С. Муқанов-Өсу жолдарымыз

ЖАМБЫЛ ЖАБАЕВ 1945 жылдын 22 июнь куи1, танертенп 7 сзгат 55 минутта б1здш доу!рд1н ен ардакты акыны, халых поэ- зиясынык аксакалы, Сталиндж сыйлыктын лауреат . Казак ССР Жорарты Совет1н1н депутаты, уш ордеид Жэкен 100-ге караган жасында кайтыс болды. Кэп ултты, 6ip п'лекп, Ленин партиясынын мэнп * а‘ сайтын кызыл туынык саясында бакытты дэурен сур- ген совет халкынын енкейген Kspici мен енбектеге жасында Жэкенд1 б1лмейт1н Kici жок, ce6e6i Жэкен циалист1к дэу!р жасаган совет халкынын куаныш, ка*№ сына ортак бола б1лд1, социалист1к дэу1рд1н * ет1СТ1Г, взге акындардан асыра жырлай 61лд1. Сондыктан Д> большевиктж баспасездер1м1зд1н бетшде, жиналыстард жасалган баяндамаларда, плакаттарда, эдеттеп сездерд Жэкенн1н данышпандык жырлары улп, макал-мэт . афоризм реп'нде колданылады. Буюл совет халкы болып ардактаган Жэкеннт ш гармалары шетелдерге де аз тараган жок. Халкын бостандыты уиин курескен Испания республикашылар • Жапония милитаристерше карсы курескен кытай халк . тагы сол сия'кты бостандьлк квксеген елдер ЖэкеН . совет бостандырын шалки жырлаган сездерш ез ПЛДСР не аударып, уран орнына колданды. __ Жэкен элеуметтж жэне жеке eMipmaeri свз1н!н ке01 еленмен сейлеген Kici. Bipa« окушы кепшЫкке еокерте кететш нэрсе: Жэкен де, сезд: еленмен свйлейт!н езге акындар да ешуакытта елендерш жинау, немесе сактау максатымен айтпайды. олар кезег1 келген жерде еленмен сейлеп калады да, сол еден сезд1 тындаушылардан угып тарататындар, болмаса акыннын e3 i айткан елен-свзш eci'He сактауFa тырыспайды, кайталап айтпайды. Сондык- 454

Жамбыл Жг

гбаев пен Собит Муканов

тан да казакты и я болмаса баска елдердш халык акыи- дарынын 6ip зор тарихи окирата арнаран узак желШ жырлары, я узак келемд1 айтыстары, болмаса, кыска та­ кырыпка арнаран жырларынын жузден токсан тогызы умытылып отырады. Арры расырлардын умытылган ка­ зак акындарын айтпаранда, XIX расырда аттары мэлш казак акындарынын кебш айтыс жанры аркылы рана 6i- летшдшмзз де осыдан. Ж экен 100 жасаган адам, сонын 85 жылы акындык- пен eTTi. Сезд1 еленмен сейлейтш адамнын, 85 жылда каншалык елен айтуына сан да жетпес ед1, сонша кеп еленд1 Ж экен де, онын еленш тындаушылар да есше сактай алмас едь «Жэкенш'н тындаушысы» деген сэздш де ерекше магнасы бар. Bipneme аудан боп отырган Шз- пырашты жэне 0FaH-керш! Дулат руларында Жзкенмеи катар ж асаган 6ip де адам ж о к екен. Осы ей руда Жз- кеннен кейшп карт акындар дейтш: Кенен мен Умбетэ- лйад exeyi де Жэкеннщ алрашкы улдары —Кожамбер* мен Кожаштан кшп екен. Сондыктан да, Жэкеянт шэ- «iprrepi саналатын, Жэкеннщ жырларын кеп б!лед! деи- тш Кенен, Умбетэл1 тары баскалар, устаздарынын айтьк тарын FaHa есте сактап, езге елендерш ете аз бмед|. Жэкен, акындардын кашанры дардысы бойынша а-1 арасында жырларын айтып журеди сонры жылдарга Де йш ол жырларды жазран, жинаран Kici болган емес- Осындай ecKepyci3fliKTin салдарынан, Жэкеннш де баска халык акындарынын да революцияны, совет еюметш кут тыктап айткан, ауылдагы тап куресшн, социалисты ку- рылысты сипаттап айткан жырларынын Ke6i сакталмздьг Казакстан еюметшщ Жэкене айрыкша кегал белу 1936 жылдан басталады, Сол жылы, апрель айында, Ал­ маты каласында болатын казакстандык 6ipinuii акындар слетшде Ж экен ерекше кезге туст! де, сол слеттен бас- тап, бурын кен Казакстаннын Алатау елкесше рана мэ- лш Жэкенш'н аты буки Казакстанра тарады. СлеттШ артьшан Ж экен элемге эйгш «Туран ел!м» деген жыр айтып, бул гамаша жыр орыс тиине аударылып «Правда» пззелне басылды. Советтер Одарындагы барлык халык Жэкенд! осы жырынан кейш рана бьлд|', содан кейш ДУ\" ниеден кез1н жумганша. Ж экеннщ жырлары «Правда- лан» бастап. Советтер Одарындагы барлык ллдеп газет- терде басылып отырды. у Жэкеннщ аузынан шыккан жырлардын бэр! 1936

жылдыя бержаяында рана тугел ж азы лы п отырды. «Ту- ран елаш» ен алраш жазып алган — к азакты н белгМ акыны Эбдмда Тэж1баев. Одан кейш, 1936— 1938 жыл- дары унем1 Ж экенш н касында боп, ж ы рларын жазып отырран акынымыз— К алм акан ЭбдЬкадыров. 1938— 1942 жылдардын арасы нд а Ж экеншн ш ырармаларын акын Тайыр Жароков ж а зы п ап журд1, 1942 ж ы лдан баетап. Жэкендуниеден к езш жумганша yaeMi ,касында боп, бар- лык жырларын ж а зы п отырран акыны мыз — Рали Ор­ манов. 1936—1941 ж ы лдард ы н арасында Ж экеннщ барлык жырларын орыс т1лш е аударран Павел Николаевич Куз­ нецов осы енбеп уш1н 1940 жылы П. Н . Кузнецовка «Кур- мет белггс!» орден! бер!лд1. 1941 ж ы лды к июнь айында П- Н. Кузнецов 63i Нленш майданга кеткеннен «еМн, Жэкешнн Отан сорысына арналган б а р л ы к елендерш °рыс н'лше М арк Тарловский аударды. Жэкеннен 1936 ж ы лы жазылып алы нран жырдык са­ ны 16, елек ж олы — 1350 шамалы, 1937 ж ы лы жазылып ндынган жырдык саны —40, елец ж олы 4500 шамалы, со- •’ардыч 1Ш1Нде «К лим батыр», «Отеген батыр» сиякты \\'зак ек1 поэма бар. Бул цифрлардан кврш етш нэрсе: егер жазып алушы wei болса, Ж акекнщ жырды калай etiflipin айтатындыры еш. 92 жасында, 6 ip жылда 4500 ж о л д ай жыр айткан Жэкен, 25, я отыз жастары нда 6ip ж ы лда к а н т а жыр ай- 13 алатынын ш ам ал ау р а болады. , Bi3aiH бул а р а д а айтайын деп отырранымыз: Жэкен- н,н кай жылда к а н ш а жыр айтканын есептеу емес, оный резолюциядан бурын, тшт1 1936 ж ы лра деШн айткан *ырларын окушы к епш ш к тш есше салу. 1936 жылдан б астап, газеттерде басылуынан баска, казак, орыс ж эие Советтер Одэрындэры баска бауырлас нпдер тшнде Ж эк енн!к жырларыныц жинактары m a n шыра бастады. BipaiK, бул жинактарды к кепшшпнде Жэкеннщ совет ем1ршен алран жырлары Рана басылды да. революциядан бурынры жырлары басылмады. Сон- ДыКтан, Жэкенн1н окушылары «Ж амбыл революциядан °¥Рын не айткан?» деген сиякты зан ды сураулар 6epin ЖУРД1. Бул сураура к а з а к тш нд е 6ipiHmi ж а у а п — 1940 жы- лы 6epUfli. Осы жылы СССР Рылым Академиясынын назакстандык филиалынык Ж амбыл атындагы Пл-эде- 457

биет секторы Жэкеннщ жырларынын I томын жариялады, Томта, 6ipiH ini рет Жэкеннщ бурын баспага шыкпагаи, революциядан бурынры б!рнеше усак елендер!, аАтыста- ры, дастандары юрдц Ж экеннш революциядан бурын- сонры шырарран жырларынын кебше комментария беры- Д|‘. Томный басына 6ipiHiui рет Жэкеннщ еьпрбаяны жарияланды. Осы томный Жэкеннщ ewipiH жэне шырармаларнн тануаа манызы зор. Б!рак, сонымен катар, шншлт: ек алдымен ем1рбаянынын материалы жетшмгаз, кей жер- де уст!рт. шалагай болуы; екшипден, «1 том» аталмаган- мен, II томра KipeTiH материалдардын филиалдын колья- дажоктыгы; ymiHuii, революциядан бурынры жырлардын. aai де болса аз жиналраны eai. 1936 жьглдан бастап, Ж экенн1'н революциядан б да, сон да шырарран жырларын жиып алу Miидет! туя- л|нен К азакстан Жэзушылар Одарына жуктелд1 Жэкен- нш жырларын жазып алура Жазушылар Одагынын Зо­ лила, Калмакан, Тайыр, Тали сиякты казак жазба поэ- зиясыиын кернект! акындарын белу|‘ де осыдан. Ж«аРи‘ да абтылран I томрэ KipreH материалдар тугел1мен с»1 терт акынымыздын жазып алрандары деуге болады. I том жарияланраннан кейш, ондары олкылыкты х0Р' ген Ж азушылар Одары Ж экеннш в\\прбаяндык материал- дарын жинай тусуге, революциядан бурынры жырлары‘ нан Ж экеннщ есшде калганы» жазып алура Kipicri- Осы HrijiiKTi жумыс бастала бергенде, Улы Отан сорысынын врт! лаулап журе бердт Отаншыл акын— Жэкен, жасым 96-Fa келд! деп отырмады, жастыи кайра- тын бойына жинап, Отан коргау темасына жыр артынан жыр шырарды да отырды. EcKi жырларын еске туйрЯ* ансьшда уакыт болмады. Сондыктан, сотые жылдарыиД Жэкеннщ касында болтан акынымыз Бали Орманов уа- кытынын кебж Ж экеннщ coFbic темасына шырарган влек- жаэь!п а^ура жумсап, революциядан бурын, я 1936 жылга дейш айткан жырларын жазып алура уакытты из Ж а а а ш а р“ “ “ « табыеы да и б о л т *»<■ ® Ж экеннщ революциядан бурын айткан усак жырлары- ри Л к н аакТ“ СЫИ ЖазЫП а-пды: А й к у Г п е Ун айтысын. № ToРpwi‘iПriHН ттяапптты.РкБЫуНлааридтыыцсын6 aжpэi—нсЖЖэакмецбышлцдыанкыбнедрыя*\"

бейнесш айкындай тусуге аса каж етт! м атериалдар. Со- нымен, 1946 жылы, Ж экеннщ 100 ж а с к а то л у мерекесщщ карсаиында ш ы хкалы отыриан Ж экен жырларынын 6ip томдыры, акыннын эз1рге толык. ж ин агы . Бул жинакка акыннын Отан сорысына арнаган б а р л ы к елендер! де «ipfli. Эрине, мунымен Ж экеннщ жы рлары тугел жиналып боллы деуге б о лм айды . Ел арасында шаш ыраран онын елен-жырлары эл! д е кел болуы керек, оларды ж инау—■ *я! аакталмаган м !ндет. Жэкен акындырынын уст!не зор энпм еш ! Kici ед1. Казак елшщ, к е р ш 1л е с Шыгыс ел дерш щ басынан еткен кейб1р к ы зры л ы к ты окираларды ай ткан д а, тындаушылар керкем повесть, я ром ан окыгандай к у м ар ы канып оты- ратын, Bipa«, зор e K iH iiu i сол — энг1мелердш ешкайсысы жазылып алынбады. Егер осы энп'мелерд1, я Жэкен ерге- ® айтатын, у з эк поэмаларды бщетш дер болса, оны жа- зып алу аса кым батты еибек болар ед ь Окушы квпш Ш кке усынылып отыриан бул енбектш злдына койган м ш дет1 — акын туралы жиналган мэл1- иеттерге суйене отырып, онын ата тег1мен, вм1рбаянмен, акындык кызмет!мен кыскаша таныстыру. Жамбылдын эксс! Ж апа1 орта дэулетт! болран десед). Жапанын тусында Жет1судары ¥ л ы ж у з (Жэкенн1н РУЫ—YftciH, У йсш 1шшде Ш апырашты, онын ‘ншнде аз- рана тукым Екей аталады ) К,окан хандыгына барынып турран. Ол кезд1н ханы Кудияр аса киянатшыл жауыз болады. Кудиярдын халыюка керсеткен корлыры, Ж э- кенн1н«Сураншы баты р» деген поэмасында толык сипат- галады. Кокан корлырына шыдамаран ¥ л ы ж у з ел1 кетерш с касаранда, Ж э к е н н т ancci Ж апа ерл1г1мен козге тускен батыр жкггтердш 6 ipi болады. Жапанын ¥ л а н д а й дейтш эйел1нен уш у л туран: Тэйт1, Жамбыл, Коман. . Жэкен Шу е зеш н ш бойындары Ж ам бы л тауынын ете- Р'нде турандьмстан, экеа' атын Ж ам бы л койыпты. «Жам- ®Ь!л» монголша «сарай» деген с вз болса керек, Жамбыл Тауы да, барлык Ж е т к у елкес! де X IX расырра шей!н 1Жамбылдын осы сеззен шыккан фамилиясы «Жапаев» орнына 'Бабаев» болып Kerri.

монгол жэне rypiK тукымдас рулардын кезек жауласып алFan жер1 болтан. Тентек атанган бала Жамбыл, кшжене куншде экю Жапа ауылдагы молдага сабакка берем дегенде, кашып устатпай журен*. 17 жаска келгенде жаксы керепн ата­ сы Тэйтшш етМппмен Жэкен молдата сабакка барады. Кадим охуынын барлык молдалары сиякты, бул молла да одыткан балаларын дурелейд1 екен. Сол дагдымен ду- реге жывданда, Жэкен молданы боктайды да, кетш отырады. — Бул жолы бепмен кашпай, арызымды экеме елсн- мен айттым,— дейт1н ед1, Жэкен. Жэкен бул еленшде, зкесшен «окуга бар деме» деп етшу1мен к атар, бойында акындык дарын барлыгын, енд| осы жолга тусу1не руксат етуш сурайды. — Экем акын болганымды унатпады,—дейт1нЖэкек, «окуга бармасан барма, 6ipa« акын болмай-ак кои» деде Неге деп ем, «Бкейде елу баксы, секссн акын деген атак аз боп жур ме? Сексен б1р!нш! боп кайтесш», деД1- — Содан кейш сабакка бармадым,—дейд1 Жэкен,- eMip бойы элшт1 таяк деп бишейтш боп калдым. BipaK. акындыкка кумартудан тынбадым. Экемиен жасырь» ауыл арасында кыз-кыркынмен айтыса берд1м. Bip кун1 Жэкеннш аулына к а зак халкына белплт атакты Суйшбай акын кследк Онын келу1не себеп: осы кезде, Екей руынан Айдос баласы Сарыбай деген тльныи. бытыраран Екейд1 жинаура Kipicefli. Жеп'су ел1н патша еюмет1 XIX расырдын 50 жылда- рында басып алган рой. Осы жорыкты бастаган генерал Колпаковскийге Сарыбай жэрдемш! боп, бтраз елд1 жак- жалсыз барындырран екен, сол себепт1 Колпаковскиймен жакын болран екен. Сол жакындырына суйешп, Сарыбай бытыраран руы—Екейд! жинайды да, каз1рг! Узынагаш деревнясы мен Каракыстак деген елкеншек! арасынанол арапы бурын мекендеген Еокожа руын сыррытып, коныс алады. Ескожа жерш 6eprici келмегенмен, Колпаковскии- ге суйенген Сарыбай, белдест келгенде шыдатпай, жене бередн «Алты каскыр андай шабады, аксак каскыр жан- дай шабады» деген макал осы кезде шырэды. Алты кас­ кыр — Еокожаиын ру басы алты адамы болса керек. Аксак каскы р — Сарыбай ед1, деседт, Сарыбайдын он аяры аксак екен. Сарыбайдын баласы Кисыбаймен кал- жындап айтыоканда. Жэкен:

Кисыбай, экен де аксак, шешен де акеак. EKi аксактан туыпсын сен боп жаксы-ак,-- дей мыскылдайды. СуШмбай (1827— 1895) акын, акынды гы ны ц успне, елгебеделдк токтаулы адамнын 6ipi б о л са керек. Алгаш- кыкездеол С арыбайм ен бзк-кундестеу, а р а зд а у боп жу- PinTi. Екеуш ша!кырып ап татуластыры п, елд1 6ipirin жинандар деуш1 Д у й сен деген Kici вкен дейд1. Бытыраган Екейд1 жинап журш, СуШ мбай Ж апанын уйшекеп «онганда, Ж а п а «Осы елге уйренш калып ек, шай К9шем1з» деп толкиды, сонда 18 ж а с а р Ж амбыл: •Kici&Я1нде султан болганш а, вз ел1нде у л та н бол», деген пе, эке? КешеШ к»,— депть Кейген Ж апаны СуШ мбай i«euiipin экеп, Майтвбе де- wh жерге орналастырыпты. Сол а р а д а Ж а п а ауылы 1830жылы ел к о л х о з болганга дей1н оты ры п, колхоз бол- ганда, касына ж ы л ж ы п хонады. Акын болам д е у ге акес/нен б а т а алм ай, Ж экен, ауылы Майтебеге к еп орныкканнан кеШн, кебш е СуШм- байды сагалап, соны н касына epin ж у р е д 1 де, ол кезде буил Екей руына а г а болган С арыбайга 2 0 жасында кеп наецмен арыз айтады . Арызында оз тусы ндагы адамда- Рчныцаргурл1 кэсш те екенш айта кеп, аягы н: Кайсысын магаи сонын еп квресЬ? Экетсем ©31М тандап вкпелерС13. Суйекемнш суйгешн ойласаныч. «влек болсын cepiriH» деп Oepepcis, бЫред!. С ары бай бул тш епн к а б ы л д а п , Ж апага: *Ьалац акын екен, бет1н какпа»— д ейд ь С ол куннен бас- ™ Жзкен акындык жолга б1ржола ту сед i. т р а к , бул «олында ол вз б еп м ен кете бермей, СуШ мбайды устаз одан уйренедк Ж аны с деген а к ы н га: “•НД1, Жэкен. MeniR nipiM— СуШмбай, Сез сейлемен сыйынбай. Сырлы, суду сездер'1 Маган тарткан сыйындай.— Енбекш! семьяда туып болашакта мандайына халык «Ыны болу жазылган Жэкеннщ СуШмбайды nip ту- Жай туту емес. ini- ын атаулынын 6api 6ip калыпты б о лм аган , олардын 'нде байлардыц асына ар-намысын саты п, байды мак- °п гнмак асырайтындары да болган, байлардыц, экьм- 461

дерд!н mIhIh бет!не айтып, х а л ы к муныи жоктаушылар да болтан. Суйшбай сонгы жуйеге жатады. Bip мысал алайык: Сужмбайдыц тусында буккп Жетку елкесш Те- зек тере Абылайханов бнлеген. Осы Тезек амандаспак боп уйше сураусыз Kipin барран Суй\\пбайды сабатпак болганда, СуШмбай: Келш ед|м хан Тезек, кврейш,—деп, Пайрамбардьщ сэлемш GepefiiH,—леп Аттандырган eKi урын жылкы ап келмей, Хан, тулданып турмысьш елей!н,—деп? Kecin алсан, бас Mine, батыр Тезек влмейтурыи адам жок темip взек. Сэлемге келген жанды кыра берсен Уры твре, саган да келер кезек... Атандын осы кунде Тезек твре, Елден жылкы койматан кезеп твре. Твре мекен тентект! тыяд лесе, ©зщ урлык кыласын эттегене... Урыларын басымды Kecin алар, КанЖыгага втк1з!п тест алар, Шалырашты Дулатым каптап кетсе, Отыз yil.ii твренщ Heci калар!..— депп. Тезек Сушмбайдан каймырып, кабылдап, еле-м- генше сыйлап етттк Суй1мбай Тезект1 FaHa емес, халыкты канаушылзрДУн бэрше осылай карсы боп вткен, унем! букарашылык ба- FUTTa болFan экын. Жэкеншн жасынан халыкшыл, ка- наушы тапка карсы боп есуше СуШмбайдыц acepi ерекше тигенш Ж экен айтып отыратын, «оны nipiM дейтМм, басында меш бай мен манапка карсы болып eciprefl Суйекен» дейтш. Сужмбайды nip тутып, 15 жасынан акындык майда- нына тускен Ж экен 99 жаска кеп елгенше элеумет тур­ у с ы 113. елекнен баска icneii араласпаран, сондыктан, Жэкекнщ 15-тен кешнп еинрбаянын 6i3, кеб!несе, онын акындык туррысынан |'здейм1з. Жапа — малжандылау саран Kici болса керек, сон­ дыктан, улкен улы TaflTiHi уйленд1'рш, Жамбылга кеп уакытка дейш калын бере коймайды. Осы кезде Жэкен Корин ауылдары Кадыр дегеннщ Бурым атты кызымен квшл косады. Суйтен Бурымды алып кашкан Жэкен баска паналар жер таппаи, Сарыбайдын inici Саржанра кеп коргалай- ры5айдаЖеаН болыстык поав«тель болранмен, пзпш Са-

Кыздын тврк1н1 д е , «айын журты да 1здеп журш, 6i- р айдан кейш Бурымнын Саржан уйш де екенш б!лед! 5тады. Егер кызды рып береди ia Жэкеи,— ай- — Сол1 кьызды [мде калды. н кызбен айтыс- ырылганга катты кайгырдк Жэкен27 ж асы н да Айк- а1 кан. Сонда Ж эк еш п н мук; Ё -1 Туткасы дуниешн сендг боле ifасы — Бурымнан ай- 1 ЁШ жаксы керш ем,— дейтш ед! Жэ- кен,—сокдыкган а з уакыт еледмен эзмдесш отырып свз1мд1 былай аяк та п ем: EEiiiii-iif, «г,S“ s i S h'& V™”' к“* 9 di эйелше кец!л1 юлмаган, opi акы нды к кыскан Жэ-

кед домбырасын ОектерШ, 1874 жылы ел аралап кетед! Осы жолында ол каз1рг! Талдыкорган облысындзгы Жа- лайыр руыныц атзкты акыны— Бактыбайра жолырып, eKeyi узак салкыласып айтыспаганмен, еленмен аздап кагысады. Бактыбай жасап калган акын екен, ол соны- сын алдына сала еейлегенде, Ж экен кшшпк кып: Эуел! сэлеы береШн, Жасыныз улкен ага,—деп.. Майкеменен айтысыл, MaaiM болран вз(кс1н. Абак, Тарак арасын Арзлаган cepiwciH... Егер сезш унаса, Он багакыз бершсш. Уианаса елешм, Онда ненем mepipcin...— дей кеп, акындьш, жолында езш щ юмдерден улп гШ нын кврсетед1: Каздай калкып ср1нбей, влен TepaiM жасымнан. Майквт акын, Кулмамбет Орын 6ep.ii касыиан. Майлыкожа, Кулыншак — flipiM ед| бас ypFan. Бул свздерше Караганда, Ж экен Бактыбайра кез- дескен — 29 жасында, i w ip ri Онтусгйс Казахстан, Жам- был, Алматы, Талдыкорран 4 облысты тугел аралап, бар- лык атажты акыидардан да улг1 алганы кержеяь ЖэкеЯ казактыц ауыз эдебиетш аса квп бьлетш. Солардыказак- тын атакты акындарынан уйрснд1м дейтш. Осы сапарыи- да Жэкен Эзбекстан мен Кыррызыстаниыц кеп жерш аралайды, акындарымсн кездесед!', эдебиетш|'лер|'мен та- нысады. Кырп>1здын эпосы «Манасты», «ШаИна-чапы», «Готыныц 90 тарауынын» кеп хикаяларын жырлайтыи Жэкен, «бул оцп'мелерд1 сол сапарында есп'п уккан едш» — деп отыратын. Отыз жастын аржарына шыкканмен, асках кенМ те- мендемеи, KOci6i елец, аксаганы махаббат боп, «Камшат кызга» снякты, аса керкем .чирикали елендермен тупил- данран Ж экен, аралап жургец елшде тап кайшылыгын Да анкын керш, 1879 жылы, 33 жасында, «Кедей куш» Деген елец шырарады. Мунда ол:

¥зынагаш, Каратас, Жалам алк, жалан бас. Oran ауыз жарымас, Сондалагы ар калмас. деп, кедейдш кайы рш ы лы к хал in суреттеумен катар: Кайтып жанык ашымас? деп заманды Т1лдейд1. Катыбас зам а н — байлардын ycTeMairi журген замай ехенш, байдыц байлыгы енбекш! хальркты канаудан ку- ралатынын Ж экен сол кезде-ак тусш ген. Сол кезде 6ip бай уй1не жиналран акындарга, eciK алды нда жагкан итш Kepceiin, «осы HTiMfli мактандаршы» лепт!. Kefl6ip акын- Дар мактамак бол ранда Ж экен о ларга урсып, байра бы- •’ай дептк Итш жаман демеймш, Кузетт жур мальшды, KemniaiKT! булд!рш. 1881 жылы Ж ам бы л атакты К улм ам бет акынмеикез- Аеседк айтысады. _ — Ол айтыс Узынквшрдш касында болыпты,— дейд|' \"«кектн ауылындагы Ыбырай карт,— сол жерде буккл * ет1суелпйн билерн болыстары ж иналып, уй Tiriain, кеп жУРт жииалган. Ж амбылды шакырып ап, Кулмамбетпен а\"Шстырран Е скож а руынын Кудайборген деген Kicici. Айтыстын келем1 600 жолдай. Сол айтыстан 6ip-eKi ДДселеш Рана окушыиыц есше сала кетк1м1з келедь “ipiHini, бурынры кездсскен акындарымсн сез кагы- аУДан api бармайтын, езш iarepi акындардын шэк1рт1 К9Ретш Ж экешпн Кулмамбетпен айтысы оиын езжднс ^ывдык бет ал а бкягешипн, есейген акын болганын дэ- ■1(мде>ш. Екшин, ол кезд еп жане одаи бурынгы казак акында- .ынын айтыстарынан ерекше орын алаты и сарын— ек!

жагынын да ез руларынык байларын м а т у болушыед1 Мына айтыста Кулмамбет сол ecKi дангылырымен тартг женелгенде, Жамбыл тыннан салган сурлеудей 6ip жог габады, онысы: Адамдыкты айт, ерлжт!, батырлыктыайт, Ел бфЛ1Г1Нсактаран татулыкты айт. Карымбайдай сараидар толып жзтыр, Оны мактап ауре болмай жешне кайт. Жамбылдын «ерлЬст», батырлыкты айт» дегешне Кул- мамбеттщ таптым деген тэсш : Акыры Саурык. Сураншын жаудан влгеи Кезше де шмеймш ендйiiuii.— дейд!. Оран Жэкецшц жауабы: Батыр Сураншы, Саурык жауяая влген, Халин ушIн шэйт билып жанын берген. Елд> коргап елгсннт арманы не, Калын казак курметпен соцына ергеи. Жэкен 40 жасында, 1885 жылы, ИлеукабыЛ Канымжанды ерк1мен, ез! суйш, айттырып алады. кезде элрашкы эйел1 Момын елед1. Момыннын Успн.е’ арайын-туганы, Жзхеннщ влген inici Каманнын эйелш коскан екен. Одан Аккулы деген ул, Акбала деген кц туган. Канымжанды алран сон, Жэкен келмдей алга1 эйел1не руксат берш, вз! суйген эйел1мен турып калады- Кулмамбетпен айтысып, оны жецгеннен кейш, буи-1 Жет1су елше зор акын деген данкы жайылган Жэкек, атаркм шыкты деп тасымайды. 1886 жылы жорарыда ятаган Екей руынын басын коскан СарыбаЙ ел1п, co_Fali 1887 жылы б!р болыстын халкын гугел шакырып ас оер- гепде, Шымкент жарынан атакты Майкет акын «елген. Соньшен дидарласканда, Жэкен: С|з бе eai акын ага, Майкет деген, Санкылдап сарайынан ©лен шыкса, Имеи1п езге акындар бойпектеген. Мсйманды курмоттейпн кэдсм1з’ед Суйрекдеп алдыцызда сез сейлемей' Ертеиш деп онладыы здегызст,—

aeiUi. Майкегпн унем 1 касында боп. онымен еез жарыс- тырмай, бегке какп ай, елшен курмогпен аттандырады. Жэкен ел Tipuii.niritiiH такырыбы иа усак олендерд1 кел айтатын болган. Бертш келе, ол Kiel к а р а саз сейле- ией, ылги аленмсн сейле;ш екеи. О л елендерден езш щ ес1нде калган 61'рен-сарандары болм аса, eareci сактал- маран. Онын М айкетпен дидарлаоканкан кейшп курДелi елеш-1 8 9 5 ж ы лы Д у л ат руынан ш ы кк ан Сарыбаспен айтысы. Колем! мыц жолдан артык бул айтыс еленнщ та- кырыбында К улм ам б ет пен Ж ам бы лды к айтысынан ай- ырма жок. 1шк1 мазмунындагы айы рм а: Сарыбас Кул- мамбетке уксап, е л ш щ байларкн ма к т ай бередк ал Ж э ­ кен Кулмамбетпеи айтыскандагысындай байга батырды карсы коя сейлейдк B ipa«, бул жолгы Сарыбаспен айты- сында Жэкен: Батырым Сураишы, Саурык жаудан олген, Халь;к ушш курбаи болып жакын берген,— деген сиякты, м з е е л е т бетнген жечпл калхы м ай, мактай- гын батырларынын батыр аты не с еб еп л шыкканын те- ренказады. С аурыкты Ж экен былай сипаттайды: «Ал, ал Саурик» легенде, Калтырамады каидай жау? Кареыласып келгекнщ Кайтканы бар ма одаи сау? «Саурыктыи ж а у ы ш м ?»— деген c y p a y F a Жэкешпп, йерер жауабы: Жетюуда каззктын, Керген KyHi кем еде Жан-жакынан куиде жау. Елге тиыштык бермедк bip жагыкан калмакгын Yuiiiiuii жактан Кокаин Set ep.iepi тонырлап Ел титыгы курылды, Жер мен судан куылды.

К,атын, бала, жас, Kapi Beri жаспен жуылды... — «Халыкты осы апаттан арашаларан KiMед1?»—де- ген сураура Жэкец: — Саурык ед! ардагср,— деп жауап бередь Сураншы батырдын да алысар жауы сырткн жау— казак елщ жаулап алып корлыкта устаган Кодаи хак- дыры. Ж экен Сураншьшы: Yiu кун, уш тун СОРЫСЫП, Жауды гаэптей жапырды, Кырып-жойып калганы! Ел шетШе кашырды,— деп мактай кеп, Сарбас акынды: Кэпе, осыидай ерз! айтпай, Жатка намыс бермегси, Кур еозгсын екеи т, Байларын айтып ел!ншн, Тук келмейтш колынан!— деп сегедь Сураншы мен Саурыктын е р л т н е Жэкен коп ишгз?' маларын арнаран. Жэкеншц «Сураншы батыр» дейтИ* дастаны окушы копшшкке белплк Ол дастанда Жэк®й Суранщынын Кокай баскыншыларына карсы куресж жырлаганда, Сураншыныц батырлык книылдарынан бас­ ка, дастанга жэне 6ip аркау юрпзсдк ол — орыс пен ка- закстып достыры, Дастанда Сурэншымш Жагор дейт\"1 досы, канды квйлек cepiri бар. Дастанда акын: Сап тузсст солдаты, Серейюкси зенСпрек деп патша вю’метшщ казак даласына отарлаура кслгев sci<epin жек коре отыра, ксйбгр акындардав орыс атау- лыныц 6apiii жаман демейдк орыстын досы мен касыи айыоа жырлайды:

Осы топ, Ж экеншк жырлауынша, к а з а к халкынын Ко­ кай баокыншыларына к ар ги куресшде, Сураншы баста- ганхалыкпен 6ipre журш согысады, 6 ip re жешсед1. «Сураншы батыр» реализм непзш де «уры лган дастан. «бтеген батыр» дейтш дастанын Ж эк ец мифологиялык негсзге курган. Ол дастанда ©тегеимен алысатын жау- лар: айдапар, эбж ы лан, жезтырнак. Д астанны н тур' ер- теп болгаимен, м азм уны — казак х алкы ны н XVIII расыр- jaFbi бостандыгы, т з у е л а зд н ! \\ш 'т куресуь ©тегсн — та- рихта болган адам. — «Сураншы баты рды » да, «©теген батырды» да 6i- pifiiiii жырлаган — мен емес, Сушмбай,— дейтш eai Ж а­ ки.—мен сонын н еп зш д е жырлапмын. Б у л жырларды ш жас кез1мнен айттым. Кай ж асы м н ан бастаганым Да еимде жок. «Саурык, батыр» деген де у з а к жыр айту- шыем. 1902 жылы Ж эк е ц Ж алайыр руынан ш ыккан Досма- гамбет акынмен айтысады. Досмарамбет акындырынын YCTiiie молда екен. Ж эк ец онымен ш айцасы п отырып, бы- дай дейдк Молда емесст, сокырсын. З гл р айтып зарлаган. Шарнкат жолы — мынау,— деп. Караигы налан халыкты Кол/I i жуыыл аллаган, КедеП олсе уШне Kyuipenin бармаган. KiipaFarran куранды, Kyui-Tyiii сарняган. -1°амарамбет Жэкендк Сен — Абяктыя жуйрМ, Мен — тулиары Тарактьщ. Борегелл!’ Жамбылым, Салты осы ма слшшн? Каскелекш'н ж н т Босатпас аллын кабактын. Арак лесе, жымынзар, Кулкыны курып к.ылмынлар, —■ ■^\"кемЬпек болганда, Жэкец: Елщде бузык жок болса.

Сол Кожакан болысын. Мекеге барды кажы боп. Бола, арак 1шкен сон, Айтасым несш кажы дел? Пара тары mefiai екен, Ел |'шшде казы боп...— деп жауап береди Осылай халыкты канаушыларды сынау, мшеу, сьжак- таумен, халык зарын айтумен, халыктын тарихынзг болган арда.кты уддарын дэрштеумен, жалыяды жырыя жайыгт, ат жетер жерд! аралаумен eMipi етш жатады. 1909 жылы Жэкек Орталык Казакстандары Аргын руи­ ны» атакты акыны Шашубаймен айтысады. 1913 жылы, февраль айында, Ресей патшасы—№• мановтардын тзкка отырранына 300 жыл толгаи токи жасалады. Сол тойга тарту-таралры алып, Жет1су об- лысынан атакты казак байы Кудайберген Мамакоа *• тед1. . Жет1суды» губернаторы той жасауга эз1рленедп А-1' матыдагы каз:рг| панфиловшыл 28 батырдын атындагы паркте керме жасалады. Бул тойга бук!л Жепсу елini» атакты байлары, дср1 тугел жиналады. Тойды мактау максатымеи бар-iu* акындар шахырылады. Жэхеи де келедй Жэкекн:» б]?1-1' mi рет акындар арасында сурегке тусу! осы жолы. со сурет тойга арнаи шырарган фото-альбомра KipreH жз«в Жэкеннщ 1940 жылы шыккан шырармаларьжык 1 10М‘ дыгында басылды. Сонда айткан елсндертен ес!мде калганы деп ЖэкеН «встепкеде» («Выставкада» деген) еленш айтып отырГ шы е;и. Бул жырда Жаке»: YiScin, Найман санлагы, встеп-еге жиылдын... Елде журген егейлер. Калада кур уйшдш, Улык карсен унлырып. Желл! кунп камыстай Жапырылып ш'лаш... деп келед1. 1910 жмлгьг казак даласында болган окиганы ЖжеИ -хTаicлыжкапсеапга6нipхrаe.’iкbаHбuыidрiра6сiыpreкажйуы-pсiаn.кхаралсыыкалзаарлыы.н Кетер1’ жырп1

зйиалдырады, халыкты бостандык а л у жолындары ку- реете кэжымаура шакырады. Осынлай харекетте жургенде Ж эк е н 6ip топ адамы- меи курыншылардын колына туседь «асы н дагы адамда- рымен абактыга жабылады. Бул х а л ш Ж экен, «Мешн вм;р1м» деген ж ы ры нда былай жы рлайды : Акыны, эння, куйил кырыуар жан. Аймарын Жебсудын жпнап алран. Сабанкан тесек, ерден жастык 1степ. Ж атарга жай салгызды ат корадан. Сеткесше Kicire 6ip кара нан... «YriT айт, патшаны макта!» дейд1. «Жыр айтсан, кулай мснен пайгачбарды айт, Онан баска жырыцды айтпа!» дейлГ Бул жырын Ж эк е н былай аяктайды: Устаган канды ть'рнак елд! кысты. KiM болмак ьгзаланса елден кушп'? Жамбыл карт жеттс exi жасаранда. Николай урран доптай тактан туст!. Жабыркаган халыктын kohU i есть Резолюция жы лдары нда айткан Ж экеннш жырлары «кталмаран. — Twi бар Kici сейлейтш зам ан туранда, мен нелер Ж“Р айтпады дейсш , балалар,— дейДн едг Жэкен,— т а ­ чанжырлар айты л ган д а, айтылган орнында калып кой- Ран. 1919 жылдын кектемшде Ж экен 6ip кызык айтыска катынасады. Б у л ж ы лы Ж экен 73 ж а с та . Жэкенд! бул Кезде бук1л ел боп зор акын деп, а к с а к а л акын деп аса ^VPwmeftfli, Ж эк ен н ш кггсында ж а с акы ндар топталып одан улг1 алады. Б1р,Ж0Лы, 1919 жылдын кектемшде, Ж экеш й керип- ‘^Дулат руынын 6ip бутары — Ж аны с е л 1 конакка ша- КыРааы, Ж экеннш касына Ш апыраштынын б1рнеше жас зкындары ере б арады . Конак болган ау ы лга Дулаттын ^ындары жиналады . . Осы мэжш сте: «осы елде Н урила атты акын ке- чч'евсшеде!к. бар, eui6ip акынды айтыста тен келДрмейд1» — Келшшект! ш акы рура Kici барса, оны н босанганына

уш-ак кун болган екен. Сонда да, Жэкен шакыртады яе- ген сок, Нурила бармасам ренж1р' деп, балясин уйше тастап, жиынга келедь Ж экец Нуриланы касыидагы акындармен айтыстырады. Бул айтыс бурын ошкайда басылмаган. Айтысты жат­ ка бйлетш — Ka3ipri орденд! акын Саядн1 Kepi-мбеков. Саяд|'л Нуриламен он 6ip акыннын айтысынын xe6iH умытыл калган ехен, жазып бергенде, 400 жолдан аз ах артык болды. «Тугел есте сактаганда 1500 жолдай бола? ед!» дейд|'. Айтыс ете керкем жонс айтушы акындардын бэрш Иурнла жене береди Нуриламен он б1рдт сонгисы боп антыскан бар акын — Умбетол! Кэр1баев (1889 жылы тугаи). Нуриланы женер баска дэлел таба алмаган сон, Умбетэл1 казактын «байтал шауып бэйп алмас» деген макалына жабысады. Сонда Умбетэлшш сасканыи керш Нурнла: ЖешлерЫ Умбстп'н Жз-ен бшп, Байкяуымша наган 6ip каллы уытылып, Талайзын-ак шапанын шешшз1ргем, Лйтыспакка ынгасмн жулкындырып, Лл, Жо':с, Умбстял|Ц Tepi тулып, Каупнткин inline 6ip сабан тиши, ТубЫзе 6ip гереН болар десен, Апарип богагага койгын i.iin. Кару елей бул сезгс кандан тапсын, ЖуГф1пнп1 Нурила басын тартсыи, Kiv женл!, осы арада Kin ж ен и т Казылык еши' соган Жамбыл айгсын,— дейд1. Сонда Жоксн, Нуриланы «байтал> деген Умбетэлё Hi cerin: Жамбыл свзй| бастяса бастан айтар, Tyiiin тугел сонына тастап айтар. Бак берген мпклайына бас бармакгай, Жулдс алалы ар жерде жуйрж байтал. Ъагы жансо блйтзлдын багасы эор, Адасканын Убмеглн байкады ол, Бул жерлеп айтыстын мезеб1нен Нурнла беретш TeneyiM сол,— дейд|' де: тем кулаштаган, имен растаган. -й айтысатын мырас калган,—

деп, Нуриламен айтысуга ез1 кызыгады. BipaK Жэкене сыртынан курмет ететш , оны акы ндарды н аксакалы ке- ««periHНурила: ... С1з — даркая, о'зден улкен акын бар ма. Жасым к)ш! эйелмш, жаны — нэз1к. Даусынды неше Typ.ii эсемдейс!3, Желлет1п дауылыннан бэсендейоз, С|зд|'н бетке мен карсы тура алмаймын, Элдилеп алдына алган экемдсйс!з,— Деп, айтыспайы. Сонда Ж экен Н урилага: Сезтнен соргалаган тамады алтын. Анкылдаган адамга квпМн жаркын. Бала жастан олекге Жамбыл кумар, Басылатын жэМм бар энмен маукым. Tc6ipeHiT\"eii «yperiwai жас балааай, Кулагымда турады осы даусын. Баррын, балам, аман бол жолыкканша, Бэрекелде. уст!не кэп нур жаусын.— Деп бата бередК Жэкен кейш, к а з а к халкы ез алдына о т а у тжкен сок, IJ24жылы «К азакстан тойына» деген ж ы р шырарады: Халыктьгк енд| Mine жет!лгеш, Курыштын б|лшбейд1 >ет1лген1, Атандын Казакстан ел боп туып, Болайык еИметке, кедей уйткы, Сек1ЛЛ1 тем ф тфеу квшрдеп.^ Жан емен энпменщ шетшдеп,— •jefai. Акыннын х ал к ы eplKTi ел болуына калай куануы- а' Республиканын, халыктын, е зЫ н м ш дет1 не exeHiii акУЬ1На бул елец айкы н дэлел. Жэкеносы бетш ен кайтпай келе ж аткан-ды , осы 1924 Уды Туркстандапл к азак облыстары К азакстанга ко- •I увдУП. букш к а за к халкы тутас 6ip республика болады. “ Жылдан кей1н, 1927 жылы К азакстан елм’ршде 6ip ке- j.W'OKHFa кездеседк осы жылы, ею м еттщ ерекше декре- J 1*? казак байларыны н ег1нд1к, ш абы нды к жерлер! Дейлерге белшш Оер1лед!. Сол нау канга байланысты. -З Д н ауылына ж акы и жердег1 ¥ зы н а га ш деревня- v H!ia кедейлерд|'н жиналысы болады. О сы жиналыста 9«ен «Замана агымы» деген у зак ж ы р айтады. Бул VтУгел сакталган. Колем! 1000 ж о л д ан артык. 473

Жыр казак, халкынын ем1рбаяны спякты. Жэкец жы- рында «азакты ц iopi заманынан бастап, Социалист Ок­ тябрь революциясына шешн басынан кешкен халж рак толгап отель Бул толгаудан шыгатын «орытыкды: Ок­ тябрь революциясы казак халкына жат емес, осындай революция болу казакка кажет едь егер бул революция болмаса к азак халды курып кетер едь Октябрь револю- циясы болганнан кешнп к а за к ©Mipi туралы акынныц ай- тары: Оси жоллы ем!рлпс Ленин 6iare бастатан. Жуандарды жумсартып, 6 т алран бай, молдаяан. Большевиктш тусында Ела1н бэр! 6ipirin, Араларын ашпаган. Б[р ауызга каратан, Bip ауыздан макулдап, Токтам 1Шлып тарэрая... Жер мен суды колра алия, Жетгап тур ещп ел'ш, Сексен 6ipre келгекде. Осы MCHiu кэргешм.~ Ленин туын колга алеан, Калия кайрат козралран. Жалн.’Ы, кедей досым-ай, Кун де туды сен уш!я. Ай да туды сен ушш, Зан жасалды сен уипн. Сертле туе, ссртле, Бурынрыдай жасымай!.. Бул жиыннан хей!н де Ж экец жасым сексеннен асты демей, халык арасьшда да, улы жиындарда да жака емф4 Д'Н жаршысы болады. J934 жылы 16 июнь кун1 Алматы каласында жас корнем енерш1лерд1ц слеп' болганда, Ж*; кен «Ж астар алдында» деген жыр айтып бередт. 193= жылы. Алатаудын бшк басын жайлап отырган колхоз- лардын отарын аралал журит, «Жайлау» апы жыры» шыгарады. 1936 жылы кекгемде Алматы «аласында казак акын- дарыныц республикалык 6ipiHuii слетт болды. Осы о № те Ж экец «Туган ел1м» деген дуние жузше оИг'ш ЖЫ' рын аитты. Бул жыр Жэкец шыгармаларынык гана емес. оуюл совет поэзиясыныц ец би1к шыны ед|‘, сондыктанда оул жыр Советтер Одапяндагы барлык т!лге аударылдь'- \" аи да бул жырды барлык Совет м ! кун! бупи» шеиш улп есеб1нде колданады.

1936 жылдын кектем1нде М осквада казак керкемене- piHiji оякунд1'Г1 болды. Осы онкундшке 6ipre барран Ж э- кек Лениншн мавзолей1и, уюмет басшыларын кергенде, соларра арнап б!рнеше жырлар шырарды. 91 жаска шык- кан жарт акынныц бул снякты каркы ндай шабуын карсы алран О дактык ектмет Жэкене Енбек Кызыл Ту орденш сыйлады. Сол ■сыйлыкты Кремльде Жэкенн1н кеудесше кадап турып, С С С Р Орталык А гкару Комигетшщ пред- седател! М ихаил Иванович Калинин былай дед1: «Керкеменердщ ен жогарры, ен талантты, ен даныш- пзн тур! — х алы к керкемвнерк баскаш а айтканда, ха- лыктын кэньгпнде калган, халык с актап келгеи, халыктын алденеше расырлардан берп б1рден-б'фге калдырып кел- ген керкемвнерй бул кумэна'з. ©здер11изге мэл!м, куны жоц квркемэнер халыкта сакталмайды. Халык та — 6ip, алтын i3fleyuii д е — 6ip. Ол ен багалы , ен данышпан нэрсеш рана ipi-ктеп алып, ендеп, элденеш е ондаган жыл- дар устайды... Свз жох, халык та нарыз артыкша квркем жэне данышпан шыгармалар тугызып, бурынгыдан да api жеы1ст1 ет1п ецдсйдЬ. 1936 жылдан бастап, Ж акеннin жырын еркендетуге ерекше жардай жасалраннан кешн Ж зкен социалистж курылыстын жет1ст1ктерше, кундел1к болып жаткан сая- си, шаруашылык, мэдени наукандарра даусын мынадай жагдайда «осты: 1. Ж экен радио тыйдарыш ед1. Кошлш козгайтын 6ip хабарды Ж экеи естЬсе, хатшыларынан немесе манайына квл уй1р1летш мектеп окушыларынан сол еспТешн толы- гырак баяндауын ©tihotIh. Содан кейш, ест1ген жаналы- ры кек'л1не эбден конган сон, ж ы рлаура KipiceTiH. 2. Ж экен газет окытуды унататын ед1 жэне нендей кызык жаналы гы бар? — деп сурар ед1. Хатшыларынын 6ipi мектеп окушылары, я сауатты колхозшылар окып берген газеттен езйнккещ лш козгаран жаналыкты жыр- та айналдырар еды 3. Ж экен 97 жасына деШн атка салт мшш журдк 1942 жылга дей1н сал т атпен Алатаудыц би1гшдег1 Кулансаз деген жайлаура д а шыкты. — М ашинага MiHin журм1з рой,— дед1 Жэкен 1936 жазык жолра жуйр1к екен. Мен ©з1м таудын бшгш жай- мет адамдарына,— 6ipaK, онын тас ж олга, KypFaK жолгп, Жылдын жазы нда, ушке сэлем бере барып отырран OKi- лап ескен KiciMiH. OFan шыкпай кецыпм квиш1.мейд1. Ма-

шина бергендерще тэшр жарылкасын, енд1 наган 6ip жаксы ат тауып бервдер — e3i жориа, 03i жуан, ез1 жуас ат болсын. Жэкене ондай ат табылды. 1936 жылдын жазындг еюмет сатып эперген курен жорганы Жокеи тауга 1941 жылдын кузше дей1н мшд1, ауыл арасына 1944 жылгэ дейш MiHin журд1. Бул атты еске альт отырган себеб!м1з, Жэкен сал1 жур1п табигаттын KepiHici мен кубылысыи, колхоздьш даласында жайылган малдарды, егшмен байланысты ей- бектерд1 керуге кумар ед1 де, сез1м1н козгаган кврШ1 пен id i жырра айналдырар ед1. Жэкен касына ергендер мундай такырыпта онын ауызынан талай тамаша жырлар естйн, 6ipa«, ек'нпш— олардын кеб1 жазылып алынбады, ат устшде жазып алу- ра мумкш де болмады. 1937 жылдын декабршде грузин халкынык атакты акыны Шота Руставелидщ туранына 750 жыл толуы тойланды. Сол тойга Казакстаннан барран делегациями Жэкен бастады. Грузин халкы ерекше курметпен карсы алды. Осы сапарында Жэкенн1н керген тамашаларына арнаган Жэ- кеннш б1рнеше жырлары бар. Кавказга барып кайткан сапарында кергендерш Жэ\" кен «ызык энг1ме кып айтып отыратын. 1938 жылы 20 май куш, Ж эк ен н т эдебиетпен айна- луы 75 жыл толу «урметже, Алматыда жэне Жэкенн1и ауылында той болды. Тойра Советтер Одарындагы бар- лык улттардан жазушылар келдк Жэкенн1н атына Совет Одагынын барлык елдершен, шетелдерден (Америка, Кытай, Франция, Чехословакия т. б.) куттыктау теле- граммалар келдь Осы мерекемен байланысты, Жэкенд1 Одактык эюмет Ленин орден1мен наградтады. 1936 жыл мен ¥лы Отан cofuch басталудын ек1 ара- сында Ж экен 10000 жолдан артык жыр шырарды- Сонын бэр! социалист!к ¥лы Октябрь революциясьшын аркасын- да, Ленин партиясыныц жолымен, социалиста котам ку- рып, бакытты дэурен сурген хзлкымыздын шаттык тур- мысын, куанышты кеншн сыйпаттаура, халыктар Д,)С‘ тыгын баяндаура арналран. Халыктын. Совет ешметпцц ерекше «урмегтеучмен. 476

1936 жылдан бастап «айта жасаррандай болран Ж экен 1940 жылдын бержаплида кэрыпкке молындай бастады. Осы кезде Ж эк ен ез!мен icrec акы н— К алмакан Эбд^ка- дыровна: Насыбай бер, Насыбайь'н бар болсз жасырмай бер, Саулык койдын жасьшлай жасым калды, Bipep жилка Жамбылды асырай бер,— деп калжындапты. — «Ар ж асы жуз» деп ед1,—дейтга болды содан кейш Жакен,— ж узге д е (луде 6ipey-aK келепн сд1, сол жузд1 адымдап калды м , балалар. К ездщ карашыгы булдырап барады, кез алдымдары Kici,— Kici емес, онын кэленкеа сияктанатын болды; он куларым ж абылды , сол кулагым арен естидк 6ipep жыл бурын а тк а мшетш басым, енд! орнымнан Kici суйемеее тура алм айм ын; осы айнала то- наудыц арты « айда соккалы келе жатканын бмесшдер ме, балалар? «Ата-ананын жоралрысы» жакын, балалар. Шырактарым, камдана берщдер... Жэкенш'н уш нде турып денсаулырын карайтын дэрЬ гер Рахымбек Дбсымбековтен б аска, 1936 жылдан бастап Ж эшиб уне Mi бакылап огыратын — Казакстапдагы атакты д эр1гердт 6ipi — X. Б арлы баев болатын. X. Б арлыбаевтын айтуынша, Ж экецнщ езге денеш картайранмен, ж у р е п — жас, онын ж у р е п 100 жасты ер- Kin катерсдк Жзкеншн ден саулырыи жеке кар ау ,— Алматы кала- сындары Ka3ipri Министрлер CoeeTi ауруханасынын мiн- дст'1 болды. Осы аурухананын элдынры «атардакы дэрБ rep.icpi Б арлы баев жопе Зотов ж олдастардык акылымен, 1940 жылдан бастап Жэкен диэтара кеш п. Сол куннен бастап. Ж океи дуниедси кезш жумранш а, диэта даярлап 6epcTin Фатима Файзрахманованы Ж экен аса жаксы керш, «меш е м 1з' ген скпшп шешем — осы»— деп, кал- Жычдап отыратын едй 0зшщ кунделтк кызметкерлершен Жэкенн'щ жэне 6ip Жаксы KepCTiiii — шофер!, ез ауылынын ж 'и т — Нара- шьшбек Б зйсаб аев болды.— Ту сырты елжтщ арткы саидары сиякты Tin-TiK болып, б ал аш а елгезектешп уша- Ды да журедк байрус, бул да меш кезешн жерде балаша аркалап экетед!, дер ед; Ж экен Нагашымбек туралы.

0 з туыскандарынан, ез балаларымен «атар.Жэкен am ерекше жаксы кергеш — туган агасы Тэйпнщ бала- сы — Сатыш. — Тэйт! Мекеге кажылыкка кеткен, жолда елдк—де? efli Ж экен,— кажылыкка аттанарда, уш жастагы жал- рыз баласы осы Сатышты колынан жетектеп маран алып келш: «удай алдында сеш'к колыннан алая,—дел ед1, жарайды деп узде бергенмш. Содан 6epi осы ш!рк!н ез балаларымнан .ком квршбейдь Жэкен оран да калживдаганда, аш куэепдей бура- дым д еу ш ед1. Ж экен ауылы Жамбыл колхозы деп аталады. Сол колхоз уйимдасканнап бупнге дейпн Жэкеинтномере im ci Турап Мыржиев узджЫз бастык боп келедк — Бул шаруака жуйрж,— дер eni Жэкен ол тура- лы,— 6ipaK «улау, тулкшщ iui сиякты, iuiiHAe калтарысы кеп. Ауылында Жартыбай Кырыкбаев дейпн шамалылзу 6ip акынды «осы суыр сиякты: эр! жалтак, api бакыра- уык» дейпн еды Жэкецмен 61'раз жумыс ьстеген акын Калмаканиыи eiii танауы коте piuni делдендеу Kici. Оны Жэкен «шем!р- шек Силга и жылкыдай делбендеуш карашы> дел кал- жындайтын едь вдпрзак акын кара кескшдк ак шашты, ак сакалды адам. «Басин унта тигып алрап кара мысык сиякты»Деп ойнар ед| Ж экен опымен. Оцтуспк Казакстанда туратын карт акын Орынбаи Тайманули жшшше дауысты жэне -шырылдавкырап сев- лейтш Kici, они Жэкен «Тауку;йрет» дейпн едк Семен облысиндары акын Нурлыбек Баймуратов де- не.и.зор муры иды адам, Ж экен 6 ip кум coFaii карап: «жайылган yi'iipiH шынныц басында кузсткен аркарДЫИ кошкары сиякты сном» дедк Осылар сиякты. жаратылысында, мшезпше езгешель4- cf аса к в . ? т^ >али Ж экецнщ беретш сын-м1н1здемс- UlipKin каз-ай! деп екш епн болды Жэкен, жылдын бержагиндл K03i булдырлана бастаган сон,- «кара аргычак арыса, карга адым жер мун базар; кара тздон нур тапса, 6ip квругс зар болар» деген-осы. Кез исксе сол кызик лврш епн дуиис-ай! 47S

Осылай «.артайтанына арнап, 1941 жылдын кектем!н- де шыгарран елещ нде Ж экен былай д ей д 1: Сакалым тем!р курек борга малран, Селеудсй шашым селаip, зорга калган. Аузыма ак жабагы жапсыргандай, КэрЬлж немл> койды корламаган. Кулпырган кызыл шкрай TyciMAi алды. Аузымды опырайтып ткчмд] алды, Сыпырып тула бойдан куцнмд! алды... Содан кешн ай тк ан 6ip елещнде: Жет!пшн журе-журе кыр басына Ж ол екен таусылмайгын 6ip гасырга, E.u6iperi er.i аягым д1р1лдейд1, Квз жетпсй турары ма, турмасы ма,— дейд1. Осындай х ал ге тускен Ж экен, дэр1герлер1не былай Деп наз айтады: Тамырдын тип калай, дэр!гер!м? Жамбылга турасын айт, сыр жасырма. Жетелеп 6ipa3 кунге жур!клерш1, «Кез болдык кайдан,— демей,— 6ip масылга». Жэкен осылай кэрШкже мойыидаган кезде, 1941 жыл- аын 22 июнь кун! ¥лы Отан согысы басталды. Бул бас- кыншылыюка ызаланган Жэкен: Аскар таудай e.'iiMe, — Шанты фашист,— легенда. Жыр да келд| кемейге. Kahap кулап деиемде! — Дспбасгап, «Ата жаумен айкастык» деген узак жыр айт- тц. ¥лы Отан с о р ы сы н ы н такырыбына согыстьщ тор т жылында Ж эк ен 3000 жолдан артык жы р шырарды. Хал- хымыздын отыншылдык на.мысын куш ейте тусуде, совет адамдарынын елдег1, майдандары там аш а ерлИсгерш си- пзоарт.тауда Ж акеннin. бул жырларынын тарихи манызы аса '4ысалга «Ленинградтык врендерЫ » деген жырын алайык. Бул жы рды Жэкец, Л енинградтын xaai аса 6ip 479

ауыр ш ахта,— суйinn Ленин каласы жаудын коршауын- да калган кезде шырарды. Осы кезде Жэкекшк жырынын куш1 к андай болранын, Ленинград Жазушылар Одагынык каз!рп председател|, Ленинградты коргауда ерекше кез- ге тускен адамнын 6ipi орыстын белгш акыны Александр Прокофьев былай дейдк — Жамбылдын «Ленинградтык ерендер1м»деген жы- ры жарияланган кез Ленинградтын халшн аса 6ip ауыр шагы ед1. Бул шахта, немйстш коршауында калган Ле- нинградта азык ете аз болды: куише жумыс 1стейт1Н адам 250 грамм, жай Kici 150 грамм нан алды: ет, хая дегенд! хальпк ете аз жэне ете сирек кердь баска азыкгы керген жох- Уйлерге KipeiiH су токтатылды, канализация 1стемед|, отын атымен болмады. Жау аткан снаряд иен бомбалардын салдарынан шынысы кирап, тере'зе бнкен анырайып ашык турды, электр жарыры да нашар жанды, TinTi каладагы уйлердш кебшде болран жок. Калага жаудын o fu узджа'з жауып турды. Осындай халде Жамбылдын «Ленинградтык еренде- piM» деген жыры газеттерде жарияланды. Халыктын РУ' хын кетеруде ерекше куда кершген бул жырды Ленин- градтын радиосы кунше элденеше рет окып турды. Дыр улкен эршпен басылып, кашелерде плакат боп инндьСол плакатты уймелест окысып, кездершен жастары copra; лаган талай адамдарды керд1м. HeMicrepaia самолеттер1 тебеде ушып бомба тастап жургенде, бомбаубежишеге тырылудын орнына, Жамбылдын жыры басылран газет алуга кешеде кезекте турран адамдарды талай кврД|М. Прокофьев жолдас сезш аяктай келш, Жамбылдын бул елеш'шн Ленинград халкын жэне онын жауынгерле Р*н ж1герленд1'руде ете зор кызмет атхарганын айтады «Ленинградты коргау» деген атпен шыккан калыи к'тапта Жэкеннец «Ленинградтык epenaepiM» деген еле- Hi KepneKTi орын алды. Ж экеншн Улы Отан соты-сына арналган жырларынын куш1 Ж экеншц атына жуздеп-мыддап келген хаттардан де баикалады. Жэкеннщ жырына 1941 жылдын 13 сентябрь кун! елецмен жауап кайтарган, армияра ез1 тиенш барган. “ РаГ ЫК бпршш' аткыштар пэлкынын жауынгерк пппЖо н 6¥РЫНI Ленинград технологиялык ннститутынын профессоры — Всеволод Зубганинов былай деп жазаДЫ-

«Лекинградтык сенЁн балаларын, О, Жамбыл. мактанышы Отаннын. Саган сэлеч жоллайлы Мен Tirrri акын eMecniH. Менде жок свзге шеберлЁк, М е н т сездерЁм кемескЁ жаркылы гака СенЁн нажагайдай жырыннын. СенЁн е ле н т маган кадЁрлЁ, СебебЁ, ол жалган жаркылдауык еж-. Одам мен сеземЁн ЁздерЁн. Ойлы, уйкысыз туидердЁн. Зубганинов ж о л д ас рас айтады: оны й бул сезбе-сез аударылран ел е ш шин магынасындары елец емес, бул уйлесирш айткан жабайы сездер; бул сездердщ каси- eii —шын ж уректен шывдандыры. «Осы хатты С1зге жолдап отырран к а за к улы Сеймов Дуйсекей, онын командир! орыс улы Сахаров Борне. Блиндаждан кейш шегшбейдц фашистердЁ талкаидаугя i-irepi басады. Б1зге ардакты жырларыцызды ж1берш турыцыз, олар йзге жардемшЁ. АдресЁмЁз: М айдандагы армия п. п.— 130. w -c. 1 I0/III, 1942 ж.». «Суйш-п Ж а м б ы л ! Сен1ц б ал ан Алиадайдын майданда «ерсеткен е р л т - не суйснйп шырарран жырыцды «Конногвардеец» деген эскери газетке басып ек, мацызы ете зор болды. Осы сиацты жырларды тары жазуынды етшем1з. Редактор — Рабцун ®/1. 1943 ж.» «Суййсп Ж ам бы л! Майданга « азак ты н артистер! кел1п кеттс сенщ жы- Рынды айтты. Т ам аш а екен. Мын ракы м ет. Коневалюк, Гобзтадзе. П. П. 03677—А» 31—С 4SI

«Жамбыл ата! Бул хатты жазып отырран жауынгсрлер: казак— Не- стбаев Мукат, бурят — Одонов Роман, 6i3 барлаушы бон кызмет штейхнз... С1здж жырларыныз жауды женуде аса зор курал. Сол куралды Ke6ipeK ж!бере кермз. Б1з- дш адреа.чпз: п. п. 833, 6&>iiMiMi3—435». Майдандагы жауынгерлерден, командирлерден, саяси кызметкерлерден Жэкеншн атына келген хаттардык тур- лер! осы, Отан сорысындэры Кызыл Армиянын sp6ip же- HiciHe Ж экек ерекше шагтанар едн атары шыккан ерлер- Д1 каруге кумаргар едь С а й т жургенде, 1943 жылдьт жазында, майданнан Советтер Одзрынын батыры деген зор абройлы атакка не боп, казак халкынык ардакты улынын 6ipi Мэлж Габдуллин Алматыра келдт Мэл1х Жэкене сэлем 6epin кайтуга аулына барды Онык баратыны Жэкене телефон аркылы хабарландыры- лып койы лрэн ед1. взге конактарын Жэкен уй!н!н шжде кабылдайтын. Ымшык-шымшыры квп карт адам, кекш келмей отырмн жардайда, кашан вз1 бабына к е л т алмай, уетше юру? улыксат етпейтш. Квн1лi тусе коймаса кабылдамай »i- беретш адамдары да болатын. 1940 жылдын бержарында, твеекте отырып калган Жэкеннж кеб)рек еергитш уакыты сэскел1х асын шкеи- нен кейш болушы едк Tycni астан кейш Жэкен ауырлап, кешке карай жатып калатын да, содан, келес! сэске- ге дей!н, езш кутепндерден баскаларды манына жолат- пайтын. Мэл1к Жэкеннщ уйше кун бата жето. Дагдылы кунде бул Жэкеннж жатып калатын шары. Мэл1к барса, Жэкен улкен араш ушшн алдындагы не- галда, юлемшн уетшде отыр екен, колында — домбы- расы. ’ Сэлем берш колын алган Мэлштш колын Жэкен устапг турып, онын батырлык ктер1н естненк квруге та- шык болтаны туралы узак жыр айтты «Мэлж келед! легенд! С1здер тадертен хабарлады- 482

ныздар рой,— дед) Ж экеннщ баласы Тезекбай б!зге,— содан 6epi тэтем осы арада отыр. Уйде неге отырып кар- сы алмайсыз? — десек,— сезбе екен сол? Бурын батыр AoreHji куда.к ecTin, плркш соларды кер.мегсн екем1з деп OKineriH ек, сол баты р еид! уйге келсе, оны уйде отырып карсы алу KicLniK б о л а ма? Эттен, не керек, шепп отыр- Ран кун1м, эйтпесе, шауып алдынан ш ы гар ем,— дед1. «Машина деген жуйрйс тыз ет'т к е л т к а п , капы калар- мын»—деп Ж экен узакты кунге уйге KipreH жак, асты Да далада iuiin, д а л а д а калгыпты. Амандыктан кеш н Мэлжл' уйше Kipri3in, Ж акен онын куймже де ерекш е кеш л белдц бас тартты. Мэлж те, онын cepiicrepi де к е и ш астан «ейш, уйык- таура Жэкецнш а л м а бакшасынын iuiiHe жаткан ед!'к. Оны Жэкен б а й к а га н жок-ты. Бакшада Мэл1кпен катар уйктап ж атсам , MeHi б!реу оятады. Басымды кетерсем, ай ж а р ы к екен, ояткан кол­ хоз бастыры Турап Мыржиев. — Ci3fli Ж эк ен шакырады,— дед! ол. Барсам, Ж эк ен е зж щ уйыктайтын бвлмесшде, шам жактырып, тесекте KHiuin отыр екен. — Оларын кал ай ,— деп р ен ж ш Ж экен,— жыланы “ар жер бул, капы да жылан т а к с а кайтесшдер батыр- Ды? Kepneci ашылып кап, салкыи тисе кайтеандер? Ай Жзрыкта шыбын-ипркей болады; о л ар м аза да бермей *аткан болар. Безгектщ масасы бар д есш жур рой осы *акта, осылай м аса uiaFbin ауыртып алсандар, кайтесш- Дер?.. Батырды уйге жагкызындар. Мелис уйге кеп жатты. Панфиловшыл 8-гварлиялы« дивизиянын данкты кол- “асшысынын 6ipi, полковник Бауыржан Момышулы уйше хонакка барранда д а , Ж экен М элшке ж асаган курметт1 Kepceni. Жэкеннщ белш ен алты ул болган: К.ожамберд1, Ко- *аш, Акхулы, 1зт1леу, Алгадай, Т езекбай. Бастапкы eneyi ертерек елш тн Сонры Tipi тертеуш ш екеу! — 1зтьлеу мен Алрадай арм ия катарына алынды. М айданда Алра- Дейдын керсеткен ерл1ктер1н айтып бвЛ1М бастыры хат «азранда, Ж экен аса куанды. 1942 ж ы лды н кузшде Ал- радайдыц e3i экесш е хат жазып, е р л ж кимылдарымен Даныстырады. Соган кайтарран ж ау аб ы н д а Жэкен: Хатынды, балам окыдым, Калыкды б1лд|м сапардан. 483

Куанып соран отырмыя, Гвардеец атанган. Сураншы. Саурык cexuiji Болыпсын, балам, каЬарман..— деп, ерл!Нне суГпне отыра: Естде. балам, бар шыгар, Айткапым Отан aaiipin, Шегшбе жаудан, жанды сал, Шеимлмек содан тагдырын!— деп, баласына эл! де болса, рух бере туседк Бул жырыя Жэкен: Достарьша сэлем абт! Жауларынды женш кайт! — деген плекпен 6iripefli. Ж экен Алрадайды аса жаксы керш: «езге балала- рым — 6ip тебе, бул — 6ip тебе» деп отыратын ед1. 1943 жылдын жазындд Жэкещпн сол аса жаксы кв- ретш улы Алгадайдын ерлшпен казара ушырауы туралы хабар келдь Аулына барып, бул хябарды Жэкене Каза СССР Жогарры Совет1 Презндиумыныц ПредседатМ1 баста Faн комиссия ecTiprri, — Эттен, дуние-ай!,— дед! узак уакыт сазарып рып калган Жэкен, басын кетерш,— бул кайрыны каЛ хетерем енд1?. „ Кайры Жэкене аса ауыр сокты. Б5р жырында ол а нен мен езш щ эдеби хатшысы Ралига мунын былаи Д шарады: Алатауды айналеам, Алтааайаы табам ба? Сарарцаны сандалсам, Сандагымды табам ба? Мендей корт адамта. Кунде уй!мде кутиренем, А лгадай майданга аттанраннан 7 «ун кейш эйел1 Ж* меш босанып, ул тауып, Ж экен онын атын Куаньнв KofiFaH. Алгадайдын ел1мше б у п л е кайрырран Жэкеннм oip жубанышы осы Куаныш болды Ол туралы ЖакеН былай дейдп ААСлелрн,а!Кдеуатайеиыйымшииж. уКбуаанныышш.,

Журепмд! жамайын. «Жамайын» д е ген м ен , Ж экеннш кайр ы дан жыртыл- ган журеп ж а м а л м а д ы . Ол енД1 к у л ды р а й картайды: 1944 жылдан б а с т а п , кез1 керуден, к у л а гы естуден к а л ­ лы. (Сол кулары ран а э л а з е с т ш ) , Kici су й ем ей , твсектен басын катере ал м айты н болды. Гали О р м а н о в 6ip барран- да, сондай ха л д е оты рран Ж экен бы л ай д е п ею ауыз елен айтыпты: Сешпк бе. жаркыраган шам-шырагым? Калаын ба тас бекшш, кос кулагым? Жатсам да твсек тартып дэрмеЫм жок, Сен болып сейлотесш жалгыз жагым. Калыппын не болмай вз1ме-вз1м. Эл1м жок. куш-кайратты erri квз!М. Балалар, елгешмше асырай бер. Сеидерге сол-ак айтар сонгы созш. «Сонгы с е з 'ш » — дегенмен, кеш л кетерщк1 минутта- Рыяда Ж экен « а р а п отырмай, б1рл!-ж ары мды ауыз елен %а бердь Оны н е н сонгы келемд! ж ы ры ф аш испк Гер- маниянын б1рж ола кирап ж еюлген 9 м а й кун1 шырарыл- Бул хабарра куанран Ж экен у й ш е ж иналган журтка Узак жыр айтып, ж ы р да: «Енд1 ел е ем д е арм ан жок» — ®п аяктапты. Б у л жырды жазы п а л а р Kici болмаган- РЬ'Ктан, сакталмаран. Жэкец ж е ш с тойы нан кейш у з а к ж асамады : 1945 *ылдын 15 ию нь Kyiii сыркаттанып, ауылынан Алматы- ааРы Ka3ipri М инистрлер С оветш щ ауруханасы на кеп тус'т, 22 июнь куш , танертен, ду н и ем ен б1ржола кош- Мсты. . Кеп т!лдь 6ip мазмунды совет э де б и ети Ж экеннш «•Имж тугел а за л а д ы . Казакстан Ж а зу ш ы л а р Одагынын атына СССР, У к р аи н а, Белоруссия, Л а тв и я , Литва, Л е ­ нинград, в збек ст ан , Кыргызстан, Г рузин, Т эж ж стан, Та- т?рстан, Дарыстаи, Карело-Фин, тары б а с к а совет елде- Р'нсн жуздеген к е ш л айту телеграм м алар келдь Ардакты нып акыннын е л 1‘м ш е бую л Совет О д а гы тугел кай- гЫрды. ЯйваР. 1946 жыл. \"нггг“пнЗааамлгбыыследзы. и 1946 жилы казак тМнде шыккан шыгармалар жи-

МАЯКОВСКИЙМЕН КЕЗДЕСУ Ол, 1924 жылдын аяры едь Москванын «Охотный ряз» аталатын кешеЫмен YmIt Балкашев eKeyiMi3 келе жаты?- мыз. K.a3ipri «Москва» аталатын 15 этажды тамаш конак уйдщ орнында ол кезде жапырайран аласа, 6Ф этажды рана, тактайдан жасалран лавкалар туРаД“- оларда кус, балык, коян errepi сатылады, сондыктаи д кеше «Охотный ряд»,—«Аншылар катары» аталады. Л*»- калардьщ арасында «Харчевня» аталатын асхана У1 a e p i д е бар, акшасы аз рабфактын студент! Умп екеу1113' содан арзан, б!ра-к токшылыры жаксы тамак !шем13. Кундег! дардымеи 6yriH де сэскел!к !шу ушж «Харч®- няга» келе жатсак, такта й лавкалардын кабырралары* кундегтдей жана афишалар жапсырылып калыпты. ь ' лардын эркайсысына oip уш лш келе жатсак, б!р ори* exi афиш а катар тур; б1реушде: «Буп'н коммунисте* * демиянын актовый залында философиялык диспут бо­ ды, о нда каузальность (себепкерлж) жэне теолоп (кудайшылык) туралы мэселе талкыланады» дегек. ■■• 6ipiHfle: «Тарихи музейдщ клубында эдебиегтек дисп> болады, онда Владимир Маяковский езш н шырармал oflicTepi туралы сейлейдЬ деген. „■ — А л мунын кайсысына барамыз?— дед1м мен YMi'' — М ен философиялык диспутка барам,— ДвДЬ кездщ е зш д е 6yfiipi философия жарына бурып журег — М ен, арине, Маяковскийге барам! т Афиша окыган куннщ кеш ш е, мерз!мд! уакыгта I3; рихи музейге бардым. Д а л а ол кеште шаныткан уск'Р>\" аяз-ды. Соньщ ызрары м узейдщ ш и л е де тур екен. у-1 жылдары отыннын тапшылырынан жарылмарая музею»*

/шше, далада желд1 туман мен к е ш !п ж урген кыраулы ызгар eciK-Tepe3eci ж абы к м узейге кам алы п капты д а , тымырсыктана сыздамып алыпты. Э л е к т р д щ д е э л а з к езь кеп адамныц д е м 1'м ен суык ф оенщ iu ii кемеск) сэуле ж э - не буалдыр,— ф о е д е денгелене ж у р г е н адамнын ш лн де 6ipej«iH 6ip ey тул гасы н FaHa к е р м ес е, жакы ндам ай м м екешн айырып бол аты н емес. Журт со л а й ж у р т жатты, а у ы зда р ы кенесте. К еп адамнын т у т а ск зн yHi аранын у я сы н д а й гу-гу етед1. Ж а - кын журген ада м л а р д ы н дыбысына к у л а к турсек. с ейл ей- TiHi — эдебиет. Бг'реулердщ а узы нда — М аяковский. Б1- реулер ж аксы л ап, б1реулер ж а м а н д а п дегендей, э р м м - Дер-ак а л ту рал ы к е р ш л дее т Кызыл енеш боп ж у р ... Олардын с е з ж е К ар аган да, М аяковский бу л уйге эл! кел- меген сиякты. Bip кезде, ф о е ш н eciK ж агы нан га р м о н ь дауысы ест!л- Д|- Ш анкылдаган аш ык дауысты га р м о н ь , орыстын де - ревнялык 6 ip там аш а эк/н ж е л ж п р е ж е л т п келелк.. Элдешм OFaH косы л а кетп, э л д е м м н а й за д а й е тм р ыскы- рыкты да тарты п ж 1бердП.. Бул ды бы стар ра катты эсе р - ®нген менш ойы м . Москвадан д е р е в н я га карай уша ж е - нелд1. Гармоньд! м ен 6ipiHiui рет б а л а л ы к шарымда о ры с Деревняларынан е с п г е м . Сонда м е н т басыма «дун иеде будан суду, б у д а н дауысты, б у да н у ш Torri курал б о л - майтын ш ьжар» де г е н ой уялаган. Расы мды айтайын, гармонь даусы м е н т дел ебем д1 эл1 кунге дейж музы- калык езге к у р а л д а р д а н эл д ек а й да а рты к коздырады!.. Тарихи м у з е й д т е с т н е н м р ген га р м о н ь даусына, оиан aHiH. ыскырыгын косуты л ар иа мен|'н иана делебем козган жок, фоедеп барльяк адам кеж л б е л е , токтай калды. К е- “ecKi сэулеш д е , ж о л ашкан ж ур тты д а ж ара, уш а д а м «ле жатыр. M in e , ж акы ндады ол а р . С ырнай он канатта- г“ адамныц к ол ы н да, онын сол ж ар ы нд а узын бойлы 5jpey, онын сол ж ары нда тапал 6 ip e y . Б эрннн де кшм1 5iP rycri: б а с тар ы н да он ш екелерш е кисайта киген, кун- гагары улкен ал а кепка: м ойы ндары нда, тек, 6ip Fana Фай сап, 6ip уш ы н аркасына, 6 ip уш ы н еш р ш е TyciprcH гоян жун кызыл а л а шарф: устер ш д е ж а иасыз. жен ушы- '.ын жушн ш ы гара кейж кайырран, eTeri Т1зеге ж етпей- г,н- бояусыз а к ш ол ак тон; а як тары н да сур, д е р е м пи­ на.,. — Сырнайшы — Василий Кам енский! — деп калды лреу. 487

— Ортада Маяковский!.. Сол ж ак шетшдеп Kirni деиелМ Кирсанов дед| гой деймш... Сырнайлата, элендете, ыскырта олар топты жарып. фоешн сахна жактагы eciriHe Kipin Keni. — Ол бугш квН1лд1 екен,— десп б!реулер,— диспута мыктап даярланкан болу керек жэне женем деген сейм- мен д е л у керек. — Ж уртка керсеткен квз1, — депталасты б^реулер,— Бугш тая д жер!н бш п, ызалы ашумен келген адам оул, эйтпесе, кепиплж жиналран жерге эндетш келепн артист пе, кулдтрп ме ол... Ж урт кезшае кентлдт болгаисуы. карсыларына жасаран психологиялык шабуылы.. Кешжпей конырау сорылды. Залдын eciicrepi ашылып. журт Kipe бастады. Онын да ызгары фоедей, 6ipaK, и®\" жэне улкен шамды люстра болгандыктан, жарыры аи- кындау. Тастай суык орындыктарра журт отыра бастады Зал лык толды. Bip кезде, сахнага кыскы пальтосы, аярында пимасы бар, «улакшынын колына устаран, жалтыр бас, зор. жУа-4 денел!, шуйдел1 адам шыкты, касынла eKi-ушKici бар- — Демьян Бедный! — деп куб1рлест1 касымдарымр- Ол жиналысты ашты да , Совет Отанындагы жазую*' лар ж азуды н эртурл! жолында келе жатканын, -Ke6iHiH Heri3ri барыты 6ip — коммунизм екенш, совет эдебиетШ! шетшлмеген мэселелер! эл1 кеп екен!н, оларды шешу\"е бугш пдей диспуттын жэрдем 6epeiiHiii айта кеп: — С ез, ©3iHin творчестволык од!сш TyciHflipy Уш,й’ акын Владимир Маяковскийге берьпедт,— дед!- Сахна шымылдырынын аржарынан Маяковский шык­ ты. Ол сырткы -KHi.MiH тастапты, успнде костюм, шалба- рынын балактары пимара сурулы, алды квтерйш шашын кейт’н KaiibipFaH. Кескшш ендт айкын керд1м: урты тусшю сопактау бетшде, туйшдалреген кабагы «алындау, кезш- де ашу бар сиякты. Ол трибунара «етерьтмей, президиум столынын зал жагында, би!к аяктарын кен ж а за , улкен табандарын ны- рарлай б а са , ауыр кимылмен, ойлы кескшмен 6ipep Рет ера.и-карсылы серги кап, свйлеп Keni. — Азаматтар!— деп бастады ол сазш. Даусы арыс- тайный гурЬтдегеншдей зо р екен, зал солк ете тусп- Булай ресми жэне катан дауы спен бастауын унатпаран- дай, залдын кеййр тусынан куню л шыра бастады. 483

— М ысалы,— д е д ! ол а л р ы с е зш д е ,— уш KiciHi кэсш - aiiaep одары ш акы р са, 6ipi — А л ек с а н д р Пуш кин, еюннп- ci Валерий Б рю сов, ymiHuiici — м ен , hfhh — Владимир Маяковский. — О хо!— д е п дауы стады , а л ы сы р а к отырран 6ip ey . — Тишш! — д е д ! оран эрю м дер. — Bi3 к э с т и и л е р одарына б а р а м ы з ,— дед! М аяков­ ский, онын п р ед седател 1, акы ндарды н е н улкеш деп А л ек ­ сандр Пушкинд! кабы лдайды . « Х а л М з к а л ай?»— де п сурайды п р ед се дате л ь Пушкиннен. П уш к и н ундемей том - сарып турып к а л а д ы . Сонда п р ед се да те л ь «Н еге ундем ей- С13?десе, П уш кин сур аур а ж ауап б е р у д щ орнына, былай- ша, езш|'н « Ч ер н ь» де ге н елеш н о кы п кетед!... Маяковский П уш кин боп, ж у а н у н ш ж пнш керткщ 10- рей, елеши окы п б е р д ь — Браво!— д е п « о л ш апалактасы п калды 6ip топ адам. ~ Бузып окы ды ! — десш кал ды б 1реул ер . — Сонан с о н ,— дед! М аяковский «Ч ер ньдЬ окып боп,— п р едседател ь Пушкинге: «турмы сы ны зга наразы екеназ рой ci3 ? в й т к е т p eiin i3 б а р — п э т е р ш з суык бо л у хсрек, кшм д е , т а м а к та шагын б о л у керек... Б !рапс, му- \"ын бэр! уакы тш а киыншылык. C i3 re 6 i3 тез арада рен- sciMefiTiH, р и за бол аты н жардай ж а с а й м ы з. 03ipre б а р а турыныз!» д е й д ь П уш кин кетед!. Е кш ш ! кезекте Брю сов ■cipefli. П р ед се дате л ь оран: «Н е icTen ж аты рсы з, Валерий Яковлевич?» — д е с е , ол ез!ш н ф о р м а л и с п к мына елещ н °ки бастайды... Кай елеш ек ен ! е а м д е ж ок, М аяковский Брюсовтын б'Рвлещн ок и б а стар ан д а , б!реулер «маркум ны н аруары- Ва пулу бул !» д е п , б!реулер — « д а у ы с!» деп, зал как «арылып б е л ш е к ал ды . Д емьян Б ед н ы й у за к уакыт к о- ЧЫрау кагып, за л д а р ы гу!лд! арен басты . — Сонан KefiiH,— дед! М аяковский Б рю совтш кы ска- еленш окы п ш ы ры п ,— п р ед седа тел ь оран: «Пушкин- и'и к еш л а'зд тн к!нэламаймын, оны н социалнст!к рево- Цияны TyciH6eyi м ум к!н. Ал, а з д т не? Коммунист ем ес- S3 бе, ci3? СЛздщ куйректш ш зд! кеш !руге болмайды. '?рмыстан сы ртта «ал гансы з ci3. О ны б !л у уш ш за в о д Пен фабрикага бары ны з!» деп ш ы гары п яббереа!. — Турпайы с е з! — деп дауы стады б!реул ер . ~ Адал с е з — д е д ! екшпплер. Сонан,— д е д ! М аяковский,— п р ед се да те л ь мен! ш а-

кырады. «Халын калай?» лесе барлык Совет азаматтары- нын халш дей деймш. «Ол ce3inai калай угуга болам?» десе, «Социализм курып жатырмыз, ендеше, жаксьг» дей- ню . «Н е жазып жатырсык?» десе, жуырда «Владимир Ильич Ленин» атты поэма бтргеш м д! айтам да, была* деп оки берем! деп Маяковский поэманы оки женелд:'. К е й т байкасам, поэманын ол тарауы екеи. Маяковский Ki.M екенш мен сонда Fana толык таны- дым. Д ауеы зорлыгынын у с ™ 6 ол мейлЫше окьньш екен. Одан бурым да, талай окыгышты коре журе, мен еленд1 мундай шебер окушыны корген емсн. влешн ол аузымен Fana емес, бую л б е т ю т , денес1н!н кимылынеа окиды екен жэне ол кимылы, кейб1р олак окырыштари- кждсй боска кимылдау емес, окып турган елешнш маз- мунымеп сэйкес келетш керкем ееш уш толыктандыра- тын, эрб!р ani сезге Tipi ж ан 6iTipeTiH кнмыл. Ал дзуы- сыныц зорлыгы арыстан гурюдсгендей, залды солкылдз- тады! «M ine, кайла оку!» д е д 1'м мен ш мнен. «Mine, кайда Маяковский!» дед!м мен, ол окьтан поэманын бар сыры- на тугел TyciHin. Онын оку ш еб е р л т, даус куаты, саз мазмуны мещ' гана емес, бук1л залды билеп ап, кая39 окып болтанша, жактаушылары тупл «арсылары Д3 дыбыссыз тым-тырыс бола калды... Залды н шуы поэма окылып болраннан кейт тагы ко- тер!лд1. Ол шуды тутандырып, Маяковский дурыс сездер- ге дурыс жауап берд1 де, кисык сездсрге кыныр жауаа берд!. Осы сурау-жауаптын тусында 6ipeyfli 6ipey тыида- май, зал у-шу болды да кеттй Председатель конырауынын оны б а су Fa эл1 келмедй Акырда дауга юрыкен зал о3' сылмайтын болтан сон, Маяковский ею аягын кергШ кып сахнада тура калды д а , он колынан уш саусагын еР'ндерюш арасына кыстырып ж1бер!л, ыскырып кеп кал­ ды. M anaFu катты ыскырык соныю' екен, бул жаты Д3 залды Tecin * i6 c p e жаздады . © tkip ыскырудан зал тына калган секуидта Маяковский: — Билем, KiMHiH мен! унатпайтынын,— дед! зз'лдх з°Р даусымсн,— пролетариаттык у н д | унатпайтындар олар- оф ак, олар, пролетариаттыц уш'н amipe алмайды, кешз'к- пей олардын ез ундер! ешедП.. ТпГЫ 1 а, ду ете T\\'CTi- Bipeynep «Браво!» лап. жорын '1аП жатыР - Одан api созуга мумк1НД]Г1 жогын керш , председатель жиналысты жауып ж!берД«-

Одан кеЙ1н М ая к ов ск и й дт з о р у н ! ®се берген!н, мен онын w repiae жазы лран ш ы гарм алары нан керд!м де отырдым ж эн е кай кезде ж азы лран шырармасы бол са д а iuiKi-сырткы сырын тугел тусш е, к е л ж а р да й д а у л п ала окыдым. Маяковскийдш улан-байтак квп енбектершен менш эрдайым вте cyflc in in окып, кв п карайты ны м сонры ш ы - гармаларынын 6 ip i — «Б ар д а у ы сп ен » . Идеялык ж э н е керкемдо’к ж ары бигк болумен к а та р , б у л шыгарма маран Маяковскийдш ран а ем ес, букш пролетариатты н ку р ес майданында ж е н ш шьискан д а у с ы еиякты керш едь Р а - сында да со н д а й . Б ул социалисток ¥ л ы Октябрь револю- циясыныц ж е ш с даусы . С онды ктан м е н щ эрдайым: Токтат, дуние. дабырды! Не ксрек кунк|'л, Тынлзйык жана дабыл Жолаас! Маяковскийден?— депм кеп тур ады . 1«Коммунизм таны» газету 13 апрель, 1955 жыл. 74-номер.

СОКЕН СЕИФУЛЛИН ТУРАЛЫ 1. Сэкенд| ecryiM НМО и.ылдык басы... Омбы паласы. Мен Омбыда 'К- А-. лсындл ку;яак кар шаныткап, жсл! ызындаг’ - ■'|Н: ку.:.: 4i.nir.iii, жгр fieri туксие кмрауиткан кы>-' ч .щ иы кун г- раш Гяjn-у т л е, урнакгари K33ipri К • ч - и . lip,', и ir.ipi.Kxn ауланы, Карл Маркс ап»■ ■’•■■■■ >'.1.1 -yi'.iiiJii Ш ,н1Ч1.1-Уак iviiiirii, Мурке а:. I\" .. ;• .ipf/a.MMiriu у n in e тугхеи слдес ж 1 •: = ! , ■,i'-i-' Ii.ipe.iM. Очбынып абаки»:-. ; ■' ■>.:>: f > . « ы i у немала жамар екеИ. •' - .......1 • ■’! v (.i,s! Keiiin, Акилла калл .- ; 1 ,>.ы .кучы.ка белсене кал--- .к,к- Viiiie.li, Жумабан Н>;- ' ■' :• ;и чай ашапда *нелеп кулап, уйми: - ...'; и. •|.н ,| |'| ек,-цд,., | lypKHil Де абак’ • • ама’р .пап Keaiipreii Ilypxllll мен к ; • . ■.ta.i.ciii ху ипде Омбы абактысына к-' •' а Ж.млбайды да кордг'м. Касинда чк“ ! : eix к.i.ii,i Kieenaeyai ол. 6ip хук lil.tj'f а бонды, галдырязш лоне-’. ' • !v '; 1.1:1:1 тыкканмен. сакзл-м',: : ' алгыклыц галларынан. бот-л■ : ! !': •••': к;:;чде|ч дллба-булба.. <*и яг • .........v ! ' *!;-гл д->р: д.»рмскакелу сылтаусч '•!' '\"лес. бгрнеше рст кергси Жу'!!’ лх :л ;каны. болыпевикгер жа о кчлтеген кенсстер ест.--\" еби,-: M.vc.icciHCH десауагты зл :\"

ton шыкты. М ен1н д е ептеп е л е н ж азаты ны м ды к ерген Жумабай, э д е б и ет м эсел есш теренхрек « а з б а л а п отырып, Сэкен Сейфуллинд1 этап калды.. Сэкен Ж у м а б а й д ы н ec« i ж о л д а с ы е к е н . Ол екеух 1912 жылы О.чбыдагы учительдер с ем и н а р и я сы л а 6ipre тусхл, 1916 жылы бхрге 6iTipiriTi де, буры нгы Л к м о л а уез1не у ч и ­ тель болып 6 ip r e кет1п, ф евраль рево л ю ц и я сы б о л га н д а , лкмола Совдеп1н уйы мдасты руга 6 ip r e араласыпты. (Жумабайдын айтуы нш а, С экен м ен о н ы больш евикт1к icKe, Омбы с ем и н ар и я сы н да окы п ж у р г е н д е б с л г ш к а р т большевик— Ф ео к т и ст Б ер езовский т а р т к а н ). Совдеп к у - •шанда абак ты га 6 ip re алынып, ка з1 р О м бы абакты сы н- Да 6ipre ж аты р е к е н ... Эдебиетте д е тап-тарты сы б а р ы н м е н бхрхншх рет Ж у - '■абай Н уркиннен ест1д1м. Осы ж а й д а сейлеп отырып •казакта п р олетар иатты к р еволю ция ны 6ipiHiui ж ы рла- ?ан акын С эк е н С ейф ул ли н д е д | д е , о г а н д э л е л мы налар» atn: бхрер елендх' ж атк а айтып бердх... 1919 ж ы л дьщ басы нда (дэл к а й ай екен1 ес1мде ж о к ) , жасырын ж у м ы ст а ж урген б о л ьш еви ктер уйы мдасты ры п, Омбыда ж ум ы сш ы л ар кэтер1л1с1 б о л д ы . О лар абакты да- большевиктердх босатып алды. Ж ум абай Нуркиндх •Keci елше ал ы п к етть Колчак кетерш хсш ш ердх к а н -ж о са ■мп басты, А б а 1к ты дан бо с а н га н д а р д ы н бхразы усталы п ••айта кам алды ... С он да «Сэкен б о с а н а алды ма, ж о к за?.. Босанса к а й д а кеттх, б о с а н б а са н е халде?» — де ге н Vpay мешн к е н хл !м де кала берд1...I. I I . Сэкенмен кездесуч'м 1920 жылы К,ы ргыз (к а за к ) а втоном иял ы республика- <и курылып бол ы сы м ен, оиын о р т а л ы гы — Оры нборда 'VujKbiH» атты г а з е т (кейшгх « С о ц и а л и с т а К а за х ста н » ) 'иыгып, сонын с о жылгы санында « А б д о л л а бауырым Tipi ’жон» деген м а к а л а басылды,. к о л к о й г а н — Сэкен С ей - Фуллин, А бд о л л а с ы бхзге белплх' А сы л б ек о в екен. М а - калаиык ай туы нш а, 1919 жылы О м б ы жумысшылары K^iepiaic ж а с а п , абакты дагы б о л ьш еви ктер д! б о сатканда, Jc’Hi cay С экен каш ы п улпрхпи д е . а у ы р сыркат куйхнде- 493

ri Асылбеков Абдолла калып койыпты... Сэкен Абдолла- ны « ел д1ге» жорыса керек. Сол Абдолласы Tipi шыгып, Колчакты кулатысып, Киыр Шыгыста жапон интервент- терш ж еш сш , 1920жылдын а ярында Омбыга кайтып кел- ген!.. Сэкеннщ е зi абактыдан калай кашып, кайда баруы, онын халыкка белriai шырармасы — «Тар жол, тайгак кешуде» айтылган, сондыктан оран токталмай, Сэкенмеи алгаш кездесу1мд! кыскаша рана баяндайын. 1922 жылдын басы. Кыргызстандык (Казаксгандык) партия уйымынык Орынборда шакырылган екшип кон- ференциясына делегат боп мен де бардым. Бул калада кызмет аткаратын республика басшыларынын эркайсы- еын да керпм келед1, солардын шшде, эф есе, Сэкен Сейфуллинд! керпм келед!, естутмше, ол каз!р («Енбеш Казак» (бурынры «¥шкын») газетш щ алка мушелерШе председатель жэне Казакстан Халык Комиссарлары Со- BeTiHiH председатель.. Мен Сэкенд1 керуге бу жарынан емес, акындык атын еспгендж тен кумартам. Сэкенд! алгаш «Деевская 5» аталатын ез пэтершш алдында кердгм. Орамнын бурышына салынран бул сэиД| агаш уйдщ адресш маран А бдол л а Асылбеков берген. Абдоллага мен, 1921 жылдын мартында жолыккамын да, содан кеШн дос боп кеткем. Ол каз!р Кыргыз (казак) облыстык партия комителшн уйымдастыру бел1м!нт MeHrepymici. «Деевская 5-ке» жана жет1п, кеше жак eciriHiK бас- кышына кетершуге ыигайлана берген1мде, эдем1 фаэтон- га ж е гш п , екгйндей желген сулу кек аррымак мен турган eciKTiH алдына кеп токтай калды. Фаэтоннын алдында кучер, артында жалрыз рана а дам отыр. Арттары адам фаэтоннан тусе бергенде, мен тур-тулгасына тандана ка­ рал, шегше 6epin, калшия каттым да калдым. MeHi ек1 нэрсе кайран калдырды: 6ipi — бул адамнын К8ШЛ>. екшшкм — кеш'н кейп1. 0 уел1, ки!м1 туралы: ба- сында децгелек кундыз 6epiK, устшде кундыз жагалы пальто, аярында саптамалы казаны етж Булар мен1н ол кездеп угымымда,тек, бурж уйларра рана тэн кшм! Боны ортадан биж теу, денеи тж , жауырыны кен бул адамнын кескш ж обасы казак: _6ipaK о детт еп казактык 6ipi емес, аса сулу казак; мацдайы кен. мурны сулулана б1ткен Д9’ нес, кырау турган имек касы калыц, узын юршктершде кырау турган сулу кара кездер! улкен, кайырран кою

узын иуртына ап п ак боп калын к ы р а у тур Faн, вз д э л солай на, э л д е ая з сую ден бе,—с у л у б е т ш д е кулпыра кан ойнайзы!.. Осы адам фаэтоннан т у е п де, к у ч е р ш е «ал, М ухаме- голла, журе б ер !» д е п , меш керм еген, п е р с е д е елемеген адам сияктанып баокы ш ка кетер!ле б е р д к Онын келуш терезеден Kepin тур гандай, элдею м тез е с ш ашты да , с у ­ лу адам уйге Kipin кеттТ Коян кулакш ы ьы , шолак ак т о ­ ны бар, боксе ж агы н а жылы бестекпен ж акпен, жука ен- Д1кырауыткан суй ы к муртты кучер с у л у адам уйш е Kipe, нэк аргымаFbiн б у р а бер д1‘: — Эй, ж о л д а с , то к т а !— дед1м оран. — Нэрсэ?— д е д 1 ол татаршалап, ауыздыкпен алыс- кан атыньщ бож ы сы н тежеп. — Атын KiM ? — Нэрсэге керек? — Б1ЛГ1М к е л е дь .. — М ухаметолла Бикмаев... — Уйге K ipren KiM? — Сэкенш 61лмис1нм1 ни? С ейф улли н!.. Бикмаев тар та ж енелдй (Ол, кейш кэп жыл ш офер ймган, каз1р картайы п пенсияга ш ы ккан, курмегп Бик- маев). «Сэкен осы екен гой деп о й л а ды м . Енрак уйш е *>рмед!м. « С ов ет и к » тэкаппарлыгым у с та п кети... Сэкенмен екш ин рет Абдолла А сы лбековты н мейман- ханадагы н ом ер ш д е кездеспм . Костю мы мен FaHa отыр- faH Сэкенге e n a i карасам : KecKiHi ш ыны нда да адам зат- тык керкем1 екен. Кыраусы з кап-кара калын касы, кою узын мурты ©3 i с у л у ажарын ерекш е m eu iin тур!.. Томпак Х?ра коздерш о д а н да сулуланды ра тусеш н дегендей, ®реумен сей л е ск е н д е узын ю р т к т е р ш жш'лете KaFun, *езш бэлюм к у л !м д ете, бэлш м о й н актата карайды... К ул- Гсндс балуан мойнына бггкеи э д е м ! басы н шалкайта, Узын, эдем! TicrepiH корсете, а зд а п к а н а кенк!лдейд1, сакылдамайды. К ап-кара шашы тол кы пдана бпкен. 9 c i- PWe. мандай алды ны н шашы сол ж акы нан буйралана Хзйкайып бары п, yftipUrcH ушы кей|'н карай кайта_жы- рылады. Денес1 та разы, саусактары у зы н ... Тал бойына зсынша жарасы м ды б'пкен м уш елерш ен нуксандысы,— журепн кеш пел! елдщ улы бол ранды ктан жШ ншег! котандау (сонысын с е зд !р п с 1 келм ей, ешуактта «т5 галифе сиякты тар кшмд! а яры на ж олатпайтын е д 1) . ” нел nimiHAi су л у еркек те болады ек ен рой. Сэкен еркек

п1цпнд1, бейнелей айтканда «ер п1ш!нд1» адам.. Жасы со жылы 28-ге Рана толганмен, кескшсаха янг!т сиякты... Амандасып кенескенге деш н Сэкеннщ тал бойында маган унамаганы — оц ж а к бм еп н е салган, «ара алтын- мен эшекейленген сом, бурамалы кумш бшезж пен М- йырмалы ак жагага байлаган кара галстук (коммунист, комсомол былай турсын, «Советтж» аталатын барлык адамга д а галстук тагу — ол кездеп адамнын угымында бер1 салганда,— «мещандык», энтпесе, буржуазиялык салт есептелетш...) Бул «турпайылыгынын» успне, Сэкен хош ш с куйынып кепи... А бдол л а кызык Kici едь Уйп'нде ез эйЫ , кызметкер эйел бола тура, ас су эз1рлесуге (ет, нан турасу, ыдыстар- ды экелю у, самауыр кою, т. б.) ез! де катынасатын, Орын; бор мейманханасында ж алгы з туратын ол сорпа суын вз1 эз1рлейд1 екен. Сэкен екеу1м!зд1 айтылган сагатта жылы шыраймен карсы алган А бдол л а бес-он минуттын тшйдс 61зд1 6ip-6ipiMi36eH таныстырып та улпрдн Содан кешн б елм есш деп штсгкельд1 пайдаланып, консервадан, кол- басадан б1зге конакасы эз]’рлеуге Kipicii. Сэкен eKeyiMi3 тез ш ушркелесш кеттж, Абдолланын Meni кыскаша таныстырган с ездер ш ecTiren сон-ак: «кэке сол елендерщ кайда?» дед1 Сэкен маган. Менен алган дзптерд1 ол ун-тун бастан-аяк окып шыкты да, нур- нынан сейлейтш коныр дауысымен «енд! сейлесуге бола- ды» дсдь .. Сол жолгы «енесген бастап, «хальмс жауы» Дегеи жаламен, 1937 жылдын ж азы нда жазыксыз жазага уШ“ ' ра м н кунш е дешн, Сэкенмен екеу!м1з уздшыз ДОС бон. уздж а'з сырласкан, узд1кс1з ic-rec болган KiciMia. Сэкен шынайы достыкты курметтей б1луш1 ед1. ЕкеУ; м|'з SMipAiH, эдебиет пен, мэдениспчк турл! мэселелер1 жешнде эрдайым шю'ралысып, акылдасып отыратынбыз. Сэкен эр адамга адал акыл боре де, езгенш орынды акы- лын ала да б!луш1 ед1. Сэкен Сейфулиннщ шын адалдыгы жиырмасыншы партия съезш ен кейш гана аныкталганы» журт енд| битд!. Кеп жыл айнымас дос, калткысыз сыр- лас болган, кымбатты ж о л да с Сэкен Сейфуллинд1 6ip макаланын келемшде тугел сипаттап шыгу мумюн 'с емес. Бул макаланын максаты — Сэкенд) толык бейнелсу емсс, онын мшсзшдеп, кылыгындагы, юшдеп, жазуында- гы ксйбф ерскшел1ктсрд1 окушы KonmwiKTiH алдына елегтртш о™ соио

Ш . С ак ен н щ MiHeai, цы лы гы ту р ал ы Сэкен, ен ал ды м ен STipiK дегенд1 бьп м еб п н адам е д й Онындосы д а , душ паны да кеп б о л ды . С олардьщ еш кай- сысы да, не буры й, не каз1р С экеннщ ж а л га н сэйлегенш не кэрдж, не естШ ж дем еуге тикт1. Артык айтсыи, кем айтсын, С эк ен у н е м 1 агынан ж а - рылатын Ki’c i е д и Сонысынан 03i д е -кейде усталый к ал а- тын, жолдастарын д а устап б еретш . OFaH 6ip мысал: 1923 жылы О р ы н бор каласы нда К а за к с та н Партия уйымыньщ у ш ж и п конференциясы e r r i, оны етю зуге о р - галыктан Я росл авски й ж ол дас к елд й К ун тэрт1бш е к о - йылран м эсел ен ш 6 ipeyi, ауы лда « Э л еум еттж б а за » жасау, ярни е ц б ек ш ! к е п ш ш к п экономикалы к, жагынан Да, ндеялык ж а гы н а н д а уйы мдасты ры п, тап жаулары на карсы шырару. О сы мэселеге С а д у а к а с о в Смагул карсы шырып, « база» д е г е н с е з д 1 кейш к а р а й окы са «азаб» б о - лады деген «теор и я » сокты. С а д у а к а с о в к а кеп адам к а р ­ сы болранда, А сы лбеков, М ендеш ев, С ейф уллин тары д а •Яраз адам солкы лдакты к керсет1п, д е л е г а т кепш ш гш ен «же жедП.. Келер к у н н ж ертеш не, тан ж а н а аты п келе ж аткан нез, 6ipey к елш мейманханадары мен in e c im u i какты. Ашсам: А сы лбековты к э й е л |— Б а н у !.. « И я , бейсауат у а - кытта кайдан ж у р ш з? » деген с у р а у г а , «А бдолла ж ок», •здеп жур е д !м ,— д е д ! Бану,— кеш е Б ирде кеткен е д |, содан хабарсы з...» Сол кезде А бдол л аны к ептеген бозбалаш ылыгы б а р деп естуип ед1м . Б ануды ц с е з э л п етш ен байкай койдым, квщлшде сол к у д ж турран сиякты... Менщ ойы м да баскаш а 6ip к у д ж т у р . Соны аныкта- »ЭК боп, те з KHinin алдым да , С эк ен ш н уйш е барып, e ci- Нн кактым. Уйкылы кезбен e c iriti э р е ц ашкан С экен: 'Мезгьшз ш акта н е «ып ж у р с т ? » д е д 1 MaFaii. Мен ж а - айткан с о н , «Смарулды н у ш н де б о л уы мумюн» д е д ! Сэкен, буран м е н т нангым -келмедк C o h f h уакытка де й ш Садуакасов С м арулды н ндеялык к ар сы адамы болып челген Асы лбеков, е н д 1 калайш а о ны н уй ш е копалы? — *Мен де айттым соны»,— дед! С э к е н — Кеше конфереи- Чияда ол да, м ен д е кате свйледж . Б у гш сол кателпсп мо- ньщдайык д е п ем. А бдолла о й л эч б а к бол ды . Бирде С ма- чулдын уйш е бары п конып калуы м у м к ш ...» Сэкеннщ жорамалы дурыска ш ыкты. Бул кылырына Я?-С. Mv.SBDB 497

катты уялран Абдолла, п ш р л е с жолдастарын жинап ап, конференция атына кателж мойындатан хат жазды да, «он адамнын хаты» деген документ конференциянын сол кунп мэж ш сш де окылды. Сонан кеЙ1Н калжындатан- да «Сэкен уетап берд1» дейтш ед1 Абдолла.. Сэкен есек айтуды да бммейтш Kici едк Онын 6ipey® 6ipeyre шагыстырганын, немесе, 6ipeyfli сырттан кшзла- ранын есп'ген де, керген де Kici жок. Не айткысы келсе де. ол бет!не айтатын. К ул прсу, жалпактау детенд! бм- мейт'ш, есекшшш mihih тура бетше басатын... Bip корме Kicire Сэкен тэкаппар сияктанатын еди KeR6 ipeyre cofiTeTiHi рас та болатын. Улкенсуд1 ол кат­ ты унатпайтын, егер б1реуден ондай мшез сезсе, я ¥нат' пайтын 6ipeyi болса, кешрейе калатын. Унатпайтын адамымен Сэкен сойлеспейпн,араласпан- тын, унататынына да сирек араласатыи, кыдыруДЫ жек KopeTiH. 03i унататын б|'реумен кездесе калса, узак мэжш стесуд1 жаксы корепн. Ондай такта байсалды ке- нес козFaуды унатпай, эзкп, калжын, сауык сиякты квшл кетерерлж icTepMen FaHa отыратын. Сэкен эг жанЬнак энпме айтура шоркак болатын. Ол, тек кыска кулкт кецесл FaHa айтатын. Сезге шешен емес те. Ауызша эн- ri.Menepi урт, до тал, кесек келетш, 6ipaK, сондай сездер» вте тапкыр, етюр болатын. Тым эдем! сэйлегенд1 жарат- пайтын, карапайым, матнасы ашык ce3fli жаксы кареРН. Сэкен музыканы, энда ©те суклш едк Домбыраиы 6ip- сыдырты эдемк ыкылас коя тартатын, ондай шакта с03 свйлеуд1‘ ж ек керетш. 03i эн айтпайтын Сэкен, эн айту- шыларды кошаметтеп, кэтермелеп, кейде ез! ынырси ко- сылып кетет!н, мэжш сш щ Ke6i эн, куй, думанмен ететШ- Сэкенжн е н жакын досынын 6 ipi — Элкей втекин еД|- Сауаты шарын, cepiViey бул квркем ж1пгп Сэкен эдем! эндер1 yuiin рана суйетш. Сэкеннш кейде эн-куйге ерекше балкып кететнп де болушы едь 1934 жылы, М осквада окып жур<п>Алматы- Fa каникулра келд1м. Сэкен меш уйше конакка шакыр- ды. Барсам: белгш домбырашы Хасенов Эбжен отыр екен. Бурын кермеген бул KiciHi, Сэкен «Арканын атак- ты до.мбырашысы» деп таныстырды да, 6ipa3 куйлер ой- налтаинан кейш, «Сар ж айлауды орында» деп етшд|- Эдехн' орындалтан куйте балкып отырып, Сэкенге кара- сам: улкен кара коз1нде ж ас молд!реп тур екен, менен ынтайсыздангандай, жасын бармагымен cumin ж 1берД*

Де^сТокта де ге н Kici ж ер ауып ж у р ш ш ы гарган екен б у л куйд1. Осы куй ой н ал са, К олчактан каш ы п ж урген тар - шылык KyHflcpiM eciMe ту сед Ь д е д ь Сэкен еш ю м м ен д е м е зд е д о с т а с а коймайты н. Д о с т а - са калгандай б о л с а б1ржола б е р м е т ш . М ысалы, О м бы , семинариясында С экенм ен 6ipre окы ран Э бм газы Н у р - сеЙ1тов дегеи ж 1 п т болды . Т ал д ы р м а ш , KiiuipeK бойлы , буйра шашты, е в р е й кесюнд1 бу л ж 1 п г п Сэкен де, оны н жакын ж ол дастар ы д а калж ы ндап «К риш тейн» деп а та у - шы ед1. К азак стан н ы н «оры нборлы х дэу1р» аталаты и жылдарында с о л Криштейн С экеннш у й ш д е турып, унем1 Bipre журуип е д 1, узы нды -кы скалы ол екеуж ж у р т «пат-паташонок» д е п кулуип едЬ Сэкен аса б а л а жанды адам е д к У лкендерге «Kici ки- штеу» ол, ба л а к е р с е , ж ан аса, ж у гы са кетет ж . Туган m ici Мэжиттщ ж и р ен ш ашты б а л зл а р ы н eM ipine куш актап отырганын т ал ай к ер д ж . 03i д е , iHici д е кара шашты Сэкен, « н ем ерелерш ш жирен ш аш т ы р ы н аргы аталары- мызга тарткан» д е п TyciaaipeTiH, 1936 жылы езш ен Аян Дейтш ул туы п, сондагы куанышын м а г а н у за к хат кып жазганы б а р . 1937 жылдын к е к т е м ш д е туган улымнын 31ын мен Б о т а ж а н деп койдым. С о да м кейш б 1зд!н уйге Bip келгеншде, ж а с нэрсстеш ал ды на алы п отырып, «аты мм?» дед! С эк ен . М ен «Б отаж ан» д е г е н д е Сэкен к у л т ,— «Бузаужан» д е п н е г е коймады н?»— д е д ж . Баланы С экен HicKeymi efli д е , суйм еуни ед1 «.Н е ге ?» д е се н , «ем!рде Kici cyflin керген ж ок п ы н » дейтш. «Эйелд! ш е?— «Оны да»... Сэкен аса тазалы кты жаксы к ер етЫ . «BipeyfliH уй ш е кыдырып барай ы н демейм ш -ау, ш акы р усы з барсам, ж и- ззхы кезше уш ы распай, былыгып ж атканы н Kepin, екш - ш‘ ретол уйге бар уы м киын»— д е й т ш . Э дем ! нэрсеш С э ­ кен жаксы к е р ун п е д г С оветик курылысты н алгашкы кезшде Ф инанс наркомы болтан Соколышковтын эй е- белил! ж а зу ш ы Галина С ер еб р я к о в а , 1933 жылы С э- КенД1 М осквада у ш н е конакка ш акы ры п, эдем! кобдиш а еыйлады. С ол у й д ен шыга бере С экен к а г а з г а орагаи к о б - л,|шаны ашып толы.ккан айдын с э у л е с ш е тосты да , «осын- ВД керкем н эрсеш устаган э й е л д ш саусагы на кол тию Л?нДай рахат!» д е д к Сэкен сол с и я д т ы сэнд1 н а р се т кв- 0|Рек жинауга тырысатын едй.. Асты С экен тан д ап , д э м д ю н FaHa im eriH, ты нкиятою - Ды унатпайтын, с ы з а рана а у к аттаи аты н . Ж олрэ ш ы к -

-канда, в зщ неше сомра конак кылсан, артык, кем1 жок, о да сонша сомга конах жасайтын. Yftfoe конакты ете си- рек шакыратын, егер шакырса, ыкылык ата тойдырмап шырармайтын. Ак арак, коньяк сиякты куит imiujUm татпайтын, Кавказдык ж еш л шараптардан аздап хана урттап отыратын, еза мае болмайтын, мажшете 6ipey мае болганын керсе — шырып кететш. Сэкен аса уэденпл болатын, уэдел! iciH булжытпай кезшде орындайтын. EKi сезд1 айтпайтын. Ocipece, пар- тияльгк тэртшке мукият болатын. 1925 жылы, Кызылорда да 6ip айдын партняга мушелтк жарнасын телеуд1 Сэкея умытып кетшп'. Осы жайды ячейканын секретары Аман- ради С епзбаев ескерткен екен, катты уялган Сэкен кени- р!м сурап арыз жазыпты. Осы арыз партнялыкжнналыс- та окылранда, Сэкенн1н терлеп-тепшт отыра алмаганы кун1 б у п н ге дей|'н кез алдымда. Партиялык жнналыстан калмай, белсене катынасатын Сэкен, былайры жина- лыска аса салак едь Эдебиетте, немесе баска мэселелер жеш'нен айтыс-тартыска ол сирек катынасатын, катынас- кан жиналыстардын кеб1нде, егер 6ipey кытырына ти- месе сойлемейлн. Ж азбаш а болмаса, ауызша айтыска шоркак болатын. Адал сынFa ашуланбайтын, арам сын- иыц б1разына жауап бермейтш....VI IV . Сэкенвщ жазушылыгы жанында Бул макалада Сэкенн1н «аламынан туран шырар'’3. ларды шолу niKipiHeH аулакпын. OFaH dip себеп, 1™ жылы, Сэкенншжасы кырыкка, эдебиегпккызмет1 жиыр- ма жылрэ толуына байланысты жазран узак макалам. сол кезде, баспасез бетшде орысша, казакша жарияла- нуы болса. ехпшп себеп—керкем эдебиеттш барлыкжан- рында да калам теб|'ренткен кайраткердш енбектер|Н тары да шолура бул макаладагы орыннын тарлыгы, сон- дыктаи, тек, уш мэселеге рана кыскаша токталуды ма’ кул керем. BipiHmi Сэкенн1н казак поэзиясындары ориы. Ав- тобиографиялык материалдарына караранда, Сэкен елек- Д1 бала ж т т шарынан ж а за бастаран сиякты. Онын алгашкы олендер жинэры «Огкен хундер» деген атпен 1915 жылы шыкты. Одан KefliHri ж инар ы - 1922 жылы жарияланран «Асау тулпар», содан кеШп жалгаса жа

С. Сейфу/ С. М^канов.

рияланран елендерш, поэмаларын тугае алганда, толых exi том ды к ытап. Идеялы к жагынан алганда Сэкениж революцияга дей ш п елендери 1905 жылры революциядан кей1н казах поэзиясында белен алран «меллэтл ояту», еск!л(кт!н кем- xeTiriH сынау, жастарды о ку-бш м ге шакыру тешрепнеа аспайды. Октябрь революциясынын дауылы зердесше жана, большевиклк ой-сана куйран Сэкен, «Калын ел!м ка- загым, кайран журтым» сарынынан, «нашарларта бо- лысып, к уш ш ер бепн кайыру, тырнарынан олардын, езшгенд1 айыру» сарынына а'уысады, бул идеяны сезде рана ем ес, icre де жузеге асырып Совет евдетж куруга белсене катьшаскан Сэкен, 1918 жылы зктар перевороты боп туткынра алынранда революциялык, советт1к та- кырыпта жазган 6ipa3 елен1н жаулар жойып ж1бердь К а за к совет эдебиетшде, кейш жазган кейб!р шырар- масын тлгерще жазып eai.M дейт1ндерд1 6LneMi3. Шыншыл Сэкен ондай эт!рткке барран емес. Революнията арнал- ран коп елен1 жау колынан жойылуына ек1н!ш!н айта отыра, «енд! соларды т1р1лтуге болмай ма?» деген сурау- Fa, ол: «Эрине, болады, 6 ip a x , ол, 1917— 18 жылдардары Сэкен ж азган шыгарма болмайды . кейт, сана-сез1хп ecin- KipereH Сэкен жазган шыгарма болады, онын аты,—жал- ган жумыска бару болады»— дейт1н. Белгш дэу1ря®- белг1л1 ой-санадан тугаи шыгарманы, кей1нп дэу1рге сэй- кестеп езгертуд1 Сэкен унатпайтын, Оган 6ip мысал, «Асау тулпарга» юрген «Бабаларыма» деген елен. Э»; н!з коммунист бола турып, кудайга сиынатын бул елени неге жарияладыныз?» деген сурауга, Сэкен «ол жылы революциялык жолга тускешммен, ескшк угымынан да арылып болмаганымды херсету уш1н жарияладым» Деп жауап беретш ед1. Сэкеннен сакталгаи елецдерде, революциялык сарын, 1917 жылы «Кел ж1пттер!» деген атпен жазылган (Ны' гармадан басталады. Бул, бук1л казак эдебиетшде Октябрь революциясьша косылган 6ipinuii YH- ОсЫда11 басталган Октябрь ураныи, 1919 жылы «Кедей сез1» га- зетшде Баймагамбет 1зтелин жариялаган «Бостандык» атгы еле иге дейш, казак поэзиясында, жалпяз Сэкен Сейфуллин гана шакырып, пролетарлык революдиянын жешмпаз каркынын керсететш кептеген елен жазды- Сондыктан да Сэкенд1 « К а за к совет эдебиет1н!н калаУ\"