С. Муқанов-Өсу жолдарымыз

К азак поэзиясынын вткен дэу1рлерш ле де, кэз1р п дэ- у1р|ндеде басым боп келген!— ©лен, Biparc осы ©лен бар дэу1рде б!'рдей болган емес, мазмуны д а , Typi д е э р дэ- yipre карай в з г е р т отырран. М ы салга ж а угерш ш к -р у- шылдык дву!рд)н елеш н алсак, ж орыктын, шабыстык, кызу кимылдын r ypia кврем!3. «Кобыланды батыр шу . «Шу!» легенде гулед!. Табаны таска ти.чедт.. Таудан таска epjieji Аскарды кез! кермед!» Феодалдык ем!рд1, Леиинше айтканда, «вз шаруасы- мен ©31 болран тиыш, ж абы к ©Mipai» алсак, буларды к bipFapH д а , уйлес! жабайы солрын болады: «Кыс болса кадыры втер вткен жаздын, hap ici мйшИур келер внерпаздын, Швл кешш. томар конган кун| курысын, Кешеп квл жайлаган коныр каздык». Кыскасы элеуметтж ©MipiHiH каркыны ж алгы з маз- ыунга рана эсер етпейд!, турге, ыргакка, улеске д е эсер етед|\\ 11 Б1зд|'н алды мы зда турран м эс ел е пролетариат, кенес поэзиясы. М еш м ш е, бул поэзияны к к а за к эдебиетш де отын алгашкы тутаткан ©лек— С экеннщ «Ж олдастары» мен «Ж ас к азак марсельезасы » деген елендерь Сэкен- нщ ол к е зд е п , «Б абалары ма» сыкылды рушыл елендер1 ©sine баск а, «Ж олдастары н» багал ам асак, б!з тарихты бараламаган боламыз. Сэкеншн «Ж ас казак марсельезасы» Магжаннын: «Кундей сулу кары.чдяс, «Кушакта да койнынды аш»,— яегеш сыкылды байлар поэзиясына ж айдыц орындай тид1. Бул ©лен мазмунра ©3repic к1рп’зум ен катар, ©3iHiH ыррарын д а , сол к езде кызу ж ур ш ж а тк а н азам ат cofucu- нын ыррарын д а айтып бере алды. 1921— 1922 ж ы лдардан ушкыны шыга баетаган к азак - тын Ka3ipri пролетариат акы ндары, ж алпы саясат, элеу- мет агынынан жазулары на мазм ун тапты. BipaK тур ж а - fh аксак болды . Ж анадан тур та б у о на ft сауда емес, тур-

re де, мазмунга да жол ашу нап аз данышпандык. Bipas ондай данышпаи акын б1зде эл! жок. К еркем э д е б и е г п н , оны н iu iia fle поэзияны н шын ма- гынасындагы керкем болуына уш б е л п бар: 1) Ж азы п оты рган дэу!рш 1н о б ъ ек т и в ен шындыгын айтып бере алу. 2) Сипаттап отырган fleyipine ж ауап бере алатьшбей- нелер (о б р а зд а р ) ж а с а й бьлу. 3) Ж асап оты рган дэу!рш дег1 тш eHepiHiH ен дэм д!, ен к у и т кур алдары н ж у м са й б^лу. Осы уш еу ш щ 6 ip ey i аксап, екеу! б о л са , ол шын MaF- насында керкем емес. Кеп акын буларды тугендей ал- майды. Б ул арды тугендей алган эдеб и етк е ж ака floyip ашады. Б1зд1н 1925 жылдарра дей1н жазылган поэзия- мы зда бастапкы eKi ш арт болды . C o hfu ш арт жетпед1. Сондыктан б!з поэзияда аксап отырдык. 1925 жы лдары С экеннш «С оветстаны » шыкты. Б ули- п ем1рмен салы стырранда, онын м азм уны нда кеп кем- Д1К бар. Б1рак со л кун уш !и ол е л е н б1здш пролетариат поэзиясынын мазмуны мен тур! б1рдей шыккан 6ipeyi ед1. O cipece «С оветстаннык» Typi к а за к поэзиясына жа- калык ашты. Оны н Typi б1здщ индустриялы ем1р1м1зд1 ыргарымен айты п б ер е алды. «С оветстанда» мазмуннан тур басым. Сондыктан ж ас пролетариат акындары (Ас­ кар, Ралым , Тайы р, Ж акан, мен д е соларды н 11ш ндемш , тары б аск ал а р ) «С оветстан» тур1мен кеп ж ана нэрселер жазды . Сэкен айта алмаран кеп п1к!рлерд] айтты. Ж ана п!ю рлер айтура «Советстан» Typi пролетариат поэзиясы­ на жол ашты. «Советстаннын» артын ала шыккан казак поэзиясын- дары ж ана т у р Глиястын «М айданы». 1лияс мундай ун- дес дыбыстар мен жолдардын аягын рана 6iTipy емес, басын бастау, сол дыбыстарды еленнщ жолдарын бой- лата ж урпзш отыру дегешп колка алды. «Майдан» поэ- зиядэры ж а н а тур едк Б1рак осы «М ай дан » е зш е женд1 елжтеунплер таба алган жок. Ж алгы з Ради Орманулы- нан баска 1лиястын аллитерациясыньщ 1з'шен ж азган адам шамалы болды. Буран себеп б1зше «Майданнын» Typi мен мазмуны б!рдей келм егендш . «М айданны н» ту- р1нен мазмуны аксады . Т ур ал га к е г п д е , ж аналы к ашты да мазмун жалпы косалкылык кемерден аса алган жок. Буран себеп 1лиястын ол кезде еск1 niKipiHiH наркынан арылып болмаганды ры ед1.

Мазмуны туршен кейш налган сон «Майдан» мектеп (здеген ж а с пролетариат жазушыларын жетектеп экете алмады. 1927— 1928 ж ылдарданбастап казак пролетариат, ке- нес поэзиясы тур жарынан да кеп есть Туракта FaH, улп болуга жараган б1рнеше елен турлер1 шыкты. М азмун мен тур катарласты. Сэкен, БеШмбет, 1лияс сыкылды туракталран жазуш ылардыбылай койганда, Аскар, Кал- макан, Эбдктда, тары сондай 6ipneme жолдастар маз- мунды да, турл1 де коп жаксы шырармалар бердк П р о­ летариат, кекес поэзиясы байыды. ill Бул е ск ен дш п керсетумен катар, б1з сонры кездег! б1рнеше кемш ш ктерге токтаймыз. Сонры жылдардары поэзиянын ш пндеп Typi, мазмуны б1рдей, жака жана- лыры бар деп баралайтын нэрселер, мен1мше,бармакпен рана санарлык. Мэселен, Сокенн1н «Комбайн мен трак­ торы», 1лиястын «Даласы», А скарды к «Берлин кэшес1», Калмаканнын «Буррысы», тары сондайлар. Буларды нбэ- pi де кейшп ж ас жазушыларра улг! бола алатын, уйре- нуге туратын шырармалар. 1лияс «Д аладан» кейш тур жарынан да, мазмун жарынан д а темендеген жок. в а п келедй Б1рак Глиястэры кемшьШк, «Даланын» уйлесш , ыррарын, шумарьш Keflinri шаша риала рында зандастыру керек ед1. Ол турге елштеушinepfli терендету yuiin, е зь не-ез1 елштеп, кейшН шыгармаларын «Даланын» Typi- мен 61'раз ж а за Tycin, дардылану керек е д 1 Оны |‘стеген жок. Сондыктан, «Даланын» ж аксы Typi занды тур боп казак, поэзиясына толык матнасында Kipe алмай отыр. Сэкеннщ Глиястан сонры жылдардары кемд|'п': маз- мундарын унем! жогарылатпай, кейде твмендетш алуы. Артыкшылыры: жанадан тапкан турш туптеп, каш анта- нытып болранша сол турден айырылмауы. Онын «Трак­ тор мен комбайн» деген елеш тур жарынан етеэдем 1 ж а- зылран. Онын жолдарыныи куралысы каз-катар тЫ нген борозда мен гектарлап жыртылран ж ерд1Н Typi, буры- шын, дестесш елестетедк Сэкен тур !здегенде, сол тур д1 алып отырран мазмунына сэйкестенд!руге тырысатын адам. Ж ас акындардын cohfm кездег! к!мдк калай елш- теущ бакыласак, ж ас акындар «Комбайн» Typin квп кол- данып жур. Ocipece Тайыр, А скар, тары сондай жастар елштейдь Олардын ж о л курастыруларында: Сэкеннен 1SS

6ipep жол артык, я кем ж асауы, буындардан да 6ipepi кем, артык болуы мумкш. О ндайлар ба р да. BipaK Heri- 3i «Комбайн» мектебше согады. Аскар «Берлин кеш есж деам ен» баскага елжтеуден шыкты. Ол поэзияга Сэкеннен д е , 1лиястан да , баскалар- дан да белек тур ю р п зд ь Бул ту р , 63iHiH уйлес, bipFanj- мен yari болуга ж арайтын тур . А скарды н мшдетй KepiH- ген турге ш ауып, ж аналы к 1здей беруден Kepi, «Берлин кеш есш деш » тур актату соны у л г!ге айналдыруга ты- рысу. 1здену айып ем ес. 1здендш деп еш юм ге урсуга бол- майды. B ip aK (зденудш ез!нде б е л г ш н еп з болу керек. Кендь алтынды {здеу керек, 6ip aK 1эдеймш деп кершген ж ерд! к аза б ер у ге болмайды. Э дебиетке, поэзияра тур i3- д е у д е сондай. Б1зд!н ж ас акындарымыз жолды белшек- теуге, ж ол да р да н саты ж асаура ж аны кумар. Сакен «К ом байнды »6 сатылы ж олмен ж а зс а , 6ip ж ас акындар сатысын 20-Fa апарады . Бул ж анал ы к емес. Сол кебею- fli дурыс кебейте (Илмесе, сатысын ж огарылату орнына кулатып алуы мумкш . Ж ана бастаган акындар, сондык- тан, ж ана мектеп ашуды коя турып, бар турмен 6ipa3 баулыгып, e c in а л у керек. Мектеп табуды eciHKipereciH !здену керек. Тур м эсел есш козгаганда мен e3iM туралы да с ез ай- тып кетуд1 макул керем. Орыс эдеби етж д е, эр акын e3i- HiH еркендеу тарихын, е су эдк терш кепиплжт1н алдына тартатын эдеттер1 бар. Б 1'зде ол ж ок. Эдебиетте жаксы- лы, жаманды орнымыз болгандыктан б\\з де сондай м а ­ кала ж азар ек, б!рак OFaH бул жолы орын тар. Д еген- мен кыскаша айта кету макул. Мен тур !здеп кеп урынран ада м емеспш . 1927— 1928 жылдарга дейж казак поэзиясында болран турлер маган канагат боп келдк 1927 жылдан б астап, мен к а за к поэ- зиясына ж анж ал ж асагандай, дур ы с айтканда, кана- гаттанбагандай болдым. MaFan к а за к е л е ш н ж 4 аякты, 6 аякты, 8 аякты Typaepi курдел1 niKip айтура колды байлайтын сыкылданды. Сондыктан мен «Турмыс тулпа- ры» деген еленнен бастап, халык э де б и етж ш шубыртпа­ лы TypiHe бетал ган д ай болдым. М аган шубыртпалы тур- д ж («Кобыланды», «Алпамыс») е к т ш , HpFaFbi 6 аяк, 8 аяктардан к у н т сыкылданды. Шубыртпалы турд!н ку­ шаны niKip куш актауиа кен тэр!зд ен д 1 « Октябрьдщ ет- келЬ тары сондайлар осы 1збен KetTi, «Кештен» бастап

мен шубыртпалы турден д е dpi к етл м . Б удан кей!нг« ел- ендерде (кун! бугшге дейш) ыриак кана сакталып, уй- лес деген нэрсе квмеск!лене бастады . Уйлестщ ез!н табу (мэселен, «Жуйтк! кара айрырым») кеп Kicire киынга сокты. Осы беталысты каншалык дуры с деуге болады ? Осыны терендете беруге бола ма? Мен «И звестияда» шыккаи «М айра сэлем » деген еле- шмде «Кеш» эдю н ен бетт! баска жакка буррандай бол- дым. Кайтадан уйлеске карай ауган сыкылдандым. M i­ ne, осы ретш де 6ip-eKi с ез айтпакпын. «Кештен» кейш п э д к ен алдымен футуризмге сора- тын сыкылды. Футуризмш н улкен кателиш ш 6ipi ecKi мурадан кол узуй поэзиядагы бурын жасалган форма- лардын белдем ес!н басып, оларды танымауы. EcKi мура туралы ж азган ы нда Л енин, Маркстщ fm- лымы кепке сМ м д! болатын себ е б !, М аркстш е зж ен бу- лынгы адам баласынын табысын пайдаланып, сын K63i- мен шке асыррандыгын айткан болатын. Бул niKipai Ленин элденеш е рет айтты. Б огданов сыкылдылардыц «таза пролетариат мэдениетш тыцнан жасаймыз» деген nlKipiH катты cerin, пролетариат мэдениет! адам баласы мэдениетш1ц занды еркендеу! д е п тапты. Пролетариатка ез!ннен бурынгы мэдениет мураларын сын кез1мен пай- далануды yfiperri. Футуризм бул ж ен ш д е м улде баска багытта болды . EcKi поэзияны тугелдей танымау осыи- дай кател1кке апарар едь Бул 6ip. Екнншден, керкеменер рана ем ес, жалпы е н ер д ж к а - сиет!, табиратты турран куйш де ем ес, езгертш , адам ке- регше лайыктап алады. © н ер ш ж ж ш еберл!п жалпы- дан ез енерш асыруда. Адам баласынын ce3i енер, 6ipaK ол с е з, с е з калпында керкем ем ес. Ол сездер д! ку- растырып, тере бж генде рана керкем болады. М узыка дыбыстан кур алады , 6ipaK барлы к ды быс музыка ем ес. Поэзия сезд ен куралады, (Ирак барлы к с ез поэзия емес. Егер поэзия тандамалы сезден турса, о л тандамалы сез- Дер тандамалы дыбыс курылысын, тандамалы ырракты, тандамалы уйлест! керек кылады. Акыннын ш еберлМ н керсететш нэрсе осыларды таба б ш уде. Сондыктан, ме- HiH содры ceHiMjM бойынша, кай ел е н де ш еберлж канша кушт1 болса, соншалык мазмунра а ж ар , KepiK бередь Ыргагы, yflaeci тендес еленш н окушынын урымына ж е ­ н и келет!н себеб|‘ осы. Кыскартып айтканда, поэзиянын мазмуны мен тур!

сэйкес келсш дегенде, сол турдщ ез! уйымдаскан, занеа катты барынран болу керек. Б ул ж ен ш д е мен поэзияра аздап киянат ктеген сынылдымын. Эрине, б у д а н уйлестш еркш Typi болмасын, 4 аяк, 6 аяк, 8 аяктан ел е н бурылмасын деген сез шыкпайды. Ш убыртпалы ту р («К обы ланды ») керкемдж жагынан алганда д а 4 аяктардан к у и т бол м а са кем емес. BipaK онда да за к бар. «К еш » шубыртпалы турден кол у з1ккь рейди Ш убыртпалы Typai е ркендетудщ кадыры жада «аяктар» тапканнан кем болм ас е д ь Бул — казак поэ- зияш ушш проблема. IV С ез1М1з д 1 корытайык. Б1здщ акындарымызды кэз1р уш ж уйеге б елу ге болады (эр ине, пролетариат, кецес акындарын). 1) 1лияс, А скар , Э б д 1'лда, Калмакан, тары баскалар. Буларда сонры 2 — 3 ж ылда тур мен мазмуны катар ке- л ед1. К алм акан туралы 61з м акалам ы зда аз токтап ек. Сондыктан 6ip-eKi с ез айта KeTefiiK. Калмакан окуы то­ мен акы ндарды н iuiiHfleri езшд1'к epeKiueairi бар акын. Ол е те а з ж азады . Ж эне кыска ж азады . BipaK сол кыска, аз ж азган ы нда ол у зак поэманы н сезш айты п тас- тайды. 1927 ж ылы ол «У лп» деген елеш н де баска акын- дарды ц барш ен бурын колхозды ал дан болж ап таста- ды. «Е дбек» деген юшкене елеш н де а дам мен табигат- тык катынасына дурыс бага бердь Карсакпай барып, кайтып келе ж а зга н «Бургы» деген 10 шакты ж ол еле- н!нде, барлык тау кеннщ бар касиетш тамаша керкем Т1лмен айтты. Осындай niKip ушкырлыгы, соны керкем турде бере бкгсушшк Калмаканда е те кушти Bip куш и ж а с акын Э бд1'лда Т эж 1'байулы. BipaK ол жастыры ма немене, Калмакандай с е зге мыскалшыл ем ­ ес, салак- BipaK сонгы кезде кер!нбей кеткеш болм аса, ол да с езд щ куш и устасы. А скар, 1лияс туралы niKip айттык. 2. Сэкен, БеШмбет, Тайыр, тары сондай жолдастар. Буларда тур куш и. BipaK niKipiH yHeMi дамытып отыр- май, кей кезде мазмунжарынан Myflipin отырады. БеШм- бет бкздщ 2 0 ж ыл жазган акынымыз. Онын ецбег'ше мундай макалада бара беру тарлык icTep едь Бей1мбет тур жарынанкеп 1зденген адам ем ес. BipaK Б еш мбет сти- ai баскалардын кеипрмес! емес. Беш мбетте елен шинде

кейткерлерш сейлеспрш отыру бар. Бул окушыга ук- тыру уплн eTKip эдк тщ 6ipi. БеШ мбетке ж ана тур аш- падын деп еи ш м екпелемейдй O fbh ек п е мазмунын кей- де нашарлатуы. Тур мэселесш де, б1зд1'н казак пролетариат поэзиясын- да, кай flayipiH алсак та Сэкеннен 03F3H адам ж ок. Сэ- кен поэзиянык ш еберй П розага д а С экен езш ш е Tayip сиякты. Сонры романын KepreMis ж о к . BipaK, Kepin ж у р - ген прозаларында («Ж ер казгандар», «Камит бандыны 1-здегенде» тары сондайлар) ол Tunre шоркак. «Ж ер каз- гандарда» атымен керксмдж ж о к . Оны макала сыкыл- ды кып окиды. М азмун жарынан С экенде турактылык жок. Жаксы жазы п келе жатып сурш е береди Сэкен ку- рылыска inece алмады дегеннен, Сэкен дэнене ж азбады деген шыкпайды. Ол жазады . К ейде кэп ж азады . Осы жазуларын жабайы акындармен салыстырканда, кебше- се мазмун марынан да e cin оты рады . BipaK осы асып отырудын кепт1 канараттандырмайтын себеб!, Сэкенге кептщ шарты куштй 0йткеш ол Октлбрьмен ж едел ке- нес эдебиетше араласкан, кэтте казактын кенес, проле­ тариат поэзиясына тыннан ж ол салран адам . Сондыктан ол кэз|'р жабайы акындардан кеп, мол и о н е эдем! нэр- селер жазура тик. Кэп одан соны кутедй Сэкен осы тР лект1 сонры 2 — 3 жылдары енбег1мен канараттандырган емес. Тайыр ертерек ж азды — 1924 ж ы л дан. BipaK акын деп танылраны бери ш рек . Тайыр к ейде к у ш п енбектер б е ­ реди Онын кемшишп турге ете е л к у и Сыртын сырлаура кумарланып KeTin, iuiiii жаланаш тап алуы. Тайыр в з р е ­ зе ме, сезбей ме, оны 6i3 б1лмейм1з. BipaK ол Сэкен эле- нш щ турлерш кэп елжтейтш адам . Сэкен Typnepi сактык ткейтш турлер. Е гер мазмун б ер е бйлмесе, караз бэш ке боп шыратын турлер. Тайыр «тарт-тат-тат-тарды» шарын- дап, шлн майландырса курдел! акынымыз болар едй 3) 0тебай , Ж акан, Талым, тагы сондай ж олдастар. Буларда буда н 2 — 3 жыл бурын табы с куш и едй Cohfh ксзде бул ж ол дастар елендерш тур жагы нан б е л г ш стан- дартпен жазы п («барм ак, калмак, ж алгап» деген сы- кылды), мазмунында пэлендей кою т ю р л е р бере алмай жур. Буларды акын емес деуге болмайды. Балым 1928 жыли>! конфискеш жырлай шыккан, сол кездеп акын- Дардын кебшен озган акын. Ол к езде Ралымнан ymit куши ед1. Cohfu к ездеп елен дерш де ж олды к аягын э з -

геше у й л ес п р ш , мын рет айты лган с е зд е н шыта алмай ж ур . Онын е н co h fu ж азрандары ны н 6ip e yi «Ленин туы» газетш де Л енинге арнап биыл ж а зи а н «Ленин туы ас- тында» деген елень Осы елса д е ол, будан 2—3 жыл бу­ рый айткан п ш р ш е тук жакалы к, коскан ж ок. Ралым енд! ж ас акын емес. Онын ж азган елекдерш де кайталау емес, ж ана сездер KepiHyi керек. Ж аканны н акындыгын таны ткан онын «Эл1 карттын э н п м е с 1». © л ен ж а з а берген ш н б э р ш б1рдей ж урт акын деп таны майды . А кы нда кеп ел е н ш н ш ш д е «Мынау ел- CHiM» дерл1Г1 б о л у керек. С о н р ы к ездег! Жаканнын елен- дер1 ж ур тты н ел ен дер ! боп б а р а д ы . Екш нй сезбен айт- канда, ж у р т айткан сездерден аса алман келедь Жа- канда Т1Л ж е т ед к с е з ж етп ей дь Ж ак ан осы жарын ойлануы керек. © тебай д а Ж а к а н кем ерш де ту р га н адам . Сондыктан оран белекш с токтамай, Ж а к а н га айткан сез!М13Д| ай- тамыз. Б ул ж ол дастар , бул сы кы лды ж олдасты к кенес- Ti ауыр алм аул ар ы тш с. К ем ш Ш ктер ш е карап, кулаш- тарын молы рак Ылтеулер! thic. М акалам ы зды корытарда а й га кететш 6 ip нэрсе — акындарымызлын ем1рдь турмысты таиулары. С онры кезде казак акындары eiiflipic орындарына, колхоздарра кеп барып жур. BipaK сол барып керхп кайткан ж ерле- piH поэзия т ш н е пролетариат тш егендей Tycipe алран акыиды 6i3 э л 1 кергем1з жок. Ж а за д ы . B ip aK ж азулары кеб1не фотограф ия: заводты н ду р ш д еу к ушпырдын шы_- рылдауы, электрдш жылтылдауы сыкылды. Мундай эдштен натурализм туады. Ол пролетариат ураны емес. ByFan не? Б1зш е, eKi себеп бар: 1. А да м деген д! тутас ал сак, ол табигатпен куреседй Табиратты е з М н керегше, л рш Ш гш е жаратады. Таби- ратты ж енетш енд1р к купи. © a a ip ic KyuiiHiH элементтер1 ушеу: en a ip ic куралы , е н д 1р1сп'н материалы, жумыскер кунп. Бул yuieyi 6ipi)ici3 6ipi к к е аспайды . B ip aK , Маркс, осылардын imiHfleri ж етек и п а ж ум ы ск ер куш! дей д ь ©н- aipiCTiH кимылын жазран акын е н алды мен eHflipicriH куралынын тарсылын, жаркылдауы н кермей. жумыске- piH, адамын керу керек. «Тарсы л, жаркы лды » ад а м бей- несш толыктыру уш ш п айдал ану керек. Б1зде осы жары кем. 2. Ka3ip тап б а р кез. Тап ба р к е зд е eHaipic белгый тап- тын, устем тапты н куралы. Б1зде у стем тап пролетариат. 160

Пролетариаттын e i^ ip ic iw ie б е л г ш таптык максат бар. Осы максат еленде к е р ш т оты рмаса, ол пролетариат енд1р>сш1ц шындыгы емес. Б1зде осы ж агдай кем. Бул нелжтен5 Акындарымыздыц марксизм-ленинизм Шм|мен толык таныс емест1пнен. KiM д е шм марксизм- ленинизм гылымыиынклассиктер1 М аркс, Энгельс, Ленин енбектерш жаксы б^лмесе жаксы пролетариат поэзиясын жасауы киын. Сондыктан акындарымыз eHflipicKe кеп баруды канша т 1л есе, сол en aip icT i пролетариат тео- риясымен т ус ш д1ретш гылымды окуды да квп Ttaeyi керек. Кейб1реулер ен д |р к к е баруды мекеге бару сыкылды парыз кередй BipaK мекеге барган Kefi6ip адам неге бар- танын e3i д е тусш бейдь «М ашина сартылдайды, тутш буркылдайды» деп елен ж азады , о да н ic шыкпайды. Bipeyaep eHflipicne бар у дегеи д1, сон да ылги ж ату деп тусшедь М еш мш е, акын OHflipicTe ж ылдап жатута мш- де ги емес. Акын, ce3iM адамы. в т ю р сез!мд1 адам 6ipep ай enaipicTi керсе, онык мэш сш тесш ед ь Осы мвлшер, мешмше, акынга жетедг Содан KefliH, сол eiiflipicTi кер- кем тшге аудару акыннын акындык кушше жататын нэрсе. 6 нд|‘р]'ст1 ж азган да эр акында эртурл! эдш бар. Bip- eyain уп т ж агы , 6ipeyain фальсапа жагы , б!реуд1Н пси­ хология жа.гы басым болмай коймайды. 1лияс «Акын Аскар» деген макаласында: «А скар бастапкы кезде акын емес, угш ш » дегенд1 айткан. Bi3 бул niKipre косылм а ft- мыз. Маяковский таза yriTUii акын еди BipaK куш п акын едн Демьян Бедный да сондай. YriT — поэзиянын мыкты. белш спнщ 6ipi. ©HflipicTi керкем тьпмен уп'ттеп берсе, 6i3 оны акын де п танимыз. Bi3iue поэзияны н куш тШ п шмш'н, кандай эд1спен жазганында ем ес, сол такырыбын керкем поэзия кып шыгара бш уде. П оэзия шын магнасындагы поэзия болу ушш езш щ зандарынын тугелд!гш Т1лейд|'. Ол — ыргак- тын, уйлестщ, ундестж тщ б е л г ш занга койылуында, ие- турлым поэзия т ш окуга жеш'л болуында. Окуга ж еш л болса, к епш ш к тез угады. К епш ш кке те з эсер етедк Тез эсер етсе, поэзия таптык мш детш к у н т етейдн «Социалист Казахстан» газеть 1933 жыл, 5 июнь, 128 номер.

КД31РП САТЫМЫЗ Алматыда, облыстык кал ал арда, Kefi6ip eimipicTep ш ш д е одебнет уйымдары бар. Бул уйымдар жуздеген жазуш ылардын басын косып отыр. Расын айтканда, уйымнын жазуш ыларды баскаруы нашар. Сол нашар баска руга карамастан кенес эдебиетж 'щ бойы есуде, са­ ны да. сапасы да артуда. Огаи ж а с жазушыларды есеп- темегелде Одактык жазуш ы лар уйымына казактан 30 шакты Kici муш е болып GTyi айкын дэл ел . 30 Kici Одак­ тык уйымга муш е болды дегеи с е з к а за к кенес жазушы- ларынан ж алпы одактык манызы бар 30 жазушымыз бар деген сез. Бул аз табыс емес. Егер к а за к кенес жазуш ыларын таптык жагынан кер- сетсек мыканы керелмз: 1927 ж ы лга шешн батырак Кал- макан — б у п н алдынгы катардагы пролетариат акыны. 1927 жылга д е й т жет1м бал ал ар уй1нде тэрбиеленген Э б д 1лда ТэжЮайулы — б у п н алдыцгы катардагы комсо­ мол акыны. 1917 жылга дейш ж умыскер боп келген Ел- ж а с Бекенулы — каз1р алдынгы катардагы жазушы жэ- не сыншы. Б1реулер — эн п м е шыккан тег1нде емес, 1с1нде деген- Д1 айтады. Б уган мен1н дауым ж ок. Б1рак бул сезд1 ай- тушылар, 6ipiH uii жактан, К о м м у н и ста партия сыкылды ардакты партияга муше болганда тап жагына катты ка- ралатынын ио ангармайды, и з болмаса ангаргысы кел- мейдь Еюш ш жактан олар м ундай факт1ге кешл бел- мейдп 19-гасырдагы орыс э д е б и е т ш н классиктер1 Гри­ боедов, Пуш кин, Л ермонтов, Гоголь, Тургенев, Толстой тагы баскалар аксуйек лворяндардан шыккан. Кэтте атакты ж азуш ы лар Некрасов, Салтыковтардын Teri дворян. Егер казактык 19— 20 гасырдагы басты акын, жазушыларын алсак Ш энгерей, Муржан Наушабайулы, Шэкэр1м К,уданберд1улы, А хмет Байтурсынулы, ДулаТ-

уды, Ж ум абайулы, iaFbi б а с к а л а р — ба й балалары . Ьу- дан кершетш нэрсе: кай уакытта кай тап устем болса, содан акын, ж азуш ы кеп ш ыгады. Уйтетш себеб! керкем эдебиет тап куралы. Устем тап е зш щ сойылын сокпай- тын акыннын е суш е м ум кш дж берм ей д ь Бул ж вн!нде е те айкын мысал пролетариатты н атак- ты жазушысы М аксим Горький, Горькийдщ ipi ж азуш ы екешн тенкерштен бурый да ж у р т таны ган. BipaK Н ико­ лай патша Горькийд1 рылым академиясы на муш е ету туралы усынысты кабы лдамаган. Онымен коймай, ж а - зуына бегет ж асап, полицияны сонына салып койган. Кекес OKiMeTi орнаганнан кейш жазуш ы ларды н e cy i Ty6ipiMeH е зг е р д ь М ысалга еткен к у з М осквада болып еткен кенес ж азуш ыларыны ц 6 ip im ui съез! делегаттарын алайык. Ш ыккан т е п н е, кы зметш е б е л генде делегаттар- дын еткен кенес жазуш ыларыны н 6ip inm i съез1 делегат- тары жумыскерлер мен ш а руал ардан шыккандар. Егер жумыскер мен енбекип шаруа устем д!гш орнатпаса, ол- ардын арасынан жогаргыдай кеп жазуш ы шыкпас едь Осы жардайды 6i3 Кенес Одарынын бар пушпарыида, барлык бурышында керем13. Bip кезде бурж уа табы да мэдениетилл болды (эри не таптык багы тпен), 6 ipan пролетар иат тенкерш ш щ оты жана бастаган сон бурж уа е к кертар тпа, ен еск'пшл тап болды, рылым мен керкеменерге еш болды . Буран 1932 жылы гитлерцил фаш истердщ , атакты Генрих Гейнен1ц шырармаларын тугел ертеу! дэл ел . Гейнеш ц шырарма- лары керк ем ен ер дсп алтын кор е д 1, со л корды фашист- тер нас колын сурып куртты. Социал-шовинистер, троцкийпллдер 6ip кезде проле­ тариат здебиет1 жасалмайды дегенд1 айтты. Социал-шо­ винист Карл Кауцкий 6 ip кезде: техника мен экономика жогары д э р е ж е г е жеткен ж ерде керкеменер т1р ш ш к ете алмайды, де п те сандырактады. Кенес е ю м е тш ш 17 жылдык социализм куру практи- касы бул пш рд Ш барып турран тенкер1ске карсы niKip екенд'цш айкыи эшкерелеп отыр. М ысалга кенест1 К,а- закстанды алайык: ш аруа, техниканын еркендеу нэтиж е- сшде казак енбекш 1лер1 мы ндаган ж ы лды к табысын 17 жылда тауып отыр. Бул еркендеу, е с у казак, ецбекипле- piHiH керкемдж с е з1м 1н, керкеменерш ш егерш отырран жок, кайта тарихта болмаган д э р еж е ге кетерш, ecipin °тыр. К азакта тенкерктен бурый да мейлш ш е мешеу 163

белей д а улт мэдениет] бш ианы на 6ia таласнаймы з. b i- рак казак халкында тенкерктен бурын е з мектеб!, ез киносы, е з 6 acnace3 i болган ем ес. К азак ты н керкем эде- биетш щ ер к ендеуш е К енес е ю м е т ш д ей euiKiM жардай ж асаган ем ес. Б 1з д е к а з 1р мемлекет караж аты м ен 1сж у р - ri3in отырган ж азуш ы лар уйымы б а р , ол уйымнын ка- рамарында керкем эдебиет бар, газет, журналы бар, жа- зушыларра ic к т е у унпн толы к ж ар дай жасалы п жатыр. М ундай ж а р дайл ар казакты н те н к е р к те н бурынры та- рихында болган емес. Е н д ш айтатын м эсел е керкем эдеб и етт е каншалык табысымыз, к е м ш ш п м 1з барлыры туралы . Тенкер1стен бурынгы э д е б и ет 1М!зде, acipece С экен мен БеЙ1мбетте бу- карашылык болтаны рас. BipaK пролетариат эдебией болтан ем ес. М аксим Горький, Серафимович сыкылды пролетариат керкеменер ш еб ерл ер1 тенкерктен бурый казак арасында болган емес. Осындай казакта бурый ж о к пр олетариат эдебиетЬ HiHKipnimiH алгашкы налагай акы н С экен Сейфоллаулы. «Б абалары м а» деген сыкылды б 1р н еш ек а т еел ен д ер 1мен 6ipre, Сэкен 1917ч—1919 жы лдары «Ж ум ы скерге», «Жол- дастар », « Ж а с к а за к м арсельезасы н», тары сондай на- рыз пр олетариат поэзиясын б е р д ь Ж ум ы скер турмысы туралы акын Торайрырулы Султанмахмут та жазган. Б1рак С экен мен онык ж ум ы скерд! ж азуы нда кеп айыр- ма бар . С ултанм ахм ут ж ум ы ск ер дщ ауыр турмысын су- реттей кел1п, ол корлыктан оку окы са Fana кутылады деген кортынды шырарады. Сэкен ондай кортынды жаса- майды. С экеннщ жасайтын кортындысы — канаушы тап- ты ж ою у нпн ж умыскерд! куралды куреске, устем дж орнатуга ш акыру. MiHe, бул оны н анык пролетариат акыны е к е н д т н керсеткендж . С экен шырармаларынын ен б и 1к еркеш Ш н 6 ip i, п а р ­ тия комитет! эта п кеткен «С оветстан». Осы «С оветстан- ды» мен 6ip к езде, жэлрыз к а за к поэзиясы рана емес, жалпы кенес поэзиясынын мандайына жататын шыгар- маларра Kipeni л егенде б1реулер бу л niKipiMfli кате деп ж урдк Сол niKipiMHiH дурыстыры б у п н кезге керш ш отыр. Кенес ел1нщ табиратынын, ш аруасы ны н, б ш м ш ш , жершщ байлырын бул сыкылды толык берген поэма кенес э д е б и еп н д е сирек. «Советстанны н» байлыры маз- мунында рана ем ес, турш де д е . И ндустриялы дэу1р1м1з- niH кызу каркыны «С оветстанда» мазмуны мен рана ем- 164

ес, тур, ырракпен де берьлген. «Ж анзолии», «Жумсак ва­ гон» сыкылды елендер Сэкен шырармасынын шиндеп кара танбалар, осыларды керсететш сыншылардын кей- 6ipeyi кателжтер1мен 6ipre, Сэкен казактын пролетариат поэзиясынын алрашкы непзш калаган Kiel екешн умы- тады. Казак кенес эдебиетш ш ipi жазушысынык 6ipi ж ол- дас Майлыулы Бей|'мбет, 1917— 1918 жылдары ол улкен саяси кате ж асады . Б1рак твнкер1стен бурын да букара- шыл Бей1мбет бул катесш тез тузедь Кенес еюмет1 Ка- закстанра орнаран жылдан бастап, БеШмбет казак эде- биетше Мыркымбай атты кейшкер бердь Мыркымбай казактын бар кедей атаулысынын жаксы-жаман кылык- тарын денесш е сирызрэн кей]'пкер. К азак эдебиетшле, Мыркымбайдан артык халыкка кеп танылран кей1пкер жок. Б1реулер жаппай колхоздану дэу1ршде Мыркым- байды БеЙ мбет жоралтып алды дейд1. Ол кате. Э нпм е KiciHiH атында емес, юшде. К едейден шыккан Зэуреш н («Майдан» пьесасы) колхоз курылысында басшы екеш- не ю'м таласа алады. БеШмбеттщ 1зше т у с т журген 6ip такырыбы ала- шорда, алашордашылдардын эр дэу1рдег1 эртурл1 боял- уы. Жакын арада Оку комиссариаты кабылдаран «16- жыл» деген Бей1мбегпн пьесасында, ултым деп журген жалаптар, патша уюметш е ултын сатады. «Б1зд1н ж1пт- тер» деген пьесада Жакыптар (Керейулы , Жантайулы) колына курал алып, Кенес е т м е т ж е карсы шыгады. «Казак кызы» деген романда Жакыптар (Кадырбайулы) тенкеркке карсы niKipiii алдап етк1зу уш1н партияга к1- редг Кыскасы, Бей1мбетте алашордашылдардын еш ж уз- Д1л1к кейткер!' 6ipa3 эшкерелеген. БеШмбеттж стиль езгешел1п кыска энпмелер ж а- зуында. Осы кыска энпмелер эрг кэз1рп куншн такыры- бына жазылады. Opi 6ipi мен 6ipi мазмун жарынан ты- гыз байланысты болады. Егер Бей1мбетт1н 6ip жылда жазран усак энпмелерш 6ip кпап кып бастырса, ж еке энпмелер улкен романнын б&шмшелер! сыкылды болып барлык энпмелер тур жарынан да , сю ж ет жарынан да байланысып турар ед1. И л жарына келгенде, БеМ мбегп шала сауатты колхозшылар да жаксы тус1нед1. Бей1м- бегпн Tijii — кешш лжтш т 1л 1. Казак кенес поэзиясынын кернеки акынынын 61- 6ip—1лияс Ж ансупрулы , «Жет1су cvperrepi». «Гималай».

«Куй». «Куйин», «Дала», «Жана туран», «Колхоз тойы» деген онык поэмалары баралы енбектер. Тенкерктж бас кезшде 1лияс ултшылдардын ыкпалына 6ipa3 TycTi де, артынан ол катссш тузедь Мешмше, желстш термен ка­ тар Глияста мынадай кемшш'ктер бар: ен алдымен 20 жылдай эдебиетке кызмет ете отыра, ол эл! улкен сю- ж егп, ipi кейшкерл! шыгарма бере алран жок. Сюжет жагынан теренге малтымайды. Бул ретш де кезге кер'ше- fli-ay дейДндер! «Кек», «Турксиб» деген пьесалар гана, олар да толык емес. Екшшщен, тенкерктен бурынгы та- кырыпка жазгандары, твнкерк такырыбынан квп купит шыгады. «Гималайдан» «Колхоз тойы», «Куйден» «Жана тугаи» квркемдж жарынан осал. 1лиястык ауыз то- ларлыктай дейтш 6ip шыгармасы — «Д ала». «Даланын» мазмуны непзш де саяси жактан дуры с, 6ip-aK акын аз гана поэмада 300-400 жылдык казак тарихын шоламын деп квп жерш созып, э д а р е т т алран. Белг1л1 кейткер жокка тандык болрандыктан, квп w ep i квкейге конбай- ды. Ушшипден, 1лияс, квп шырармаларында тарихты 6ip Kapi шал кып, сонымен Kenecin, турмыска квзкарасын шалга дэттетед1 («Куй», «Куйш!», « Д ал а» т. б .). Тарих- бен кенесу, тарихты ж азу дурыс. Ш рак б 1зден бурын жа- салран тарихтан баска Снзд'т вз колымыздан жасалып жаткан тарих бар емес пе. Осы ж аца вз1м!з жасап жат- кан тарих 1лияг.тын шыгармаларында ecKi тарихты су- реттсуден квп нашар шырады. 1лияс сезден кедей акын емес, тип бай. Осы бай Т1лд1 ecxi eM ipre келгенде Terin отырып, жана eMipre шабандап калатындырын 1лияс жолдаска ескерту керек. Ж олдас М ухтар Эуезулы туралы а з гана свз. Кулда- нушы тап адам корамынын денесш е шыккан жукпалы жара, байкап, сактанып отырмаса, жуыран адамды ол тез ауыртады. Оларды денеден аямай сылып тастамаса. ж е н и баксылыкпен ж азам деген «адамгерипл», «ак ж у ­ рен» акындардын ce3i куррак киял. Осы ауру 6ip кезде Мухтарга ауыр турде жукты. Di- рак тарихта бундай аурудан ж азы лгандар а з емес. 1932 жылы Мухтар бурынры жолынын кате жол екешн элем- ге ашык турде жариялады да , кенес ninipiHe кешл. Жа- кын арада «Ленинипл ж ас» газетш де 6 ip жолдас Мухтар ЭЛ1 де адал емес деген жешл корытынды беред!; 6ipaK, оган дэлел! жок. Мундай ушкары П1к!рд!н белн кайыр- маса болмайды. Мухтардын «Тунг! сарыч» деген пьеса-

сына Исаулы О р аз ж олластын. М ирзоя н жолдасты н бср- ген багалары езгеш кш ен кепш Ш кке д е , партияга да кым- бат. «Тартыс», «Октябрь унии кур се», керкем дш жагы нан ЭЛС13 болганмен М ухтарды н ж а н а б е тш е куа. М ухтар- лын талантты ж азуш ы екенш е 6 i3 , оны ц б13д!к емес ку- ншде ле куд!ктенбегем13. Kaaip ол 6i3fliK. Сонды ктан оны сынасак сенбегендш тен емес, кэя!м п кенес жязуш ысы- нын кемд|'гш керсету ретш де сынайм ы з. Алдагы куняе Мухтар будан да Kepi тенкерюке карсы алашордашыл- дардьщ бетш аш ар, жана такырыпка будан да Kepi ке- 6ipeK бер!лер д е п сенем1з. Mvci репулы Рабит, Ток ма га мбетул ы А скар, Т эж !бай- улы Э бд ш д а, Ж арокулы Тайыр, Э б д т а д ы р у л ы К алм ак- кан, Орманулы Рали, Тур м анж ан улы © тебай, Сыздыку- лы Ж акан, М алдыбайулы Ралым, А йсарыулы Э б д т а к - ман т. б. казак кенес эдебиетш ж кернект]' жазушылары. BipaK булар туралы жеке б а г а б е р у д ш каж ет! ж ок. С о- лай болгандыктан, ендЫ токталатын мэселе, ж олдас О раз Исаулынын: бнздщ кенес ж а зуш ы л ар ы байш ы лдяр ды мазмунмен Fana емес, к е р к е м д ж ж агы нан да басып озды деген ете манызды тезис1н толыктыру. Уйткеш сы- нар жак сыншылар кенес жазуш ыларын «турш кем» деп ылги тукыртып, ecyiH e бвгет сала беретш eai. О р азды н бул тезис]' api е суге кемек етет'ш, api ш ыидыкка суйенген тезис. Сол шындыктарды мына мы сал дарм ен до л ел зеу ге болады: 1) А лаш ордаш ы л акын, ж азуш ы л ар табигатты н мыл- кау куцпш н хул ы . Олар — куд1рет!ш л, тагдырга ба- гынгыш (AxMeTTiH «М ысалдары », М ержакыпты н «Б а- кытсыз Ж ам алы », М агж аи елеи дерк т. б .) Bi3 мы лкау табигатпен куресш ш , ж ен rim , багындыргыш пыз. К алм а- кан Эбл1'кадырулыны н «Бургы » деген 2 0 ж олды к ел е - K«Hi« мазмун байлыгын, свз!п!н eKniHiH, ceiiiMiHin куш- TMiriH, уакигасы ны н ныгыздыгыи, niKipim'H матери- алиеппн алсак, алашордашылдардын барлык поэзиясы садарасына турмайды . «Б ургыдары дай» аламнын таби- гатпен белсен е K ypecyin алаш орда эдеб и етш ен таба ал- майсын. 2) Алаш орда жазуш ы лары б а йл ар табыньш сакшы- сы бола тур а, 6i3 жалпы казакш ылм ыз деп, саяси 6eTiH жасырады. 5 i3 тап кур есж е ал да м а й . б е г л буркемей ашык шыгамыз. Байлар 6 i3 re ду ш пан, сонды ктан оны

жоям ы з деген свзд! 6i3 ашык айтам ы з. М ш е, бу л б1здщ адамгершыппмоздш куийн керсетедк 3 ) С уйенген табы — б а бл ард ы ц табан ы 6ypci3, буы- ны бос, элс|‘регенди<тен, алаш ордаш ы л акындардын эл- С1зд 1п м азмун т у п л стил'шде айкын керш едь Ж ел тол- кып, туман минут сайын е л 1м елестеткен коркыныш, ша- тасу, карангы туи, жолсыз, елсЬ дала, шаршау, жылау, сарнау, е л 1М— м ш е байшыл акы ндарды н шыгармала- рында кэп уш ырасаты н свздер. К ен ес жазушыларынын ш ырармаларынын сарыны курес, ж енум ен келедй эр жолда, эр сезд е куш кернеп турады. 4 ) А л аш ордаш ы лдар рылымга, техникара карсы. Ка­ раганды тем ip жолы салынранда М аржан «пэле келдЬ деп зар ж ы лады . Турксиб туралы Р алидш , Э б д 1лданьщ, 1лиястын, Калмаканнын т. б. влендсрш де шаттык куа- ныш. Алашордаш ылдарга тем!'р ж о л кайры, 61’зге бакыт. 5) Алашордаш ылдар дш yriT iiiici, 6i3 д и ш халыкты улататын апиын деймоз. 6) Олар ecKi аксакал аулынын, м эд ен и е та з ауылдыи рурпын жактагыш , 6i3 ж ана социалисток мэдениегп турмысты жактаймыз. 7) Олар эйел текш и й твсекке байланы сты рады. Bi.i eHflipicTe, уш мет жумысында эйелдон ермен бордей ж у- pyiHe байланыстырамыз. 8) Олар ж ек е меншо'кт! ш аруаш ыл, капиталшыл, 6(3 колхозшыл, социализмошлмо'з; ол а р азды н жокшысы, без кептш . О ларды н « а д а м ге р н л л т » — eTipiK... Tan тарты- сы аркылы шын адамгершйп'кп куаттайтын (Sis. О л ар­ дын табы еледк Сондыктан Tipiuuiiri кы ска. Б 1‘зД1Ц тап елмейдТ сонды ктан бо'з д е елмеймёз. Егер саясатта, эко- номикада, мэдениетте алаш ордаш ылдар б13бен тен есе алмаса, квркем эдебиетте д е манайлай алмайды. Д ула- товтардан Keuieri баты рак К ал м акан дар бугш коркем- дж жарынан да кеп жогары. «Оян казактын» (М ержа- кыптМ) мазмуны былай туреын, тур жарынан да тукке турмайды. М ундайнаш ареленд) Калмакандар ешуакыт- та жазган емес. Бул айтылиандардан бозде к ем ш ш к ж ок деген сез шыкпайды. Б1здш улт табысымыз откен дэуорменсалыс- тырганда зор. Борак 6 i3fliH тап тарихта болмаган тама- шаларды ж а е з п жаты р. Б 1з д е м эд ен и ет тарихта болма- ран сатыра шырып отыр. Сонды ктан бо'здш керкемене- piMi3 д е тар ихта' болмаган би1к дэр еж еге кэтерш уге

тики'. Мэдениет! вскен Отанымыздары жумыскер, шар- уаларга казф не болса соны усына беруге болмайды. Оларга мазмуны бай, тур* сулу шыгармалар керек. Осы ум!тт! б!ЗД1Н жазушылар aai де толык актай алып отыр- ган жок. Мысалра «Социалист^ К азакстан» газепш н челюс- кининлер туралы жариялаган бэйгепне тускен 27 поэ- маны алайык. С ан жары кеп болранымен сапа жарынан булардын к еб1 карын ашырып отыр. Алдынгы катарда дсген кейб!р басты жазушыларымыздыцфантазиясынын кедеушп, шырармасынын мазмунсыздыры, квзбен кер- генш кеирекпен билей алмайтындыры, эдебиет, саясат мэселелершде сауатсыздыгы KepiHin отыр. Аты бар ак,- ындарымыздын бэйгеге коскан шырармаларынын 1л1к- neyi жазушылар уйымына да , акын, жазушыларымызга да улкен сабак. CoHFbi мэселе — кадр туралы. Ж орары да б|'з канша- лык эдебиет кадры барын айттык. BipaK мэдениет! ес- кеи Отанымызга бул жетпейд!, эдеб и ет армиясын ал да- гы кунде жасасатын орыннык ен к ур дел!аш н 6ip eyi — б|зд|'н бастауыш, орта, жорары мектептер1м1з. Расын айгканда, мектептер бул ж енш де 6i3re квш лдспдей кв- мек кврсетпедк Буран кшэлг О ку комиссариаты меи ж а ­ зушылар уйымы. Осы кунге дейш eiu6ip казак мектебнш е казак э д е ­ биет сабарынык программ асы ж ок. К азП И сыкылды окытушылар рана даярлайтын жорарры дэрежел! оку орындарымызда эдебиет теорнясы еткен емес. Эдебиет юорнясы, тарихы туралы оку ю табы жорыи былай кой- ганда 3—4 ж ылдан 6epi мектептер1м' !з казак т ш ш н грамматикасын кврген емес. \"Пл мамандарымыз «улкен» теориялармен шурылданып, 6yFaH квшл белм ейдг Осын- дай жардайларды шыдарлык деуге бола ма? Эдебиет, т'л жуйелерш жаксылап етпеген сон, келешекте сауатты кадрларды 6 Ь кайдан аламыз? Сауатсыз болгасын кур- гак талант !ске аспайлы. Абай талант жарынан Гетеден кем болмауы мумкш. BipaK Гетемен мэдениет!, 6LniMi 6ip- *ei' болмарандыктан ол «Фаустдай» шырарма ж аза ал- ган жок. •Казах эдебиет!», 1935 жыл, 27 май, 18 номер.

КА ЗА К СОВЕТ ЭДЕБИЕТ1НЩ ТУЦЕЫШЫ Совет халкы 6yriH Сэкен Сейфуллиннщ эдеб и ет кыз- метше араласканына жиырма жыл болтаный тойлап отыр. © ш йрктерден, колхоздардан, м эдениет орындары- нан, жеке адам дардан алтан хаттарга, телеграммаларта Караганда, бул тойды барлык к а за к енбекинлерк К азак- стандагы барлык усак улттар енбекиллери керий респуб- ликалардын енбекш 1лер1 шын ыкыласымен куанып кар- сы алтанын керем 1з. Бул нел'жтен? Согав ж ауап береш к. Bip сезбен айтканда, онын ce6e6i: Сэкен С ейф уллин шын мэнш де казак совет эдебиетЫ н атасы болып саналады. Бул дау- сыз шындык. Сэкеншн к а за к совет эдебиетш е калай ага болганын толырырак тур де дэлелдеуден буры й ескере кететш 6ip свз, онын революциядан бурынгы шыгармалары туралы. ©Mip тарихына Караганда, С экен 1913 жылдан бас- тап жазган. Оныц алгашкы басылып шыккан ец б еп 1915 жылгы «0 ткен кундср», «0 тксн кундер де» басы лганб1р- неше влек 1922 жылы басылатын «Асау тулпарга» юр- ген. Сол елендерге карап, кейб1р сыншылар Сэкенд1 ултшылдардын катарына, асса алашордашылардын ка- тарына косуга тырыспак болады . «Казакстанныч XV жылдыгы» деген жинакта « К а за к эдебиетЬ» деген ма- каланын авторы «Сэкен 1917 жылы теккеркке карсы алашордадан айырылды». дейдк Б у л сэзд ! 6 i3 туб1р1мен кате дейм1з. Революциядан бурый саяси сез1м1 оянган азгана ка­ зак сжыгандарынык б1разы ултшыл болды . Россия пат- шасынын отаршылдык уысында туншыккан казак ел1н1н тагдырьша саналымын деген окы ганнан кайгырмаган

адам аз. Б1рак ултшылдыхтык ултшылдыры бар. Байлар базардан yftpeHin кайтатын 6ip ултшылдык бар. Yйткен!, эр улттын, «ж ас байына» нег1зп мэселе базар. Онын махсаты баока улттын байларымен б а за р таласында же- ш'п шырып, е з товарын етх1зу. Осыдан барып онын «ез1Н1Н тукан» базарын ж асау тм егг шырады. «Б урж уа- зияны ултшылдыкка уйретет1н 6ipiHiui мектеп — базар » дейд|' Сталин. Ултшылдардын 6 ip ж уйеш осы бурж уазия- нын жокшылары. Екйпш ж уй едеп л ер ултш ылдар букара т!лег!не ж а- кындар, «казагы м », «ел1м» деген с е з д 1 айтканмен олар казактын е зш ж ж теп, бай, кедейге айырады. Отаршыл Россия патшасынын казак ел!н ж анш уын айтуымен dip- re, казактын е з байларынын к а за к кедейш е штейтш кия- натын кермей отыра алмайды. С экен тенкерютен бурын ултшылдыктын осы ж уйесш е ел]'ктеген адам. Орэн дэ- лел — «Б1рл1к». Бекейхановтын к ад еттж багытын кол- даушылар — патша уш метМ ц Heri3iHe тимей, кейб1р жеп'спеген жер1н жамайык деуш ш ер. «Б1рл1кт1н» бул бутары, 1917 жылы алашорда уйымына айналып кеткен. EKiHiHicl, патша ую м ет1Н кулатпай ж аксылык ж о к де у - шйтер, патша кулаган кунде орыстын екбегаш букарасы - нын етепн сн устаймы з легенд! айтушылар «Б 1рл1кте» Сэкен екшнп ж уйеге жаткан. Б ул ж у й е 1917 жылы боль- шевиктердщ артыиан ерген. Сондыктан 1917 жылры ал а ­ шорда ту п л , одан бурынры ултш ылдарра Сэкенд1 косак- TayFa болмайды. Алашордака косылмаРан Сэкенд1 одан 17 жылы айырылды деу ж ала. Ултшылдыкка елжтеген куннщ е зш д е д е Сэкешмн букарашылдыры басым екендж ш е, кедейд! суй етп ш п н е, онын ауыр халш кайрыратындырына, байдыц кедейге ic- TeflriH киянатына харсы екенш е «Тар ж ол, тайгак кешу- ДЩ» бас жары куэ. 1916 жылы казак елпю тускен ауырт- налыкты айта кеп, Сэкен былай дейдк «Ел ш абуылда. Улыктан ынсап кеткен. Ki-м акшаны кеп берсе, сонын баласын калдырадьг. Ж урт малдан шырып кеткен. Байга бшшетш емес. Кедей сыпырылып ж аты р. Осындай ауыр халге тускен ел д щ кедей1 «Ж алпак теш здей» козралды. Тунриьик кара тен1зге кара дауы л соктыкты. TeHi3 шай- калып кущренд1». Осы толкыран теш зд щ бетш опта бурура Сэкенш'н пиеп сол кезде кетедг Bipax санасы пкпеген, саяси беи' ашылмаран кез. К алай бастауды бшмейдр

Сэкеннш саяси бетш ашкан 1917 жылры революция. Енбек дуниес! мен канаушы тап б етпе-бет кеп майдан- даскан кундерде, барлык улттын байлары мен енбекш1- лер1 еж! ж ж к е б е л ш п , 6ipi мен 6ip i ж аулаокан кунде «ултшылмын* дейп'ндердщ б 1рсыпырасы « еп тш л л еп н е кайшы кеп, казакты н азшылыры — байларынын сойылын сорып кетед1. Ултшылдардын бет пердес!н революция аниды. Юмнщ юмдмг е ж е н д т айкын кер!нед1. M ine, осы кезде Сэхен д е бетш буркемей, ашык, айкын пролетариат жарына шырады. Сэкен «таза» рана эдебиепш л адам емес. Ол элеумет- Ш1Л, саясатшыл адам . Октябрь революциясын ол ж аудан каламмен рана корраран жок, найзамен д е «оррады . Ол казак ауылында 6ipiHiiii С о в е т ' курды , 6ipiHUii партия уясын ашты, 6ipiHiui партизан боп ж азы лды , С овет y«i- метш коррау ж олында 6ipiHini рет ж а у м ен майдандасты , 6ipiHUii рет алаш орда мен Колчак бандылары нык айуан- дык азабын тартты, халам мен найзаны жаура б1рдей сьлтеп, кан майданда жауды ж еш сш , енбекш 1 букарага мэнплж бостанды к эперуип'н1н 6 ip ey i болды . Сэкенд1 6yriHri куш енбекил елд1н ардактайтын, сыйлайтын, эде- биепке ктеген 20 жылдык енбег1н тойлайтын ce6 e 6 i сол. Ол, аты акын рана емес, революционер, больш евик акын. Ол енбекил букараны н акыны Рана ем ес, Октябрь май- данында ж ауы н ж е н 1скен батыры. Сэкен азамат согысында 9p6ip ултта енбекил жэне енбект! канаушы еш тап болатынын, енбекш 1 букаранын к е у десш деп зары э л а з турде болса да эдебнетке туспей коймайтынын, осыдан эдебиетте букарашылдык Teri болатынын марксизммен таныс шшлер ж аксы б1лед1. Торайгыровка дейш казакта букарашыл эдебиет болтая жок дейтш сыншылар бар. Егер ол nwcipre « о л койсак, « а за к т а Торайрыровка дейш енбекил букара ж ок деген niKipre кол койган болар ек. Ондай niKipre марксизмд! ж аксы уратын адам , эрине, бара алмайды. К азак эдебиетш де букарашыл багыт Сул- танмахмутке дейш де болды. Ондай барытты 6i3 ж азба эдебиет тупл ауыз эдебиеттщ езш ен де байкаймыз. Рас, TopaflFbipoB «К едей» деген поэмасында енбекил букара­ нын байлардан керетш кысымын бурынры акындардан ашырырак ж азды . О л «азакта кедей былай турсын, про­

летариат табы барын айкын х е р с ет т г iSipan. онымен То- райгыров пролетариат акыны, пролетариат идеологы бола алРан жок. Пролетариаттын, к ед е й д т турмысыныц ауырлырын керсетумен тана пролетариат акыны бо л а алмайды. П р о­ летариат акыны бол у уцйн, п р о л е т а р и а т у киын халден кайткенде кутылудын жолын к ерсету керек. Ол ж ол пролетариат диктатурасын орнату. Канауш ы таптын ус- т е м д т н кулатпай, укрметт! д о л г а а л « а й , пролетариат ешуакытта а за т болмайды. С ултанм акмут пролетариат­ тын ауыр к а л ш керсеткенмен, с о л кездег! турмысты ту- 6ipiweH езгер туге аяк баспатан акын. Казак э д е б и ет ш д е пролетариат устемд1гш 6ipiHiui рет жырлатан, 6ipiHiui рет капитал дун иесш тамырымен ко- парута шакыртан акын Сэкен. С экеннш кьшбагтылыры, ардактылыты осында. Енбеш ш букар аны н оны суйетш ce6e6i осы. Ендеш е Сэкенд1 к а за к со вет эдебиетш щ aFa- сы дейтш ce6e6iMi3 осы. Сэкен — пролетариат акыны. К азак ты н пролетариат эдебиетш щ 6ipiHiui KipniiuiH кал аган Сэкен. Оран еш к1М таласа алмайды. Таласам дегенмен тарих таластырмай- ды. Сэкеншн осындай пролетариат акыны болуынын 6ip ce6e6i iflrepri « езге жатады. Алашордашылдардыц казакта тап ж ок деген nkipfli айткандары 6ip «дэлел1» — «казакта капиталист ж ок, сондыктан онда ж умыскер ж ок» де ге н санды рак бола- тын. Револю циядан элдеиеш е жыл буры н казак даласы - на орнаган: Р и д д ер , Е к1бастуз, А к ж ал, Конырат, CnaccKi, Карсакпай, Эмб1 сыкылды к а с т орындарын, 6ip улттан жумыскер табы х у р а л у у ш н , сол ултты н езш ен капита- листер шыруынын м ш депт емес екенш олар керсе де кермейтш. K eprici келмейтш. Бул e a a ip ic орындарында- ры казак жумыокерлер1 революциядан бурын таптьгк максатын оры с пролетариаты ндай д э р еж е г е коюра ж ет- кен жок. Саяси санасы еокен ж ок. BipaK одан, казак жумыскерлер1 к ул ды к камытын вп'зше суйрей берд1 деу- ге болмайды. Т алай ж ерде казак ж ум ы скерлер1 стачка- лаР. ереум дер ж асаран. Солардын ш ш д е кезге ерекше квршетш 6 ip eyi, 1905 жылы Успенск1 заводы нда декабрь- ле болтан epeyin. Уакыт жарынан бул epeyin, М осква жумыскерлершщ куралды кетер Ш а м ен 6ip м езпл де келген. «Европаны шолран ком мунизм сэулес1» (Маркс) Казактын киыр даласындары за во д к а да жарырын Tycip-

ген. К азак ж ум ы ск ерлер1 « Б у ю л ж е р ж у з ш н прилет ари аты, 6ipiriaaep!» деген уранга ун косты. М ш е, осындай тарихи манызы зо р окираны завод мектебшде орысша окып журген ж ас Сэкен «ез1мен «ер- ген. Ж умыскердщ ауыр турмысымен Сэкен жас кезшде таныскан. С ол ауыр турмыстыц курсауы нан шынам деп булкынган ж ум ы ск ерлердт «озгалы сы болашак проле­ тариат акынына катты эсер еткен. М уны о л вз вм1рбая нында айтады. Б!рак, сол куннен бастап пролетариат багытымен ж азуга Сэкенге баешы болмаган. ©3i бастауга жасы да, б ш м 1 де ж етпеген. Завод мектебшен «еткесш ол ултшыл- дардыц ортасына Tycin, солардын ыкпалында революция- га дейш болып, революция тусында шыныккан больше виктерге « в з д е е т , саяси бетш содан кейж айкындаган. 1929 жылгы болатын Крайкомнын алтыншы плену- мында Голощекин: «казак совет эдебиет!, ментмше, 25 жылдан басталды» дедк Эрине, ол « ic i ол сезд1 казак эдебиетш окып барып айтып оты рган ж о к , оран «солай» деп тусшдт'руиилер болран. Сын м эс ел ес ш де маркош л- MiH д е й т кейб1реулер ол кезде Tiirri Голощокиннен spi кетш «казактын пролетариат эдебиет1 эл1 ж ок, о л алда- fh нысана рана» д е й т . «Пролетариат эдебиет! казакта болган ж ок ж э н е келешекте д е болм айды » дейтт'н eiu6ip непзс1з алаш орда сынына 6i3 бул арад а токтамаймыз. Ж огары да айтылран сыншылардьщ к а т е пiKiрлерi пролетариат эдебиетш ш не екен1не т у еш б еген дк т ен шы«- кан. М арксийлмш дейт1н кейб1р сыншылар 6ip к е зд е « за ­ вод, фабрик™ ж азб а га н Kici пролетариат ж азуш ысы емес» деп те ж ур дь С ол сыншылар С экенш н 1917— 1919 жыл- дары азам ат сорысы туралы ж а зга н ш ырармаларын « за ­ вод, фабри«т1 суреттеген шыгарма ем ес» деп, пролетари!ат эдебиетшш yilipine коекысы келмедь Кайталап ай ж ан да, азам ат сорысындэ пролетариаттын устем дж ш м у р а д кы- ла жырлап, байлардыц ус т ем д т н талкандаура шакырран жазушынын пролетариат жазушысы екенш уклады. Про­ летариат акын, жазуш ыларыны н ал ды на к а т е м1ндет койды. М эсел е алган такырыпта е м е с п г ш , сол такырып- ты пролетариат м у д де сж е сай ж а зу д а е к е н д т н туеш бедь Сэхен революцияныц бастапкы кундершен-ак проле­ тариат багытымен жырлаган адам . «Асырып тез аттан- дык» деген еленш де (революцияньщ б а с кезшде жазыл- ран): 174

«Тэуекел кып аттанып. Атка камшы бастык 6is, Неше катер жерлердек Аман-есен астык б!з, Зенгер тауга кеп жетш, Бшпне ерледш, Тулпарлараы оргытып, Кокке кулаш сермедЫ, Шык басыца кеп шыктык, Как аспанмен тЬтдескен, Булттарменен кундескен... Кспнкпей-ак Кызыл кув Шыза кслд! жаркырап, Тулпарлар да шаттанып. Тура калды аркырап»,— ДеЙДЬ Акыннын мундары шьяскан ты н ы — революция. Шыккан куш Октябрь. Bipaic, бул куяд| буркейпндер барын акын Tycinefli де, тауга шырып тамашалап карап гурмай, жанындары «irirrepm e «Аттан!» салады. «Кел жшттер, Болындар, ел, Жуйтш, оррыт тулпарды!» — дейд1 ол. Акыннын «болындар ел» дегеш баяры ултшыл- зыктын сарыны деп ойлап калатындар болуы мумкш. Олай емес. «Залымдык пен Алысканыя айтайык, Жер жузжле Бай мен кедей Шабысканын айтайык!»— яейд| ол. Б ай мен кедейдш шабыскан кызырына «арап жэне турмайды Сэкен. Ол шабыскан ею жактын кеде- йше болысып: «Салып уран, Кедей курал! Кедейден топ жасайык!» Дейдь Революциянык бастапкы кундерш де-ак Сэкеншн бет алькы осылай. '-экеншн сол кезде жазган «Бабалары ма» деген еле- 176

шне карал Oipeyviep онын революционер акын екендш не шектенедь «Сум заман баска салды мундай шакты, Кайтейш медеу кылдым жалгыз хакты. VpnaFHH ecin-внгеи рулы ел боп, ДейтЫ ед, бабам Тока аруакты!» — MiHe,— де й д | акылдымсып э л л .кудштенуийлер,— «кердщ бе, революционерщнщ ю м ге жалбары нып отыр- рзнын! А руакка, кудайга сиынйан Kici революционер б о ­ ла ма екен!» Мундай сыншылар адам дегеннщ ж ан жуйесш де бо- латын К.ИЫН кезенд'1 укпайтын, адам та механика кэз1мен карайтындар. Bip минутте большевик бола коймага- нын, 6ipnem e сын, толгану елегш ен етш барып большевик жолын тусш е бастаранын Сэкеннщ е з 1 д е ж асы рм ай «Тар жол, тайрак кешуде» айтады. С утпен кip ген дшиилдж суйекген тез арыла кою онай жумыс ем ес. Сэкеннш ару­ акка сиынуын, эрине, марксиэмге ш сп е ген дю . BipaK марксизмд1 жаксы бипп болмаран Kici революционер емес деуге болмайды. Оран дэл ел а за м а т сорысынын атакты батырынын 6ip eyi Чапаев. И нтернационалды ц не екенш бьпмеген Чапаевты интеонационалист ем ес деп шм ай­ тады. Сэкенд! революционерлж ке е и ш м кара алмайды. Уйткеш сол «Бабаларымапын.» е зш д е Сэкен: «Ел жегсн жауыздарга карсы турдым, Нашармен кол устасып 6ipre журд!М, Бай, болыс, би, тарсн!К малдарыиа Сатылмай эД1Лцмлж жолын курдым!»— дейд!. Акын р у басы на сиына оты ра, сол рудын Ш н д е юм- HiH сойылын согатындырын аш ык айтады. «Тар ж ол , тайрак кеш удЬ окы тан Kicire, Сэкешй Колчак пен алаш орда абактыра салы п ауыр азап кер- сеткен1 б е л г ш . Егер Сэкеинщ табаны нда бур болмаса, пролетариаттын таптык турырына 6epiK орньгкпаса, ол абактыдан кашып шымканнан кейш «я, аруак озщ сай­ та» деп ж атар едк Ауыр а зап тартканнан кейш саяси 6eiiH Ty6ipiMeH езгерткен адам ды £Нз тарихта а з кездес- TipMeftMi3. М эселен, орыстыц атакты жазуш ысы Досто­ евский. 178

0jiiM жазасынаи, Колчактын кам а у ц н а н кашып шы- рып TYPF3H минуттщ е зш д е Сэкен: «Уй, журейл, журеши, Бостандык, тешик, бакытка. деп ж1герленедк Кашып ж ур ген кезш де ол: «Уйде сапы, карабин. Белдеуде найза шашакгы!..» Дейдй Революциянын бастапкы жылдарында Сэкеннш идеологиясына революционерлж практикасы жетекш! болганын байкаймыз. Абактыга Tycin, ауыр азап шек- кенде аруак пен кудайра сиынган Сэкен, ба'раздан кейш ол ойдан алыстайды. «Ж олдастар» деген елецш де ол: «Жалбарынып, жалынын сураранда Байын, патшан, тэн!р1н 6epin пе едН»~ яеГш. Онымен коймай: «Кайраттанар кез келд! уакыттарык 0 з колыпмен жасалар бакыттарын!» — Деп, бакыгтын xi3riHi тэк'ф'ше ем ес, пролетариаттын »зшде екенш айкын урады. Сондыктан: «Неше мын жил кулдапган бай мен патша; Талкан кылып жояйик такыттарын!»— Деп, пролетариат диктатурасын бурынрыдан да ашык кояды. Азамат сорысы к азак эдебистШ де Сэкеннен баска жазушынын шырармасында ж енд! керж ген ж ок. Оган себеп взге жазуш ыларлы н азам ат сорысына а з аралас- кандыры, аз 6iaen'H fliri болура титс. Сэкеннщ азам ат со- гысын квп ж азган ы , ж эне б ш п ж азтаны — e3i сол сорыс- та мылтык асынып 6ipre ж у р т , барлы к жардайын жаксы oinreHfliriHeH. Азамат согысын эдебиетте кврсету женйтен Сэкен Казакстан тугйт жалпы Совет Одагынын эдебиетш де еыйлы орын алэды. Ол такырыпка С экеннен кеп жазган

жэне Сэкеннен артык б ш п ж азган жазуш ы Одак келе- Miaae де аз. 5 i3 жорарыда мысалра Сэкеннш «А са у тулпар» деген жинарындакы елендерш рана кел-прдж . Онын аза м а т со- рысынын такырыбына ж азган «А са у тулп ардан » баска ею шырармасы бар. Олар: «Кызыл сункарлар», «Тар жол, тайгак кешу». Бул екеу» д е эте улкен тарихи д о к у ­ мент. «Тар ж ол , тайрак кешу» 6ip жарынан, тарих, екшип жагынан саяси окулык, ушишп жарынан окушыны езшс- epi«ci3 тартып отыратыи ете херкем шырарма. «Сэкенш н прозасы нашар болады » деген с езд щ катсл|'п'не «Тар жол» айкын дэл ел . «К азак эдебиет!» газетш щ С экеннш 20 жылдырына арналган санында «Тар жолдын» узш дТ aepi басылды. Соларды окыган Kiel С экеннщ прозасы д а ете сулу жазылатынын, адамды толганды раты нын, с е з1- MiHe катты эсер eieiiH iii кередь «Тар ж о л , тайрак кешу» с ю ж е т шырарма. Онын ш ж д е п геройлар — курескен ею тап. Композшшясы ете ш ебер келген. А дам ды окы- ганда жалыктырмайды. «Ешй не болар екен» дсп, аяктап шыкханша адам кумартады. К ей ж е р ! кулд1ред1, кей « e p i кайгыртады. Ютапта бас герой екеу: 6ip eyi пролетариат, 6ipeyi бурж уа. Ютапты 6iTipreHneH кейш пролетариатты окушы (эрине, 6 i3 fliu окуш ылар) с у й ед й бурж у а га euii- гедй «Кызыл сункарлар» к а за к драматургиясы ны ц тарн- хында саяси такырыпка 6ip inu ii рет ж азы лран пьеса. Мунда жазуш ы семья турмысын с у р е тте у дэстурш ен шы- рып, злёуметт!к жагыпа баса зер салран. Ж ене адам- нын ты еп бу л пьесада эл еу м етт ж тктекке орын берген. «Тар жолды н» д а , «Кызыл сункарларды н» да ете 6ip ерекше жер1 интернационалды к тэр б и е жары. Булардан бурын жазылран «И ван менен М ы рзабек» деген еленш де Сэкен: «Жолдасым cepiK, Иваным, Болса туз!к иманыц... Сен бауырымсыи туыскан»— деп, Иванды М ырзабектен кем керм ейт!нд1п н айткан. ¥лы орысшылдыгын керсетсе И ван га, ултшылдыгын кер- сетсе Мырзабекке ж ау екендШн жасырмаган. «Кызыл сункарлар» мен «Тар ж о л да » бул интерна­ ционалдык ерекше орын алады. О ктябрь тенкерш ш щ ин- тернацноналдых манызын акын айкын тус'шедк «К ы ­ зыл сункарлардары» Нестеров, Л озовойл арды акын Ер-

кебулан мен Жумаштан «ем керм ейдь «Тар жолдары» Катчевко, Ананченко, Кременской, тары баскаларды Сэ- ■кеи жанындай жаксы кередк Сэкен ултшылдык емес, тапшылдык багыт устайды. Барлык ултган енбвкпплерш бауыр керед!, барлык улт- тын буржуйларын ж ау керед!. Б ул барыт Сэкеннщ ба р ­ лык дэу1рдег1 шырармаларыньщ ешб!рш де эл ар еген емес. Кыекасы, Сажен казак эдебиетж де 6ipiHiui интер­ националист. Онын ен кымбат жерш щ 6ipeyi осында. Сэкеншн азам ат сорысы к езш д еп шытармаларына кв- 6ipex токтаран себеб!м13, сол ж ы лдарда да казактыи пролетариат эдсбиегш ш мьвкты ip reci каланранын, казак- та пролетариат эдебиет1 25 жылдан туды деген т ю р д ш кател1п'н, Октябрьмен 6ipre TVFan казак пролетариат эдебиетшш агасы Сэкен екен!'н дэл ел д еу . Сэкен Н Э П кеяшде Сэкен «Азия», «Совет баласы» тагы сол сы!сылды 6ip- неше кате шырармалар жазады. Азия туралы ж азган 6ip макаласында Сэкен: ол кезде Европада зорлык кушейген efli, империалиста cofhcthh артынан Европада «уи ш лер элс1здерд1 акша талап жеген еД1, «Азия» елею сол ра- Кымеыз кара кушке бышрген карсылырым eai дейД1. Шз. эрине, Сэкеннщ сезш е сенем13, онын ак ниепне куд!к жасамаймыз. Bipa-к, акын турмыс шындырын к ате тус'ш- геи уакытта онын HHeTi мен корытьшдысынын арасында •кайшылык туады. «Азияда» Сэкен Европара «Сен тугел жауызсык» дегенд1 айтады. Азиянын « эд1лД1г1н» Европа- нын «жауыздырына» карсы кояды . Турмыстык шындыры ссылай ма? Эрине, ж ок, Европанын жазуызы — бурж уа- лары. Европанын жумыокер табы мен енбеошп букарасы Сэкен айткандай «какикатка -карсы» емес. Какикатты шын марынасында орнататын курал пролетариат револю- Циясы. Пролетариат революциясын тудырушы Европа пролетариата, орыс пролетариата. Шырыстан Европага Ж1берд1м деген: Айса, М уса, Шынрыстармен Сэкен Марксты катар кояды. Шырысты эД1лджт1н ордасы деп тусшд'фед!. Шырыста да кулдану- шь1, куЛ болушы ею тап барын айтпайды. Шырыс е л ш к cipeyi, казактын ш ж д е eKi тап бар деп жырлаган елен- nepiiie Сэкен «А зияда» кайшы келе.т*. «Азиянын» аягын- ла Сэкен: 179

«Кой бауырым, элде болса тас болмо, Булшшшк жауыздыкка бас болма» — дегеш м ен ел еш н щ саяеи кател1г{ кем'ш ейдь «Азиядагы» кателш н Сэкен сол жылы жазылган «Ал­ тай», «Германия жумыскерше» деген елендерш де тузейдь Европа елЫ н 6ipeyi — Германиядагы жумыекер тапка Локарна шартыныц ауыртлалыгы гускеш не Сэкеншн iiui аш иды . «Кугырган байлар мае болып, Пуанкаре бас болып. Ыменбей басты кеудекд!, Барлык алем керш тур. Каныклы сора берменаИ Кара пале албасты, Жииалыл бэр! жалрасты. Карусыз сорлы жумыекер Койныка колын сугып тур.» — дейд1 ол. Германия жумыскерше туы скандык жаны ашы- ган Сэкен: Бауырлар-ау. турсайшы. Палеи! бетке урсайшы. Акырып кайрат кылсайшы. JKirepiH не кып жасып тур! Алыстан сенен кез алмай, Сенен б!р ceprri саз алмай. Бул жакта бауырын телинрш, Журеп кайнап ашып тур!— деп пролетариатты майданга шакырады. Россия проле- тариаты капитал тырнатынан кан м ай дан аркылы босан- ранын кез1мен кер!п, ш ш д е 6 ip re бол тан акын, Р ос-ия жумыскерлершщ практикасын Германия жумыскерлер!- не усынады. Aline, бул — наняз ленинш м , большевик акынкын сез1. «Алтай» атты елеш н де С экен А зия мен Европа елде- piH тапка белед1 де: «Томен тая Европада майдан ашеа. Майданга сертпен шыгып туын жазса, Алтайдаи жэрдем кут!п жаудан кайтпай Не елмек. не жеибек бон уракдасса. Алыскаи баумрларга кезд! салсак. Ерлерш Азиячын жинап алсак, Жакгыртып жер-дунисн! жау кайдалап iso

Лек-лек бои зор Mofuaiira он ле барит, Жауды ез!п Европадан втсек аттзп. Луннеш урандатып алсак каптал, Жок кылсах’жуандарды жерге таптап!— деп, «Буюл дуние ж узМ н пролетариаты, 6ipiriкдер!» деген урапды мурат ныла жырлайды. «Азиядары» кате ittKip «Алтайда» атымен сезЫмейдн «Азиядэры» Сэкеннш кателМмен пайдаланып, оны яярынан шалрысы келетш садуакасовшылардын боянран эр турльлерй алашордашылдар Сэкенд! Магжан катары- на апаргысы келедк Магжан «Кун шырысты» ж азса, Сэкен «Азияны» жазды, eKeyiniii арасында канша айыр- ма бар легенд! айтады. «Азиянын» саяси кате шыгарма екенш жорарыда айт- тык. BipaK онымен катар, сол жылдары Сэкен «Германия жумыскерЬ» мен «Алтайды» жазганын сынар жак сын- шылар Keprici келмейдь Тенкерюке карсы Маржаннан «Алтай», «Германия жумыокерше» сыкылды елец еш уакытта шыкпайтынын, «Куншырыста» айтхан пш рд! Магжандар принцип кып коятынын, Сэкеншн «Азиясы» онын нег1зп кезкарасынан емес, мэселеге ycTip? карап. катеден суршгендш екенш олар айтпайды. «Азия» мен «Совет баласына» карап СэкенД1 партия жолына карсы керсетуге тырысатындар, сол кездерде онын Ленин тура- лы, ленинизм туралы жазран шыгармаларын кермейд!. Мысалга онын 1923 жылы жазран «Ленин» атты елешн алайык: <Рылым. тарих кагндас и - Бакыт, жоба.уйым басы,— Адамзаттын бакытына, Аят, кадис уакытына — ^ Лешш| Бул еленд1 тугел окып шыккан адам Сэкеннш шы- гарчасында Ленин образы езге образдарынын касында. оасынан адам аса алмайтын аскар тау сиякты кершед! •'еиин атын айтканда акын.

Л енинш ц елуш е арнаган осы лсивактары eKi вленш де Сэкен кабыргасы кайы еа (кайгыруымен 6ipre: «Кек, кайрат квк!рекке кайнап толган. Тайдырмас улкен ага салран жолдан. JleiiHiiHiK Tirin кепен кызыл туын Ешб1р жау кулата алмас б|'зд1к колла»!»— дейдь Кьюкасы Ленин жолында онын табаны бер1к. Ол шын маранасындары ленншшл. 1922 жылы жазылатын «Совет бал асы» деген ел ен ш - д е Сэкен НЭП -тын саяси-шаруашылык манызын толык тусшбейдь «Мынау ку НЭП, Койлы рой жеп, ЦНркш Совдеп Келер ме ед! айналып.» Сэкеннш ойынша кедейдш Н ЭП -ты багалауы осылай. Сэкен кедейлердщ ол багасына е з колын да KOTepin, еч даусын да косады. «Дейд1 кедей, Кайтсын демей. Tipi жемей. Кояр емес байлардып»- - дейд1 Сэкен. С экен Н ЭП байы нын шаруашылык, ыкпалы гана бар деп ойламайды . Онын, ойынша: «Бай Нардомда, Исполкомда, Байлар тары торлады. Байлар куан! KeiiCip cyan, Емес жуан Еппен ceni коргады!» С экенш к Н Э П -Ti булай TyciHyi, эри н е, кате. Р ас, ш а­ руашылык ретш ен егер дуры с б а с к а р а алмаган кунде Н ЭП -тщ каупы бары нда д а у ж о к . Л енин «Юмд1 и м ? » деген уранды сондыктан айткан. BipaK НЭП саясатын дурыс туеш ген кici, бул ж внш де партияпы н бет! ашьмс OKeniH, бул ш ара бслпл1 ж осп арм ен ютелгеиш кередь Партиянын Н ЭП саясатынан максаты — 6ip адым шеп- iiin, бойга куш ж инап, eni адым L irepi аттау. Н Э П Совет ел1н|’н ш аруасын е з ыкпалына алып кетуге мумкш емес.

ейткеш Н Э П -Ti жоспарлап отырран, Сэкен айткандай байлар емес. «Нархомда, И сполкомда, онда-мунда, бай­ дар тары торлады» дегеи Сакеншн co3i кате. Уюмет ба- сына, партия жолбасшылыгына байл ар б1зде ешуакытта отырран жок. НЭП Совет уш метш баскаррап ж ок, Совет YKiMeTi НЭП-Ti баскарды. НЭП-т5н risriH! Совет yxi ме­ т о д е болгандыктан, «KiMfli kim?» майданыида КЭП ж е- к о д ь Совет Одагынын шаруасыида капиталист!к багыт кун санап элареп, социалиста барыт кушейдь Отанымыз НЭП-ri дурыс пайдаланудын аркасында с о ц и а л и с т шаруаны нырайтып алды. НЭП туралы Сэкенн1н кате niKipi е зге шыгармала- рында да СИразга дейш Kepinin ж урдк «Ж умсак вагой» поэмасында саудагер эзбект1н Кызыл партизанды поездам кулатып кету-i осы кате п ш рден шыккан. «Ж ум сак-ва­ гон» «Совет баласынын» ж алгасы, екеуш щ niKipi 6ip. Екеушде де Сэкеннщ НЭП-Ti укпауы керш ш турады. Сэкеннщ жазушылык eMipnme 6ip жаксы жер1, кате- леокенмен, турмыстын шындырына тез оралады, тез ке- pefli. Bipeynep Сэкен НЭП-ке карсы бетш езгерткен ж ок дейд1. Ол, эрине, кате. Сэкеншн «Советстан» деген поэмасы 1925 жылы ж а- зылды. Осы поэмада Сэкен KiM.Ti kim жецш шыккапын айкын квредг НЭП саясаты Совет отаиын кушейтуге се- беп болганын, партия бул саясатты оте даиышпаидыхпен ойлап тапканын, Совет e.ii жер ж у зщ де к у н т ел болга- нын акын шалкып жырлайды. Акын Н Э П саясатынын ipi табыстарыи айтады: Бурын атым тулпар ед1 бэйге кок, Мше, енд! поезд болды, тулпар жох Узэк жолга, Тулпар кол ма,— Мейл! жорг;;'— Тулпар MiHy Сарыаркада журсея тек,— дейд| акын.— «П оезд», «Карайрыр», «Отарба», «Экс­ пресс» деген сьмшлды елендер Сэкенде ертеден кездеседк “V-1 елендердег! Сэкеннщ посзы, 6ip жактан. Совет Одл- гьшдары ipi енеркэсштщ символы болса, eKimui жактан, революциянын символы. 1921 жылы жазы лган «Карай- Рыр» деген елещ нде ол поездыц журйин сипаттай келш: Алып кара бул айрыр, Ерлер кушпен жараткан. Патшаларды кулатып.

Дуниеш орап жангыртып. КvHipenin уран тараткан. Керемет tyurrep жасаушы. Жалшылар енд| аэаттан!— дсйд!. Бундары акыннын алдына койган максаты , поезды сурегтеу аркылы жумыскер таптын кудыретл куш ш н кандай екенш керсету. Элемш н тэш ркн ен бек екешн 3 Т]922 ж! ж азы лран «Б1зд1н турм ы с экспр есс» деген елешндег! з туп-тура революциянын, бейнесг Жарым артта каларын. Маржаняай жасы тамарын, Вкасем яе маган карарын дейд! акын. Б ул елеш н ле С экен та п гсш кар а басьшын iciHPH кымбат керш жары мен револ ю ция катар турган- да. кимаса да жарын тастап, револю циям ен кетжек'ш айтады. в л еш й Сэкен былай аяктайды: Зырла экспресс, уш, зырла) Жулаыздай ак, куляыра! Куйыилэй кутьтр, буляырла! Аямай жупр барыкды Ерлер Mince и1ыласын, Коркактар мейл) жыласын, Шыламаса куласын. Аямай смлте барыкды) Революцияра белш бекем буран акыннын ce3i осылай келедк 1925 ж ы л д а рд а да революцияра ерген С экеннш сол жолда табаны эл1 д е мьикты екен ш керсм1з. Mine заулап отарбада келем!з, Кейде жуйткш, кейде булж-булж желеМ13.— Жолы курыш, Жолы epic, Думай бурые Каракшыра апарады сенем1з! НЭП-Tin революцияра бегет бол ура ЭЛ1 келм ейтш ш кер- ген Сэкен: Поезд ест: дауам кайнап кубылмак. Элс1з сорлы c,T'i астына тыгылмак. Bipey жетпек. !)М

Мшгендер тек, Bipxiii-6ipTiii ыррытылып жырылмак.— дейд|' Сэкея. Поезра тени мш етмдер, эрине бурж уа. С о­ вет заманында олардын сэк! астына тырылагыны рас. Bipas, тыгылранмен, бтртшдеп ыррытылып жырылаты- нында свз ж ок. Cani астына (Н Э П -ti жамылып) ты рыл- ран буржуйлардыц азайып келе жатканын Сэкен квред|'. Жауыз билin заманында жауыздар. Толган ед1, арамтамак ауыздар. КуДЫ бэрш Жуды нарын, Буккандарык, Б1рте-б|‘рте, кондукторлар, кауыздар. Бул елейней ангарылатын нэрсе: Сэкен «Совет бала- сы» деген елешнде айткапыилай, билж те (исполкомда) буржуйлар отыр демейд]. Ti3riH кондукторда екенш, олар революинянын (поездын) нарына ж уккан Kipfli (капита­ лизм тегш) жуып тазартып жатканын айтады. Бул ара- дагы кондуктор — Совет уюметк Советтщ эш м ш ш п. Жас арыстан кушейеа'н айына, Кылыш кайрап дуниешн байына. «Шешен мырза» «Кесем кулжа» «Ек/ii риза» «Сасык» деген табанынын майына,— деп шалкиды Сэкен. Совет елж ш булай ж ас арыстан боп, душпанын бужтыру себеб! жалгыз рана НЭП саясатын журпзе бкпуде емес. Лтпеи журсе алты айлык жол жер1н бар, Советстан сан рулы ел!н бар. Сан рулы, Зяк курулы, Eip-ак тулы Bip-6ipiHe туыскандык сешм бар — aeilai Сэкен. Будан урылатын марына: Ленин партиясы шаруаны рана социалиста барытпен ecip in отырган жок, буки) адам атаулыны социалиста барытпен ecipin. сан РУ-чы елд| 6ip тудын астында 6ipre турандай рухпен тэр- биелеп оцыр. Совет елшде ж ана ш аруамен 6ipre жана адам жасалып жатыр.

M ine, мунын бэрш ен к ерш епн нэрсе. 1922 жылдары НЭП билеп кетед! деп корыккан Сэкен, «№ мд! к'ш?» ура- нында «апиталисп'к багытты с о ц и а л и ст а баты г ж е к етМ - не кудштенген Сэкен, 1925 жылы ол niKipiHiH кате екенш, партия саясатынын дурыс екенш, Н ЭП саясатын партия дурыс ж ур пзу аркылы Совет Одаты дуние ж узш е айбын- ды ел болтаный кередь Kepin кана ж оймайды, шалкып, шаттанып жырлайды. Табысты ш аттанып жырлаумен 6 ipre С экен «вулкан» барлытын, «сак болуды н» каж етт1п н , ал! д е «ж ол узак» екенш умытпайды. BipaK акын «М аркс-Л ениннщ коспак тем1рден салран курыш жолы, поезды аудармайтынына» с е н е д 1. Айда отарба, тынбай заулап айаап бак. Дакгелегщ зырылдасын так-так-так, Шаикан жарык, Шамта карык, Болсын халык, Электр жак, тынбай айда жол узак,— дейд1 Сэкен. .Мундаты халык ж ары ты на кары к болсын деген С экеннщ ш а м ы — 6 ip ж аты нан, Л енинш ц ел1м1зд! электрленд!ру жоспары н жы рлатанды к, eKi»iui жаты нан, коммуниз.мд1 электр жарытына уксатканды к. «Советстан» — жалпы совет поэзиясынын ен биш ер- «ешпин 6ipeyi. Бул поэманы мазмун жатынан да , тур жатынан да буюл Одактаты совет поэзиясынын мандай алдындатысыныц катарына косута болады . Акын мунда улы каркынмен ijirepi зы рлап б а р а ж а тк а н социализм дэ у !р ш н бейнес1н мазмунмен тана ем ес, турмен д е бере- дь С ездердщ куралуы, дыбыс у н д е е п п , ыртак, уйлес жактары кы зу каркынта ете дэл ден 'т ж асалтан. Окыган уакытта поэм а экспресстей ада м ды Lnrepi а л ь т ушып отырады. К азак акындарынын, acipece жастардыц кеб! «Советстанга» елжтейтш себеб! осы. Typi мен мазмуны 61'рдей тускен бул сыкылды су ду поэзияны к а за к эдебиет1 Сэкеннен бурын а з жердь «Советстан» жалпы казак поэ- зиясын бурын шыкпатан ж огаргы саты га кетердь Корыта айтканда Сэкен Н Э П тусы нда Kepi Kerri деген niKip атымен кате. Keft6 ip кемш инктерь кателжтер1мен 6ipre ол партия жолынан, Ленин жолынан табанын ау- дарган жок.

Сэкен социалнстж канта курылыста Пролетариат революциясынын неп'зп максаты — же- 'Ке меншжп', жеке мешшктеп байлыкты жойып, корам меишМн, котам байлыгын жасау. М гндай байлыкты ж а- сэу ушш енд1р1сте де, ауыл шаруасында да ipi енер- кэсшпн куш1 араласу керек. Ipi индустриясыз ipi техни­ ка жасаута болмайды, ipi техникасыз ipi с о ц и а л и с т шаруа жасаута болмайды. Бул — марксизм-ленинизмтн « э л т » пен «бш». Марксизмшн осындай нег1з'ш тус'шш казак эдебиетш- де ipi индустрияны, ipi техииканы максат кыла 6ipiHiui рет жырлаган акын Сэкен. Сэкеншн шыгармасында а э­ роплан да поездан кем орын алмайды. «AcnaHFa уш» дегеи елецшде (1923 жылы жазы лран): <Орынбордан танертея шыксак ушып, Акмолада дем алып, тусте тусш. Семей барып, конага съезде боп, Ертещне кайтарсьщ кьгаыз iuiin»,— дейдс Аэроплан Сэкеннщ упямында ж а л га з саяхаттап ушудын рана куралы емес. «Корек болса булттарды койша багып. Пушпагынан жинарсыи аркан тарыл. Жауын керек жерлерге жаудырарсын, Дуралдетш сабаумеи темен кагып», «Самурык» деген еленшде Сэкен ерте заманда адам баласынын киялы рана ушканын айта кеп: <Ka3ipri шын самурык аэроплан. Кушрентш жер мен кокке салып уран. Еркшдж oFan мшген азаматы Большевик ер журскт! батыр улан. Сэн емес, аэроплан кушт! колin, Лрымас 03i жуйрж, Mince 6epiK. Адамзат коркем турмыс бакытына. Сен1МД1 жетшетш ол 6ip керж»,— Дейд1. Бул елейней б!з Сэкеннщ ipi eHepiKocirrri еркендету саясатыи айкын укканын керем|'з. Алашорда сывшылары, садуакасовшылардын боян- ран эртурлшер! бьлпшсшш, ерте кезден Сэкенд!' Wm: «казак даласында поез бен аэроплан жок. Сэкен *окты суреттейтш «иялшыл акын» деген сандыракты а|,ггы. Сэкен поез бен аэропланды сн алгаш казак эде 187

биетшде жырлаган кезде казак, далаоы нда темф жол мен аэроплан азы рас. Bipan, алашордаш ылар мен садуа- касовшылдыр, мен/'нше, е ю м эселеге тусш бейдк TyciHce д е Typinrici келмейдь Онын 6ip eyi — Сэкен коммунист, интернационалист акын. Сондыктан барлы к Совет Одатындагы поезд бен аэроплан оный е з мулкь Совет Одагындагы барлык табыска е з табысым деп Сэкеншн куанатынын 6i3 «Советстан» поэмасында анкын кере.чйз. Екший — большевиктщ езгелерден ©згеше 6ip a<epi бо- лашагына мыкты сенедь пролетариаттын 1Колынан пеше Typni керемет табыстар туатынына кудж тенбейдк Боль­ шевик акын Сэкен — революцияныц бастапкы жылда- рында-ак, келеш екте салынгалы турган Турксибп, К а р а ­ ганды жолын, Акмола — Магннтагорск жолын айкын ке- ред1. Олардыц салынатынына кудй< жасамайды . Уйткеш ол ж олдар салынуга толык ж а гдай б а р . Ол ж агдай пр о­ летариат ди ктатурам , улт саясатын дурыс ж ур пзепн Ком муниста партия мен Совет уш м етш ш улы жоспары. Сэкеншн ол ceniMi акталганын 6 yrinri куш алашорда- шылдар мен садуакасовшылардыц ездер! д е кате дей ал- майды. Ipi индустрия ныц ж еш стер1 п оезд бен аэроплан Сэкеншн акындык киялынан еш уакы тта алыстаган е.мес. Онын кай д эу !р д е ж азган шыгармаларым алсак та, бул такырыптардан кол узбейтнйн, 1лrepi ерлеп отыратыныи к©рем1з. Индустрия туралы онын ap6ip мурат кыла жыр- лаган сезд ер ! к©п кенйкпей практикада icne асып отыра- ды. М ундай алдын болж ау, болж аганы келш отыру, дэу1- pine сенген большевик акыннын тана киялы мен каламы- нан туа алады . Ауыл шаруашылыгын кайта курып, с о ц и а л и с т кол­ хоз шаруасын еркендету шарасы басталтан кезде, Сэкен «Комбайын мен трактор» сыкылды ©лен жазып, казак совет эдебиетш е квсем дж керсетедь «Социалстан» атты жинакта басы лган «Даладаты ж а н а куй», «Тракторшы колхозда» «Б !здш колхоз», «Колхозда», «Eric жайда» де­ ген елендер С экеннщ колхоз курылысын дурыс тусшге- нж керсетедь Бул «Сэкен со ц и а л и ста кайта курылыс дэ- yipiHfle артта калды » деген с©з садуакасовш ы лдар мен оларды колдауш ылардыц Сэкен туралы кезекп сандыра- гы екенш дэл ел дейдь Сэкен Н ЭП тусында да , со ц и а л и ст а кайта курылыс flayipiaae де, Kefl6ip кемшыйктермеп катар, непзш де пар­ тия жолынан. Л енин жолынан габэнын аударган жок.

Алашордашылармен, партия ш пндеп ултшылдармен ку- ресш элареткен ж он,. Алашордашылдар мен ултшылдар д а карал жатпады. Олар Сэкенге кареы катты курес ашты. «Ак жол» газетЬ нщ, «Ш атан », «Сана» журналдарынын беп'нде алашор- дашылардын С экенге шабуыл ж аеауы элдекалай б о -та н нэрсе емес. Олар пролетариат диктатурасына карсы, про- летариаттын саяси, шаруашылык, мэдениет icrepiHEeri вдлданып отырган шараларына карсы. Сэкен — проле­ тариат жыршысы. Сэкеншн каламы пролетариаттык же- TiciiriH серпе жырлаумен 6ipre, Алашорда сыкылды тап душпандарына найзадай туйреледк Соидыктан алашор- дашылардын Сэкен дегенде, Сэкенш н шыгармасына де- генде жаны турш|Тепн ce6e6i осы. Алашордашылдар Сэ- кешб Колчак кезшде атаман Анненковтын канды уысына 6epin те туншыктыра алмаган. Совет eKiMeTi орнагасын эрине, олардын тукшыктыруга эл! келмейдь Келмегешн 6i3 ic ж узж де керд'ж. BipaK тап жауы айлакер, ол заманына карай амал жасай бйледк эд1с колдана бНледк Бертш келе алашор- лашылардын жолы тарылып, тауы шагылып, ауыздыкта- лып efli, онын орнына партия ш пндеп агенттер! пар­ тия гонын жамылып, «советипл» болып, партия жолын жактаган болып Сэкенге алаш ордадан кем шабуыл ж а- саган жок. Сэкеншн мандай алды шыгармасы деген «Со- ветстанды» Смагул Садуакасов редактор боп турганда баспай да койган. Голошекин жолбасшылыгы ауыл шаруашылыгы мэсе- лесжде Ленин партиясынын улт саясатын Tepic бурып асыра а л тесе, осы асыра сш теу дж салдары казактын тур! улпык, мазмуны социалисток мэдениетше д е тимей койган жок. EcKi жолбасшылыктык кезОнде казактын улт мэдениетше, онын кадрлерже тшет! кешл белшген жок- Сондай елеус!з болганнын 6ipeyi Сэкен. Голощекин жолбасшылыгы С экенге алашордадан кем шабуыл жасамады . Бул ж е н и т е кезге ете огаш кержген- Дер «Енбекил казак» газетшш манайындагы Голошекин- н,н он коздерк Олардын устаган aflici Сэкеншн б 1рынгай кател|хтерш Tepin, журт козше жаман керсетш, жаксы hofhh буркеу болды. Революциянык жаршысы болган дкынлы багаламады, кемшыпгш атаумен <5ipre дурыс ба- р=1тка жетектеуд1 билмедь Сын жумысын туншыктыру мэ'Ксатына айналдырды. Сэкенге газет бетшен орын бер-

медь Б ерсе оездерш е орынсыз байланысып, артына ку- нэл! куйрык ж алр ап отырды. BipaiK большевик Сэкен OFaH каж ы ран ж ок. Ал ран бетшен тайган жок. Пролетариаттын табыстарын шал- кып жырлауын бэсендеткен жок- Б урак оныц сонры жыл- дар да жазран «Альбатросы» м ен «С оциалстаны» куэ. Голощекин жолбасшылырыньщ ауыл шаруашылырын- да Ленин улт еаясатын бурмаларанын казак эдебиетшде ен алраш большевикше « е р е бш ген акын Сэкен. Бул ж е- шнде Keii6ip ж еке кемш1Л1ктермен катар казак эдебиетш - д е п улкен тарихи документ «Кызыл ат». « К ы зы л атта» Сэкен асыра ал теуипл ш партия ж ол ы емес екенш ай- тады: «Ужмет малды emxiMre курт демейд1, Куйзелсш енбек кылган журт демей.и. Советтт максаты icri жемкт1 ету, Екбект1 енбекин елге тен ктету, Колхозды, ©Haipicri вркендетт, Кызыкты коммуншылдык кунге жету». Партия басшылыты дурыс ж урпзхлген ж ерде еркен- деп отырран колхоздарды кврсетедь «Кызыкты талай жердщ колхозды e.ii, Аттары ортекедей ескен тель Гулденген шаруасы ic жузшде Жылтылдап малдарынын майлы шелк» Асыра а 'л т е у ш ш к л турызган ж ардайды д а Сэкен дурыс туЫнедк Асы ра с ш те у ш ш к ж а с а у га себ еп болган Голощекин жолбасшылырынын партия\" саясатын Tepic айналдыру болса, екшип ж актан, тап жауынын сол бур- малауды пайдалануында скенш айтады. Партия нуска- уын больш евикше к к е асырран кунде асыра сштеу бол- мэйтындырын керсетедк Бул асы ра а л т е у ш ш с п партия- нын тез уакы тта тузей алатындырына енбекип халыкты ceHAipcfli. Енбекцп букараны Сэкен осы к у н т уранды орында- сура ш акырады. Партияны суйетш енбекШ1' к епш ш к ду ­ рыс саясат ж у р е бастагасын, ж ум ы ла реке Kipiceai. Кеп- т'Н кем епм ен асыра сш теу салдары тез жойылады. Казак эдебиетш де, казак совет эдебиетш де Сэкеншн «Кызыл аты» сыкылды елге кеп тараган шыгарма болтан емес. К азакстанны н кай TyKnipiH алсак га «Кызыл атты» oKHMaFan KiciHi а з кездест!рем13. Кеп ж е р де оны

жаттап алран. Булай болатын ce6e6i Сэкен «Кызыл ат- та» енбекип букаранын сенген К о м м у н и с т партияга шын журектен жарьгп шыккан мунын айгкан. Асыра cia- теу салдарын партиянын тез тузей алатындырына енбек- uii букаранын с ен е т ш д т н бш д1рген. Сонымен катар eH6emi букарага Сэкен партиянын дурыс жолын т у « н - Д|'рген. Кыскасы, «Кызыл атта» Сэкен енбекш! букара мен партиянын тырыз байланысты екешн, 6ipiHe 6ipiH)H сенетш дтн жырлайды. Осы сеш мге бегет болтысы кел- ген сумдардын душпаидык пердесш ашады. Бул сешм, бул 6ipaiK уакытша емес, м экгш к. Сондыктан «Кызыл ат та» м эш Ш к шытарма. Корытынды Typi улттык, мазмуны с о ц и а л и с т казак совет эде- биет! Октябрь революциясынын ж е м ю , одан бурын эде- биет'ш\\зде букарашылдьжтын Teri тана болмаса, соци­ а л и с т эдебиет тугаи жок. Казактын осы Октябрьден кеЙ1н туран совет эдебиетшщ 6ipiHiui xipniuiiH «алаушы Сэкен. Сонты уш-тврт жылдын imiHaeri к азак улт мэдениеть нщ табысы ете зор. Мундай табысты eiu6ip казак тарихы бьтген емес. Мысалга казак керкеменерМ н биылгы жы- лы май айында М осквада болтан онкунд1пт'1н алсак, а з жылдын iuiinae жасалтан музыка театрынын Одакта- ты мавдай театрлардын катарына косылып калтанын керем)з. Партия жолбасшылыры дурыс журген ж ерде ра­ на аз уакытта мундай орасан зор табыстын болатынды- рын «Правда» талай рет жазды. Бул онкундж казак улт мэдениепн барлы к Одакка, асса ж ер жуз)'не танытты. Бул сыкылды зор табыстын сыбарасына «мен де ортак- пын» деп онай олж а !здеупплер де аз емес. Bipax казак екбекшмер1 ондай табыска жетшзуцп вл кел ж партия комитет1н1н ж ана жолбасшылыры екен!н жаксы б1лед1. Мэдениеттщ е зге бутагымен 6ipre Совет эдебиет! де, °ныккадрлары д а есугетолык жардай алды. Ж эне сокры \\'Щ-терт жылда Kefldip кемшшг!мен катар, оттай лау- лап ecTi де. Ерте кезде казакта пролетариат эдебиет! оолмайды деген кейб1'реулер ani де болса ж еткпктер1м1з- Я1 SypKerici «еледь Совет эдебиетш корсетпеуге тырыса- яы' Bipan, онымен ecin келе жаткаи совет эдебиет1М1здщ оарасын партия жолбасшылыры кемНпейдт Егер театр 191

ен ер ж де улкен 6ip адым iarepi а ттасак, эдебиетте eKi адым uirepi аттадык. Совет эдебиетник кадрлары, оиын 1ш ш де Сэкен жол- д ас партиядан т ш сп багасын алып оты р. OFan дэлелд1н 6ipeyi — Сэкен ж олдасты н осы ж иы рм а ж ылдык тойы. Бул тойта барлы к енбекип б у к а р а куанады . бйткеш , Сэкен оларды н ез арасынан шьискан, е з жырын жырла- ран тума акыны. К,уанумен, ардакты акынын курметтеу- мен 6ipre, енбекип букара С экеннен бакытты flayipiMi3- ге будан д а зо р е нбек с да р ед! деп сен едь Сэкен Сейфуллиинт эдебиет кызметше 20 жыл толуына арнал- ран жиылыста жасалган баяидамадан. «Социалист Казакстан», 1936 жыл. 20 июль.

сонры уш -теят жылда К,ааац жазушыларыныц жагдайы СССР-дщ барлык республикаларындарыдай Казак- станда совет жазушыларынык уйьшы бар. Ол уйымга: поэзияда, прозада, драматургияда, сында жазушылык таланты айхындалган барлык азам ат муше бола алады. Казахстан совет жазушылар уйымы жумысын ж ейл- депдей альт бару ушш оран партия мен у й м ет ж еткш к- Ti материалдык хемек марсетед!. М эселен, Казахстан ук|'меп Казахстан жазушылар уйымынын уйымдастыру iciHe тамендепдей каражат 6epin «след!. 1935 жылы 150 мыц сом, 1936 жылы 166 мын сом, 1937 жылы 300 мын сом. Бул жазушылар уйымынын алпаратын уйымдасты­ ру жумысына рана жумсайтын акдиа. Жазушылардын турмысына, мэдени т1лег'ше кемекте- сетш жазушылар уйымынын касында «эдебнет коры» Деген уйьвм бар. Бул уйымиыц м1ндет1 жазушыларды демалыс уйлерШе, курорттарра ж1беру, ауырыпхалранын емдетуге, елген, тугандарына жэрдем беру, йтапханалар ашу, лекциялар окыту, мухтаж жазушыра хараж ат беру, уакытша мухгаждарра несите хараж ат, балаларын бах- uiaFa орналастыру, окырандарына стипендия беру, дема­ лыс уйлерш салу, тары сондайлар. «Эдебиет хоры » уйы.мына хараж ат Москвадан 6epi- лед!. Бул уйым М осхвадан 1935 жылы 35,391 сом алды. '936 жылы 107,730 сом алды, 1937 жылы 360 мын сом алды. 1937 жылга берьлген 360 мын сомнын е й ж уз мы- кына биылры жылы Алматы халасынын жанында дема­ лыс уй! балшш жатыр. Ол уй осы жылдын жазында б1тедК 1Э_С MjK.non 193

Казахстан совет жазушылары уйымынын карамагын- да 6ip газет — «Казак эдебиет!», ек! ж ур н ал —«Эдебиет майданы», «Литературный К азахстан» шыгады. Солар- дан мэселен, «Эдебиет майданы» мемлекет каржысынан 1935 жылы 88 мын сам , 1936 жылы 95 мын сом, 1937 жы- лы 90 мын сом алды. «Л итературны й Казахстан» 1935 жылы 2 8 мы н сом , 1936 жылы 2 9 мы н сом, 1937 жылы 90 мын сом алды. Ж азуш ы лар уйымына 1937 жылы мемлекеттщ каражаттай берген кем епнш бэрш косканда 910 мын сом болады. Бул айтылгандардан баска Казакстан жазушылар уйымынын касында керкем эдебиет баспасы бар. М ундай ерекше керкем эдебиет баспасы улт республгакаларынын кеб1нде ж о к . Казакстан керкем эдеб и ет баспасы 1934 ж ылдан ба ста п уйымдасты. Казахтын совет жазушылары бойындаты жазушылык касиет1н ж ары кка шыгаруга д а , жазгандары н газет, ж урналга бастыруга, «ггап кып ш ы гаруга ж агдай толы,к. Казакстаннын ешб1р ж азуш ысы, акыны, «ж азгаиы м ба- сылмайды»,— дсп айта алмайды. Е гер басы лм аса, жам ан шыгарма жазгандыгы, ондай адам дар баскага емес, е з г Hin талантына, каламына екпелеу керек. Бул арада айтуга кажет м эселеш н 6ipi — влкелгк партия комитетшщ ж ана басшылыгынын мэдениетт1н баска бутактарымен катар, керкем эдебиет жумысына да ерекше кеш л белуг Уйымдастыру мэселепндеп кемш1л!ктср Партия мен учнметтш совет эд е б и ет ш , онын кадрла- рын ecip yre ж асаган ж агдайл ары н пайдалану жеш нде эл) кептеген кемшшктер1м!з бар. Ж азуш ы лар уйымынын яз 1ш ш цеп кемш ш ктер: ен алдымен аты казакстаиды к болганы мен уйым эл1 К а­ закстаннын кеч келем!н1к эр ж ерш де туратьш жазушы- ларды тугел уйымга тарта а л га н ж о к . ¥йы м мушелер1- HiR к е п ш ш п Алматы да ган а тураты н жазуш ылар. Облыстарда, аудандарда, еш йрш терде туратын жазушы- лардын кеб ) уйымга муш е д е ем е с. Уйы.ммен байланысы аз. Оларды н кеб1н Казакстан ж азуш ы л ар уйымы б!лмей- д! де. 1934— 1935 жылдары эрб1р облыстык калаларда эдебиет жумысын баскаруга, жазуш ыларды уйымдасты- руга К азакстан жазуш ы лар уйымынан 6ip-6ip ек1л ж1бе-

риген едк бул эк ш д ер дт зстерш ешкгм техсермегеннеи кейш, байланыс жокка ж акын болганнан хеши облыстык экмдердщ Ke6i жартымды ic f)iтiрмеii, ек-i жылга жакын геп'н енбекакы алынып кана «елдь Бул еюлдердщ цате •liriii кврсету.мен катар жумыстарын жвндеуге кускау бе- рудш орнына Казахстан жазушылар уйымыныц басшы- лары Тогжанов пен Куанышев 1935 жылдыц аягын да «вк1дд!к жойылсын» деп буйрык шыгарды. Содан 6epi облыстарда вкктдер жок. вш лдер жойылраннан кейш вкм бар кездеп жер-жерде туратын жазушылардмц ара сыкдагы азгана ic iiu foi курып к е т т , жергуйкгп ж а зу ­ шылар мен Казз-кстяп жазушылар уйымыныц байланысы У31ЛД|. Жазушылар уйымынык мшдетше «iperiii жумыстьш 6ipi: ещцрктерде, -колхоз, совхоздарда, мектептерде, та ­ ры сондай орындарда уйымдаскан адебнепшлер yiiip- месш баскару, ол уШрмелерге катынасатын здебиетин лердш ара-тура жиналыстарын шакыру, пларга арнан курстар ашу, сейтш эдебнег уй1рмелер1 аркылы эдебиет riK кадрын ecipy, жанадан жазушылар шытару. Казахстан жазушылар уйымы бул м!идет1н актай ал мады. Алматыда уйымдаскан эдебиет уШрмелершен бас ха жердей уШрмелерге нускау бермедц олардыц кебш бшмедй Эдебиет уШрмелершщ сабагыиа арналган про­ грамма 1936 жылдык кысындя гана жазылып. баспага бер1'лш ед1, ал1 шьж-кан жок. Жазушыларды уйымдастырып, маденнг-тш катеру, жолбасшылык ету жвншде Казахстан жазушылар уйы- мынын баскармасында квп кемшып'к 6rfp. Баскарма касында: орыс секциясы, уйгыр, дунган секциясы, аудя рушылар секциясы, драматургия секциясы бар, Жакын арада сыншылар секциясы, ж ас жазушылар секциясы ку рылды. Бул сскциялардыц кебнп’н аты бар да, заты жок bipnemc секциянык басында баскармадан ецбскакы ала- тын белгш -кызметкерлер1 бар (мэселеи орыс, дунган, уйгыр, жас жазушылар секциялары), 6ipa;x булар кещл- лепдей ic ж ур п зе де алран жок, уйы-мныц бастыктары олардыц iciH жацсылап баскара да алган жок. Осы сек- Циялардын нашар icTeyinen жер-ж ердеи тусст1н шыгар маларга кез1нде жауап бер!лмейдц акыл айтыл-майды. Кемшипктерп! кврсету, оны тузеудш жолын айту, жа-к оы шырармаларды баспасвзге беру дегендер аз ескеркте щ Секция ба-стыктарьшын, уйым бастыктарынын салак

ш гынан ж е р гш к т ! жазушылардаы тускец nettGip кол- жазбалар жогалып та «етедй Ж азуш ылар уйымынын к е зек п мш детш ш 6ip eyi эде- биет «ештерш ж асау, жеке ж азуш ы ларды к есептерш тындау, сол аркылы эдебиет пен окуш ыларды байланыс- тырып, эдебиеттщ де, ж азуш ы ларды н д а есуш е комекте- су. Бул жумыс б1зде аадап ж аты р. 0 т к е н кыс Семейде, Шы'М'кентте, А лматы да етю зген 6 ip n em e э деб и ет «ештер! болмаса (онын 'К етш л1п Пуш кинге арналтан) бул iCTi де уйым с а л а к уста п келедй Сонты 6 ip ep айдын iuiiiu e Алматыда эд е б и ет «еш тер! ж ш л ен е бастады . DipaiK ani де жеткш каз. Эдебиеттш уйы мдасты ру м эсел есш , шырармалык жу- мыстарын д а кунбе-кун козкап « е л in, кемшшктерш ашып, ж аксы ж актары н жаркыратып к е зге кэрсетш оты- ратын уйымнын органы газет пен ж ур налдар. Газет, журналдар бул мшдетш етей алмай ж ур. «К азак эдебиет!» газетш де эл 1 кунге саясаттык жэне эдебиеттж айкын бет жок. Г азет м езгш м ен эдебиеттш кунделшт] саяси ж эн е эдеби м ш д еттер ш котере Снлмейдь эдебиет ке-мшш пн кезшде аша бЬлмендн жаксы, жаман шыгармаларра, уйымнын м а к с ы , ж а м а н icTepiHe ке­ зшде дабыл кетере алмайды. Э дебиегке кадр даярлау, ж э с ж азуш ы ларды ecip y, сын м эсел есш партиялык прин- ципке катеру деген ге салак кар айды . Аты бар жазушы- лардыц к е м ш ш г ш е ымырашылдык ж асайды . Газетке кебш есе сапасы з шьшармалар басы лады . Басатын шы- гармасын (сы н болсын, «еркем ш ытарма болсын) газет- Ti баскаруш ы лар талрай алмайды. К ейде окымай да ж1- бере салады. С ондай саяси бейгам ды к салдары наа кейде ■кателер к е т т калады . б ткеи к и с т а газегтш Ko6ipe« жаз- таны Пушкиншн м ерекеам ен байланы сты мэселелер. Сок- ры ею-уш айдын йш нде газет 6ip a s жаксара бастады. Bipa« онымен н е п з п мш деттерш втеп болтан ж ок. Сын мэселесш га зет эл! д е THicTi сатыра шыгара алмай отыр. «Эдебиет майданы» журналынын хал-жайы будан да томен деуге болады. Журналра лайыкты материалдар табу, тускен материалдарды жаксылап карау, журнал- дын барлык сандарын белгш ж оспармен шыгару, ж а­ зушыларды ж урналга тарта б ш у , эдебиеттш к езек п мш­ деттерш кезшде козрай бшу, журиалдын техникасьш жак- сылау — Mine, осы сыкылды м ш деттерш «Эдебиет май­ даны» элч урып бол Faи жок. 196

«Литературный Казахстан» журналынын хал! «Эде- биет майданынан» да жаман. К араж аты, аппараты бола тура, редакция 1935 жыль» 12 ном ердщ орнына 4-ад но­ мер шыеарды. 1936 жылы 12 номерден 3 -а д номер шыгар- ды, Журналдыц неп'зг1 мшдет! казак совет эдебиетш1н улплерш орыс т ш н е аудару, одактьгх окушыта танысты- ру, казак эдебиетш щ есуш е квмектссу, аударушыларды уйымдастыру, Казакстандаты орыс жазушыларынын есуше жетекнп болу, Казэкстанмен байланысты одак- тык жазушыларды журналга тарту сд1. Бул мшдеттершш квбш журнал орындакан жок. Жазушылар уйымыныц касындагы баепасэздердш галиде езш щ м1ндет1н канататтанарлык турде орыидаган Казакстан керкем эдебиет баспасы, батыс, орыс, шырыс эдебиеттершщ 6 ipa3 улгШ шыгармаларын, acipece, Пуш ­ кин шырармаларын казак тш н е ауда р у женшде, К а за х ­ станаа совет жазушыларынын шырармаларын, «азактык революциядан бурынры эдебиет мураларын басу женш де каркем эдебиет баспасы елеул1 енбек с1н!рд1. Керкем эде- бист баспасы кадра алганнан кейш бзсылатын оотаптар- Ды керкемдеу оцдалып, мэдениеттц керкем к1таптар шык- ты. Жаксы жактарымен катар, керкем эдебиет баспа- еында кеп кемшшктер, кателрктер д е бар. Ен алдымен Керкем Эдебиет Баспасы шыраратын ютаптарынын сая- си жатый, керкемди? жатый ж ете карамаушылык бар. Осындай саяси салактььктыц аркасында Керкем Эдебиет Баспасы кейб1р алашорда жазушыларынын шырармасын басуга шарт ж асап, олардын Kefl6ipeyi 6acnaFa бер1лген жор1нен токтатылды. 1лияс Ж ансупровтын баскаруымсн кыррыз бен «азакты и арасына араздык тугызатын «Су- й1мбай мен Катаеан айтысы» деген « п а п .шыкты. Ютап- тардын корректорлык «aTeci де кеп. Керкем эдебиет баспасындагы елеул! 6ip кемш шк кгтаптарды карайтын белг!л! редактор жок. Баспасездш Директоры Рахымжан Жамавкулов эр! шаруа жумысын, эр^баспа жумысын, эр! редакторлык жумысын улпре ал- майды. Барлык к!тапты «арап шыга алмайды: Керкем эдебиет баспасынын штаптарына кебш е редактор боп хоятын: Сэкен, 1лияс, БеМмбет, Калмакан, Эбд1лда тары баекалар. Булардын imiHeH штаттык редактор са- налып енбекакы алатын!лияспен Эбдьлда. Эзгелер! кел- денек редакторлар. Б1рак, Эбд1лдадан баска штаттык Рмакторлар да, -штаттык емес редакторлар да киапка

кейде карамастан «ол коя салады. Y dip T «арап, елеуй кателер хйберед!. Ж ам анкулов б асп адагы бу л кемии- л!пн каре тура жауапты редакторлар тауып алуга салак «арайды. Ендiri 6ip сез — к азак керкем эдебиетшщ жанрла ры соцры уш-терт жылда калай еркендеу! туралы. Повзия Поэзия казак эдебиепш к ек ecni жанры жэне револю- циядан бурын езге жанрдан басым болтан жанры. О к­ тябрь революциясы нан туган к а за к г ы к совет эдебиеН революциянын бастапкы жылдарында к азак эдебиетш ш бурьюты д эсту р ш ен шыга алмай, поэзия .жаты басым болды. Сэкеинщ «Жолдастар», «Ж ас казак мерсельеза- сы» сыкылды саяси елендершен басталган казактыц со­ вет поэзиясы К азакстан совет ж а зу ш ы л а р съезш е дейш улкен олж а тапты. К азак совет акы ндар ы «Советстан», «Кекшетау», « Д а л а » , «Г ималай», « М а р ж а н » , «Сарыч дык» сыкылды поэмалар, советтенген к а з а к ауылынын турмысын « е р с ете тш , тап ж аул ары н гуйрейтш б 1рнеше саяси керкем елендер бердь Съезге дей ш п казак совет поэзиясы нда индустриянын ipi табыстары туралы Сэкен ш и та рмал а рында болмаса. узге акы ндарда б у л такырып е те а з болаты н е д ь Сэкен шырармаларында поезд бен аэроплан кеп орын алып, Ка- (акстанда журпзьчген ipi завод, ф абрикалар э л о д Kepi С ъездщ а л ды -а р ш н да акы ндарымыз en A ip ic такыры- бына кен к еш л б ел д ь KeMip ен д! pi cin e арнап бтебан Турманжанов « К ар а алтынды», К а л м а к а н Э б д 1кадыров <Шахтерды», Балым М алды баев «М аеауняны », мунай eHflipiciHe арнап Тайыр Ж арокрв «Н еф тстанды », мыс eHflipiciHe арнап Эбды1да ТэжЮ аев «Олкылыкты» ж азды Тары сондай ж азы лрандар бар. Ауыл шаруашылырын социалист!к жолмен еркендету- ге арнагаи 6 ipH6uie елендер, п о э м а л а р бар. М эселеи. Сэкеншн «С оциалстаны», 1лиястыц «MiH д е шабы». втебайды н « К ар а алтыны», А скар ды н «К узеттсс!», тары баскалар. Бул поэмалардыц жаксы ж акт ары халык шаруашы- .тырындаты с о ц и а л и с т реконструкцияны халыкка урын- лырута vriTiui болып партия мен у й м е т ур а н да р ьт ir w

асырура кемех «epcerri. Сонымен катар шын матынасын- дэры керкем эдебиегп к жарын алсак, булардын бэрше арнаулы 6ip кемш ш к: дэу^рМ здш шын Keftinxepi болу- Fa правосы бар, енд-фктеп, ауыл шаруашылырындары, мэдениеттег| yariai адамдарьгмыздыц, flayipini3re «астык |‘стейп'н, я д з у 1рд|'ц «аркынына ере алмайтьш адамдар- дын бейпелер] жок. С о ц и а л и ст курылыска дос адам- дарык да inline араласып, 6ip reecin, 6iTe кайнап журш ой-киялы, iiui-сырты, элеуметтж турмысы, жеке турмысы айкын кершбейд], кейшкер eTin алган адзмдардыц кеб] схема болып шырады. Ал курылыстын еа проиесше кел- генде акындарымыз трактордын дурмдеген даусын ес- тид1 де, заводтын буркылдаран тутшш керед] де, сол за- водта нс ктелш , калай тстелш жатканын, сол трактор жерд| калай жыртыл жэне не максатпен жыртып жатка- иын терендей жаза алмайды. Буран б а с себеп акындары- мыздыц суреттеген объекткш жаксылап зерттемеук ку- рылыстыц адамын да, техникасын да , курылыс материал- дарын да imiHe араласып 6ipre ecin , бгге кайнап журш урынып алып жазбауы, естумен, газет хабарымен жазуы, не шала керш, шала жазуы. «Пулеметте» бтебай 6ip партизаннын азамат соры- сында керсегкен кайратын, кан майданда « а за тапкан аянышгы халш айтады. Б']рак в тебай поэм а га кызрылык- ты сюжет, адамды тартатын кызрылыкты мазмун бере алмай, партизан бейнесш схемара айналдырады. С орыс такырыбына жазылран «Алпамыс», «Кобыланды» жыр- чары, Пушкин cofhc такырыбына жазран «Полтавасы» сюжет жагынаи да, композиция жарынан да, кер- ке.мдж жарынан да ете кызрылыкты шыккан. Сондыктаи оларды окыранда ecKi ауылда тындаран адамдардын жы- лаганын кез1м1з кердь Бул киссанын окирасы к у и т бе- Р'лгещипмен поэмада Чапаептын, Аманкелдшш, Будеи- иыйдын образдарын совет акындары киссадары батыр- лардай кызрылыкты кып бере алран жок. Бул жалрыз казак акындарыныц рана емес, жалпы совет акындары- иыц кем дт. Жазушылар cbe3iiiiH алды-артында жазыл­ ран елек-поэмалардык б1рсыпырасы Голошекин жолбас- 'Нылырынын ауыл шаруашылырында лен mini к улт саяса- тынбурмаларанын керсетедн Бул жуйел! поэзиянын басы Сэкеншц «емщ шктер] болранмси асыра сштеуишнкт1 Дурыс тусйпп жазган поэмасы, Онда асыра сьптеушШк .партия жолы емес exeHairi, паргнянын. э д 1л жолыкандай

екеш ип жырланады . «Кызыл ат» к а за к поэзиясына едэу- ip эсер ж асаган поэма. С экеши ел!ктеп, т у й е т , eceKTi, койды, emKiHi, сиырды сейлету, со ла р ды н сездер|* аркылы асыра ал т е у д е н олкыльиска уш ы раган мал шаруашылы- fm, партия асыра п л т е у ш ш к п тузегеннен кей!и шаруа- шылыктын кайтадан каул ап всуш корсету, казак поэзия- сында, эа'ресе а уы з эдеб и етш де ж э з1р кебейш Kerri. Сонымен ка'бат, асыра а л т е у ш ш к и сол калпында суреттеп, OFaH партия к е з 1мен к а р а й алмай, саяси кате- лмс ж1бергендер д е ж ок емес. Оран 1лиястын «Ж ана ту- ган» деген поэм асы. К алмаканны н « ¥ зы н торан» деге.ч олеш , Р алиды н «Ш алабайды н ш абуылы» деген олеш дэ- лел. Б уларды ц neri3ri кател1кт1 « б е л с ен д Ь деген аттын астына барл ы к ауыл к о м м у н и ст топтап койып, оларды т е п е халы к душ паны керсетш , каламдары н батыра nic- пектеуг Ауыл к о м м у н и с т » арасы на тап душпандары Ki- pin KCTin, ауыл шаруашылырын киратура себеп болта­ ны рас. BipaK ауыядын барлы к бел сен дШ жогарры акын айткандай, тугел халык душ паны ем ес. Асыра а'лтеуип- Л1кке ауыл к о м м у н и с т н 6opi К1НЭЛ1 ем ес. M ine, асыра ш л т еу и п л к т осы лай туеш бей, кей акын- нын жорарыда суреттеуш дей туеш еек , 1ш теп тап жауына жем эз1рлегендей боламыз. Орманов жолдастын еленшде 1934 жылы ж алры з сиырын белевш и тартып экеткен кол- хозшынын балалары аш оты рады. Б у л асыра склтеушшк тузелген 1934 жылды булай ж а з у кате. Тайыр Жароков- тык «Б ал а б а с» атты поэмасы сыкылды 6ip жуйел1 елен- дер бар. Б у л а р д а асыра с ш т е у ш ш к п партия тузегеш айтылады. B ip a K тузелудщ 03in олар кате туешш , асыра п л т е у ш ш к артынан ж еке ш аруаныи баюына ж ол бердл- Hi дегепд1 уп тт ей д к Асыра с1 л т еу ш ш к п тузеу колхозды нырайтура себ еп екенш анрармайды. Съезд!» артынан ше-шала жазылран челюскишшлер жорырына арналран 61'рнеше поэм а бар. Олардын ymeyi Tayip деп танылып, ую м ет конкурсынан бэйге алды. EKeyi баспага бер|'луге усынылды. Бэйгеге б у л а р д а н баска жи- ырмадан астам поэма ту ей . Челгоскиннллер жорырын казак акындарынын ешкайсысы е з к е з1мен кврген жок. поэмалардын anci3 болуы содан д а бол ар. BipaK мэселе онда емес, кейб1р акындарымыздын алран такырыбын квркем ойлай бкчушде. Ж азран такырыбын унем]' кезбен коре беруге акын мш дегп емес. Пушкин «Борис Году- новты». «М ыс салтатты » поэмасынын окирасын кезбен

керш жазран жок. Естумен, кггаптан о к у мен, зерттеумен жазды жэне эдем1 шыгарды. Б1з д 1н акындарымыз челюс- киншмер жорыгын сипаттауда Пушкиннен сабах алган жок. Жорык окигасынын ойдан керкем суретш салудын орнына, олардык кэб! газетин хабарларын влен кылды. взш ш айтуынша, газет хабарымен жазган поэманын 6ipeyi Калмаканнык «Едкт-Доны». Поэманын басы кы- зык-ак. Акын поэманын басында турне султаныныц, 6ipiHuii Петрдщ Едш-Дон каналын казуга ойлап, каза алмаганын ж азган да эдем! алып келед1 де, Совет yKiMeTi канал казуды !ске асыра бастаганын жырлаганда, «бул каналмен пэлен миллион пут ж ук тасып, пэлен миллион сом аламыз» деген сыкылды цифрды елен кылып ж1бе- редЬ Поэманын басы поэзия д а , аяты цифрлы есеп. П оэ- зияда интернационалдык сарынды, совет елш щ барлык жершдеп табысты жырлау казак совет поэзиясыида Сэ- кеннен басталды. Осы барыт б1'зД1н' поэзияда ешуакытта бэсендеген емес. Совет Одарынын ж спстплие куану, кем- ш ш пне ренжу, куанышына, кайрысына ортак болу казак поэзиясынын курде.'п 6ip бутары. Оран Советтйс Консти­ туция туралы, Киров жолдас туралы, Кызыл эскер тура- лы басылран елендер жинары куэ. Бул к а за к акындары- нын Совет Одарынын улы семьясыныц улдары екендМн керсетед]. Сочры кезде жазы.тган влек, поэмаларда etu ipicn K , колхоз, совхозды н бай турмысы, оларда 1стейтш у л г ш адамдар, курылыстагы кемшЫктер1м1з, мэдениеттеп ж е- TicTiKTepiMi3, кемдгктер^муз айтылады. «Ленинизм шын- дыры» деген елеш н де Калмакан лениндЬк улт саясаты- нын Казакстанды Совет Одарынын элдыцры катардары елше айналдырганын жырлайды. ©тебай «Мыс м айда­ ны» деген еленш де с о ц и а л и с т Балкаштык бейнесш, «А к су» деген елеш н де бай колхоздыц бейнесш бередн Об­ ладании «Блокноттан» деген кыска елеш казак дала- сынын кен байлыгын, о л байльистардын уетш де кун с а ­ мый завод орнап жаж аны н айтады. «Тараспен энпм е» деген еленш де ж ана ауыл мея eciei ауылды салыстырып, бугрнг! бакытты ауылды кврсетедь «Сырдария» деген еленшде Эбдклда Гейне болам дей д1 деп б1реулер оран урысады. Егер Гейнеге жетем деп талап кылмаса, Гейне- 5ен асам деп талап кылмаса Эбдйпданыц жазура арала- суывда максат та болмас едь «Болып болдым» лесе б!з барлык акынря до урысамыз. «болачын» лесе урыспяп

мыз. Талап кылса, кеп 1'здвнсе, мэдениеп'н кетерсе, совет акынынык Гейне болуы, кэтте асуы таж ап емес. Эбдьчданын акындыты да , 61л 1м1 д е бар. б с у г е жар- дайы бар акын. Bipan онын кемшиип' лирикаларынын 61'разын семьялык сарынга айналдырып, анасын, суйге- HiH кеп айтуда ж эн е айтканда «от басы, ошак «.асы» д е ­ ген сыкылды e3iHiH интимный турмысынын манайында айтуда. 0злер1 сезе ме, ж ок па? Мен бглмеймж, м ен тш е, Эб- диданы ц осы эдеп'не елштейтш «таза лириканын» акыны бон кету xayini б а р акындар да ж о к емес. М эселен, Еомарамбет Омайылов пен Ж умагали Саин. Бул екеу! де ойланып ж азтан елекдерш де акындыгы бар, каламдары етгар, есуге м ум к1шшл1п бар ж астар. Сонымен катар екеушдег! б!р кем ш ш к — елендер1 турмыс шындырына онша жанаспайды, ншнде кайнап ж а гк а н турмыс бейнес! аз. Турмысты сырткары сипаттайтын «мен полен болам, гуген болам» д ег ен д ! i<e6ipen колданаты н субъективп' лирика боп опыгады. Есмагамбеттщ «М ен» деген елеш Магжаннын «Мен шм» деген еленш е арайындасып кете- ■п'н нэрсе. Ж ум агалида «м ен-мендж » сарыны Есмарам- беттен азырак, 6ipaK, онын «Бэкыт жыры» деген атпен 1936 жылы шылскан жинары турмысты кггаптан к ар т, сыртынан куанаты н поэзиянын у л п а д е у ге болады. «Ба- кыт жырында» бакыттьщ налай ж а са л га н шын суperi жок, акынныц ойына газеттен тускен келенкес1 бар' 0 н- flipicKe, колхозга кеп араласпай Ж умагалира бул кем- ш шктен арылу киын. Лирика ж а зб а деп ешшм айта ал- майды. Ж азу керек. Б1рак лирика М агжаннын жолымен кетпей, М аяковскийдщ саяси лирикасынын i3iire тусу керек. Маяковскийдпг атын партия, совет журтшылыгы те гin катерin отырран ж ок. Минсюде, 1936 жылдын басында болган одакгык жазуш ылар уйымынын пленумында Мая- ковскийдш мураларын мевцпктену туралы баяндама те- rin койылган ж ок. «Бар дауыспен» деген елекш де Мая- ковекийдт еленш щ беттер1 эскер боп, жолдары майданда сорыска эз1р турран солдат боп, с е з д е р 1 о к боп сипатта- лады. Беттерш, жолдары н, сезд ер ш , эрш терш тугел ал- ганда М аяковскийдщ елецдер1 ж ум ысш ы табынын жауын кирататын каруы, « у п т армиясы. Пролетариатка армия боп майданда жауын женуге кемектеспеген поэзия, Мая- ковскийдш айтуы нш з. б>заш поэзия ем ес. Бул рас сез.