Караганда мынаныц сез! жылы. Жылы рана емес, журттьщ кышыран жерш на­ сып, кытыгына тие сейлеп жатыр. — ... Соныменен, жолдастар, жасцратьш сыр жок б1зд1ц жерп'лнсп екшаер1м1з асыра с!лтеп отыр, 6epiK ал десс бас алып отыр... Кей жерде. тап душпаиыныц кястырын каре алмай, камшыны соларга басудыц ор- нмна, кедсйле|рге басып ж1берш отыр. Осьшын салда- рынан б|рсыпыра кедейлер1м1з, орташаларымыз осы науканнын тусында орынсыз таяк жен калып отыр. Бул — жолсыздык. Булай 1сте деп ук1мет оларра тапсыр- ган емес. YkImct ел шаруасьш гулденд)рсмш дссе, ел шаруасьш жана турге курамын десе, сэл шаруалар- дын esiMeii туШркелест открьш 1стемекш1 eai, елд1ц ыпгасьш ecipiu отырып >стемекш) ел.). Б)здеП кейб'ш «бас бузарлар» бул ураиды ез)ише бакылап, жумыска терю 588

барыт 6epin ж!бер!пт1. Бул — кылмыс. Бул кылмыспен 6 i3 аянбай куресем1з: копнил 1к сендерге суйен!п оты- рып куресем1з1... деп ек!л сезш 6iTipAi. — Ж аса , шырарым, ж аса!—деп жиылыс алакакын ¥Pb,n ж атты . — Бэсе, сол ай болса керек ед! рой... — Эй, осында 6ip шик1л 1к бар,— деп мен басында- ак, айтып е д ш ,— деп б!реулер зулиелп? сорып жатыр. >Ка|рыссвзге журт тегкш ен шыкты. Эйелдер де шы- рып сэйлед!. Ж урттык ce3i толып ж аткан кылмыстын бет!н ашты: кедей мен орташанын уйщ тштш , 1'шейш деп отырран акты к унын алран ®к!лдер де болыпты; ке- дейлерд1 уйш е жолатпай, астык тап деп ауылынан ку- ран екитдер де болыпты; тукым, астыкты тауып берв коймадын деп кедей мен орташаньт шытырлатып камаран вк!лдер де болыпты... — Б1эд1н ж а д а курылысымыз, социалдык ку.рылы- сымыз партия жолымен курылса екен! Бул жолра ша- лыгын тиг!зем деп бурмаларандар аяусыз ж аз ага тар- тылса екеи!-деп иепшШк т!лек б!лд1рд1. Квпш1л1кт]'ц керсетуiмен б а с ею л — Марзум, тары 6ip бригада м у ш е а кылмысты саналып сотка тартыла- тын болды. ...TyHri сарат 12. Жиылыс тарады. — Е рке кыз, 6i3flin уйге барып ж атсак кайтед!?— дед1 Б ал ж ан Улбэсынга келш. — Кой, Б ал ж ан, кармндасымды канрырта алмай- мын, уйге алып кайтамын,— деп Эбулакап apaFa кшпкт!. Б алж ан Э булакапка карап кул1мс1рей туей де: — Ci3 иел:к кылсаныз, сез!м!з жок,— дедь — Иелгк кылран деген не? — Эшешн айтканым рой. — Сен осы «эш ейш » айтпасан екен. — Ендеше шындап айтайын. — Ал, айта рой. — Айтайын ба, Ерке кы з? — деп Б алж ан кул!мс1- реп Улбосынра карады. — Мейл in! — дед1 Улбосын д а куле Tycin. ... Шэрипанын бупн жер1 орнына Tycin, жастыкка басы ти!С1мен катты уйкыра Kipin ед!. Катты уйыкта- рандыктан Улбосындардын жиылыстан кайтып келге- Hiii де сезбеп ед!... Тан каранрысы кез!нде элденеге оянды. Уй iiui тастай KapaKFbi... Bip кезде тер алдында

элде юмдердщ сыбырласып сейлескенГ ееплген сияк- ты болды. Бул к1м болды екен? деп аз-кем ойлаиып, ipre жарын сипап калып ед1, ¥лбосыннын бос жаткан жастырына колы тидк Одан эр! ешнэрсе ойламады, кайтадан буйырып уйкыра Kipreiiin сезбей калды Шэ-

ДАУДЫи БАСЫ - ДАЙРАБАНДЫЦ КОК СНЫРЫ Колхоз баскармасынын бастыры Кулзнра дейтш эйел, кара бекебайды басына тумшалап орап, тымы- райып отыратын адам. Сирек сейлейдй Сейлегенде дауысы з1лдк ашык шырады. — О'зден 6i.p нэрсе сурайын деп ед:м,—деГш Кул- зира. Не сурар екен деп куларыкды туре койсан: — Осы б!зд‘1 неге эуре кыласыцдар, от басында отырып, кул шырарудан баска, 6 i3 иеменеге жарай- мыз? — дейдь — Олай демещз, эйелге тенд1к заманы, эйел тенд1Н кагаз жуз1'нде болмасын, ic жуз!иде болсын. Ci3 сняк- ты эйелдерд1 жумыска баулып уй,рете беру керек,— десен: — Тьшыш отыррызса, сол «тещцгш» сурамай-ак кояр ед1К. Баярыдан 6epi асыраган еркектер эл1 де болса асырай берсе болмай ма? — дейдн «Тецд!к» ту,ралы сезд:' айта берсец, Кулзира шал- калактап жуымайды. Мунын себеб! не? —десен. — Бурын мундайды кермеген ойел рой, ел жумысы онай ма, 6ipey ipen, 6ipey сойып, басыи катырады, со- сын кей1геншен айтып отыр рой,— деседь Шыны солай: Дайрабайдыц кек сиыры улы даура уласкан, кек сиыр дауы шмшн болса да басьш каты- ратын... ... «Ллрабас» артелшщ муше-nepi мектепке жняал- сын деп хабар алтьглран. Журт б:'рен-сарандап келш жатыр. Артельге уйымдаскан 63 уй, коныстары терт 391

белек: 6ip ауыл ыен ешнш! ауылдыц арасы 8—10 ша- кырым. — Колне арык, кеб1 кетерем, жаяу-жалпы улг1ре алмай жатыр рой— дсссди Артель жиьглысы ек» купнш б!р1нде болады. 0к1л бригада каптап кетксн кезде кунше ек! рет жиылыс бо- лып калуы да мумк1н. Сонау 10 шакырьгм жердеп му- шелер бул жиьглыстыц 6ipineH де калмайды. Byrmri жнылыс—бурынгы жнылыстардпн бзгеше. Бупн артельдщ жаца уставы тексср1лед1: уставтын ко- сымшалары эдпме болады. Жана уставта толып жаткан езгешелж бар, кэлхозшылар еьпрше сэйкес келе кетейш ден тур. Бiрак, осынык езш тарсынып жургендер бар. — Ер:к деп айтыпты рой, к1рмеуге болатын коршед! рой,—ден шокпак бет кара буртацдайды. «EpiK» болраида артельден кашу керек пе?.. Кашып отырран себсбш б1реулер артель баскармасына жапкысы келедп — Артель болып ед!к, кез ашудан калдык: малымызда да, жанымызда да epiK болмады,—деседй Аудан кызметкер1 асыра сыггеп, малдыц бэрш ортара Tycipin, артельд! коммунага айналдырыпты. Артель бас- кармасы мукы ез!нше сокалап, мулд'е кецшп экет1пт1. Б1реуд1ц торпарын, б1реуд1к тайыншасын, б1реудщ та- йын, албарынан шырарып алып сатыпты, сойыпты. Со- ньщ шпнде, «баласынан а,ртык керш» багып отырран, Ахметтщ Кызыл кунажыны да кетшть Bip ©3i 6ip шелек сут берет1н Дайрабайдын кек сиыры да кеппт!... Журт урпш'п, артельге деген ынтасы су сепкендей басыла ту- cinTi... Сосын, «артельге Kipy де, шьту да epirn» деген сбзд! журт езшше Tycinin, екшин магна шырармакшьг. — Салуакас дейп'н аткам1нер куымыз бар ед!, сол, ксдейлердщ арасына ipiTKi салуга к/picTi: журтты уй1но жннап алып, «артельден шырындар, тарандар» деп акыл бсрш жатыр,—дед! Жасыбай жупрш келin. Садуакас шынымсн аткамжер екен, Сздуакас орта- мызга KipMccc екен! дсп кедсйлер кепшЫп 6ip козде оны орталзрынан аластагап екен. Сол Садуакас 6yriii «камкор» болмак! Kemeri уйымдаскан кедей бугш Саду- акастьщ азгырынды сезше ерсс, не болмакшы?... Астынгы жарын мал белдеулеп жен, шокиган швптщ ыгында уш Kiel сейяесш тур. Bipevi — кедей, eneyi орта- шанмц пысыктары. Не свилесш тур екен: артельден

шыкпау керек деп тур м а екен? Элде, шыруды макулдап сез байласып тур ма екен?... » — Ana ек! ку Дутпайды ортага алыпты foS, жнылыс- кд кайр ап салайын деп тур Foil,— дед! Уэлч. — Сейлеспесш деген з з к жок. Сейлессш, шуй!рке- леесш. Ш рак, Уэлид|ц айткаиындай генсеке к!рсе, ол онбарандык. Журт жнналды. Мектелтщ юш кеке болмес!зе сыгы- са ю лды. Орын таба алмагаидар бал зл ар скитын пар- танин уетш е шыгы.т кетт!. Мектепке уй!н ж алдаган — П артаныц уст!не отыра кермеадздер, сындыр а- сыкяар,— дел без!лдеп жур. — Сынса сен телемейсщ гой, айына алатын акшак- ды бьтсейш!,— дейд‘1 б!реулер. — Олай деме, мектеп кептщ мулк!, сынбасын!—> дейд! екшип 6ipeyi, А1эж1Л1'е ашылды. Баскдрушы сайлау керек. — Столга жакын отыр екен, Ырысты бастык бол- cun, Эбпн хатш ы болсын!— деген усыныс Kipin калды. Ырысты мэжьи'с агасы болып, столдыи орта белша отырды. ©31 кул1мс1рейд!. — М эж !л !ст!к кун тэрДбш ж арияланыз, десен: — © здер1Н,13 айта берсендерш!,— дейд! кул1мс1реп. Д абы рлаган журтты т о р т тк е шакыру керек. — Эй, дарылдак-ау, койсандаршы, мына Kici сой- леймш деп тур,— дейд! Ырысты. Bip саратка созылган баяндама: шаруашылык арте- л ш щ не екенд1Г1, кдлай курылатындыгы, жэне уставка устелген езгер!стер айгылып жатыр... С урауга сез беркади — Мен.'Н сурауым бар! — деп туксигеи кара Kici орны- нан ушып турды. ЕлTipi к ар а тымакты партага алып урды. Бул Д айрабай едн — Ал кок сиыр басталды!— дед! журт. — К ак сиырдыц дауьшан кутылатын кун болар ма екеп?! — Айта 6epin кайтед! екен?! — Уа, алые жерден келген Kici екенс!н, мумк!н бсл- са айтатын арызым,— дед! Дайрабай екшге. Дайрабайдыц айткзлы тургииы жарыссез. — Ж арыссезд! коя турыл, алдымен сурау болса екен!— дейд! б!реулер. 593

— Какпалама, жолдас, неге какпалайсын? Мен аПт- с&м — мунымды айтам. Мунымды айтуга ернтмш!.. Мына газет не деп отыр? Окышы! — деп, Дайрабай буктеул! газетт! калтасынан суырып алды. Су,pay сезд1 догарып, Дайрабайга елдсн ерекше саз беруге тура келдь «Тэртшпен сейле, сурау бггкен сон сейле» десен, Дайрабай epie бауырына алып тулауга дайын. бйткеш — «квк смырдын кеп» Дайрабайдын журегше 6epim болып наткан тэргздк — Уа, жолдас, «Квк сиырдын дауы» — деп журт кулер. Журтка кулм болFanмен маран кулк! емес, мен жолсыз icTi айтпай тура алмаймын. Жуздерш жырта- жырта айтамын!— ден бастады Дайрабай. — Кыскалап айт,—деп тары 6ipey кунк етш ед1, — Апырмау, енд! сойле деген!... «Ерж» дегет кайла осы? ©К1л жолдас, мыналарга айтсанызшы: сез!МД1 белмес!н,— деп Дайрабай бурынрыдан да ашуга мшдь Журт жеш’лгендей тына калды. — Уа, жолдас, мен в31*м кедеймн!, кедей болганда батыракпын. Тогыз жыл Се.менаудын койын жалан аяк журш бактым. ©TipiK десе, осы отырFan ел айтсьш... Кенес ук1мет1 орнагалы ептеп ес!мд1 жинадым... Бгрдь екш карам болды, уй кетерш алдым. 9 з!м сиякты кедейд!н 6ipi болып тутЫ тутетт!м. Содан, 29 жылдыц басы шыгар деймш, осы Жасыбайлар бас болып: «Кэ- лауния, (трактор колониясы) боламыз!» — дедь Бо- лындар, болайык — дедк. «Кэлауниясы» болдык, 4—5 трактор келдь Тракторынды бурын мм 61'лген: кулын- дар ypKin, жел!н! суырады, сауынды сиырлар урк'ш, шелектеп сугп актарып, ойелдерд1 басып Kerri. Ауыл- дары малдыц 6opi уркш далага босты... Трактор жака парсе рой, ecKi мен жацанын уйлеспей жатканы Foil-- деп кул!ст!к. «Кэлауния» болтан 40 уй мен 68 уйд!н жер! тутас. Гпзге жерд|' 6ip жерден аудару керек. Кара томардын басына нгыяа тарайык, деп едж, Жакск ауы- лы карсы тусе кетт:... «вз!м!з де кедейм!з, ата мекен жерМзд! ешюмге берс алмаймыз» дед!. «Кэлаунняра itipiimep» десек, кеденлср! ос.кырып жоламайды. Бул ауылда атышулы Садуакас бар рой, бул сонын ылаиы екен —дедж. Кара томардын басына тракторды экеп каптатып едж, манары карсы Оолран кедсйлер бакан- сойылын сумретт экелдь Бisден тебелесетш адам шыкпаган сон, жерд1 жырткызбаймыз деп трактордын

ялдына кесе келденек жатып алды. Жаткандарын жол- дан кетерш, тастадык... Осынын yripix десе, мынау OTbipFau Жасьтбай айтсын. Коммунист кой, жасырмас... Содан трактор 20 шакты кун ж у р т , 200 дссе жер жыртты. Тукымныд кемш казна бердк «Осы епн шы- катын кун болса твбе\\пзден олж ата батамыз foh» — деп муртымыздан кулелпз... Б 1р кездс епн nicTi. Жина- лып 6i,p жерден ордык. Бастык. 0 лшеп ед!к, ж ен мыц пут астык шыкты! Буран нанарсыз ба? Бул кедейдщ кермсген байлыгы рой... Б!рак осы байлыкты кез Kepin, колымыз устамаран сиякты болды. Онын себеб1н ай- тайын, жолдас: жетт мын путтьщ iuiiHCH 2500 путын ал- дагы жылра тукымра деп шырардык, 35 процентш «Кэ- лауния» алды... шга-жеу1м!зге 12 путтан тид1 деп ед1, «Казакстаннык тзриб! езгсше екен, Казакстандагы ар­ тель мушелер! жылына жет! путтан рана алады екен»— дегеи шыкты. «Кедей жа,рысасын» — дедь Жарыстык, eKi-уш путтан астык бердгк. Осы астыктын акшасын Кун шырыстары кызыл эскерлерге сэлемдемеге жЮер- д!к. Муны шын журег1м1збен штедпс Аз нэрселпздщ кепке жараганына ез1м1з мэз болып калдык... Сэйт!п отыргапымызда «Сактык кор» деген шыкты. Одан да бас тарткан жокпыз, берд!к. Ойтеу1р тукымымыз да- йын гой, 1шуд!ц бхр жеш батар,— дедж. Колдагы азык 6 irin калып едй Сатып алатыи куш кайда... Оныц ус- ti'hc артел1м1зд1н тур! 63repin кегп. Жасыбай былтир «Кэлаунияга» к^ргенде,—адам купи мен жумыс келпч рана ортак болады,— деп едь Аудаинан 6ip дударбас ек!л кел!п (e3in «тетенше ек1л» дед! ме — б!рдеме деп ед1). «Малый д а ортак, жанын да ортак, уйщ де ор­ так»— деп элекн салды. Бузау-торпак та, кек сиыр да ортага т у с т Kerri де барды... OnriMe малдын 6epi- нщ ортара тусушде емес, мына тукымды табуда бол­ ды. «Осынын жен! калай, 6i3fliit тукымымыз дайын ед! Foil?» — деп кунк!лдесем1'з. «Жок, табасыц!» деп ви л кыса тусед!... Тары 6ip кы зы ры бар; мен ез]'м бас­ ка тапшы адаммын. Bip уйде жснгенмен екеум!з рана- мыз. Жанын аз болран сон, 6ip-eKi малын, 6ip-eid десе жер!н болтан сон, салыкка !л!г!п кетед! екеис!н, 6ip сом 70 тиын салык туст! маран. Осы салык кы.р- сык больш жабысып, тукымды салык тарткандарга пай кылып белгенде, маран 21 пут тукым коры туспес!н бе! Ал, Дайрабай, енд! белсенд! болып кер! 21 путты С95

телеп кутылмасац бзясендййк кайда? Жан мурыннын ушыиа келд). Сапш алуга ак т а жок, айналдырган ек! кграны коллектив жазып койган, макына да бара ал- маймыз. Катыннын уйшен келген кенетоз К!лем1 бар ед1, сатайын десем катын бажылдап мацьша жуытпай- ды. Енд1 не болмак керех... «Апырым-ау, б:здщ тукымымыз дайки емес пе ед1? Осы биылгы тукымымыз кайда? Сонау т е т к е 2500 пут астыкты тазалап турып куйып, куш-туш кузетш откргаи жокпыз ба?..»—деймш. «Онда жумысын болмасын, ол — заготопканыц асты- гына есеп бэлып кетшти Аудан солай кылыпты» —де- седи Дайрабайдын eHceci тусеГпн дед!, «белевши» жойы- лайын дедк.. «Адал кедей болам десек, 21 путгы телеп кутыл» — дейд! ек!лдер. Батыр-ау, шамасы келсе, ко_- лында бар турса, Дайрабай кенес ута'метше арам кедей болар ма? Шамадан келмед!, табылмады сонда не кыл- макшы, арам болмакшы ма?.. У'йде тура алмадым. «Арам кедей боласын!» деген сез ж у р етш ттркеширдн Жан ушырып 1здейш, не кылса да «адал» болуга тырысайын—дед'м. BipaK, ак­ т а жок, к!м берс!н, салым суга кетш уйге келга отыр ед1м, катын мазаны ала туей: — Азык 6irri, тамак тап! — дейд). Тукымныц уст!не тары азык !здеу керек! — Жаяулыктан елмесшз, курен атка айырбастап согым тауып алып сой,—дейд1 катын. Tipi болып курен атты колдан шыгарамыи ба?.. Тап сонын ертенше ез:м кейш отыр ед>м, Сейтг келш: — Кок сиырды контракка,—деди — Кок сиырда кандай экецнщ куны бар?—дед1м. — Ti.iiHai тарт, жолдас, карсылык кылсан, алушыга сиырды бермесен, мал эзйрлiriire карсылык кылган адаы деп сотка берем!3,—дедй — Оныц аржагында беретin орнын бар ма?— деп ед1м, калам-кагазын даярлап жаза бастады. Сотка бергел! жатыр екен дед1м. Соттын аржагы турме гой. Турме мент кврмеген орным ба, 25 жылы, айгырымды урлады деп жала салып, Ес.муканбет мен! турнете салдырган болатын... Турнете Kipin барсам, кэ- Д1мп 03i.Mi3;iin уры Койшыгул сонда отыр екен: «Меш уры деп керсеткенюн 6ipi сен едщ, бэлем колыма туст!н

бе?» деп Крйшыгул жудырыкты салыасык ба... Соидагы турне, сондагы жеген таяк к©31ме ел естей кзлды, е з ш ызакормын, аш у кысса катерШ п кетег.пн. — Э , бэлеы-ай, баратын сотка сеи! 6ip жайлы кы- лып барайын! — деп, Сейттщ ycrine мше туспм... Б аскарм а адамына карсылык дылды, деп, ертешне меш осы отырган баскарм а а у д а ш а ж аяу айдады... Кун суык, бораи. Жел алдыыыздан... Арык, кара кер- Д1Н— орта белшде жарбиьш Кузенбай келе жатыр. Ку­ зенбай дейт:и — мынау отырраа бужыр, мен! айдаран осы... Ж аурап, ancipeyre айналраи сок: — Мына ауылра барып жылыналык,— дейм!н Кузеи- Мунын б'.р калшия калатыны бар: — Болмайды, срочный апар деген,— деп Кузенбай кексснш!... Логу керней бастады. Бурылып карап коям, Кузен* байым кайкайып келе жатыр, колында камшыдан бас­ ка дымы жок. б!р кезде ж алт бурылып жабыса туепм, Кузенбайды аударып тастап, к ар а керге ез!м MiHin, тар- тып берд]'м... Ауданга келд^м. «Турме к ай д а?» деп кершген адам- нан 6ip сураймыи. Бет1ме ажырайып 6ip карайды да 6opi де вте шыкады. Мекеме басындарылардан сурап кереШнш! деп жаралап келе жаты р ед!м, екгезердей узын бойлы сары ж !п т алдымнан ете бердк Колында пап- касы бар. Бастыктыц 6ipi болуга thic дейм!н, б!рак ме- Hin бурын кермеген я а г т м . — Шырарым, турмелерщ кайда болады?,— дсп ед!м, бурылып карады да: — Ж ай сурадыныз б а ? — дедк Мен тури сте ж ату гз келгешмд! айттым. — Бай м а едпнз, ж атуга ж ал гы з келген ce6e6ini3 калай? — дед!. — Кедеймш, шырагым, З-ауылдагы 6ip _ кездеп Дайрабай белсеидщ менмш. Баскарма мушесш саба- дым. Ж олда айдап келе ж аткан орындаушьшыц атын аударып м ш д!м , сонымеи жалрыз келгегйм,— дед1М... Беп’ме б1рсыпыра карап турды да: — М екемеге ба,райь:к, журйпз,— дед!. Райкомнын уйш е апарды, стол бер!п отыррызды. ©31 карсы алды м а отырып: — Кане, басынан сойлешз,— дед!.

Мен сора берд1м, ол тындай берд!. Bipcbmupa сез1ыд1 жазып алып жаты,р... Элде следователь ме екен, менен жауап алып жатканы ма екен?— деп те ойлаймын. Bi- рак, следовательдщ жауап алраны белек болушы едп жауапка KipicepAe, алдымен ата-бабацпан казып сурап алушы едь.. — Ci3Ai устауга ештомшк какы жок, ез!м тексе- рей1н, ci3 уйМзге кайгыныз,— дед! олп ж1пт 6ip кезде. Куанраннан кул!марейш дед!м... Женin сурап ед1.\\(, ранкэмныд жана келген хатшысы екен. Енд! мунымды айтура KipidiM: — Шырарым, 21 пут тукым пэле бэлып жабысты маран. Телемесем «арам кедей» болатын кершемш. Осы мен! «адалдап» алуынызра болмас па екен? — деп ед1м. — Артык астырыкыз болса, телешз, жок болса, таба алмасадыз кысылмапыз, адалдык осы,— дед!... Ауыз свзше сенщшремей отырьш ед1м, орнынан ту- рып барды да, 6ip газетт) алып келдп «Тукым сурап орынсыз кыскан болса, осы газетт1' окытыцыз, осынын '1пп'пде Орталык партия Комитетшщ каулысы бар» — деп, газетш маган бердь Сондагы берген газет!,— деп Дайрабай «Кенес ауылы» газетш обыратып жаза бас- тады. — вз!м хат танымаймын, мен туралы айтканы осы 6ip жерде болса керек,—деп Дайрабай газетш устап екдтдщ касына келдь Отырган журт дабыра сезге К1рдь — Жолдас еюл, Дайрабайдын арызын тындайсыз ба, олзе жиылыстарыкызды етызеа'з бе? — дед1 6ipey. — Ондай арыз бзр1'м1зде де бар. Дайрабайды тын- дасащлз, бэр1м|'зде де бар, бэр1|\\пздеп де тындарсыз,—• дед! eKiimii 6ipeyi. — MeHiii усыиысым — арыз токталса екен, алдымен жиыдыс етюзшсе екен. Кун кеш болып барады. \\'йдв e3iMi3,’ en баска мал ка.райтьш адамымыз жок- Кетере- niMi3 бар,— арык-турагы.мыз бар, жаман мезпл, сок- тырып, элш калура мумкш,—деп 6ip Kiel уайым сокты. Дайрабай даурыкканмен, копшумк жею'п арыз ток- татылып, сурау басталды: — Осы коллективтен шыгура бола ма? — дед! 6ipey. — Болады. — Ендеше мен тирам. — Ce6e6i?

— Ce6e6i мынау, — деп элп nici inrepi таман кел- дк — Дайрабайдин ne6i мешн басымда да бар, мал- мулжте epiK болмады. Бныл тж кЫ п хиген 6ip ж ака тоным бар ед|, ец акыррысы соган п ел тм болмады. Кайранбай дейтш1м13 ауданга бараткн ед1М деп 6ip су- ,рап .:ид1 де, кантып берместен кетть BepipeK келгеи сои, сурасам: «Жумысыц болмасын, мулж ортак» дедь О да ойыншык. Атам ©лее атамайтын 6ip сем1з ала тайым бар ед!. Жаксы айгырдьщ баласы ед1, тубшде жаксы ат бо- лады гой деп журетш ед1м... Bip куш катын даладан ойбайын сала id p a i— «ала тайды экетш бара жатыр»— деп. Ж упрш шыксам, баскарманын адамдары. — Ау, калай алып бара жатырсындар, себебш айт- сандаршы,— деген ед1м. — Мал сенж! емес, коллектив малы, кедейлерге со- йып берем|'з,— дейдй.. Не дер.;мд1 б!лмей адтарылып ту- рып калдым. Алатай шыркырап ол барады, eHeci шыр- кырап албарда ол тур. Адамкан артык керш багып тур- рам мал. Сойып, етш жесем, мешн тамарымнан етпеп пе? MeHiH дэулеп'м— данша екенш осы отырран журттып 6api бмедь Ceri3 кара былтыр да бар ед1, биыл да бар. Кузд1 Kyni орыстьщ 6ip мостепи сатып алып сойдым. Осы кун1 уйде ет жок, eiri сиырым бузаулап eai, соныц aFbin талшык кылып отырмыз... Азыры таусылран кедей жок демейм!н, бар шырар, табылар, 6ipaK ала тайдын eTi сол пакты кедейге m in отыр ма? Шз кун узакка мандайы- .мыздам тер сыпьхрып ж у р т кесш ктегешм'зде, элп те- rin ет жегендер ауыл кыдырып бос журдй.. — Ол юм, ашып айтсайшы,— дед| касындагы 6ipey. — Ашып айтса neci бар, айтам: Ержакыпты канте- сщ? Ержакып кесш icreai деп айта аласын ба? Тепсе техпр сындыратын жаксы-ак ж ш т. Ж аз Kecin 1стесе, ай- налдырраи уш ж акга азык тауып алмас па?!. Mine осын- дайларды тексерсешз екен... Сомдыктан мен шыгамын деп турмыи,— дед1. — Жолдас еюл,— дед! тапал бойлы сэры Kici,— кол- лективке ерп«нз юрген юнлер шыра алады деп жазып- ты газетке, соны о'здер колданас.ыздар ма? — Эбден колданамыз. — Орташ а дэулетт1 адам шырамын десе, урыспайсыз ба? — Урыспай.чыз. 699

— Ендеше мен шыгам. Неге шыгатынымды мен айтпаймын, с!з сурамай-ак койыныз. — Айтсын, айтсьш,—деген дауыстар шыга бастады. — Жолдастар, зорлау жок деген уюметтщ уранына суйенемш, зорлауга акыларын жок... —- Ол kicihIh шыгатын себебш мен айтып бе,ре алар ед!М,— деп Жасыбай орнынан турды. — Айтсын ба? — Айтсын. — Жасыбай айтпасын, вз\\ айтсын. — Жок, Жасыбай айтсын!.. BipcuiiMpa жан-жукнан кей!н Жасыбайга саз бер!- — Жолдастар, мен басынан айтамып,—дед! Жасы­ бай, мурнынын ушы тершш. Бул азаматтьщ аты Айса- ры, экес! Жанбу.ра деген «ici. «Жанбура атка мшш, билin курганда, ел ситдей тынды» — дейтш шалдар... — Экесшде ней бар? — Жасыбай журген жер булж! — Жасыбай араздыкпен айтып тур,—деген сэздер кетершп Kerri. — Жок, жолдастар, мен араздыкпен айтпаймын, 6Lt reiiiMAi айтамын, Жанбураны бшмегенмен Айсарыны 6i- лемш, Николай кезжде Айсарыныц алты жыл ауылнай болганын б!лем]‘н; ауылнай кезшде параны туйдек-туй- депмен алганын бшемш... Жалгыз мен емес бэрin де б]'лесщ... Дурыс, каз!р аукаты с^рташа. деп орталарыца алып ед!ндер, тузын актады ма? «Булштщ басы бурыл- дан» деп, кедейдщ арасына ipirKi салып, толкытып отырган осы емес пе?.. IpiTKi салмаса, ушне неге жа- сырын жиылыс шакырады? Ера'лькарсылы ат шапты- рып, орыс-казактын ece6in неге жинайды?.. — Жолдастар, 6ip ауыз сэзге руксат ет!шз! Жасы- бпйдыц MeHi курметтегсн! жалгыз 6yriH емес, будан он жыл бурьш ед!, кудай сактап ал! келем. Ажалым жет- песе, ал! де болса кун керермш деймш. «Артельге юру- Kip.vey epiKTia — деп партия орыны айтыпты гой, мен соган суйенд'ш... Ал, мен кегпм!— деп Айсары есшке ка­ рай журд!. — бзщ кетпесен де, KeripefiiK деп отыр ед!к,— дед! Жасыбай. — Жасыбай осы сезш 6apiMi3re де айтады гой, одан да езБиз кетейш,— деп 6м1рзгк, тура келдк

— Мен де кетем,— деп Жэуке козгалды. Ж урт б 1ртшдеп тура бастады. Б1реумск 6ipey уста- сип, i.iinicin жатыр. Жац-жуц дауыс. Жиылыс бастыгы Ырысты аузын ашып ак-тац: — Батыр-ay, булары neci? — дед! ол. Дурлгккен журт 6ipiH-6ipi жетектей келе, алпыс ccri3 уйдщ адамыиан жиырмага жетпейтш Kiel калды. Жасы- байдыц Tepi самайынан сорралай бастады. Калган жи- ырма уйд1'н ceri3i партия мушес!, торызы комсомол... Партия уясьшын, комсомол уясыньщ сонау кэпш ш кке аз болса д а басшылырыиын. болмараиы ма?.. — Бул калай болды,— дед1 Жасыбай сасып. — К алай болсын, Айсары мен Садуакдстыц ылацы. YriT ж у р п з'т, бэрш толкытып отырран солар,— дед! Дутбай. — Сендерд!'н упттерщ калай? ¥йыстырган кедейле- piH кайда? Айса,ры курлы болмарандарыц ба?..— деп, 0К1Л оларра жармаса тусть — Ж ок, олай туешбешз, ол кате,— дед1 Жасыбай TepiH сурте туеш,— б1здщ уйыстырран кедешм^з жок емес, кедейдщ арасында б1здщ бедел1м1з куигп едь Bi- рак, осы иаукан катан тидк Шокпарды кадейге салып алды. KiHsni ауданра а,ртам, ауданныц ек1лдер!пе ар- там,— деп елде штеЛген б1рсыпыра жолсыздыктардын, Ж асыбай тамырын ашты... Дайрабай уйге ypniiinKipen Kipin: — Ay, сендер нагып отырсындар?— дед!. — Не болды? — Не болсын: Садуакас пен Айсары журтты nipin, артельден шырындар деп азгырып жатыр Foft. — Алдымен сез uibiFapFan, бул!к салран езщ, Айса­ ры азрырмай кайтеш?! — Кой, Ж асыбай, орынсыз к!нэлама,— деп Д ай ра­ бай, жэбарлеш'п калды.— Мен айтсам, артель баскарма- сыныц жолсыз жумысын айттым. Каш ан да болсам, ай- там, райкомда д а айта.м... Артельден шыкпаймын, ар­ тельден..: Куаласан да шыкпаймын!.. Элп Тыныбайлар кайда, солар д а даурырып жур ме?.. деп Дайрабай асы- рыс тыска шыкты... Журт сан-сапалак: 6ip ш ырып, 6ip Kipin жатыр. Жалма-жан журттын басы тары куралды. — Ж олдас отал, кететшдер KeTin болды. Мен ары- зымды айтып 6ipcbmbipa ашуымды таркаттым. Е ндш 001

калганын райкомге айтармын. Cia, жумысыкызды бас- таныз. 68 уйден осы жерде 50 уй отырмыз. Bip колхозга аздык кылмас, кане, айта берщ1з,—деп Дайрабай ку- Л1мс1ред1. — Уа, курып калгыр, манадан 6epi соиынды айтсан ед1,—дед1 Эл1ш. — Элеке-ау, осыдан баска менде сез болушы ма ед1? Кедейлер тобын керкейтпей, партиянык етепнен устамай, Айсарынын етегшен устайды деп пе еддаз?!—дедь Шш- кене ойланып турды да: Жолдас еюл, осы мен партияга KipceM ала ма,— дедк — АлFanда С13Д1 алсын,— дед! еюл. — Ендеше мен партияга к!рем! Эй, Жасыбай, т1з- беке жазып кой: Дайрабай 1930 жылдык 1 апрешнен бас- тап коммунист болды де. Отырган журт ду кулд1. бкш ортада турып артельдщ жака уставын окыды. 1930

АРЫОТАНБАЙДЫЦ М¥К,ЫП1Ы Тертбак, теке кез, шалбдр бет караны керсен, бул Арыстанбайдын Мукышы екен де де гой. Мукыш екешн сезд!руге вз! де кумар: Кызмет басындагы адамды кер* се, шыргалып сонын маныиан шыкпайды. — Ж аксы келд!н, шырагым, сеш керуге кумар бо* лып отыр едш,—деп, езще жастык коя, ceui мактай сей* лейтш де бар. — Кенес ук’ш етш щ жумысына касык каным калган- ша дайынмын! — деп белсендЫк керсететш де бар. Онда д а тусше алмай томырыктык 1стесец: — Арыстанбайдыц Мукышы дейтш белсенд! кедеШк мен боламын!—деп тесin кагып коюдан да тайынбайды. Осыныц бэрш жаудырса, «Мукыш осы екен гой» — дсп езщ де кол коясын. Мен, Мукышты 6ipiHuii рет ауылдык кеиесте кездес- п'рллм. Ауылдык белссндЬлерш, комсомолдарын жинап нлын колхоздыц енд1р)'с жоспарын icien жатканбыз, Екпшмен, сек бузгаидай болып 6ipey icipin келдн — Элп вк!л кайда? Ci3 боласыз ба?— деп маган ге ­ не тусть — Ал жумысыкыз... — Жумысым: белсенд; кедей ед:м. Осы елдег: «Арыс- таибайдкц Мукышы» дейтш мен боламын. Батракгар курсшен колхозымызга орын келген екен, соран меш ж ь бер десем, бастыгымыз ж)бермейдн Бастыгымыз онба- ган неме: Экесш щ ai<eci Бэдел к аж !ге барран Kici. ©3iH Tyciprin тастам асам, болмас... Tycine алмай кайта сурап ед!м, Мукыш ш атакка

— Ci3flin муныцыз «тврсиллдгк», муиьщыз «сцшыл ыен солшылдык!» Мен 13.денет1н жерд1 б!лем, с1зд!к ус- тгазден де !здене аламьш,— дед| Мукыш, Колхоз ез жумысына 03i ие, шеттен келген вкш би- леп-твстей берсе, колхоз жумые >стей ала ма. Мен осы жардайхы айтайын десен, Му'кышым: — Муныкыз агара «лтеу!— деп шалхактайды. Ш- реу кисынсыз жала жапса, iciu ак болса да бет;н 6ip курен тартпакшы гой. Мукыш кеткек сон отырган жолдастардан сэз тар- тып кер!п ед1м, 6ipiHe-6ipi карап жалтактасты. — Неге айтпайсыцдар? Айтсандаршы,— дед! Досаи дейтш батырах. — Gain неге айтпайсын? — деп, былайгылары оган туйлштЬ Досан, жан-жагына 6ipep ка,рап алды да, Мукыш- тын KeTKeHine эбден кез! жетт: — Мукыштын осы еркелегеш жетер. Мукыштьщ кул- маиын ашу керек! Мунык к!м екеш'н 6i,'ieciaaep ме? — дед!. — Б|лем13 рой,— деп отыррандар курсшдь G03 аралап кетН. Жумые тыгыз. Eric басталгалы жатыр. Жоспарды буНн хайтсек те б т р у керек. Мукыш жайьшдагы эцпме eiriiiuji кезекке ысырылып кала Серди. Орталык партия Комитентц каулысын тусшд1ру туралы ауыл-ауылды exi.i каптады. «Енбек» колхозына жагалап мен де келд!м. Dip билмел! агаш уйд! колхоз баскармасы кенсеге алыпты, кенсес!н1ц iuii жагалай орымдых. Баскарма агасы Сзл1м дейтш жас жпгг екен, Дурдиген салалы саусарын созыи амандасты. Басыиан аякына шебш сузе б!р карап шырып, «Нои батырак бо- лар-ау» деген кортындкга келд!м. Оным дурыс шыкты: Баскарма мушелершш аикетш караганымда, Со;пм Kiel eciriiwe 10 жыл eMip втайзген болып шыкты. — Хат таиымаймын. Малайлыктап босараным был- тыр paiia едк Колхоз мушелер! тапсырган соц болып отырмын,—деп, СэлiM, жэйын айтып мунайды. Кала модасымен кишген кызыл шыраЗлы Ж1г!т— колхоз мушелершщ сауатсыздырын жою уш!н келген Myra.iiM болып шыкты. ем

— Сэл1м жолдастьщ колы босамайды, жумыс кеп... Ойткеимен, тунге карай окытып, ептеп хат танытып ке- лемш,— дед! ол. Стол устшде 6ip караз жатыр «Рапорт» деген сезд! бас жагына i,pi кылып жазып койыпты. Бул — ауылдык кецеске жолданылатын «Рапорт», «Ецбек» колхозы eric- ке оз!рл!К жумьгсын жуз процент дайын кылып, ендг серг орнына 6epre.ii отырган рапорты осы. Осы рапорт- тын аяк жарында арбираи 6ip ж а зу тур. Бул — Сэл!мшц койган колы. ©Mipi айыр мен куректен босанбаган мына дурдигеи саусак бугш жана журтшылыктын серт кара» зьш сенд1рш, мор орнына шимай танбасын салып — Мукыш дейтш белсенд1м1з болатын, еступйз бар шырар,— деп, Сэл1м кул!мс!редй Елец ете калдым: — Ал, ол кайда? — Ол уйшде, колхоздан шыккан, жеке шаруа,— дед1 Сэл1м. Ауылдыц жалпы жиналысы шакырылды. Мукыш та келдк Алрашкы квргендеп идей eKniii ж о к — бэсек- Эйтсе де, шырра тартып жакындап: — Ж аксы 'келд1Н13-ау, ci3Ai ынтырып KyTin отыр едш,— дед!. Баяндамадан кейш 6ipiHuii cypayFa Мукыш жабыс- — Колхоздан шырып, жеке ш аруа болып отырура ергк пе? — «E,piK емес» деп айткан адам болып па е д !?— деп Сэл1-м iJTiHice тусп. А1укыш сурланып сала бердь Ke3i шапыраштанып, уясынан ш ы ры п кететшдей болды. Ш арт жугшш алып, басындары елп'р! 6epiKTi жерге алып урранда, жамаулы курым кш здщ тозакы тут!н кусап бурк егп. — Сэл1м Meni ауызра какты, сейлетпейдк Муиысы «Асыра сштеуцнлж!»... Муиысы — «Тереиплдж!..» Мен !з денем! — дедь — Нен! !зденедй зорлык кврсетксн бар ма? Кысым керсеткен бар ма?.... «Енбек» колхозыныц мушелер! талай жиылыста керы cin ысылып калгандар екеп, Мукыштын сезбен дода-дэ- дасын шырарды. Додаланган сезден шыккан кортынды мынау болды:

1) Дрыстанбай атка мшер, ку, елжег!ш паракор бол- ран; Мукыш соиыц Isiuen журген. 2) Колхоз болганга mefiii! Мукыш осы ауылды 6ip шыбыкпен айдап келген. 3) Колхоз боларда 18 ipi карасы бар екен. колхозга шргенде уш-ак карасы бар. ©згесш саткан, сойган, ыды- раткап. 4) Колхозга муше болып турран кез!нде журтты 6ipi мен 6ipiH байланыстырып, кунде дау тугызып берекен1 кепрген. 5) Орталык партия Комитетшш хатыи езшше ryci- Hin, баскаларды да ез!нше туешддрш, 12 уйд1 колхоз катпрынан ез!мен б1рге алып шыккан. 6) Колхоз курылысы туралы адам нанбастык есек- тер тараткан... Осынып бэр!н жалпы жиылыс Мукыштыц ыойнына мелд1ретш салып бердд. — Бул — «Оншылдык пен солшылдык». Бул — эга'м- шш к колданрандык. Бул асыра с1лтеуш1л1к. Бул — же- ке mapyaFa т!зе керсеткендж! Мен бутан кенбейхи'н, мен — i3денем! — деп, Мукыш бурадай буркылдады. Тач бетш ашкан кедей-батырак Мукыштан именбейдк жауапты кыска бердк — Онан арман 1зден, каранды батыр! — дедь.. Мукыштыц азрырып алган 12 кедей! жнылыста кате- ciH мойнына алды: — Б1зд1 орталарыца ал! — дедд. — Ллайык! — деда жиылыс. Men сол ауылдан шыкканымда, то,ртебелд1н орта бе- л1не жарбнып Мукыш та ауылынан шыкты. Былап шыга жолымыз туй1ст1‘: кезд еж1рей1п, кырыкпа сакалы шо- шавдап, тортебелмен сабалап отырып келед1 екен. — Жолдас, мунын асыра с!лтеу болды: жеке шаруа- лардыц арасына ipiiKi салдыц, оларды колхозга кайта куып тыктыц,— дед1 маран тунжырай карап. Мукыштыц ойынгаа: елге yriT журп'зу— асыра cui- теушшк болыпты! «Асыра с!лтеу», «Оцшыл-солшыл» де­ ген сездерд! кабаттап, кершгеиге жапсырып, талайды» ыазаски алган ку-ау,— дед!м. 1930

КОЛХОЗ ДОРАСЫНДА «Ж анатурмыс» артел! бастап курылканда айта кал- рандай еш ш р езгеш елж болган жок: ауданнан 6ipey exj.'i.'.iiH дел келд! де, ауылдыц катыи-калашына шешн жинап алып, баяндама сейледк «Колхоз боламын деген- дерщ осы жерде жазыласындар, мен уйыстырура келген адаммын» — дед! кыскасынан кайырып. «К ане, кайтем13?» деп, жиылыста отырран ауыл адамдары 6ipiHe-6ipi караса да, бура сез айтатыны бол- мады. Сосын, «колхоз боламын» деген каулыны 6ip да- уыстан втк!зш бердй. Колхоз баскармасынын арасы Кал кай, хатшысы Куде- Жиылыс каулысын, колхоз тазбесш кушактап еюл ауданга тартты. Б у л — иоябрьдщ iuii ед!. Узамай согым сойылды. Уй басы казан-казан ет асылды. Кыдырыс, тустешс бастал- ды. Куда тусу, кы з узату да болды. Ауыл e3inin жай- шылыктары ем!р!меи ара бердГ. Б!р кун! КэД1|рбврген отагасы саскалактап жур: - - Ауданнан шырыпты. в к !л м 1н — денди Колхоз бас- т;.:ры керек деп Калканды сурайды. Калкай Данае ауы- лу.ка той i s деп Kerin ед1,— деп. — 0 3 i ауданнан шыккан сои, e 3i вю л болкан сон, тег'н кетпес, К ал кайра протокол !степ кетер ак,— деп ау­ ыл болып кьгпындаса бзетайды. BipaK, ек!л ейтпейд!, келгендермен куле сейлесе оты- ркп, жумысынык жайын айтады. Колхоз туралы туешж беред!, колхоз баскармасынын м ш детш урындырады. 607

— Сэлемйщ жетйзеШк, шырарым, баскармаиын бастыры да, хатшысы да dip жумыспен ел аралап кепп ед!,— деп, Кэд1рберген огагасы майдалап женелтедь ©кип келin кетксн!н eciTKeii сон Калкай ofiFa калды. Калкай ecci3 HciriT емес. Лйыбы хаг танымайда, Жасы кырыкка жакындап барады. Он жылдан артык Kici eci- пнде журген жМт. Жумыска араласып адам бола бас- таганы eici-уш жылдан 6epi рана. Осы аз уакыттык !ппнде-ак жаксы мен жаманды айыра бастаган калпы бар... Онын устше той 1здеп барган ауылында колхоз бар екен. Баскарма агаса Калкаймек бурыннан таныс Kirir кой, баскарма уйше апарып, жумыстарымен таныс- тырды: кэд1мп кексе кусап калран! «Гяздпи осы, ездервдш калай?» —деп, ол Калкайга сурау бергенде, Калкан ешнэрсе айта алмай мущр'ш калды. ... Калкай ауылдын жалпы жиылысын шакырды. Ка,районы басында отыз бес уй бар, соиыц yrneyi гаиа колхоз мушеЫ емес, баскасы туярынан муше. Муше болранда, еил уйыстырранда «ооламыз» деп кол ке- тергсндер. Сол жердш езшде б!рсыпырасын ешл по­ беге алган снякты ед1, ол т'1збе вкышн ез1мен кеткен, Калкайдык колыида тулдыр жок. Калкай ез'ш сол жиылыста баскарма агасына сайларанын рапа бкпсдк колхозынын атын «Жана турмыс» койганын рана 6i.ne- .\"J; хатшысы Кудсбек eKeHiH биедн Осыдан баска еш- 6ip белri болса буйырмасын. Кулатайдын уйше журт сыгыса толды. Жокеи, Сартайлар тор алдына жантайды. Кысылып-кымтыры- лып отыратын шеттен келген ешл жок, жиылысты ша- кырып журген ез балалары. — Кане, жумыстарынды айтсавдаршы,— дед1 Жэ- Журттыц дабыры бэсендей TyCTi. — Жумыс демсюш, мсшц балаларра айтайын деп жургеш.м бар ед!,— деп Ержаи жугшш отырды. Осы ауылда жиылыс болса, мешц yfiiiae ашасындар, баска уй, олде, буйырмай ма?!.. . — Yflfli сез кыл.ма, Ержан, мыпа колхоздьщ cesia ecrrefiiK, не айтдр екен? Доуде болса 6ipceue бер деге- •'i отырган mbiFap. Vидi сез кылу заманы откен, колхоз керек десе, катынынды да бересщ! — деп, Жусш, dip 60s