С. Муқанов-Өсу жолдарымыз

Сент туран yftiiiai, мен сол жылдын жазында кердЫ. Экен Мендекен тур-тулрасы, кескж-кейш сараи уксас- тау eai: ол да сен сиякты аенес, жуан, узын мурынды:, шуН1ректеу, кшлректеу, кираштау кездИ калын кабзкты, кою касты Kiel болатын; сакалы калын, узын болатын (егев кы\"ып журмесен сенщ де сакалын аумаган экенд!- Ki болар eni деймш);кияры узын муртынын устш ершмен тепстей басып коятын: араларында айырма,— онын туе! «оныр да, ceHiH туеш — кубалау: онын сакал-шашы ке- М!рдей кара да. сенiKi— жирендеу («туе жагынан, шеше- ме уксанкыраймын» дейсш), Мекеге, элдеюммн «бедел-хажылыгына»1 барып. «Мснлеке хажы» аталранмен. авжарын журттыи айтуын- ша. бержарын вз KepyiMuie. Мендеке ауыддагы ек кидей- шаруанын 6ipeyi eai. Ол мен керген кезде жамаулы ко- ныр уйде отыоатын. Кымыз онын уйше «арам ас» сияк- ты. Бала-шараларынын танлайына тартар, екЬуш cav-ын сиысы рлня бар да. Усак карасы болмалы рой дейм!н, ейткет. 1922 жылы кзйтыс болганга дейш. тап-Toyip со­ вет кызметкер! боп жургешмд! жэне баласы — сен1мен дос екпммд! (Иле тура, жаксы коре тура, экенжн маран арнап «тышкак ылактын мурнын канатканын» кепген жокпын. Шаруасы осындай ол. фанатикалык дэрежеде дшипл едп кашан керсен де аузынан «алла» туспейт'ш, тонкандап намаз окитын да жятатын. Ол да сен сиякты ауызына берж. сезге саран Kici ед1. Б1реумея кенесш отырранда, сешн «iM... не... рас... э-э...» деген сиякты ун- дер шырарып отыруын экеие тарткан. Оны— дшшьл, се- Hi — атеист демесек. екеушнщ де кейле ойра шома калып, тындап отырран энпмелершд) ест1мей, «не» не дедщ?дей- тшдерш де уксай калган. Зкен де сен сиякты барыяа ка- наратшыл. аш-ток отырса да баскаFa емшбейтш eni. Оны- Ki д1нш1лд1к, ceniKi — мэдениетт1к болганмен. устаган жолдарын да тарт!пке барыныштарын да дэл келед!... Омбыдан кейш екеум!з, сол 1919 жыллык аярында Кысылжзр каласынла Жака рана орнагаи Совет вммет! шакырган мурал1мдерд1н уйездж конференннясында

жолрастык. Конференция артынан мен партия катарына тмектес (сочувствущий) бои к1рд1м де, сен «партияга Фуге даярлыгым жон» деп комсомолдынка (жасыц ол жылы жиыр.ма б1рде) жазылдын. Содан кейш партия меж продразверстке iciiie жумсады, сен ауылда агарту icin уйымдастырура аттандык. О дан кейш екеум1з узак уакытка 1922-26 жылдары рабфак кабыррасында жолык- тык. Рабфактан кей1н оку жэне кызм ет бабымен айрыл- масак, кебшесе 6ip калада турып келе\\йз. Ажыраскан кундерде де арамыздан хат-хабарымыз узнчген емес. Осынша мол таныстыктын енбойында ешб!р мэселеде туе шайыеып, ренж1скен жер1м1з жок. Партия катарына сен 1925 жылы К1'рдщ . Идеялык жарынан екеум!зд.н 6ip ба- гыгта (ез1м1зше — партиялык багы тта) болуымыз одан гана басталмайды, мен1мше, 1919 ж ы л ры мурал1мдер кур- сшде жолырысуымыздан басталады. Бул мэселеде де б1з ешуакытта ек1 п1к1рде болып керген Kiel еместз. Ендеше, ceni жолдас демегенде, к1мд1 ж олдас дейм1н, сырымды саган шертпегенде, жмге шертем? Ал, мен енд| есже Tycipy тур1нде, саган эдебиетт!к сы- рымды шертуге KipiceM. Бул энг1мемд1 керкем эдебиетке вз1мшн кашаннан 6epi жэне калай тартылуымнан бас- тауыма улыксат ет! Казактын совет заманындагы зор акынынын 6ipi, та- маша жырлары мен эндерш берем1з де талай рст кумар- та тыцдаран маркум Нартай Бекежанов, 6ip елешн- Бул елек у®>Р болды жастайымда. Берген сон TanipiM ез| тастайын ба,— Дейтш Ж эне 6ip елец1нде: «Акыняык» деген адамнын т!л!нде емес, Д1Л1НДС болса егер тыным бермес,— Дейт1н. «Д1л» деген1 Ираннын «журек» деген сез1 Kepi- нед1. Нартайдык осы айткандарындай, «элен» деген маган Да жастайымнан yftip болды. Онымен шурылдану оиы маран он 6 ip жасымда келген, «©Mip мектеб1» романыныи SipiHiui к1табында («Боранды тунде» дейтш тарауы) ба- яндаганымды бнлесш. Оны бул хатта кайталаудын ка- 653

же-ri жок. Маган алгаш жанасуы сол—он 6ip жасымда сезиген элен. Сол жылдан бастап дшме ярни —журеп- ме Kipin алды да шыкпай койды. «Колыынаи ийбек баулы туйрын ушты, Сэл инркШ, жаста конгак «елей» Клем,— деп елер1нде Кемшрбай акын айгкандай, мешн де дШме жасымда KipreH осы акындык, енд! кеудемиен жаным- мен 6ipre ушады рой деп ойлаймын... Акында арабша силtoм», орысша «вдохновение», ка- закша «шабыт» аталатын, ярни коркем шырарма жазура кажегп куй! кеп калатын дагды бары рас. Б1рак, кан- шама шабыттанранымен, егер жазарлык материалы бол- маса, hfhh екирден алган сабары болмаса узап шаба ал- майтыны да белгш. Будан шыратын корытынды—хат 6>лет1н акын болсын, хат бтлмейпн акынболсын, ем1рдеи сабак алмай, extip жарысында жулде де ала алмайды. Мен еленге алрашсауатсыз кез!мде талаптандым.Осы «сауатсыз» деген сездш вз!не TyciHiK айта кету жен. Ме­ шн казакша дурыс хатты дурыс жазуым 1917 жылыеке- Hi рас. Оран дейш, бала кушмде кадым молдасынан аздап окыганым да белг!лi. Осы оку маран пайдасыз да болган жок. Молданын алдын кергеннен кейш, мен жазу жумысына уйренбегенмен, арап эршмен жазылгак, scipece, казак шшде жазылран шырармаларды окуга уйренд1м. Бунык маган уш жактан улкен пайдасы тидк 6iрiншi, iuiiHe Абайды коса, революцияга дейш казак шшде басылган керкем эдебиет шырармаларын тугелге жакьш окып. кепшшпн жаттап алдым; ек1нш1, панасыз жет1м кушмде, халык жиналган жерлерде, немесе эде- биетке эуес жеке уйлерде жаттаран елендер1мд1, acipece, киссаларды- айтып, сонымен тамак асырадым; yuiiHiui, окыраи, жаттаран елеидер1ме елштеп, вз1м де елен шы- гаруга дардылана бастадым. Ал, сол елендер1м кандай елендер efli? Мен каналушы таптан шыккан адаммын. Каналуды сезу ушш, оран жан-журепмен карсы туру ушш адамра марксист болу мшдетл емес. Kapi замандары кулдар, ор- та гасырдары крепостниктер, капитализм дэуйршдеп ж¥- мысшылар марксизм дуниеге келмей турыл-ак, жеке тур- Деде, 61'рлескен турде де канаушы тапка талай рет карсы шышп как теккен. Когам шшде канаушы жэне каналу­ шы таптар барын Маркстен бурын талай галымдар жаз-

ран. Маркстщ олардан айырмасы — канау мен каналушы- ны Kepin капа, сипаттап кана койган жок, сол канау мен каналудыц ce6e6iH терец жэне дуры с ашты; онымен де коймай, каналушынын канаудан к ал ай кутылуыныц ай- кын жэне жаркын жолын керсетть Каналушы таптын муц-зары керкем эдебиетте де атам заманнан ж асап келе жатыр. Оран айкын мысал барлы к эдебиеттен д е табылады. Журег1ме марксизм рылымынан сэуле тускенге дешн мешн де азын-аулак жазран еленде- piM ауылдары кедей, батырактардын революциядан бу- рынгы мун-зарын айгу F ana болды. Бурынры эдебиетте каналушы кепиллжтщ муц-зары рана аитылады да, одан калай кутылудыц жолы керсетшмейдк Бул жолды, бук1л Дуние ж у зж щ эдебиетшде 6 ip iH iu i рет марксизм туррысы- нан кврсеткен шырарма — пролетариаттыц 6ipiH m i рево- люциясы — П ариж коммунасына катынаскан — Эжен Потьешц 1871 жылы жазран «Интернационалы» болды. Бул жер ж уз1 пролетариатын жец1ске шакыратын м эцп- лш ураны болып калды. Россияда бундай уранды 6 ip iH iu i рет Максим Горь­ кий шакырды. Оныц «Ана» атты романы кэп т1лд1, 6 ip мазмунды совет эдебиетшщ алраш кы карлырашы. Казак совет эдебиет1нде пролетариаттык революция такырыбына алраш i3 салушы адам — Сэкен Сейфуллин екенше каз1р еш к1м таласа алмайды. Сэкенге бул жолды Социалиста ¥лы Октябрь рсволюциясы ашып бердь Сэкен деген адамнын барын, оным юм екен1н мен ен алгаш 1919 жылдыц басында, Ж умабай Нуркиннен (1894— 1921) естш м . Бул OKHFa «©Mip мектебшде» то- лык суреттелгенмен, кыскаша турде тары да еске Tycipe кетеШк. Ж ум аб ай Нуркин Омбыдары учительдж семина- рияда Сэкенмен 6 ip r e окып, 1916 жылы 6ipre б1т1рген, большевиктерд1ц Омбыдары жасырын уйымына окып журген кезш де Сэкенмен 6ipre катынаскан. Февраль ре- волюциясынан кейш, Акмола каласында Совет еюметш Сэкенмен 6ip re уйымдастырран. Совдеп кулаганда, ак- тардыц туткынына Сэкенмен 6ipre тускен, атаман Аннен- ковтыц «азап вагонында» Сэкенмен 6ipre болран, Кол- чактыц Омбыдары абактысына Сэкенмен 6ipre камалран адам. Мен Ж умабайды, Колчак абактысында жаткан такта, абактыдагы ауруларра дэр! алуы сылтауымен, мылтыкты еш' солдаттын айдауында, кола-яры юсендеул!, ки1мдер! жыртььк. сакал-мурты каудиып ескен хал1нде. 655

артынан Омбыта i33en келш жаткан экес! Нуркент па- тершде кврдш. Bipiieme рет жолытып, сенейн халгекел- геннен кей1Н, «осындай жолдасым бар» деп, Жуяабаа маран Сэкен жайын баяндады. Ол Сэкеншн б1рнешееле- шн (кандай элендер екеш eci-мде жок) жатка айтып бер- fli. Керксм здебиетте де революциям карсы, революция- ны жактаушы агым болатынын мен б1р!нш!ретЖумабаЗ Нуркиннен ecmiM. Содан кен!н, мен Сэкеимен жолыты- cyFa кумарттым, Онын сап 1922 жылдын кузжде тана туст1 Казак совет эдебиетшде, Сэкеннж i3iHшала шыккзн екжш! адам —Байматамбет 1зтелин. KypMeni Ум1тбай! Байматамбет eKeyiMi*3 де жаксы б1лем1з. Мен1н калайша жаксы бииетшдтм баспасез бе- тмде талай рет айтылды. Ал, сеж'н жаксы бМеп'шн- 1917—19 жылдары екеу1н Тройцк каласындаты Meaipe- се уазифада 6ipre окыдындар, одан кей!н б1зд1н еллеСо­ вет еюмел орнап.екеушдеуйездйоку 6eaiMiHeинспек­ тор болып, казак ауылдары арасында алташкы ултгык басгауыш мектептерш 6ipre аштындар, Сейп'п журген бет1нде, б1зд1'н арада кулактар мен байлар 1921 жылысо­ вет еюмелне карсы кэтерыпс жасап, Байматамбет бак- дылардын колынан каза тапты. Онынбес-алтыжылбзш* жазтан кептеген олендер1 де ез1мен 6ipre елш, тыгыз кеткен елендш дэптерш, бандылар Кызылжар каласыл басып алтанда, пэтер yfii ертеп ж|берд|\\ Эршдердш к°‘ лында сакталтан б1рен-сараны. Баймагамбегш каламы- нан туган шытармалардын ушыгы мен пушыты тана кейш жиналып, кгтапша болып басылтан, сол аз така елекдерд1н 83i саяси жэне керкемдж жатынан кандай кымбат!.. Егер барлык елец1 тугел сакталтанда, каззк совет эдебиет1н1н екиош Сэкеш сол Байматамбет бола? ед|| Сэкен туралы сонты ек!-уш жилдын imiiuie 6ipneme макала жариялатан Есматамбет Смайлов жолдас меш «Сэкенн1н шзюрл» деп жур. Сэкеюп мен ез1ме устаз бе­ луга олкысынбаймын. 1922 жылы Орынбор каласыида б1ршш1 рет кездескен Сэкенш'н Рабфакка тусуге 6iaiMi« жетпеген мен1 куштегендей алдырып, окып кету1ме жо- ашып берген1 рас; 1922—24 жылдары, «Енбеки/i хззактз» редактор болып туртанда, кэптеген елендер|'мдз жзрия- лап. эдебиет майданына алташ жол ашып бергеш р>-- сол кезде мешде талап жегга келген ултшылдардан кор- ese

гаштап, эд еб и егпх бойым ескенше пана болганы рас; одая кейш, 1937 жылы бакытсыздыкка ушыраганша, ехеум1з сешскен дос болып, эдебиет майданыкда т1зе ко- сып кимыл жасагапым ыз рас. Осы жэрдемдер! уш!н Сэ- кенге ехнрлж Miн дегп екен!мд1 айта отыра, Еемагамбет- пц «шэюрт» деген сезше аздап тузету кфпзпм келедй Эдетге «устаз» деп сабак бсргеи K ic in i, «шошрт» деп сабак алган xicini айтады. Осы ж агы нан Караганда, мён1 эдебиегке ал га ш жетектеуни де, мен in. саяси сауатымды алгаш ашушы д а Сэкен емес. блецге ом 6ip жасымнан y ftip болганымды жогарыда айтгым. К азак ш а сауат, hfhii ж азу б!мгенге лейж, мен елещй ауызша шыгарып журД1М де (ондай олецдер1М де б1рталай), ж азу уйремген 1917 ж ы лдан бастап, еленде- Р1МД1 xaFa3Fa T y c ip a is i. Сзкенмен менщ алгаш жолы- пым— 1922 жы лы ек ен д т айтылды. Оган яейш, мен ауизша гана емес, кагазга да б р и а л ай елец xycipin тас- таган xieiMiH. Бул менщ, Сэкснш'к ешб;'р шыгармасыме:: таныспаган кез1м едк Жалпы алранда ез!м талант neciMin деп туешетш еш- 6ip адам, б!реудщ уйретучмеп еш уакы тга шыгарма жая- ган емсс. Ш ыгарма уйретудеи емес, ежпрдш езжен туады. Менin ле барлык шыгармаларым осылан туды. Марксизм желына тускенге дейшп елсндер1м, жогарыда айткандай ауылдагы кедей-батырактардыц муц-зарына арналды да, марксизм жолына тусудсн баста и, талантим, б ш м 1м жсткенше пролетариаттык революциями, советах куры- листы жырлап к е гл и . Бул icTepfliii бор!мдег1 алгашкы устазым Сокен елгес, Коммунист!-!* партиянии пдеясы. Коммунисток санамнык ец алгаш 1919 жыддыц ая- гында, К ы зы лж ар каласында ш акырылган _мутал1мдер кзяференциясында тутанганын ж егары д а айгшм. Осы тутанган санам ды , 1920 жылдын ж азы пда, Кызылжар каласында болтан exi айлык м угал1мдер курсы одан да орипте туст!. К урска бурынгы Акмола губернясыныа бес уйезшен (xoaipri: Караганды, Акмола, Кахшетау, Кызыл­ жар, Костанай облыстары), уш ж уздей мугал1м жинал- ды. Солардым iuiiHei! он шакты коммунист табылгапнан кей!н, курс касы нда паргнялык. ячейка курылды. Секре- тары Байм агам бег 1зтелин болды. Ол паргиянын муше- .liriue хыстым аягы кда еткеп схем. М еи партия мушеепп- не осы ячейкада етам . Аз уахытта ячейка мушелершш саны жиырмага желть 42-С. Мукаиов 657

Партиялык ячейка коммунистердш катарын кебейту- мен гана канагапанранжок. Ол мугал!мдердщарасында саяси жумыстар да журпздь соныд 6ipeyi—байшыл- ултшылдармсн куресу. Eciiuie ме, курметп Ум'ибай? Октябрь революциясы- на. Совет вюметше карей каптеген влек жазгав Маржам Жумабаев элдеюмдердщтыкпалауымеи, б!зшнсол Курс­ ке эдебнет пек шден сабак берД1 рой. Ек! сабакта да ол мысалды кертартпа эдсбиепеи алып, курсанттардыTepic жолрз Tycipyre тырысты рой. Ячейка мучиелерi Магжан- иыц осы арам HiieTiiie карсы шыгып, курста сабак беру- ден кутаный умытпатан боларсын?.. Ячейка курстык касында «Жас калам»аттыкабырга газели шытарып, окыибетшде жас акындзрдыц олсилеpi жариялана бастады. KeftiH казак совет эдебпегшщ кер- HPKTi екмдершш катарына KiprcH Баймагамбет Ьтелнн- iiin, Мэжит Доулегбаевтьщ, Елжас Бекеновтщ, Абдурах­ ман Айсаршшыи, Жакан Сыздыковтын, тагы блскалар- дыц аггарыи мугсшмдер алкаш осы газетпи боттершен керд1. Меи дс «Бостанлык» атты алрашкы созоттш оле- шмд! осы «Жас кяламдл» жарииладым. Бунин аты. Курста» таран, коммунист муfа.аiмдс;>дi11 копшЫп саясн жане шаруашыдык манданта жумсалды. Мен ауыл арасында партия унларын ашу, кооперации дукендерш а-ну, продразверстками баскару жухшетарыма котпм. 1 и кызу icTin успндс жургенде, 1921 жылдыц февра- лында банды.]ар когорта шыгып. канды майдан бас- галлы. Баидыларлы жойганпан кешн мен жилга жадин Уакит, ревкомдик жанепартиялык жауаптижумысгарда болдым. 1922 жылдыц басында Кизылжар каласинда ашы.пан Совет-Партия мектебше Tycin, саясн сауаттыц алгашкы снстсмалмк курсы» етт!м. Одан кешн, солжыл- дын кузшде Орьнгбор рабфагына аттанганша, 6ip жагы- нангубериялык партия комитетшщ нускаушысыбоп, 6ip жагынан Кмзмлжар каласындагы «Казак, татар» атала- гын нзршнлык ячейкага секретарь болып кызмет аткар- дым. Осынын C.ipi, ем!рл1'и дс, icTiit де матан алгашкы оерген саясн жоме эдсбиетлк сабагы еде Сол кезден багтап. куш бупнге дешпп менin устазым—тек кана коммуннегж партия; мен, тек—соны» гана шэшрПмш. ижен мен меш'ц банланысым 1922 жылдыц кузшеи оасталгапи, Сокешпц наган кандай жэрдехп тигендш

H3F3H Fana е м е с , м е н сиякты тал ай ж ас жазушыларга rarcHiiri жогары да айтылды. Осы ж эрдемш эз1.м де, журт та айта журе эл! ешюм «Сабит пэлеидей шыгармасьш Сзкснш’н улгкммен жазды» дегеи емес, олан деуге дал ел i I лг жох. Осындай жэрдемжде, Сэкеннщ жсткшкт! жакта- рыла, ж еткйп к^з жактары да болушы e.ii, Ец алдымеп кыскаша турде ж еткипкл жактары туралы. BipiHmi, алашордашылдардан рухани жактап гана емес, физически жактап да к а п ы т ая к жсгсц Сокен, оаардан жаны турипге 6e3in,eui6ip ымырашылдыкка кол- MejuiH, ез!не ж ан аскан адамды упеки оларга карты упт- тейш. Бул ж агы нан мен Сокениен катты улп алдым. Exiijuii, Коммунистж партийны, Ленни;п ол meiccis, алал суйетш ад ам едь Соидыктан, Соксшйн аузмнап п ар­ тия туралы, Л енин туралы ылгн махаббаты жылы смз- Jep тана еститжбЕз. Сэкен кандай ауыр жагдайда б о л са I Да кезше ж ас алмайтын Kici де. Ал, Лепин о.тд! ден ес- пгеиде, ешреп жылаганыи ез кезш м ен кер.пч. УшшшЕ Сэкеиш'ц eTipiK сез айтнауыиа, yncxii ш ы г .и п еана айтуына, достары туп'л дугипандары да ку.икгс н- беГщ'и, душпандары кейдс осы м!пезп1 найл.тланмп, оны капы соктырып та журетш. Бул ацгалдыгы жаймнда Со- кеимен рсижшш калатын да уакыттарымыз болгпын. Tflpriinui, Сэкен шын матиасындагы демократедЕ Се- PwiK, салдык курил , yncMi сэнд! Kiiiiiiri жури in ол, сырт Geiineci барып турган аристократ сияюапгяпмен, Орым- бэрлык доучрдс, Пурмак Вапсалыкон, Оспаи lllapi6neij, Елжас Беконов, та гы солэр сиякты тур мыс жагланы ил- Ш-!)), opi са л а к туратып студснттер.мш, псмссе, Лд.тмкул Ллданазаров, Угар Жэшбскон, З Ы р и я Мукой» сиякты ■ темени кызмсткерлсрдщ иотерлерпю кыдырыи барии, ! tapa паны м е н суйык шайын iniin, ouri мелеет отыруды I 93ine ракат керетш . Ал, озшеи 6ip ел» жогары Полru e и ! Кслген адамга казды н яйгирыплан какнип, тобесшеп ка - меиешбей, сейлеспей коятын. Заводтарга, ауыд-се- •толарра 0арган д а да, Соксн к атардагы сиПс-кпп.и-|»/iiп Viiii;e кыдыргыш, сейлескнн, дзмш тнткыш кн-'к-тнн. Н ап­ рягай б1реулерд1Ц yiiino шакырса д а бармаГпын; Dccimui, максаттас, илектсс деген адамдарг.т жаны ашуы гажап болатын. Орыибор рабф агы кда окын журген Елжас Б е ке и о з (18 92 жылы тутап, шыккаи v i i — колен, завод-фабрикаларда, шахталарда жумыста болгаи, раб-

факка отыз жасында тускен) 1923 жылы сузекпен ауы- рып, каланьшсыртычдагыбольницата Tycti. Соганбарып KairryFa, Халык Комиссарлар Советшш председател1— Сэкеннен ат суратгиымла (автомашина ол кезде Орын- борда жоп.), кек артыматын берген Сэкен, 03i де мешмен 6ipre барып, кыргып аурулардан сескенбей, больницата 631де Kipai. Сол жылы мешн кеудеме туйнеме (сибирь- ская язва) шыккаида, меш больницата апарып, опера- иияны 0з кезшше жасатты. 1924 жылы Орынбор кала- сында, 96iui Тойбазаров дейтш мугал1м (Актвбелй, 1917 жылдан партия siymcci) елгенде, жаназасына ара- ласып, кабырга колынан жерлест!. Казак совет эдебие- тшде, енбекцн айелдерден 6ipiHuii болыпшыккаи акын— Шолпан Иманбаева рабфакта окыганда, унем1 Сэкеннш камкорлыгыкда боллы. 8кпе туберкулез1м' ен ауыратын Шолпан окуын аяктай алмай, туган ел1—Акмолага ке- Tin, 1926 жылыкайтыс болтанда, Сэкен каттыкайрырган макала жазды. МундаАмысалдар толын жатыр. Алтыншы, карта ойиау, арак iuiv, шылымтарту сияк- тызалалды кылыктарга Сэкен жоламайтынедк олардан ез1наулах устайгыи ед1. Саулырын сактаудыунем1 укып- тап, уйлж гимиастикасын узбентш ед]. УетТбасын, уШн эте таза устайтын. Таза ауада кэп журетш. Жетшш], Сэкен жэзута куй талрарыш адам едк Егер сондай куй тусе«алса, кадалып отырып, козталмай коятын. Жазгандарыи ол кеп карагыш, тузешш бола- тын. Эз кеюлше уиаматан нэрсесш баспага ешуакытта жарняламайтын. Кемшшк жактары: Bipimui, басынаи революцкялыкауыр«yiuepai вткере тура, Сэкен Совет еюметше жат идеялогиямен Kypccin керке.м шырармалары аркылы Fana журпзеш ед! де (бул жарыиа мыкты жоне табанды болатын), саяси ку- рсске шорках сд1. Жиырманшы жылдардын шнде, Ка- закстанда «Жшшишк» деген терминболтан. Сол жштер- д1н6ipeyi «Сейфуллшпшл.ш» атанран. Кылырында, iciii- де осындан 6ipсолакайлаутоп болтаныраста. BipaK,осы «жтс». Сэксннш карсы «ж1ктер1мен» белдссш Kypecin жаткаиын керши Kici жок. Карсы жжтершентаяк жегеи шактарында, ол тебслссе кетудш орнына, не ушнде, жа- демен коятыс‘н,ш. с KCTinкап «fiMrciiiHai ныл»дегендей, ун- Бк1нш1, эдебисткуресшде, Сэкен езшехаттысын айт-

кандармен жулжыса кететш де, бы лай гы эдебиет мэселе- aepia талкыласуга кызына араласпайтып. Yminiui, керкем шыгармаларыи совет багытыкда жа- забастаган ж астарды жаксы каре оты ра, оларды маиына уЗрадре, шыгармаларыныц жары кжа шыгуына колынан келген жэрдемдерш бере журе, сол жазушылардыц шы- гармаларын х ал ы к к а танытуды, я г н и — сын макалалар жазуды еокермейтш. Тертшип, к а з а к совет эдебиет! кадрларыиын басын коеуга жэрдемш! уйым — КазАППты куруга белсепе а р а ­ бкам Сэхен, уйымныц прахтикалык, icrepiMeH шугыл- данбай, кебшесе сырткары журетш. Беанин, сын котермейпн. Ш ыгармаларындагы кем- | шШктерш б ата ай ткан Kicire екпелейтш , кейде к ектаст кететш. Бул м ш езш жек коретш адам дары тупл, ж аксы квретшгерше колданлтын. Мысалы, «Казахстан П рав­ дой» газетшш 1933 жилы, 2 ок тябрьде шыюкан 236 са- ныяаа Сэкеннш «Кызыл а г» е а м д ! поэмасина ж азган Wain сыным шы-кты. М зкалада мен пэзманыд ж аксы жактарын ай та кеп, кемш ш к деп туешген жсрлер|‘м д1 Капы сынра алдым . Буран екпелеген Сэкен меншен скЬ Ушжылдай контораз болып журя!. Алтыншы, «ез!'м» деген адам д ард ы к шыгармаларьша кей кезде ымырашылдьгк. кезбен к ар ап , бадырайып тур- ?ан кемшшгш айтпайтын. Жетшан, марксизм классиктершш зяебиет моселеле- Рше байланысты енбектерше кеп у ш л ш , былайгы ецбек- терше аз карайты н. Эдебиетпк мэселелерде солакайлы гы бола журс, Со- кен казактын хальгктык эдебиегшде де, бертшп ж азба эдебиетшде де демократтык б агы тта болгглндарды да Жаксы керш, ж огары багалайтын. Халыктык фольклор- Рыжинап, кебш жарнялауда, т а л к ы л г т енбектер ж азуда Сэкеннщ ен беп улан-байтак екенш б 1леЫз. Казактын революция алдындагы демократтык одебие- Ti екыдершен Сэкеншн ерекше к елдягли адлмдары Кс п- Жегали Габдуллин мен Бей1мбет М айлип едк Кенже! ал и революциядак бурый к!тапша болып oid-уш жинагы шык,- Кан, жас ш ам асы Сэкеннен егдерек (дол кай жилы туьы, КалаЙ eevi туралы колымла м элМ ет жок) адам да. ЛЛен 1922 жилы бры нборра окуга б ар га н д а, Габдуллин « *н* бекцн казакта» кызметте ехен. e 3i партия катарында бар 3Дам екен. А р ы к денел1, сы ркаттау, KG3inin алды унем! 661

iciHKipen журетшол, газет жумысына ете маман бола- тын. 03i кенсесшссалактау Сэкен, газеттжкезшде жэне катесГз шыруына Кенжегали мен Амангали Сеп'збаеека гана сенет1н. Газетке кеп енбек ciHipreii Кенжегали. кяр- кемшыгарма жазу ретшде мардымдышеке icTefi алма- ды. Сондыктан достарын да ажуалап отыруды жаксы керет1н Сэкен, момын мшезд! Кенжегали Габдуллина «оттыиана кыздырып,e3i кызбайтын сексеуюдел сипит- тайтын, Кенжегали жиырмасыншы жылдардын орта ко- зшде, туиан ел! Актебе облысында, екпе туберкулезтел дайтыс болды. ¥мытпасам, Бсшмбет Майлинд!', Сэкен Костанандан Орынборга 1923жылдын аяк кез1нде шакырып алдч да. «Енбекш!' казак» газетшекызметке ориаластнрды. Кс-Гп:; «Эдебиет майданы»журналынын 1931 жы.шшаккан 7— 8 санында жарняланган естелш макаллсыяда Бсшмбет: «Орынбырга келгенге дешн ултшылдардын ыкпа.ишла болган ед!м» aeiisi. Онын осы ь:клал;?' I Tyieie бас себеккср Сэкен Се(1фул.'М1л бо.тди Г*.А-мГ.-. т :г ip :журналистсд. Онындаалдынанr материэ.тдары буркырг\" епп жагатын Ажг-кип.и о кыр бужыр ксск и ;. га1.кылау когте mvp-ji'-1|j ■ >' : сел мах yciKсзусагымен ушндэу mat •• < pan, yemri e*i темпакгзу к вз!кзгл >и ж * а - . ■i д ру.сон жалыкгантын. Кенседе уззкет тргш1 .. я y.iripc алмзгги мзтериглдарын потер ic ап я ■ - и:не сртсмеи ДЗ'-Р ц.-Ч эк. лечч ,\\\\J - ■■'•1 I\" кеде'лер турымьсынап6i.:c:uii кэп БсГ••'•.г г... л келерден бурая да бул тякьпыпк? квпт.-гп пт : \"■ жазган Kici. Келгеннснкейiiгт|‘пт! лек|'тт, илеяденл!. Ф-- льетондарды, энпмелерд1 ycTi-ycTiiie буркиратып тятя ж1бердК Ол ете шапшан жазатын адамед1.Жазушт н-ж. редакторлык жумыстары керемст кеп бола тура. R:,;nv- бст баслаханагя да кун!не олдепеше рст баруга cpii;»-я- т!н. Ол кезде казак окыгандарыныц арасында арак i'1V са.ттыиуде б1реудснгана кездесст1н. БсГимбстпишиш. сыра гана болатьш. УГп'мдожумыс iaereiue. fiipepграфи­ на сыраны касына конып, мурныи aiciii-aicn тарта гу­ ст, ара-тура Cincp стаканын жутып алатыи. Жумыска нын'б'13 С' ,(Г11™ licl\" 'l6cTT‘'1 кай уакытга уЙ1.нстаПт'|- тыпысы аздап картаоймау да. Ксстанайдынатакка тык- кап ойыны «Тогызыншыбал». БеШмбеттсержкендсосы-

ныойнайтын. Онын уйшде тамайы кеп болатын. Салты хазакы — Гулжамал женгей, yfiine бар ran конакка дас- тарканын кен жайып, асты мол коятыи. Соны бметш «ку­ лер», «т о й ы з ы н ш ы балды» сылтауратып, БеШмбеттщ y i i i - неншыкпайтын. Ол ксздеп казак жазушыларынык irn iH - Де Бешмбегпц дастарканы мол да, конагы кеп те адам болган жок. Бей1мбет KiciMeH урыса бппмейтш вте момын М!Кезд1 адам да. Эдебиетп’к айтыс-тартыстарга ол ешуакытта араласпайтын. 9 p i ic i, api MiiiC3i ж аккан БеШмбегп Со- кен вте жаксы керш, жылы леппен y iie M i «Мыркымбай» деп атайтын. Сэкен де унатпаган адамын туриайы тйчмен cerin, урсып тастайтын эдет болушы едп Осы мшезш од ешб1р жагдайда Бей1мбетке колданбайтын, сыпайылык. тан api аспайтын. Бешмбет те Сэкенд1 аса сыйлайтын. 1936 жылы Сэкенищ эдебиегпк кызметше жиырма жыл толуын тойлаганда, БеШыбеттщ «С оц иал ист Казак- стан» газетшде Сэкен туралы аса жылы турде жазылган макаласы онын. Сэкенд1 шын суйетш жастык журепнен шыккан. MiHe, курметт! Умггбай, езш бэрш де жаксы бшетш казак совет эдебиетш н алгашкы кадрлары одебист май- Даныпа осылай шыгып, бастарын ayeai осылай курады. Енд1п 6ipaa се з советик дэу1рдеп казак эдебистпин майданында болган курестер, айтыстар туралы. Ен алды- •иен алашордашылармен курес!м1з жайыида. «Алашорда», эрине 1918 жылы Орыиборда ресми съезд шакырылып, сонда программасын кзбылдагап, сол съезде баскарушы орындарын, эскор1н кураган саяси партия, онын жастар комитет д е болып, 1918 жылы Ом- бьщаласында «бук1л казактык» съ езд шякырды да уйым- нын, атьш «Ж ас азамат» койып, баскарушы органын (ко­ митет) сайлады. Комитегпц т!л1 боп, Колчак директо- риясынын тусында, Казылжар калясында «Жас азамат» атты газет шыгарып, редакторы Кошке (Кошмухамед) Кемецгеров болды, редакциялык коллстиясына Магжан Жумабаев, Смагул Садуакасов к1рдъ 1919 жьтлы Колчак талкандалган кезде опыц аткос- шысы (слуга) Алашорданыц да «ала туы» снд1 кайтып Квтер1лместей болып б!ржола куладьг. Согыс майданын- Да осылай ккраган Алашорданыц идсологтер!, олардын 1Шн1де жазушылары, сол кездеп кейб1р тарихи жагдаи- •чардын есебш ен, жазага тартылмай, бостандыкта калып

койды. Мысалы, Алашордаиын ен бастыларыиын 6ipi Ахмет Байтурсынов 1918жылы КызылАрмиядаи жешл- ген актармен Алашорда Орынбор, Торгайдан. Шыгкека карай кашканда жасактарынан сытылып калып койды да, Москваяа барып. Совет ок1мет;'н!ц баскарушыорын- дарынан, Алашордаиын 6ipa3 адамдарынз аминнстия1 алды. Сонда Совет exiMeTi Алашордаиын неекен1н б1л- меген жок. ©тежаксыб!лд1. Секте тура пролетариата революнияиын алдындаты кылмысы ашык Алашорда адамдарына амнистия берген себеб!, 6ipinmi жактан. ту- зелугеойласа, мумквдк беру ед1; екжшиен, олкездека­ зак ултынан шыккан кызметкерлерд1н азлыгы e.ii, сон- дыктан «тузелезнз»делуэде еткен Байтурсыновтарды ic жуз1нде сынау едь Амш!стия ш ля алашордашылар табзн аузында со- BeniKкызметкеорналасты. Мысалы, Байтурсшовгынwi 1919 жылы KommvhiictIkпартиянын мунюлтис erri до. 1920 жылы Орынборда Казак автопомнясы курилганда, республиканын оку комиссариаты!™комнссярыбалды. Семей Алашордасыяыя кернект! адамдарыпын fiipeyi, Бнахмет Сзрсенов пен «Алашордаиын» rnsiiiiii жлили Жуншбек Аймаугов та коммунист пяртнясыял муже бе­ лый, оку комиссариатынкн коллегиясьшда муше.ж кш- мет аткарды. Бурыйалашордаиын6e.icen.ii жастапы же­ неуйым басыларыболFanСмагул Садуакасовсняктыллр Казакстанпын барлыкжерлершде партиякатарыиа кин* бастады. Казаксган жаидайындаиы Усртяловтыллик5 деген осы ель Алашордаиынен реакнняншл акыныМаг- жан Жумабасв та оку-агарту icTepine тартыллы. Тузелш совет кызметкер! болып кету1песовет вюмп! осынша кеп мумкшджберген алашордашыларкызметке * Николай Ваеилпевпч Устрялов—Кадет лзртиясыныя '■ушу профессор, журнаилст, 1913—20 жылдары Кипр шытыста. план ксп 1921-22 жылдары Пзршкда шыккан «Смела вех» («Нысзлллзр. ауыстыру») журналыпып редакторы. Онык теормясы Мынпга »' мат согысыпда жешп юыкка» Совет вшиеми енрггап кулата алзп «ум ■Г ”\"” ............... on Cobctti' тушЫк» (Смена аталып кетл) Совет esisieri Казак- •Устриловшылд

орналаса сала, алашордашылдык эндерж е басты. Бул кзселеде олар, сол 6ip кезенде казак енбекшьлершен шыккан кадрлардын аздырымен, барынын элс1зд1г1мен пайдаланып, казак тшндег1 совет баспасездерМн бетш- де, советке карсы макалалар, елендер жаза бастады. Казактан шыккан коммунистер Алашорданын бул арам кылырына карсы курес ашты да, «Енбекин казак» газетшщбетжде советке карсы макалалар жариялай бас- таган Байтурсыновты жэне онын коллегаларын 1920— 21 жылдардан бастап, партия катарынан да аластады, жауапты кызметтен де босатты. Ь1рак алашордашылардын идеология майданындагы TPeci мунымен тынкан жок. Казак автономиялы респуб- лнкасында таяк жеген алашордашылардын 6ip тобы (Keniuuiiri), сол кезде «Туркстан» аталатын республикара ззрды да, оплаты баскару /анде журген бояма комму- нистерд!н, жэрдсм1мен оку, баспасоз орындарына мызмет- кеKipflj. Мэселсн: Халед Досмухамметов, Магжан Жума- баев, Жустбек Аймаутов, тары баскалар. Булар Алашор­ данын ipi кайраткерлерй Алашордашы жастардын да 6i- разы Туркстан орталыты— Тэшкентте болып, 6ip жары- ианоку окыды, ек1нш! жатынан идеологиялык майданда алашордашылдык кызметтер1н жург!з1п жатты. Мэселсн Кошке Кеменгсров, Даниал Исхаков, Рабдолла Байтасов, тары баскалар. Алашордашылардын «ecKuiepiniR» де, жастарыныц да ултшылдык барытта жазылран шырар- маларына, сол кезде Тэшкентте ш ырэты н «Ак жол» газс- т1. «Шолпан», «Сана» журналдары кен орын бсрд!. Осы 5аспас0здерд1н бетшде советке карсы шырармалары уз- Ч1кс]з жарияланган Магжан Ж умабаев б1раздан ксй1н nmi epKiHcin алды да: Кене мен Абылайдын жольж кумай, Жапанда жайылудын мэн! калай?— казакты Россияга карсы куралды кэтер1л1ске ша- ;ырды. _. Туркстандык большевик жастар, acipece, Рани Мурат- зевтын теш'регше топталгандар, Алашордага карсы ку­ ге аша бастады. Осыдан сескенген 6ipeyaepi Москвага eni де, сол 6ip туста «Шыгыс елдершш баспасы» атал- зн мекемен1 сагалады. Мэселен, бурын Алашорданын Редседател1 болтан Элихан Бекейханов, Батые А

ордасынын председателг ЖиБанша Досмухзмстоз, Маг- жаи Жумабаев, тарыбаскалар. Аталган баспанын ол кез- деп директоры, ултшылдарга бейiидее Назф Терекулов болатын. Баспа казак шшде де к|таптар шыраратын, acipece, орыс тШнек аударган К1таптардыалашордашыл- дар осы ютапты калай аударудан 6ip мысал алайык. Н. К. Крупскаянын «Халык агарту турала Лениншк есието деген ккабыи Элихан Векейхаиов казак Twine аударып, 1925 жылы «Шырыс елдершш баспасында» басылып шыкты. Осы, «аудармасында». Бекейхаяов Ле- ниннщ—«Теперь мы должны воспитать новую армию идеологического персонала, который должен быть тесно связан с партией, с ее идеями, должен быть воспитан ее духом, должен привлечь к себе рабочую массу, попитать духом коммунизма, заинтересовать тем, чтоделают ком­ мунисты»1деген сездерш, — «Б|з сшп партиямен матас- кан (I), партия шне иленген (?!), коменес малмасына салынып (И), оиын исшшыгаратын(1), коменес icine елж- Terin (!), коменес icme бетш буратьш, мугалш эскерш (?!) даярлауымыз керек» (ютаптын 26 бет!) деп ка- закшылаган. Ютап басынаи аягына дсйш осындай бей- бастык, уятсыз сездермен «аударылгаи». Осындай сумдык аударманы Иэз1р Тырекулов сиякты «коммунист» баскарып отырган баспа нмиркенбей, уял- май калай баскан десешзип! Mine, алашордашылдар идеология майданында б!збен ссылай куресш, тилмдей мумюндж болган жерде, ез пшрлерш осылай orKi3in отыруга тырысты. Eimiri аз сез, идеология майданында алашордашы- лармсн ез кара басымнын калай KypecyiM туралы. Бул жайды, курметт! Умкбай, езщ ле жаксы 6iJircHMCB, кыс- ка турде болса да, тарнхи шыпдыкты еске ала кетсшк. Саяси иемссе эдебкет майданынын курссшде мет му- кагкысы келгендер, «Сулу шаштагы»: «Бесжтен-ак MaFaH тап белri таккам» деген c03iMe жармасып, «Сэбит бссж- тен-ак коммунеепк болган» деп KexcTin журдь Бул жэй эйшейж «сезге бай» болшеи келген боска кекету ел!- Ра- сында «коммунист» деген адамнын ападан ала туатыи санасы емес, ол кептеген ктердщ, тэж1 рибешн, бшмши. куреетш салдарынан гана есуге мумкшдМ бар жемк. Жоне бул — 6ip рет кана 6icin, сонан хеши семш кала- тын жемк емес, ic уетшде еркендей. все беретш жемк.

Мешн колым мундай жемюке тек совегпк дэу1рде гана жегп. Б|'рак, коммунист болу мен тапшыл болу, ягни, з ркiм 03i шыккан тапка жактас болу exi баска нлрее. Бутан казак фольклорындагы мыцдаган мысалдарлын 6ipeyiii тана алайык. Казакта «баи мен бай куда болса. арала- рында жорга журедк кедей мен келен куда болса, дорба журед!» деген макал бар. Осынын аты —тапшылдыкты сезу емей немене? Мен уйретшпш бе казакка осы ма- калды, Революциядан бурьшгы ауы лда, канаушы, каналушы таптар болганына коз!р ешкЫ таласпайды. Канауга ка- калушы таптын epeceicrcpi F an a емес, 6eciKTeri баласыпан бастап, барлы к жаиы туседк Оган анкын мысалдыц 6i- peyi —Абай Кунанбаевтык: Кар жауса да тонбайды бай баласы, Уй жылы, кипз туткая аЯналасм. Бай уль'на ясалшы улы жя.чынышты, Лтыл Mtypin ойнатар кезлон жасм.— деген олегп. Men бе. Лбайга осы оленд]' жзздырган? Мен туардан он ci<i жыл бурый дунпеге келген бул олгндг, о'ир шындыгыныц оз1 тугызгам ж ок па? Бунин аты: Посяктен-ак Маган тап белп таккан, Таити таккан, бсиктс меш шяккан,— смен немене? Мен тугаи уйдми сол кездеп шпруяшилик Kyiii капдап болтаны «©strip .мектебшдо» к лы к баялдял- ган, опы кгмп аламаймын. Окуши.тдрга тек капа ескерче- рiм —«вр т» деген бо.'имше (Iiipim ni ш'танта), оп,< глряу- да моиin. бееiк и т : кар иилясим — Бллтугандм, лумр жу- мистан кллжы рл1'л:1 шешеммт е.мшепмен гуншыкгырын «ЛТНСШ МОЛiМ. Осы М'ПЧ КЯНяуДЫИ Kt'Cipi смей немене? Билете, гТинчык бслп беежген-як тагылдм* дсп ип,- бай- лапыгулын iieperi кашпа? Мен <->.зiм кп ап окыгпн куинен бгнт.чн, ягни .ч.чты-жеп' жасминам баст.чи канаулын К'-яеише i.ieKicen аляммын. «Сулушатчыи» ткпмен амткандн: Alciii лагы. мои шаккян т ят и лагм. Квгендеулс-и Октябрь таны агыгкан Сол 6ip тустагы тарнхн ж л гдайл.чрдын еяллярынаи Октябрь рено.чюниясыныц ж ем кш казак eiiOeKiiii iepi тек, 1919 жылдан кейш гапа, ягни к аза к даласынын бар же- 667

ршде де Совет еюмел орнаганнан кей5н гана татты. Мс- HiH де колым бостандык жемюше осы кездев бастап Коммуниста партиянын катарына кашан к1ргешмд1 жогарыда айттым. Bipait партия катарына KipreHiM, ол кезде партияра деген адал коншм FaHa болмаса, саясн сауатым томен болгандыктан, партиянын теориялык icre- pine wici3 ед1М. Коммунист жолга шала сауатты кез1мде тускенмен, ic устшде ecin, марскизм-ленинизм теориясын ic устшде 6ipT!Hflcn менгерд|'м. Осылай ecyiMHiH салдары идеологиялык екбектерме де acepiH типзбей KoiiFaii жок. Оран 6ip мысал, алашордашылармен куресш. Алашорда партиясынын не екешип туралы алгашкы дурыс угымлы 1919 жылдын басында Жумабай Нуркин- нен ecTireHiiMi жогарыда айттым. Содан бастап, алаш- ордашылардын iciHe кулак турген мен, б!'рден олэрдын бэрше eiuirin, (Ярден бэр1мен куресш кете алган жокпын. Жалпы алашордашылардын KiM екендтн укканиан ке- йш де, мен олардын кейбр'р жеке адамдарына б1разра де- шн курмет сез1ммен карап журд1'м. Колыма тускен к1таптарды талрамай окитын балалык шагымда, мен Байтурсынов пен Дулатовтьш де кейб|'р шыгармаларын окыдым. Мыеалы, Дулатовтьш «Бакыт- сыз Жамал» аталатын прозасы мен елен1 аралас рома- нын. бала шагымда жатка айтып журд'ш. Бертшреволю­ ция болып, Казакстанда Совет oniMeTi орнап, алашорда- шылардыц кандай партия екендтнш бел ашылган так­ та, езге алашордашыларга omire журе, Дулатов пен Бай- турсыновтын советт1к дэу1рде советке карсы жасаган эрексттерш коргенге дейш, 1штей сыйлау ойынан арылган жокпын. Буныма eni мысал келлрейш. BipiHiui мысалым, будан отыз тогыз жыл бурын. ба- сына тент келген ажалдан Дулатовты куткарып ж1беру- iM. Аузымнан ом|'рде 6ipiHuii рет, каз!р гана шыгып отыр- ган бул окиганы толыгырак баяндауга улыксат ет, кур- Meiri Ум1тбай. 1921 жылдын жазы. Квкшетау каласы. Бул кезде мен Чеканын1 «Политбюро» аталатын уездж бол1мшде опе­ ративок екШмш. Одан бурын бандыларды жою iciиде каталырак кимылдауга тура келгендштен, басымда Ча­ паев улпешдеп сенсен попахым болгандыктан, Meni Кек- 1Рееолюцията карсылармси куресетж твтенше камнсси».

шетау e.ii «Кара 6opiK» дейтш. Бандылар квктем кез1нде жойылгакмен, жеке адамдары Кекшеш'н эр тауына ты- рылып, sai куиге елд1 талап, коммунистердй совет актив- TepiH елт1рш K erin журген, сондыктан Кекшетау кала- сында элi д е с о р ы с т ы к хал, aai д е тун мезгшиде калара кушейген карауыл койылатын... Б ip ту Hi к а р а у ы л ж ум ы сы н б а с к а р у м аган т а п с ы р ы л - ды. ТHicTi а д а м д а р д ы к а ж е г п ж е р л е р ш е ж у м с а п , ез1 м политбюронын к у зе т белм ссш де оты рраным да, ж а н а л ы к хабар кел д й — Еркосай Мукашевтыц ушнде жасырын жиылыс бо- лып жатыр, — дед1 маран кала кузетшде журген жауын- гер татар Ж1‘п т 1 келт. Мукышев— осы каладары медицина фельдшер! де. Колчак кезш де Кокшетауда АЛашорданын уездж коми- теин баскарнан ол. Совет SK iM eii орнараннан кейш кеип- piMre in ir in , калада мамандык кызметж аткарып жаткан. Жауынгердш аййтуынша: Мукышевтын какпасы, терезе- aepiHiH какпары жабылран, терезенщ imKi перделер1 ту- cipiaren, уйшде лык толы адам, мэжШ с... Мезпл тун ортасы ауып кеткек шак. Согыстык халдегг калада, кешю сагат оннан кейш кешеде бейсауат адам журуге, уйлерде мэжшс болура улыксат жок. Бул тэр- TiriTi бiayre THicTi Мукышевтын уйшдег1 мынау мэж1л1с не мэж1л!с?! Еркосай уШмен 6ip корада, менщ жолдасым, комму­ нист— Сейфолла Каскарабов (1924 жылы кайтыс бол­ тан), турып, жуык арада баска opbiHFa кешкен. Сол уйге барып жургенде, мен Мукышевтын уМмен де таныстым. Мукышевтын езк толык, бшк денелй калын муртты, шок- ша сакалды Kici едь Сескене ме, эл д е жатыркай ма, ме­ длен ол да, эйeai де женд] тйлдеспейтш. Сол уйде к1шке- не кызымен Мержакып Дулатовтын a fieai — Гайнижа- мал туратын. Дулатовтын ®3i актардын эскер1мен каш- канда, эйел! осы Квкшетауда, Еркосайдын уйшде калды, OFaH себеп: «Еркосайдын эйелше, Дулатовтын o fteai номе­ ре cinai екен» дгеенн. Калалык кпапханада кызмет ic- тейт!н Райнижамал жатык мшездК жугыекыш адам бол- тандыктан, 6i3 оны «Гая женгей» деп сыйлайтынбыз. Bip ретте сейлесш, epiiiin жайын сураганда, «K em ipiM re ia eK - Ti, Ka3ip Абай Кунанбаевтык елш де халыктык судья» Деген.

Жай-жапсарын осылайша жаксы бкпетш бул уйле. дэл бугш тун ортасы ауган шакта мэжшс болуга себеп жок еиякты. — Сол уйде козip мэжшс болып жатыр,—дед1 ха- баршы,— какпасы жабык терезеден сыгаласам, интел­ лигент ада.мдарга укеайды жэне 6api де казак еиякты. Нак К1мдер екенш, пердес! тускен терезеден айыра ал.ма- дым. Бул мэжки'еп'к не мэжшс екенш б/лу керен болды да, элп жауынгер сксукпз жвнелдж. Еркосайдын оз менш!- riiweri улкендеу каратай уй (неше бвлме екай eci-чде жок) 6ip орамнын бурышында туратын. Унте кеп, терезеден кулак тшеек, сымбырлаган кенес, ойын, кулю... iiuiHAe эйел де, еркек те бар еиякты... Юм- дер екенш какпага жабык, пердеа rycipy.ni терезеден 6i- л!п болар емес... Kipyre кажет деп ойлаган уйдш аласалау заборынан еппен KapFhin Tycin, жауынгер екеу.змз. мгешеп салынба- ган eciKTi ашып, уйге Kipin келеек. сэкгсше килем, кврпе твеелген кен бвл.чеж'и ортасына узын дастаркан жлйы- лып, усп'нде эртурл|' тагамдар койылган: дастлрканды айнала б:рталай адамдаротыр: ерксктер! б|'рынгай, эйел- дер! б|рыкгай; басым копшшп таные аламдар: Кокше- тау каласыидагы казак кызметксрлер1 мои сочардыи ойелдерк 6apinin ортасьшда уепнде кисыкжата, Осажен буынган сары Ж|'бек кеиквйлеп бар, коиыркайтуст'ккец жаурьшды, толыктау ленелi, танауы кен, туб'| батынкы- лау мурынды, калын кабакты, шушректеу «oi.ii, кара муртын ернн! жиектейкырыккан, каскалаукырыктыркан калын кара шашыи шекесше жыга кайырган Oipey отыр. Кару асынган ек! Ж1пт Kipin баргаида, капнен капер- а з отырган мэжшетеплер сеекене калды. Эа'рссс —сэ­ ры кейлекл... «Бул Меркажып Дулатов бэлар ма?!» де­ тей ой келш кетл маган. Фото портретш Gip жтабында керген ед!'м. Соган катты укеайды... _Bi3 Kipin баргаида уйдсплер сасып калган сон, сэры койлсктшщ ki' m cKeiiin 1штей жорамалдаган сон, мен yii- ден шыгуга ынгайлана берд1м. Сомда рана eri енгепдей: — Шырагым, Сабит, отыр!— дсд1 маган Гая женгей, Жауынгер екеуипз ундсмсстен шыгып кстт1к. Б!з как- пага жакындай берген шакта: — Сэбит, токта!—деген эйел даусы естМд! артымнан. Токтап ж алт карасам, кара колснксде аргымыздан

6ip эйел жуп'ре басып келе жатыр. Ж акындаган эйелге ущле карасям Гая жеигей... — Here кетш барасыц? — дедк коркудан ба, кейлек- шен калпымсы ту н п салкыннаи тоназудан ба, даусы дГ рмдей шыккан Гая. — Кызмет;м бар... Жэне конактарыныз бар екен.... — Бетси к.онак емес... Жур, домдес бол!-—дед1 Г ая женгей. Мен ракымет айтып жылжи бергенде, жецгей колым- нан устай алды. ~ «Конак бол!» деп турмын рой, мен саган!—дед! ол, ДаусыaipLiflcfi т у cin. — Конактарыныз к!м? — Кермедш бе, ю'м екенш?.. — Сары кэйлекп'ш ' сураймын... — Yfire K i'precin б1лес1н1 — Айтпасацыз д а жобалаймын, ол Kicini... — KiMre? — Epini3re? — Жобан дурые, шырагым. Ал, ж ур!—деп Гая жен,- гей меш ж’етектемек болганда: — Сен бара тур,— дед!м жауы нгерге,— мен! какпа сыртында тос. Ks3ip шьтам. Жауьшгер какпадаи шырып KeTTi. Мен калып койдым. — M eн>м б а р г а н ы м c i3 r e де . к о н а г ы к ы з г а д а , м а г а н Да пайда е м е с , с о н д ы к т а н б о с а т ы ц ы з !— ДСД1М мен Г а я р а . — Неге? — Оны бкггудш С1з‘ге кажем ж ок... Олай дейтЫiм : Кекшетау политбюросыныч начальни- r•i —Волков, барып турран каИар адам . «Ак», «Алаш- орда», «банды» легенде капы кас. Олардыц талайын ‘Могилевская губернпяга'» топ-тобымен аттандырганын К031'ммен кергем. Ж уык араяа гама 6 i3 канысын тауып Айыртау ж актан устап окелген он ж ет( бандьшы 6ip тун- Де «тырс etKi3e тус/рген». Кекшетау уйезппц «бапдыга хатынасты» деген б!р топ казак интсллигептторш Волков Двктемде камап койып, «шыгынга ж 1бергсл!» жатканда, О’бсрнияльгк трибунал айырып алы п калган. Мсржакып Дулатов дсген адамды ол сыртынаи жаксы б!лодй Огам мейлшше ош. Мержакыптын Ш ынгыстауда судья болын Дызмет аткаруы нан хабары бар ол, «Эттец, mciiih, колы- ГС. м ! т жазасына Шккендердь ол к ез д с осылайша атаитын ек. 071

ма ifliKce!»—деп южшетш сыртынан,-судья болмак ту пл, him болса да, амнистия алмак тупл, одан улкон Gip- деме алса да мен оны табан аузында «могилссская гу- бериияга» жеиелтер ел!м де, артынан жауабын fiip-as осрер ед!м». Осындай ниет1 бар ол, «эйелше келу| мум- KiH* деп, Еркосай уйш бакылатып та журспн... Енд| мше, бакылаудагы унте Мержакып ксп тусп. Оны эл\\ Волков бимсйдк Biace, icTepi анау!_ Ниет етксн icrne ол еишмнен де каймыккан Kici емес!.. Волковтын Miiie3iii бйпетш маран, Дулатовтыоныи кн- 3ine корсету аянышты болып кетп'. Мен Дулатовтын вз'ш емес, («алашордашыл» легенде, «совет еюметше карей куралды курес жасады» дегенге сыртгай euiirin журстш- MiH), жазушылык талантын аяп, оны «Могилевская гу- бернияра» Ж|‘бру1не кимадым да: — Меш токтатпзныз!— дед:м мен Гая женгсйгс.- Достык акылымды алыныз: 6yrinri туннен калман бум каладан жоралсын, зйтпесе ол да екпелемесш, маран си де екпелемешз! Колымды босаткан Гая женгей калшнран калпьшда ун-туназ калып койды, мен какпадан шнгыпхетп.ч. Ертенше байпасам, эйелш. баласын алган Дулатон. тунде элдекайда жытып отырыпты. Волковтын сак ку- лары, Еркосай уйшде еткен тунде болган мэжпн-тс лс. меш'н ол уйге баруымды да естш калган сксн. Снттиит б)'л)П. мен оран Еркосай уйшдеп мажься баяндадым ля. «тунде сыргып KeTinii, кай бетке кеткешюлЫс)з> Д>'Д1ч — Кап!— деп окшД1 Волков,— Оны устау ксрск сл: де, «Могилевская губернияга» женелту керек Mi! MiHe, курмсп! Ум!тай, «Даулатовты текген ажа-ил:. куткарып Ж1берд1м» дегеш'м осы. «Беактен комчутч болып туран KiciHiH»ici ме осы?.. Бул барыптургаи л'!\"с- ралдын ici... 1923-28 жылдарыДулатов республикалык оку баспа орындарында кызмет аткарды. Ол ыем'и yMi.iM.ii актамады,— совет жззушысы бола алмады. Байтурсыновтын совет адамы бола алмауына. M'Mi.i коз|м актык рет 1922 жылдын басыида жетя. Сол та Орынбор каласында Казакстан партия уиымы.пл екжип конференциям болды да, Акмола iyберння*и пл делегаттары катарында мен де келдш. К м *1” \" ' баскарушы партия уйымын ол кезде обком 1‘ 06™ деген сезд: «Аймактык»деп аударып, «Аймактык п р. •

комитет!» деп ж урдж) дсп агаЛды. Оо::о-:иыц секрета- ры—Корестолов жолдас скен. ¥ны.мдастчру бол!мппн бастыгы (eKiHiui секретарь орнына ж уролп Габдолля Лс- ылбеков екен. К аззктан алгашкы егьпекач боладн-виктер д!н 6ipi — Рабдолла Асылбскоь пен к 1Г.-:! жилы, Кы- зылжар каласы нда. бандитизм К\"ЗП!де жолгаекяч да, afira жакын v-акыт кызметтес бол галдл решл.люшгя лык. м . rein in опта зартиялык iстерло олан i<нл собак ! CiaiMi бар Р абдолла кая ■ • . | олк.ппопер- лтмеп кагар. ca-.i-.-и са>; ЛIIм .7Л. ' м i;• corucu ке- 31ндс Аляшордаляи к<г- Г ':: да «алашл cciwai K icire хаг.ы :«• н- бо рлбдоГП. О икочны н Орынборга ссчиясмэ б .ф ! М 1■11 6ii> KHiiipuK терт этажды улксн, корк- 1 \\а: Селмссшде турады скен. Сол 1«ори:ч ;>:*a:i. с о :i козле шы- farwii «Диел тенЛ1Г|» ж,- ь : п н К!Л 140ГМ...лер: А.1.4.1 Оразбяева мен Иагпма < пт* 1а Г.и.1 ме ;M illИ ок о н Рабдолламсн олар тамак:. it Ск\\ it;.*ti .-кон. Конференция делегат’гармкСИ 6 i pro. ч е к ;те г о п ни ц пшата орклластым Ырлк я •!1Л Л 1 1 ■ • . т ы vaKJ.IT- тагы солмагым Fa6.n»’.ia пип СалмоН:'Лс би п ю г Паплн 7H3Wтусыпдэ. онымсн СИ ОТС /i:л к и н , дог бол ип кетхса слiк. М ен.'п ом акты ■ail \\ ..« п (-П. б ф ОКО. 6ip шешеден тугаи л л а м з •ч I борта коле са л а I а ч . г и они т; a i n . ' м Л.а,, к п и ф ер ен - к.п на< иа турли м. ЦПЯЛПП кол Id Ч б о с Л! ап.’ .!. ш ли Ормибор ол козле рсстблп ка о) ч а и 1 и Онла Казак ipm-iiic бил станнмн бястыктлры и;анк- а rLiiKn ялам ллрм iypa.au. О.Л[. .114 \\|\" корм Жауапкср кызмсткср ’•*l*.**m i I»'....... *ярдЫ. БаО п рсы ш к кот 1» .к Г.аблол задан суряспм. -\"б.п'тус б ал л - • ' куилг;|н:,:|| с< ' т< п ж . П сп КУКЛГОИсcC-.С пч. 1 Яб.та м и» Ол магаи Г>--.Гпур1 Зашил» ата.аа гипларгин б у р и зориa, icT cpi •». о.тс-ап.ч.\" 1а р и 1г л \\. . ' , ГУГ п- б писан •лип бола г,оря1. Онымсн гяна койм \"■акка курып жургеи жоснарлармп д а fiipas д о т тт п . Бунин бор! мен уннн жаналмк болчм. Рабдолла, м аган БаГпур<-мпо11Т1.м1 \"•'?.p.6<--::nii казак-• газот!не 1920-21 жылдяры жарииля г-лм чакл.тлармп оцып шыгуды усынды. Оларын окисям — согегмк кури- 43- С. Мукалоч «73

лыска барып турган карсылык. Содаи кейшбурын штей сыйлайтын Байтурсыновка суына бастадым. Дегенмен, сол KiciMCHауызша сейлеейм, тусшшм келд1. Пэтерше эдею |'здеп барсам, 6ip этажды, шарындау Кызыл йршш уй екен. Байтурсыновтын эйел! татар бо- латыи. Уйге ирген маран, ayeai сол Kici жолыкты да, epi отырран белмеш С1лтед1. Ол белмеге сэлем6epin KipceM, йппрек стол тешрепнде ей адам элдене караздарды ка­ рал отыр екен: Oipey'i. саррылт eiui, жалпактау, бужыр- лау казак кескшд!, биж кыр мурынды, мурнына пенсне киген суйык узын муртты, сирен шокша сакалды адам; ал, касындарысы кара eimi, кара муртты внкиген 6ipey. Саррылттауын «Байтурсынов болар» деп жобаладым. Ек1нш1С1'н танымадым. Эскерше ыкшам кшнген, эскерл1к бслбеупме кабурымен наган байлап алраи иен! кергенде, «буныеы к!м?1» дегендей, уйдеп'лер ypnHicin калысты. DipaK, оларын ce3aiprici келмегендей: — Ие, кайдарыбаласын?—дед! маран саррылт, иус- каган орындыгына отырраниан кейш, ол жщцпке дауыс- Мен жвн|мд1 айттым. — Ие, не жумыспен келдш?—дед! саррылт. — Ci3fli керш, сэлем беруге. — Ракымет,—дед1 саррылт,—ал, б'1зд!я кэз!р колы- мыз тимей жатыр едь.. Онысын «кет деген! рой» деп уктым да. кшн алран адамдай: «Bipep кундекайтатын ек, ci-эгесейлесей!н деп ем» дед!м. Зор кара бул ce3iMfli унатпарандай маган адырая карал койды. Улкен KiciHiHалдында сейлеуге ынгайсызданран бей- немен, мен «с!зд! сыртыныздан б!лем, йтаптарынызды окыдым...» деп кележатыр ем: — Эй, пушый—дед! зор кара, даусы кабандай гур ете кап.—Коя тур, ондай маймандауды. Жумысыкболса айт та. эйтпесе тайып отыр!.. «Осы KiM? Жэне бул неге кыстырылады, взше каты- насы жок нэрсеге?» дегендей мен зор карата: «Слзде ем- ес, жумысым, ана к!с!де!» деп саррылтты колыммен нус- кадым. — Шошайтпа колыиды, кергеназ!—дед! зор кара, маран акырып —Шык уйден, кенедей жабыспай! Меж урарман адамдай, не суйреп шырарардай, кесй- | туксиген зор кара, орнынан тура бердн Мен араша «74

куткендей саррылтка карап ед|'м, «бар, бар!» дед| ол да, ыкырсыран даусымен, MaFan ecii<ri пускал, Журсг!мд1 ол кылыгы атып кеткендей боп, мен орнымлан туре кеп: — Байтурнысов кайсыныз боласыз?—дед1'м. — Мен,— дед| саррылт. — Ci-зде ce3iM бар ед!. — Уакытым жок кэз1р. — Келуге менде де уакыт жок. Орынбордан 6ipep кунде кетем. — М ынау 6ip, Т!Л мен ж ак кой, бейбастак!— дел1 зор кара auiyFa булыккандай, магам карай знтденген адым- мен беттеп,— шырамысыц, жок па? Мен! де ашу кыса Fan, азам ат сорысынын дагдысымсн он колым мыкынымдары кабурра жакындай борд!. Сол кезде манаты татар эиел еа'ктен Kipin келд! де. балмсде- ri KepiHicTen шошып кеткендей: — Ей, алла нэрсэ бу!— деп аз Kiaipin. б|здш сеп!м!з- Д| сыртта е с т т тургандай мэгаи: Кайным, барыгыз ол!, алла уипн барырьгз!—дед1 ек|' кол ми бiрдей потер in, жял- барынган кескшмен. Байтурсынов .vieni Keprici келмсген- дей repic айналды. Мен шырып кетпм. Артынан битссм. саргылт р.юын- да, Байтурсынов екен; кара — Аяашорданыи Ссйтоз1М Код1рбаев деген куы екен. Солан Keftin. op жерле талон рет ж олгаса журе, мен Ахмет Байтурысновпен бетпе-бет Tin катыеып коргеи адам oMecnin. Мсш'н Байтурсыновка ка рсы баепасоз ботг'нле гггыгуы- ма ен алгаш себеп болтан iiopceni озiin жаксы fii'iocin курметт! Ум!тбан. С.опда да сол 6ip ж;агдайды кыскашя турдс еске Tycipin корсГпк. 1923 жылдын i<y3i. Рабфр,кта окмн>катырмьп. Жптак уй!м|‘з калаиын шыгыс жак чяи галыигяи. бу- рынгы апархиялык училишешн (д'т мектсб|') кызыл Kip- тштен каланраи кец сараны1. Оку утм 13. калаиын гСо- ветская» аталатын сн улкен. он салтап1.ТГТЫ КОИКЧННЛСП бурынры ерлср гимназиясы. Бул уTwin зеттер койылатып, жарнамалар жапсырылятын ширина бар. Онын бет:иде не жадалыктар барин куп сайии ко- pin турамыз. Bip кунi витрипанын бет1'пе ойла жок кагаз жяпеы- рылып канты: улкеп офчшанын ортасында Ахмет Бян- гуреыновтын портрет! басылган, жогарп>! жагымла ipi эрштермен «Аканнын алдыила» дсген жазу бар. Одан 87S

кейшп свздер|Н окысак: жакын арада. Орынбпрдан ол кездеп зор мэдениет ошагы Свердлов клубынынзалында Ахмет Байтурсыновтын елу жаска толуына байланысты мерекел|' жиналыс ешзинетж болыпты, онда «Аканнын алдыида:» деген такырынта Смагул Садуакасов баяидама жасайтыи болыпты, 6ipa3 мекемелерден тарту-таралты- лар 6epi.ieriH болыпты. Осы мэселенш сол куш кешке, рабфак жатакханасын- дагы казактар жататын бвлмелерде сез болтаны, стдент- TepAiu басым копшшп юбилейге карсы шыгуга 6ei<iii- reHi, одан кейш Орыкбордагы Совпартшколада, Казак педагогика ннститутында (КИНО), Согас, милиция школдарында. финанс жэпе зан курстершде окитын ка- зактармен байланысып, олардын да басым квпшЫпмен ауыз 6ipiKTipreHiMi3 ес)м1зде берш сацталган окига. Окушы кетшлш осылай ауыз 6ipiKTipin алганиаи ке­ йш (Орымборяа ол кезде туратын казактын жузден ток- сан тогызы солар efli гой), Байтурсыновтын юбилей! ку- лалы жэне жаман кулалы: Свердлов клубынын мынга жакын Kici сиятын залына адам лык толып, жиналыс президиум!не Каз ЦИК пн прелссдател!' Мендешов, 06- комиан Асылбеков, (халык комкссарлар советшШ пред­ седателе Сэкен келмей каллы), тагы баска жауапты кыз- меткерлер отырып, трибуната шыккан Смагул Садуака­ сов баяндамасын бастай бергенде, залдагы адамдар «Кет!.. Жорал!.. Долай!..» деген сиякты сездердё айтып ду ете тустг Жиналысты баскарушы Нугман Залисвтён (Оку комиссары едё) катты каккан конырауы залды ку- HipeitTin кеткен шудын астында калды. Зал онымен де коймай, элдскёмдер ycrine uiipireii картоп, капуста сияк- тыларды жаудыра бастзган сок, баяндамашы трибуна- дан кашты... Сонан ксйж президиум де тарап, аржапя иудситтердён кепи\"не айналып кетть Ертеншде «Енбекып казак» газетшщ бетшде мсищ «Кара тактага жазылып журменлер, шешсидер!» деген макалам басылып, баян- дамашыиын да, «юбилярдыи» да кём екен|'н енбекшё ха­ лык алдыида эшкереледёк. Аузымыз «дуалы» екен: Бай- турсыповтыд аты, ншныпда да советтён кара тактайьша мэпплёк бои жазыллы. Мснёмше, бул идеология майданында, алашордашыл- дарга алгашкы ен катты 6epi.ireH соккынык бёрё! EKiiiaii катты соккы 1624 жылдын кузшде Магжан Жумабаепка беридЬ Сол жылгы сентябрьдщ аяк кезё

болу керек, элг! Свердлов клубынын залынла Орымбор окушылары Млгжян Жуматаевка эдебиет сотый курды: Сотка сол кезле Москвада тура тын Жумабаевтын езш шакырып ек. корыкты мя. уакыты болмыды ма келмей калды. Судья — Таутан Армстанбеков болды. (Спандияр Кобеевпн номере inlci. бурынсы учитель, Сокенмен Омбы семииаригтсь'нла 6 ipre окыган, кэз1'р Tipi, шал, Костанай. облысыпьщ Моид'гяоа ауданында, Суаткял аулында ту- ратын мугелгк), KeapKTi бнлсршщ к!мдер екеш еа'мде жоц. корам айыптаушысы mchmi' h , корраушы— Жэкен Сер|'мбнп. Eici кунге созы.тряя бул еоттын да мейлшше кызык болраны есшде, Умггбай! Оньщ к ы зы к т ы р ы — идеология майдаиыныц когнп.'ик алдынлары тартысы боллы. Бай- шыл-ултшыллап бул сотты эдебиеттщ «ойыншык» соты кормен, кялмыстк ici каралкаи шыи соттай Kopin, Маг- жандьг советтГк хя.пыктын рухани жаззга тзртуынан ар- шып алый шырура жанталясты. Оныц айкын Kvaci, улт- шылдыкк.а бсн м студенттердш б:збен ек! кундей кыокы- са айтысуын былай койганда, М ерж акьт Дулатов, Елдес Омаров, Смарул Садуакасов, 1д1р!с Мустанбаев сиякты сакалдары сапснгаи аламдар айтыска Tycin, Магжанды актаура эурелегш'. BipaK еовегпк Казакстанда каулай ecin келе жаткан революциялык ж ас куш, дэурен1 еткен ултшыларяы б 1лекпен емес, дэлелмен жен1п шьтып, сот- тын каулысында Магжан—«казак екбекиллерн-п'к тап жауы» доп та ниллы. Осы думпу аз купле Москва'ра же- rin, оидары Шьтыстыи Коммунист!к УниверситетПзде окып журген студенттер. Орымбор улпшмен Маржанга сот жасап. Орымборда алынган каульшы кайталады. Буны да меч Алашоола идеологиясыиа кятты 6 epi.nren соккы деп санаймын. Осы соккы !лгер! карай созыла бер- ai де, отызыншы жылдардьгн басында алашордашылар Да. олар суйенгеи казак канарыштар да, тугел басын кайтып кот^рместей болып 61'ржола куйредь EHniri б!раз сез, казак совет эдебиет! калрларын жа- сау, ecipv твшоегжяе болган айтыс-тартыстар туоалы. Алаиюрданын «Жас азамят» аталган жястао уйымы- ныц мушедеошен 6 ip жуйелеой Кззякстаилы Совет o k i- MeTi орнай (1919 жылдын кузшсн) Коммунист партиясы- нын катарына i<ipe бастауы, буран бас TypTKi — Элихаи Бокейхановтын сол кузде Каркаралы каласында мэсли- хат жасап, «Алашорда да, актар д а кулады, Совет ©ki-

меп орнады, emri буны кулату ушш, ез адамы болып. партия катарына юру керек те, iштен mipirvre тыпvc.vj кепек» леген се?1 болтаны б1зге тарихи матепнзллтрпк мэл1м. Бул жуйел! ядчмларды 6i3 кейш 'байшы’-'мт. шыллар» леген терминмеп этап кетш. Хаттыц булан былайты жагында да, енд! осы термина! колданып отып- мыз. Партия катарына юрген байшыл-ултшьшап. сопгтт!к Кззакстаниын алгашны кундершен-ак республнканьш саяси, экономикалык жэне мэленнетш маселелер'!плс ез пж!рлег)П1 втюзуге тырысканмен со~етт!к купылмс оларлын бойын еоган жазуына мумюшп'к беомеи Де- генмен, бул Kypecin де узак уакытка деГпн токтлттми олар, эдебиет майданына еоекше куш жумсагт. Байтуп- сыновтан. Жумабчевтан бастап Алашорда жазушьпа- рын гпрет ялебиетше тыкпалап втюзулш орекстшле бш- ды. Бул беттершле, совептк илеологиядзн талай рог катты таяк жегенмен, «жырылрян купеске тонмайлы-' деггндей б|'рталай уакытка дейш, acipece, отмзыпшм жылдапгын басына дейш жарбан-журбак алысумсн кун етк|'зд|. Бул майданла бепекел! 1ске колы жете алиями б.т'1- шыл-ултшылдар еюшш майданга куш жумслп байка- ды, Ол Октябрь революциясынан тугаи казак сонет гпо- биет1 кадрларын ecioMey, осе бэстагаюоын тачыпьш ta курытура тырысу. Бул маселеле оларлын спекаю к' Н! жумсаган адамляпы —Сэкен Сейфуллнп. Олай i-Tv.ic-’ i занды да e^i. ейткен! Сэкен —казак совет эдебистши тунлышы РОЙ. Оэкеннш 1Г20 жылы жазылып, 1922 жылы блеяло»< бет1нде жарык керген, респибликанык эрб'н) ка.шляын- да курылран драмалык уГн’рмелерде керсетс бает.» ш «Кызыл суккзрлар» атты пьесасын б1лем!з Дрячл-и-''-. жарын-ш бг'рталай элс1зя1г1 болранмен, бул пьеса ьлзлк совет доаматургиясыныи алташкы карлыгашы cKeiii ле мэл1м. Байшыл-ултшылдар алдымен осыпьесага ишб\\к.| жасап, Тэшкенле шырзтын «Шолпан» журиалыиып I'1-- жылры 2—3 санпарынла «Коныр» деген алам. пч'пны itne алрьгыз кылмак болтан макала жазды. Онын nwi шала, Моагада шырэтын «Темт казык» журиалыиып 1923 жылры 6ipiHmi санында Нэз1р Торекулоптын Сокен- HiH «Асау тулпар» елендер жинаг-ына (1922 жыл) «сыны■ шыкты. Бул «сында» Нэз1р жинактын жаксы жактарына

кезш жумып койып, тек хателж, кемшипк жактарын та­ на кердЬ Ко.«муниспк партия, советтж журтшылык Сэкенд1 бундай каскунемдж сыннан коррап, Сэкен шырармалары- на партиялык, кезкарасты айтты. Оран айкын куэшн 61- pi—«1\\азак.стан Аймактык партия комитетшш мэлхм- демеа» аталатын журналдын 1923 жылы 2 санында ба- сылран макала. Макалада Сэкеннщ революциялык, пролетариаттык, партиялык кезкараспен жазылран шы- гармалары да, хата жазылган шьп-армалары да ©те ду- рыс сыналды. «Енбекип казак» газетшш 1924 жылы, 10 майда шыккан 203 санында, ш щ д е Рабит MycipenoB бар, Рабфактьщ жет! студент! кол койып жазган мака- лада да, Сэкеннщ елеу-гп кемшШктер! керсет1лу!мен ка­ тар, оньщ казак керкем эдебиет!нде пролетариаттык барытта OipiHmi шыккан же.чис екендш айкын керсе- тьлдь Сэкен тунгышы болран казак совет эдебиетщщ кадрлары, советик Казакстан саяси жагынан да, эконо- микалык жатынан да, медениет жагынан да бшкке ер- леу!не байланысты, жыл санап кебейе бердк Жиырман- шы жылдан бастап, газет-журналдардын бет!нен 613 Бешмбет Майлиннщ, 1льяс Жансупровт!н, Шолпан Иманбаеванык, Нуржан Самаговтын, Мэжит Дэулет- баевтыц, Абд1рахман Айсариншн., ©тебай Турманжанов- тык, Аманяали Сепзбаедгын елекдерш, экпмелерш, фельетондарын оки бастадык. Жиы.рма тертшип жыл- дардан бастап буларта Жакан Сыздыковтын, Ралым Малдыбаевтын, Елжас Бекеновтын аттары косылды. Жиырма бесшш! жылдан Аскар Токмагамбетовтын ©лен, фельетондары у зд ж а з жарияланатын болды. Республи- калык, облыстык газет-журналдардыц бет1иде советт|к багытта шыгарма жазатын жастардыи саны кебсйш к ет. Осыдан ж ас жазушылардын басын косып уйым- дастыратын жетекш!л1к етет!н эдебиетт1К уйым курудын кажетпл!г! кел!п шыкты. Орыс совет эдебистжж жагдайын элганла. револю- циянын алрашкы жылларынан-ак: Кузница, РАПП, Пе­ ревал, Леф, на Литпоету, Крестьян жазушылары, тары солар сиякты эдебиеттж топтасулар болтаны, олардыц 6ipH euieyi эдебиеттж платформаларын да (журер баты- тын) жариялаганы мэл1м. Жиырманшы жылдардык орта кез!не дейш казак 079

жазушыларынык арасында мупдай топтасулар болтан да жок жене болуга мумкш де емес едк Онын ce6e6i жо- гарыда айтылды. Жиырмакшы жылдардык орта кезшде, Казакстанда да керкем эдебиет уйымын куруга жагдай жасалган такта, кандай уйым куру мэселеД талаека тусе Kerri. Алашордашылдарды майлап етюзе алмаганына, казак совет эдебиетшщ жас кадрларын туншыктыра алмага- нына, олар туншыгу орнына каулап осе бастаганына квздер1 жеткен байшыл-ултшылаар, жазушылар уйымын куруда конгломерат жасамак болды, ягни, казактан шыккан жазушыларды «байшыл», «советшм» ден бел- шектемей, 6spiiiin басын бар ак косып, уйымнын атын «Алка» деуд! у(Тынды. Бул пшрдш «теоретиктер!»: Ай- маутов, Кошке, Копир, Смагул Садуакасов, даты баска- «Алка» казак ултшылдарынын совет™ идеология курес жолында колданбак болган айласынын 6ip тур! eai. Казак совет эдебиетннк жас кадрлерЫ сырттай жау- лап жене алмауына K03i жеткен олар, eHji 6ip уйымда бас косып, 1штен шалып жыгуга ниет erri. Бул, эрине, устрялоьшылдыктын 6ip Typi ед|. Былайша саксынып журетш КазАПП, жиырманшы жылдардык аяк кез!нде «Алкамен» KypecTi кушейте тусуд'щ орнына, ез арасын- дагы уак-туйек тусшбеушшкт1 шукылаумек шугылда- нып Kerri. Ыраз жыл epKiHciKKipereii «Алка» жиырман­ шы жылдардык аягында суйенген табы—канаушылар тап ретшде жойылуга байланысты, тамыры uiipireH ociM- джтей, 6ipriaaen барып солды. «Алкадан» ic шыкпауын керген кейб!р оншылдар (Баббас Тогжанов, laipic Мустанбаев таги баскалар) «Совет жазушылары» деген уйым курайыкта, Байтурсы- нов, Дулатов, Жумабаев сиякты ашык алашордашылар- ды гана алмай, inline Жусыпбек Аймаутов сиякты, бу­ рый алашордашыл болган,мен, кейш совет такырыбына да ара-тура жазатын аламдарды коса, Сарлык совет жа- зушыларын бтр-ак жерге уйымдастырайык десп, «Алка- ныц» жаца Typi болгысы келген бул пмйрден де ic шык- Сэкен Сейфуллнн бастаган 6ip топ жазушылар, «бу­ рый алашордага niKipi жаиаскандардыц ешкайсысын да уйымга жолатпай, тек советик такырыпка жазгандарды гана уйымдастырайык» десть Бул niKip де icne аспады.

Егер асса, cob cttIk курылыска дейш е ле у л 1 каталыкта- рыОолган, совет тусында тузелген жазушылар К.азАГ1П- ка ыре алмагаи болар едп Осы 6ip туста казак, совет эдебиет!мщ майданында «жолбике» деген термин келш шыкты. Буныц apFbi Ty6i, орысша «попутчик» деген сезден шыгады. Орыстар «по­ путчик» деп, 6ip бетке карай 6ipre сапар шегетш шЫлерд! айтады. Орыстыц кейб!р жазушыларына да революция- дан кейш, «попутчик» деген ат тагылып журдг Ол кездщ угымында олар Совет еюметше карсы да шыкпайтындар, советтш курылысты да белсене жырламайгындар. Казакта да осындай жазушылар бар деп ойлайтын- дар орыстыц «попутчик» деген терминшщ орнына, казак- ша «жолбике» деген сезд1 колданды. Бул, эрине, «попут- чнктщ» магынасын бермейтш, теркшш тексере бастаса, жаманга согатын свз едп Казактын угымында «жолбике» деп, жол устшен кездесе беретш эйелдг айтады. Баска жагдайга колданганда да бул жаман сез. «Жолдан ко- сылган жолбике» казактын. угымында ен алдамшы адам. Жазушыны «жолбике» деу, «идеясында турагы жок, са- тылгыш адам» деген магына береди Орыстыц т э п -T o y ip ce3i — «попутчиктщ» орнына, казактын жаман ce3i «жол- бикеш» алгаш юмшц колдаганы есгмде жок. Теркин осындай жаман сез, жиырманшы жылдардагы казактын эдебиетпк терминологиясына «попутчик» орнына слшй «Попутчик» магыиасында алынган жолбикелшке юм- дердш жатуы туралы niKip таласы эр жуйеге белждй Смагул Садуа касовтык угымында: Алашорданын ен реакционер жазушысы— Магжан Жумабаев та «жол­ бике», ендеше уйымга оны да тарту керек. Тогжановтын угымында: «сол 6ip тустагы казак жазушыларынын 98 процент!,— «жолбике!» С экеннт угымында «жолбике- лер» алашорданын K ecipi тимеген жас жазушылардан рана u ib iry F a THicTi». Казакстанда жазушылар уйымынын калай куралуы, не деп аталуы, кшдердш мушеге алынуы осылайша сез болыл журген шакта, алгашкы уйымиын Кызылоряа ка- ласында курылуы «Енбекип казак» газетшш 1925 жилы, Юмайда шыккан 203 санында жариялана калды. Уйым Бушлодактык пролетариат жазушыларынын б1рлест!п'не (Всесоюзная ассонания пролетарских писателен, кыс- картып айтканда «ВАПП») бел1м есебшде ашылып, со-

нык платформасын (барытын) казакша аударып басты. БаРыттын аярына СэкенСейфуллин, Николай Феоктисов, БеШмбет Майлин кол койды. Мен бул кезде Кызылжар (Петропавл) каласьшда шырэтын «Бостандык туы» газетжде кызметте ед1.ч. Платформа ол газетте де жарияланды. BipaK, мен Сэ- кенге ВАПП-тын барытын тугел колдамайтындырымды айтып хат жаздым. 0йту!ме ею себеп болды: Б1ршш1ден, 1920жылы уйымдаскаи ВАПП вз!не«Куз­ ница» деген ат койеан; 1924 жылдын аягыпда, MocKBaFa барган жолымда, мен «Кузницанын» баскармасына Ki- pin, сол 6ip тустары баскарма секретары— Владимир Кирилловпен танысып, уйымныц хал жайына да, устай- тын жолына да каиам. Содан бастап Кирилловпен дос болып, 1925 жылдын басында онын «Карл Маркс» деген еленш казакшага аударып жарияларам. Сейте тура, «Кузницанын» мушелжке к1лен жумысшы такырыбына рана жазатын акындарды муше кып алуы маган унама- ран, ейткеш, ол кезде шырармаларын тугел1мен жумыс­ шы такырыбына арнайтын акын, жазушы казакта жок болатын, «ен солшыл»дейтш жазушымыз Сэкен Сейфул- линн1ц ез! де жумысшы такырыбына тит-кашты жаза­ тын. Ендеше, «Кузницанын» багытьш казак совет жазу- шылары калайша тугел кабылдай алады? Ал СэкенHiа кабылдауында мэн бар: «Кузницанын» баскарушылары- нын 6ipi — Феоктист Березовский Сэкентк революция- лык жолдагы ecKi жолдасы, «Кузницага» они тартатын сол жэне 6ip себеп — «Кузницанын» ecxi кадрлары: Ки­ риллов, Родов, Герасимов, Санников жэне баскалары жана унем саясатыи (НЭП) б|раз уакытка нейiн кабыл- дамай, оган карсы шьнармалар жазган адамдар. Сэкен- нн1 де 6ip кезде кешл куй: осылай боп, жана унем сая- сатына карсы «НЭП» атты елей жазраны мэл!м. Екпашден, Сэкен платформасын кабылдараи шакта, «Кузницанын» 63i: «Кузница» жэне «Октябрь» деген ею топка болшш, оркайсысы ез платфориаларын жарнялап кыркысып жаткан; бул тартыста «Октябрь» жагы жец1н шыгып, «Россия пролетариат жазушыларынын 6ipnecTi- гше» (РАПП) айналган. Пролетариат жазушыларынын басым Kenmi.iiri осы— РАПП ка карай ауыткып, «Куз­ ница» юшкентай рана тол болып (секта) калган. вйтуР не басты ссбепт1ц 6ipeyi — «пролеткультовшинага («про- летариаттык» аталатын «мэдениеттен» басканы танымау)

беМмдесп'п болса, CKiHiuici.— троакизмге беШ мдЫп. Са- кенле бундам хаталык болганы мэл!м . тез тузеген Сакен, озшщ жаз'/шылык угымындя «Куз на» кятарындары алям емес <*л1: «Куз- кица» «пролете !т меденистшен» басканы танымчсч. Сэкен таннтын, Кузница» бу рынFbi мэдениеттщ 6apin «мэнсух» к ы л у г гырыесз, Сакен кязактьш ecni фолькло- рын катты eyftifi )пы жинайтын; «Кузница», тек. жумыс- шы такырыбын; •казуды ундесе, Сакен революциянын, совегпк курылнстыц езге тякырыптарына да кеп жаза- тын; «Кузниц,!» ксркем ядебиотке тек кана реализм эдд- ciHусынся, оны да турпяйы тур те укся. Сэкен шырарма- ларында революциплыч, символизм («Сып сандык», «От арба», «Кызыл ят* тагы баскалар) эдшш де колданып журеттн. Соплай CoKenni «Кузница» жолынан бурып алу киын болган жок. 1026 жылдьщ жазында, Кызылорла кала- сында болван жазушылар жиняльи-ында бул мэселетал- кыра тусН де. «Кузница» туп'л РАПП-тын да платформа- сы казак совет жазушылары ушш Т;|Р леи танылып, Казакстан жагдайына сойкес ж ана платформа жазылып {текст!н мен жаздым), жазушылар жинчлысынла кабыл- данды, кыскартып жаяганда «КазАПП» (пролетариат жазушылары) аты сактала тура, к ен тп жазван уакыт- та —«Казяистян пролетариат жэне usapya жазушы- ларыньщ б1рлеет!П» деп аталады. Бул есдм Бую подактык Коммунист пдптиясы Орталык Комитетш'и 1032 жылы РАПП-ты жойыгт, совет жчзушылары одпрыи куру тура- лы шыгарран каулысына яей1и, осы каулыга сэйкес, Кя- закстандп да совет жазушылар одагы курылганга дейш сакталып ”еллк КазАПП-тын icinaeri жет!стп<тер. кемиплйсгер де, «©су жолларымыл» атллып отырган кггап ншнлеп мака- лаларда б'таз силатталган, сондыктач огян токтаи ка- жел жок. Бул жайда кыскаша турле а к т а kctctih 6ip мэссле бар. Эдетте журт РАПГ7 пен КязАГТП-ты 6ip та- разынык ек1 жак басындягы тен салмактясып тупFan табактаоыидяй Kepeni де. екеуптш жет|'сппн де. ксмнп- Л1>ш де б]'рдей бяраламак бол яды. Расынла. бул багалау- дын таоихи шындыкка келмсйти! до жсрлер! бяр. Мысалы, орыс эдебиетшде совет такьршбыпа рево­ люциянын алгяшкы жылларынян бастап жазын журген Леонид Леонов, Всеволод Иванов, Борис Лавренов,

Алексей Толстой сиякты ip i жазушылар РАПП-ка ктген жок. Олап туп'л, орыс пролетариат пояяи«сынын ен бшк шыиы — Владимир Маяковский ле РАПП-к» муше бол- ран жок. Орыс совет жаэушылаоынан РАПП-ка муше болгянын опаап (мумюн, жуздеп) санауса болалы. КазАПП-ты алсак. алашордашыляыгы айкыи он т ак ­ ты рана жззушы болмаса, совет эдебиетшщ платформа- сын жактайтын жазушылардан муше болмагандары жок деуге болялы. Бул РАПП пен КазАПП-тын уйымдасу жагындары айыпмалары. Идеологиялык жарынан айырмалары: орыстын поо- летариаттык революцияга карсы жазушылары. Октябрь революциясы кезпше шет мемлекеттерге кашып ке-rri де, революцияга карсы арекеттер! б!здш кулярымыз ест!мей- тш жеряе журю жатты. Казакта олай болтан жок. Ка- зактын революцияга карсы жазушыларыгБзГггурсыноз, Дулатов. Жумабаев. тары баскалар тонын айняллыоган ултшыл «коммунистепдш» жэрдем1мен, казактыц совет- TiK баспясезше советке карсы шыгармаларын етюзш жатты. Мысалы, Со-ет еюмел орнаганнан кейшп орыс адебиетшде совет баспасезше. советке каосы жязрян шыгармалапын жариялагян Маежаи Жумабаев снякты акынды таба ялмайсын. Эдетте. орыс элсбистшле Борис Пильияктш «Кызыл агаш» дейтш повепн советке карсы жазылгян деп есептейли Сонын 03i Маржаннык револю- алмайлы. Енлеше, советке жат ияеологиямен РАПП-тык жэне КазАПП-тын курес турлер! де eKi бяска. Кадр мэселесш?ег1 айырмалары: РАПП кебшесе ка­ ламы теселген жазушылардын басын косты ап. КазАПП ка мундай кадрлардын кебш ез колыхан ecipvre тура Такырын жагынан РАПП мушелер1 кебшесе OHaitve- ке, жумысшылар турмысына карай vtii.aai ле. КазАПП мушелср! шырармаларындя революциялык жэне созеттмс SMipaiii барлык жагын да камтура тырысты. Апалармнла осыняай айырмашылыктзры бола тура, РАПП пси КазАПП-тын ндеялык багыты 6ip жэнде бол- Алрашкы ipreci 1925 жыльг каланган КалАПП. уйым- дастыру моселесшле дс, шыгармалык мэселелеряе де тез каулап ecin Kerri. 1927-32жылдардыц арасында, КазАПП

1ЫЦOypbiHFbi бармакПен санарлык аз Рана мушелер1нш к.атарына, алдагы кунде казактык курдел! жазушылары- на айналган: 1льяс Жансупров, Рабит M ycipenoB, Раби- ден Мустафин, Орымбек Беков, Калмакан Эбд1к,адыров, Эбщлда Тэж1баев, Тайыр Жароков, Рали Орманов, Д и ­ кая Эбкяев, Жумагали Саин, тары баскалар кеп косыл- ды. Булардын. б1рсыпырасы (Рабит, Эбд1Лда, Тайыр, Бали, тары баскалар) адебиетке орта жэне жояары 6i- .нмдершен к ел т араласты. КазАПП мушелс-pi бул кезде идеялык жарынан да, квркем шыгарма жазу шоберл1к жагынан да бурынрыдан олдекайда бшктед!. Казакстанда жалгыз гана эдебиеттш уным болып ку- рылран КазАПП мушелершш арасында да антыс-тар- тыстар болмай койран жок. Мысалы, Раббас Т о р ж э н о в пен Сэкен Сейфуллин 6ip уйымда муше бола тура, ©Mi'p бойыайтыс-тартыслен, кел!с1мге келе алмаумен exri. КазАПП мушелершен 1льяс Жансупров пен менщ арамда да 6ip уйымныц мушес! бола тура алгашкы еш- уш жылдьщ шпнде, елеутп кикйтжшдер болып келд!. Оиын тарихы темендепдей: 1льяс пен мешц 6ipiHiui per жуздесу1м — 1927 жылы Кызылорда каласында. Ол кез- деп казак интеллнгенцнясыньщ к ы л ы р ы кызык болушы ед1. Мэселен, жиналыстарда, scipece, эдебпетт1к жиналыс- гарда журт кыркысып айтысар ед1 де, жнналыстан таран, 6ipiHe-6ipi конакка барып, ойнап-кулш отырар едй Meniit кепайтыскан адамымнын 6ipeyi—Смарул Садукасов. Со- нымен де кызметтен, жиналыстан тыскары уакытта ара- паса 6eperin6i3. Bip куш Садуакасов мен1 конакка ша- кырды жэне «уй!мде 1льяс Ж ансупров болады» дед!- Орэн деГнн мен 1льясты сырттай ж эне азгантай гана 6i- летшмш: жиырманшы жылдардып алгашкы жартысында Алматыда шыккан «ПлшЬ газет)аде, сол кезде Гэшкенде шыратын «Ак жол» газет1 мен «Шолпан» журиалында «Танкыбай», «Матай», «Сака» деген шепни елеидер1 басылып журет1н, «осы уш ат та — 1л1>яс Жянсупровт!- Ki» десет)и. Садуакасовтыц уйшде таныссам, 1льяс: гшр конкак. Х|¥рынды, калыц кабакты, шушрек шшфек кезд|, ipi толык дене.и', коныр ешн, бет! эж»мдешп калганi kici с-кен, (1894 жылы туганы еЫм^зде). 1льяс 6ip кермего туйык адам сияктанатын. Ол таиыса, жоа' а<1а пып, эдпм елест, калжындасып, елей аиты рул ‘ аксы керетш *аксы керетш. Оны

болатын. Денесшт улкенд1г!не карамай, даусы ж1шшке- леу де. Калжыншыл ол, дауысын «жуан кара домбыраеа тарылган ешшнш жшшке uieri» деп кулетж. Жас жап>шан Сакенмен, БеШмбетпен курдас 1льяс, жазуга кешеулеп к!р!скек екен (1917 жылдын бержагы болуFa тшсй). Маган жолраскан кезде жазрандарыиан азшылыгы FaHa газет-журнал бейнде жарияланыпты да, KsnuiUiri басылмапты. Орысша хатты алгаш ез беймен уйренген 1льяс, маран жолыккан шакта, Москвадагы коммунист1к журналистер институтында (КИЖ) окып жур екен. Мен сол 6ip туста Казакстан Мемлекеттш баспасы- нын бас редакторы ед1м. Садуакасовтын уШнде таныс- кан 1льяс, баспага елендер жинэрын беругенией барлы- рын айтты. Кешжпей, кчлемшщ мелшср1 жиырма баспа табактай колжазбасын 6acnaFa экеп тапсырды да, 031' окуына журш Kerri. Жинакты эуелг вз1м окып шыктым. Одан алган эсе- р!м: басым кешийипшц елеюп'к, сездж жары жаксы екен. Ал, мазмунына келгенде, б!рталай сурауларым бол- ды. Ен басты сурауым— тап тартысыиыц мэселес1. Мен марксизм-ленинизм адридасынын «талтык когамда тап- тан тыскары эдебиет болмайды» деген сезш, «советтж жазушы, ен алдымеи, тап тартысын, ярии каиаушы мен каналушынын арасындагы таптык куресй жырлаура raicTi, каналушылардын канаушыларды жекуш, устем- дж алуын жырлаура THicTi, Совет Одагындагы социалис­ та курылыстын каркынын жырлаура тжсй» деген сезд1 катты жаттап, ез шама-шаркымша осыуранды icKe асы- рып журмш деййн Kici болатынмын, замандас совет жа- зушыларынын шырармаларына да осы тургыдан карай- тынмын. 1льяс жинарына коскан елендердщ KenmUiri мен1н бул кезкарасыма кигаштау келд1. Онынелендершде «ел», «халык» деген сездер жалпылама турде кеб1рек айтыла- ды екен де, нак сол кезде ауылда кызу жур1п жаткан таптык куреейн хал-жайы аз жэне жука камтылады екен. Ол кезде Казакстан 0лкел1к Партия Комитет1н1н yriT- насихат бол1м1н Ораз Жандосов баскаратын. Онын 1льяспен жерлес, достасекенш б1летшм1н. 1льяс жинагы- нын жайын, мен сол Kicire акылдастым да, екеумю карап отырып жиырма шакты баспа табактай колем1 бар кол-

жазбадан уш-терт баспа табактай гена ©лен тандап ал- дык. Оныц 1ш1нде де: Майданда кан 1шпейм1н, •Майданда ic 1стеймш, Майданда майдан майдамкн деген, ол кез ушш хате жолдары бар «Майдан» деген елен де Kerri. Тандалган елендер жинлгы баспанын ре- дакциялык кецесшде каралганда, авторы «Саранак» ата- FaHбул жинактын басынан кыскаша беташар сез жазу- ды маран тапсырды. Тарихи дэлдж т! сактау уипн, кыска жазылган бул «беташарды» тугелixieH келт1ре кетейш. «Жансупрулы 1льястын бул «Саранарына» тандама- лы елендер! K ipin отыр. 1льяс жацада FaHa каламгд ecin келе жаткан жазушы. 0 3 ip re ол шыраннан шыккан жуй- piK те емес, жел! жок топас та емес. ©ледш'и !шшде ©те керкемдер1 де, орташа керкемдер! де, темендер1 де бар. 1льяс, кебшесе, ауылдын акыны, кара шаруаныд акыны. Ел шлндеН кедейд1 езгеден K ep i бурынырак KepeTiH Mi- нез 1льяста бар. BipaK 1л ьястэры 6 ip дурыстыкка жат- пайтын эдет-«ел» деген сезд! кеп колданады: «ел'т е» «ел1'м ушш» «ел1мшц жайы» деп «елд!» кеб1рек сейлей- д1. Бул ауру жалгыз 1льяста емес, осы куш жазушылар- дын 61'разыпда эдетке айналып барады. Тепнде ол жак- еы эдет емес. «Ел» кшнде юмдер жок? Елге: бай да, молда да, аткамшер де, аксакал да, би де, терс де, орта­ ша да, сэудегер де, ксдей де, батырак та юредг Мундай «букарашылдык» казак енбекцллерше кызмет етем де- гендерге ынгайлы емес, дурыс емес. 1льяс бул кемшйпгш келешекте тузер деп сенем13 жэне сенуге де болады, ейт- xeHi 1льястын «Заводта» дейтш еленк онын 6ipa3 кунэсш аршып, кара шаруамен катар пролетариату да кызмет eTKici келетшше, сорэн каламьш буррандыгына сендг редЬ. ... , «Саганак» кггап боп шыкканнан кеи1н, 1льяс менжаз- Fau бетшарды ауыр алып «Екбекш» казак» ra3eTiHiK 1928 жылгы, 5 апрельде шыккан 77 санында «Бет!м анадай емес. м’ынадай» деп макала жазды. Макаласында езшщ тапшыл акын екенж дэлелдеуге тырысты. Одан кейш, сол жылы, сол газепчк 11 апрель куш шыккан 82 санын­ да, 1льяска жауап ретшде «Бас асаулык» деген м ент накалам басыллы. Жауапта мен е з niKipiMKi дэлелдед!м.

«beriM май емес выдай» деген сезш 1с жузшде да- лелдегкй келгендей сол макаладак кейш, ауылда сол кезде болып жаткан тап тартысынык мэселесше 1льястын каламы етк!рленш алды. «Танкыбай» деген лакап ат колданатын ол, 1928жылы казактын ipi байлары кэмпес- келенгеи шакта, байларга карсы жазган елендерш. фельетондарын «Екбекпн казак» газет!н1.ч беттершде каптатып ж1берд1. Онын осц бет1 поэчияда «Дала» поэ- масына, прозада «Жолдастар» романына, драматургияда «Кек» пьесасыиа сокты. Бул аумакты жэне курдел1 уш шытармада, Казакстанда революциянык алдыцты жыл- дарында болтан, революция кезшде болган, совегпк ку- рылыстыц алгашкы он бес жылында болтан тап тарты- сынын айкын бейнелерй Бул шытармаларында 1льяс натыз тапшыл акын бон, коммунист акынболып кержедг Bipfliri беки тускен КазАГШ, ез мушелер1н1н жэне эдебиетке ынтасы бар совептк жастардын шытармала- рыи жарыкка шытарута жатдайлар жасай бастады. ¥лы Октябрь революциясынын он жаска толуына байланыс- ты, 1927 жылы, «Акындар шашуы» аттц!жинак уйымдас- тырылтанда (жинаушы, курастырушы', редакциясын баскарушы мен едьч). республиканык жер жершдеп одебнетке ынтасы бар уш жузден астам автордан терт жузге тарта шытарма тусть Олардык елуге жакыны жинакка мрдй Осытэртшпен,келер— • 1928жылы, Ленин кунше байланысты уйымдастырган «Ленин» атты жи­ накка одан да коп адам ат салмсып, сексенге жуык ав- гордыи шытармалары ырдк 1927 жылы казак совет эдебиетжщ туцтыш — альма- нахы— «Жыл кусы» жарык корд!. Келер жылы «Жана эдебиет» журналы (KS3ipri «Жулдыз» журналыныи ба­ сы) шырып, керкем эдебиетте советт1к платформаны кол- дайтындардын шытармаларын кец квлемде жариялауга жол ашылды. Бул кезде КазАПП-тыц жерпл!кт1 бел1м- шелер1 де альманах шытарута талаптанды. Мысалы, 1929 жилы, Кызылжар каласындаты бвл1мше «Жарыс» атты калыц альманах жариялады. Советт1к Казакстанда совегпк такырыпка арналтан шыгармалардан алташ ютапша боп жариялантаны, (1921 жылы) Рабдолла Асылбековтын «Б1здш декушшзтуды» дейтш узак эцпмесь 1922 жылы Сэкенищ «Асау тулпа- ры» мен «Бакыт жолынасы» к1тап болып шыкты. 1925 жылы БеГпмбеттш едем! жинаты кершли 1926-30 жыл-

дардын арасында 1льяс Жансупровтш, Аскар Токмагам- бетовт1к, Калмакан Эбндкадыровтын, Талым Малдыбаев- ты«, 0тебай Турманжановтын, Эбдюда Тэиибаевтыц. таш баскалардык влевдер жииагм жарыса. катарласа басылып отьфды. Жиырманшы жылдардык екшцп жартысында казак совет прозасы да каркындай дамып, журиалдарга жа- рияланумен катар, Сэкеннщ «Тар жол, тайгак кешу1», BefiiM6eTTin «Кулпашы», Табиттщ «Тулатан толкында- сы», Рабиденш'н «Ер шойыньг», Орымбек Бековтын, «Ала- сапырандасы», тэты баска шытармалар ютап болып бя- сылды. Казакстанда драмалык ушрмелер советтж курылыс- тын алрашкы жылдарынан-ак уйымдаса бастаган. Осы уйн'рмелерге катынасушылар ic устп/де жылдаи ж ы лрв ecin, жиырманшы жылдардьщ орта тусында профессий налды актерлердщ коллективные айналды. Бул есу 1926 жылы Кызылорда каласьгнда, казакгын 6ipinmi улттык театрынын шацырагы кетерклуге сокты. Жи[.трманшы жылдардын алгашкы жартысында Мухтардын «Ёпдлж- Кебеп», Сэкеншн «Кызыл суккарлары» сиякты аздагап пьесалар ойналатын ед1. Жиырманшы жылдардын орта тусынан бастап, сахната Бей1мбет Майлиннщ, Мэжит Дэулетбаевтык, Жумат Шанинш'н, Ракымжан Мала баевтык, тагы баскалардык советтж такырыптарга жаз ган пьесалары ннфсгы. Сейт1п, КазАПП казак совет здебиетшщ кадрларын оснруде, шырармаларына жарык корсетуде курдел1 жопе багалы ецбек аткарды. 1932 жылы Бук1лодактык Коммунист Партинсынын Орталык Комитет! РАПП-ты жойып. Совет жазушылар одарын куру туралы каулы алды да, КазПП жойылып жазушылар съез! шакырылтанга дойiн «Уйымдастыру ко­ митет!» куралды. Казакстанда бул комитсттш продсодато Jii 1льяс Ж ансуг1ров болды. Сол куидердси баетап одара урыныскан 1льяспен 1937 жылга дейш 6ip майданна та- ту-TOTTi кызмет аткардык. РАПП жойылып. Совет Жазушыларынык Одагы ку рылуы, казак совет эдебиетш т кадрлар санын кебейте густ!, катарын ньнайта туст!. Бул кездеп казак совет эдебиетшщ улкен олжаларынын 6ipi — бурын саяси жэ- не эдебиеттж барыты Tepic жолла болран Мухтар Эуезов-

Tin баспасез бетшде («Социалист Казакстан», 1932 жылы, 10 июль, 131 сан) хаталыктарыиа ашык мойын- дап совет эдебиетшщ платформасын кабылдауы. Мен де бул OKHFafa куанып, Мухтардыи хаталырына мойындауы ic жузшде Kepine бастаран сои, 1933 жылдын 21 феврал! кун!, Москвадан узак хат жаздым. Содан кейш 6ip май- данда кызмет аткарган Мухтар, советш жэне тарихтык такырыптарра кептеген шырармалар жазды. Олардын ен бшк еркецп болып «Абай» эпопеясы туды. Эпопеянын та­ рихтык жэне керкемдж багасы кандайлырын окушы кеп- шшк жаксы бшетшшктен жэне ол роман туралы Kitan- тын кейб1р макалаларында айтылатыидыктан бул хатта токтаудын кажет1 жок. 1932 жылдаи кешн ерекше вркендеуд1к жолына туе- иен казак совет эдебиетше Сталин культшш залалы аз тиген жок. Казак совет эдебиетшщ ага жэне жетекнл жазушыларынан Сэкен Сейфуллин, БеШмбет Майлин, 1льяс Жансупров, тары кейб1'р жазушылар осы зияиды кылыктын курбанц болып кетп. BipaK, буран карамас- тан казак совет эдебиет1 ерлеу жолынан ешуакытта те- мендеген де жок, токтаран да жок. Унем1, wrepi басьш, epeciH би1ктетумен, epiciH кещтумеи болды. Профессионалды калам кайраткерлершщ саны да жылдан жылга артумен катар, отызыншы жылдардын орта тусыиан бастап, казак совет эдебиетшщмайданцна «халык акындары» аталран топ кел1п косылды. Жамбыл бастаран бул топ— ауыз эдебиетшщ ешдер1 едь ©Mip- лерМн кепшШ ш революциядан бурынгы уакытта етке- pin, тагдырларын енбекип кепшшктщ турмысына тырыз байланыстырран булар, советт1к курылыстын алрашкы жылдарынан-ак бостандык жем1с1н жырлай бастаран едь BipaK, Казакстан жазушылар уйымы, акындарды да уйым тенрепне тартып, шырармаларына жэрдемдесу ic- терш отызыншы жылдардын орта тусына дешн колга ал- маган едк Жазушылар уйымынын бул кемшшгш партия керсеткеннен кейпт, акындарды уйымдастыру жумысы да дурыс жолра койылды, олардын ецбектер1 де баспасез бетшде туйдек-тудег1мен жариялана бастады. Осы icTiH нэтяжеа'нде, совет заманындары акындардык арасыЖам­ был Жабаевтын аты, Совет Одарындагы халыктарра ту- гелгмен мэл1м болуымен катар, бую'л жер шарына тарап кеги. Бгз бшетш мэ.и'меттерге Караганда, кез! Tipi ша-

панда шьтармалары дуние жузЫде Жамбылдай кеп та- paFaH акынды тарих бГлмейдК Социалисп'к курылыс 1стер1нде кажымай кайрат кер- сеткен, осы кайраттын нэтижесшде нелер улкен табыс- TapFa жеткен казак совет эдеби етш т екьлдер! ¥лы Отан сорысынык жылдарында да азаматтык борыштарьш зор абыроймен аткарады. Жас акынымыз Рабдолла Жума- ралиев пен ж ас журналиалпз Бэубек Булкышев майдан- да ерлшпен казага ушырады. Жумагали Саин Украи- нада жаудын тылында 6ipH euie жыл партизан отрядын баскарды. Жазушылар уйымынык Myiueci, эдебиеттщ тарихымен, сынымен шугылданатын Мэлш Рабдуллин Совет Одарынын Батыры деген зор данкка ие болды. Отан сорысы кезшде ерлш icTepi epTerire айналып кеткен полковник Бауыржан Момышулы сорыстэн кейш керкем шырарма ж азу iciMeH шурылданып, б1рнеше кггабын жа- риялады. Казак совет эдебиет1нщ белпл1 кадрлары: Тайыр Жароков, Эбу Сэрсенбаев, Дикан Эбшев, Касым Лманжолов, Жубан Молдагалиев, тары баскалар ¥лы Отан сорысынын басынан аярына дейш болып, мекенде- piHe зор абыроймен кайтысты. Согыстан кейт де эдебиет1м1з дами туей. Онын кадр- ларыныц катары жыл сайын кебейе бердк шыгармала- рынын сапасы арта бердк Осы есу жолында, Коммунистж партиянын, жиырма- сыншы съезшен кейш, казак совет эдебиеи жэне 6 ip аса зор олжа тапты, ол — Сталин культшш кеаршен жа- зыксыз апатка ynibipaFan. Сэкен Сейфуллиннщ, Бешмбет Майлиннш, 1льяс Жансуг1ровтш, тары солардай 61'рнеше жазушылардын кшасыздьты айкындалуы. шьтармала- рынын жарык Kepyi, аттарынын казак тарихына жэне казак совет эдебиетшт тарихына жазылуы. Мше, курмегп Умггбай жолдас, есу жолын екеум!з де кез!м1'зден еткерген казак совет эдебиеп кадрлары- нын да, олардын шыгармаларынык да кырык ею жылда есу жолы осындай. Атын «©су жолдарымыз» койып отырран ютаптын элрзш кы жолынан бастап, сонры жо- лына дейш айтары да осы. Енд1 узак хатты аяктап, кей- 6 ip корытындыга келейш. Ум1тбай, сен философия рылымынын доцени’сш. Фи- лософияда сансыз сапа жок. Ж ана сан, эр кезде жана сапа турызады. Осы тургыдан алып Караганда, казак

совет эдебиетшш кадрлары ен алдымеи, сан жагынан да каулап оси. КазАПП алFain уйымдасканда, айналасы 17-ак мушеЫ бар еде 1933 жылы болтан Казахстан жа- зушыларынын 6ipi«mi съезшде уйым мушелерМк саны кырыкка жеттК 1939 жылы етюзиген екшии съезде бул сан 83-ке квтерши. Ал, биыл, 1960 жылы, Казакстан Жазушылар Одагынык мушес! — 182 адам, онык токсан процент! казак. Осы сан казак совет эдебиет1нде кандай сапа тугызды? Ен алдымен, поэзия туралы. Отан езге жанрлардан бурын токтайтын ce6e6itm — революииядан бурыпры ка­ зак эдебиетшде шешунп даусы болРаи жанр, эдебиетп'з- д1н советик дэутрш де бастап 6epin, жиырмасыншы жылдардын аярына дейш жетекш1л1к кызмет аткарды. Одан кейш де поэзия Kuipin калмай, увей! ерлеу устш- декеле жатыр. Бул жанрда жазып кележаткан адамдар, ал! кунге дей1н сан жагынан Казакстан Жазушыларуйы- мына муше адамдардын басым кепшшп. Олардык iiui- неи; Сэкен Сейфуллин, Бей|'мбет Манлин, 1льяс Жансу- ripoB, Жакан Сыздыков, Аскар Токмагамбетов, Тайыр Жароков, Эбдша Тэж1баев, Рали Орманов, Хажым Жу- малиев, Касым Амаижолов, Жумагали Сайын, Калижан Бекхожин, Збу Сэрсенбаев, Дихан Эбиев, Хамит Ерра- лиев, Жубан Молдагалиев. Сырбан Мэулснов, Музафар Зл1мбаев тагы баскалары Бук1лодактык совет акындары- нык катарыиан орын алды. Казактын революииядан бурынгы элс!з прозасы со­ ветик дэу|рде, жиырманшы жылдардын орта тусынан кушейе бастады да, кэз!р казак совет эдебиетшщ ен бас- ты жанрына айналып, буки советик прозанын твр1нен орын алды. Мухтардын «Абайы», Рабиттын «Казак сол­ даты», Рабиденн1н «Миллионер!», тагы да 61рталай про- залык шырармалар Совет ОдаРынын квлем1'нен де кенге жайылып, дуние жузшдеп элденеше илге аударылды. сейтш дуииежузшк эдебиетин кымбат корына косылды. Казак прозасынык Corfu он бес жылдагы зор табысы- нын 6ipi Сэучрбек Бакбергенов, Эбд1жэмил Нурпеи- сов, Зей1н Шашкин, Зейнолла Кабдолов, Бауыржан Мо- мышулы, Сапаррали Бегалин, Сештжак Омаров, Хамза Есенжанов, Сапуан Шэймэрденов, бтебай Канахин, Бер- д1бек Сокпакпаев, Тем1ррали Нуртазнн, Ныгмет Рабдул- лин сиякты талантты жазушылардын шыруы. Булардын бэр! де талантынын уетше 61л 1мд1, каламдары втю'рлен-

ген, шеберленген, эркайсысыныц езш/п'к беттерь айкын жазушылар. Советтж дэу1рде FaHa туган казак драматургиясын Сэкен Сейфуллин мен Мухтар Эуезов бастап берд1 де, олардык l3iH шала, жарыса: БеШмбет Майлин, РабитМу- cipenoB, Iльяс Жансупров, Ж умат Шанин, Кажым Жума- лиев, Сагыр Камалов, Элжаипар Эбшев, Шахмет Ху­ сайнов шыкты. Булардын эркайсысыныц кептеген пьеса- лары узак жылдардын бойында сахнадан туспсй, казак театрларьш да, олардык керермендерщ де азыктандырып келе жатыр. Казак драматургиясы — K83ip казак совет адебиет1Н1-ц ен жуан, ен жемкт! бутагыныц 6ipi. Эдебиет сыны, эдебиет тарихы, революциядан бурын- гы казак эдебиетшде жокка тапдык, едк Кэз|'р эдебиетй М13Д1К бул жанрында да: Бейсенбай Кенжебаев, Кажым Жумалиев, Есмагамбет Смайлов, Белпбай Шалабаев, Мухамеджан Каратаев, Тем1ргали Нуртазин, Айкын Нур- катов, C epiK Кирабаев сиякты, эркайсысынын кептеген макалалары, монографиялык енбектер1 жарияланган белд1-белд1 кадрларымыз бар. Жиырманшы жылдардын сыншылары: Смагул Садуакасовпен, 1д!рк Мустанбаев- пен, Раббас Тогжановпен салыстырганда, Kaaipri сыншы лардык эдебиет тануы да, бШ м opici де аналардаи эл- дейкайда бшк. Bi3 жогарыда, тек ешмдер* Казакстан келемше рана емес, Бушлодакка жайылран ага жазушыларды рана атадык- Олардыц 1зт баса, э д е б и е т т д щ барлык сала сында д а ертендей каулап, жарыса ecin келе жаткан жастар бар. Олардын саны агаларынан элдекайда кеп. Эдебиет майданында езара жарыскан олардык inimen аяк алысы шапшан жэне пысык, екпшдер! к у и т жэне ушкырлар д а кершт келедк Бул жастардык бэрш атау- да бул хатта орын тар, соидыктан, шыгармалык жарыста араларынан удей жэне озык шабатын шын жуйр1ктер ш ыры п, ж улде алуына т^лектесшз. Дуние ж узш к эдебиеттш, орыс эдебиетппк жаксы шырармаларын казак п'лже аудару кнне, б!з, тек отызын- шы жылдардан бастап кана еркш KipicriK. Бул игйпкп iciMi3 жылдаи-жылра дами 6epin, каз1р аударылган шы- гармалар казак эдебиетшщ ек мол, ен курдел! саласы- нын 6ipi болып отыр. Ka3ip тугел!мен сауатты казак халкы, бул аудармаларды тума шытармаларынан кем суймейдь

Казак баспасы ей алгаш 1921 жылы курылды. Ол жылы басылган жалгыз корнем шыгарма, Бабдолла Асылбековтын «Б1зд1н де кушм1з туды» деген эцпмесь Келер — 1922 жылы казак эдебиетшен басылган корнем шыгармалар: Мухтар Эуезовт1н «Коргансыздын кунде- р1», Сэкенн1н «Асау тулпары» мен «Бакыт жолынасы». Булардын барлык келенi бес-алты-ак баспа табак, эр- кайсысынын тиражи 6ip мыннан гана. Казакстан Коркем эдебиет баспасы 1951 жылы 64 eciiifli ютап шыгарды, онын колем1 1001 баспа табак, жалпы тиражы 888 мын дана, бткен 1959 жылы осы бас­ па— 257 ес1мд1 ютап шырарды, олардын жалпы келе- Mi 2300 баспа табак, жалпы тиражы— торт миллион 300 мын дана. Б1зде казак совет эдебиетш ютап кып басу осылай еркендеп келедН.. Хаттын ен сонында, аударма мэселесше тагы кыс- каша токтай кетуд1 макул керш отырмын. Токтайтыным: казак п'лшен баска тодерге аударылатын шыгармалар жайында. Бул мэселеде Совет Одагындагы ен ага ха- лык — орыстын тшне сансыз алгыс айтсам артык бол- майтын сиякты. Казак эдебнет1н1н революциядан бурый- гы тэу-ip нускалары да, советик эдебиетшщ тэу!р иускалары да, эдетте, эуелг орыс тшне аударылады да, одактын 1ш1нде болсын, сыртында болсын,езгет1лге орыс тшнен аударылады. Казак тЫнде жазылган шыгарма- ларды езге тарам-тарам тьтдерге косатын бас канал — Революциядан бурын казак эдебиетшен баска т1лге ешнэрсе аударылган жок. Уэлихановтын, Радловтын, тагы баскалардык казак т1л!нен аударгандары коркем аударма емес, не сезбе-соз аудару, не мазмунын гана баяндау. Казак эдебиетшж нускаларын дэл жэне кор­ нем аудару — тек, советик дэу1рдщ гана ici. Бул женде аткарылган енбект1н ушы-киыры KOpinrici3, улан-байтак мол. Казак эдебиетшщ революциядан бурыягы, советик дэутрдег! шыгармаларынан баска т1лдерге аударылмага- ны кем де кем. Осы аудармалардык 6api езге нлдерге тек орыс т!л! аркылы гана етш жатыр. Казак эдебиет! каз1р Буюлодактык кана емес, дуниежузшк эдебиетш алдынгы катарынаи орын алса, бул аса игшки, аса ар- дакты icTiH бас «айыпкер!»— улы орыс т!дН.. Ендеше, оган сансыз алгыс айтпаганда, юмге айтамыз!.. Mine, ¥м1тбай жолдас, езшщ кырык жылдык ©MipiH-

де саясатта да, экономикада да, мэдениеттщ езге сала- ларында да орасан зор жетчсгпкке ие болтан советпк Казакстан керкем эдебиет мэселесшде де осынша жога- ры бшктедь Бунын 6api тек лснишпк Коммунист партиянык енбеп'нен тутан жем!с. Сондыктан, 6i3 казак енбекшше- piHiH атынан ен зор алтысымызды Букйюдактык Комму­ нист Партияга айтамыз!

Курястыруч ЭДЕБИЕТТЩ ЖАЛПЫМЭСЕЛЕЛЕР1 ТУРАЛЫ Ш зд!к акеми — Октябрь ....................... Казак эдебиел hen Ыбырим Керкем эдебнет туралы ....................... Keii6ip кортындылар ............................ Байдын TOJiFaFi'i .................. ... Тарнхн шашу ......................................... Тарнхн там ......................................... Мыкты майдан ..................................... Сынаудын элт-бш ................................ Жазушылардын тур.мысы тузелеп! . . Жазушылар конференииясы керек . . Куш CipiKciH ................................ Казактын пролетарнаттык эдебиеп' туралы КазАП П алтыга толлы ....................... Балабас .............................................. Поэзия мэселес! ................................ Kaeipri сатымыз ..................................... Казак Совет эдебнетнпн туитышы Сонги уш-тврт жылда ........................ «Кизил сункарлар» туралы ................... Роман туралы ......................................... Гамаша постановка ............................ Дкмкдар .............................................. Казактын улттык эдебмет! туралы 1947 жылдын эдебиетше шолу . . . 1948 жылдын эдебиетше шолу . . . . Тарнхн каулылардан кешн ..................

Адам уши .................................. 414 Буаан да бийс ушайык ........................... 418 К1таптардытарату жайында .....................423 Талангты да snip мед тэрбие edpefli .427 Iarepi врлей берейж ......................... 439 (ЕСТЕЛ1КТЕР)