С. Муқанов-Өсу жолдарымыз

BipiHiui, Рабиден мектепт!к б!л!мге жетмген Kici емес. Ол революциядан бурын бастауыш мектегтк терт-ак класын 6iTipreH адам. 1948 жылы ж азган ем!рбаянына карасак, сол аз рана бшмн1н езШ «берт!нде умытып кал­ ган». Сондыктан Рабиденнщ колжазбалары, граммати- калык жарынан орысша да, казакш а да суатты бола бер- мейщ. Совстт1к дэу1рде Рабиденмен тустас адамдардын. ocipece жазушылардын кеб!, 6 ip i — орталау я орта мек- TenTi, 6 ip i — совет-партия мектебш, 6 ip i — техникум- дардыц 6ip eyin , 6 i p i — рабфакты, 6 i p i — институттардын 6ipiH... дегендей, эр жуйемен окып орта я жорарры бнш'м алды. Рабиден бундай мектептерд'т (SipeyiH де вткен жок. Мектептж окуы сондай бола тура ез безмен талпынып оку аркылы, ол жазушылык iciH e KepeKTi бШмд! 6 ip c w - дырры тэп-Tayip б1лш алды. Рабиденшц 6ip cyficiHAiperiH ici ооы. Екшнн Рабиден eui6ip шырармасында ecKi, ярни — ре­ волюциядан бурынры такырыпка жулрген Kici емес. Онын жетш жазран да, жетпей ж азган да шырармалары тугел!мен советик доу(рД1 сипаттаура арналраи. YuiiHtui, таланты, бгл1м!, шеберлш жеткенше, Рабиден шыгармаларына аса укыпты жэне ойланып жазады; ж аз- ды; жазран шырармаларыиа шама-шаркынша коп енбек ciuipeai. Рабиден ж ас жарынан картайып отырран Kici емес. бинрмен тырыз байланыстылыры, екбег1не жауапкер кез- бен карайтындыры, одан эл! де елеул1 шырармалар кут- иредй Декабрь, 1959 жыл.

ЖАКАН СЫЗДЫКОВ ТУРАЛЫ Кызылжар (Петропавл) каласында шыратын «Бос- тандык туы» газеп'нде 1924 жылдын ип'лдесшде«Домбы- ра nyfii* дейтш елен кеп тут. Жазушысы—Сыздыкулы Жакан екен. Мен ол кезде «Бостандык туы» газетшн жауапты секретары ед1м. «Домбра куй)» лирикалык сарында жа- зылган. Кенил шат жастын (Жакан осы кезде22 жастэ) бакыттыеш'рде сайрандарысы, жар cyRrici келетшшкор- сетейнелец екен. бленшн мазмуны да, корю де, окушы кепшшкке усынура жарамды болгандыктан газетке ба- сылды. Бул Жаканньщ баспа бетше шыккан 6ipiHuii ецбег1. Редакцияра кешжпей Жаканнын «Атбасар cyperrepi» дейтш ешшш елеш келштуст). Бул кезде Атбасардык ояздык азык-тулш комиссариатында (упродком) комис- сардын орынбасары бон кызмет аткаратын Жакан, Ат­ басар елшщ жер байлыгы, ел турмысын суреттей кеп, сол кездеп ояздык эюмдердш б!раз жарымсыз кылыкта- рын сынаган еленнщ сарыны Маяковскийдш чиновник- герд| плдеуше уксайды. Бул еленнщ келу) сол кезде еюмет пен партия кенсенпл-бюрократизмге карсы журп- зш жаткан шарага дал келгенджтен жэне елен тур жа- рынан да, мазмун жагынан да басуга жарайтындыктан газетгерден оркн алды. Осы ею еленмен одебиеттен алгашкы тоятын алган Жакан, 20 жыл iuiinae газеттер мен журналдарга жузде- ген елендерш жариялады, оннан аса елендер жинагын шыгарды. Сан жагыиан алранда, бул 6ip адамра аз ен- оек емес. Макаламыздын будан копир) жарында, осы Тишки санньщ сапасы кандай болганына токталамыз.

Жакан елендерМ н еапасын талдаудан бурый, Ж акан эдебиетке келер алдында рана к аза к совет эдебиетшщ хал! кандайлыгына токтап кету кажет. Казактын совет эдебиет! Октябрь революциясынын бостандык агашына шыккан жемш. Орыс совет эдебиет!- н!н аталары Максим Горький, Серафимович, Маяковский сиякты совет эдебиетш Октябрьден бурын бастанан совет жазушысы к аза к эдебиетшде болран жок. Октябрьден бурынгы к азак эдебиетшдеп демократиялык агым совет эдебиетше кеп куйылганмен, ол демократиялык адебиет- Ti совет эдебиетшщ басы деу, Торайрыровты Маяков­ ский ед! деу, эрине, дурыс болмае едь Орыс совет эдебиетшщ де бойы еркш ecin толыруы Октябрьден кейш. BipaK Октябрьге epeceKTCHin келген орыс совет эдебиет1 мен, Октябрьден туга и казак совет эдебиетшщ арасында улкен айырма бар: революциянын алдыкгы жылдарында-ак орыс эдебиет! адам баласынын тарихында тыннан басталран улы кеш — коммунизмнш ®упн KeTepicep келшше жараса, казак совет эдебиет1 жаца аяктантан телдей, KemTiH каркынды журшне эрей журедь Октябрьден тугая казак совет эдебиетшщ тез еркен- деп кетпеуше б^рнеше объективтш себеп болды. 1. Октябрьден бурынгы к азак интеллигенниясынан шыккан жазушылардын кепшЫгт ултшылдык тэрбиемен суарылрандыктан, каламын революциянын журепне туй- реуге тырысты. Совет еюметшщ куштЫпнен бул тала- бы (ске аспайтынын керген ултшылдар, калам уын а ясын жана рана апыл-тапыл баса бастаран казак совет эде- биетшщ ж ас кадрларына текпек болады. Ол кезде рес- публиканын 6 ip a3 баскару кызметтершде туеш бояган ултшылдар отыррандыктан, революцияра карсы жазу- шылар, ж ас совет эдебиетше шабуыл жасаганда Keft6ip тшектерже ж егп де. Ол жейст1г! ecyiHe бегет жасау. 2. Казак совет эдебиетшщ ж ас кадрларыкын ултшыл- дармен куресшде тек тусерлш Kyiui, hfhh саяси жэне эдебиеттш быйм! эл аз болды. Сол э л а з д 1гшен epeci бшк, куаты кушт! совет эдебиетше 6ipHeuie жылга дешн арка Tipefi ал малы. Бул айтылрандар уакытша кемшыпк едь Казак дала- сында ipreci мыкты орныккан Коммуниста Партия мен Совет OKiMeri Совет эдебиетшщ Октябрьден туган жас

кадрларьш тэрбиеледь Окытты, еардь Аз жылдын iiuiH- де Казакстан шын марынасындаты совет жазушылары- нын коллективы жасады. 1924—1925 жылдары Жакан Сыздыкоз, Надым Малдыбаев, Елжас Бекенов, Жиенра- ли 'Плепбергенов шыкты; 1926—1928 жылдарыКалмакан Эбд1кадыров, Аскар Токмагамбетов, Набит MycipenoB, 'Гайыр Жароков, Эбдшда Тэж1баев шыкты; 1928—1932 жылдары Нали Орманов, Хажым Жумалиев, Жумагали Саин, Дуйсенбек Еркшбеков, Шахыет Кусаинов шыкты; 1932—1938жылдары Дихан Эб1лев, Жумагали Саин, Ка­ сым Аманжолов, Калижан Бекхожин, Элжаппар Эб1шев, Алдажар Тем1ржанов, Набдол Сланов, Эбу Сэрсенбаев, Капан Сатыбалдин, тары6ip топ жастар косылды. Соны- мен6yriHri кун б!з «казак совет эдебиетшщ кадрлары осылар деп ауыз толтыра 61'рнеше KiciHi атай аламыз. Солардыц 1ш1ндс Жаканнын орны жэне рои кан- дай? Совет эдебиетшде б1рнеше сала бар, соньщ 6ipeyi yriTiiK эдебиет. Бул саланын темасы кунделшп ем1р. Кунделжт1 ем1рде, эа'ресе, совет халкы сияктыкун санап аршынды адыммен тарах сатысына жорары ерлеп бара жаткан халыктын ем1ршде, бурын болмаган, есимеген, жанадан туран кеп окиралар кездеседь YrirriK жанрдын максаты, халыктыц саяси-экономикалык, мэдениетт1к вм1ршде болып жаткан жаналыктарды ез заманынынус- тем niKipi аркылы халыкка таныстыру, халыкты сол жаналыктарды кабылдауга уг1ттеу. Б1здшсовет заманы- нын жацалыктары:—коммунизмге беттегсн сапардары жана адамдардынтабыстары, сол табыстарга жету, мец- геру туралы ленинд1к партия колданран, я колданатын шаралар, сол шараларды шке асыруда халыктынберетш жэрдемп Жаканнын алгаш калам алып эдебиет сапарына ат- тангаи кушнен бастап, кун1 буг1нге дей1нжазгаи елен не фельетондарынын кеб! осындай yrirriK эдебиет саласы- на жатлды. Жакан каламмен енбск аткарран 20 жыл­ дын шпиле совет курылысында болтан жаналыктын ол Даусын коспаран 6ipeyi де жок,. ¥лы Отан сорысы кезшде казак жазушыларына дауысымен есшгеннщ 6i- Р yi Жакан. Гылдагы, майдандары газеттерде Жакан- алдь|ПеледдеР‘ басылды, кеп елендер1 радио аркылы Жаканнын Отан согысынан бурын жазган да, Отан

согысы кезшде жазран да упттж елендер1 халыкты пат- риоттык, коммунист^ рухта тзрбиелеуде партияга кап жэрдем керсетть Ол жэрдемшщ нэтижесш 6ул Жаканга майданныц жзне тылдын ерлершен келген хаттардан ке- ренпз. Жакан к азак окушыларына оригиналдык елендермен рана таныс емес, онык Маяковскийден аударран «Ши­ нель», «Эл1 ес!мде», «Сол уакытта» дейтш елендерш, Твзрдовскийден аударран «Экес1 меи баласын», Демьян Бедиыйдын «Шайтан арбасын», Низамидщ «Лэйл1 Мэ- жнуш'н», Руставелидщ «Жолбарыс тонды жортуылынан» аударран уз1нд1лерш, грузиннщ тамаша халык поэмаеы «Арсен туралы анызды» аударганын казак окушылары жаксы бьледй Ж эне ол жаксы аудармаларды суйсхшп окиды. Жаканныц халык алдында жазушылыктан баска ен- беп де аз емес. 1919—1921 жылдары ол ауылда мурал1м болып бала окытты. 1921—1924 жылдары шаруашылык майданьшын кызметш аткарды. 1924— 1939 жылдары баспасездщ жауапты кызметтер1нде отырды, ¥лы Отан сорысынын жылдарында Казакстан радиокомитет1нде эдебиет белхмш баскарып келд!. Жалпы алганда Жакан Отан алдында азаматтык бо- рышын ж азу женшен де, кызмет женшен де катарлы азаматтын б!р1ндей аткарды, к аза к совет эдебиетшен сыбагады орньш алды. Жаканныц эдебиеттеп осы енбепн, ецбекш1 квшшлпс- ке косылып, багзлаумен катар, эдебиегге замандас жа- зушы Ж аканга жазу стажы 20 жылра толганда б1рнеше жолдастык тхлек коймакпьш. 1. Н епзш де упттж поэзиясы езше такдаулы жанр кып алган Ж аканныц осы жанрдык езше де кейде же- надеу карайтыны болады. Кунделхк емхрдщ такырыбы- нан алрап yrirriK влекши езш 6ip кундж багамен де, мын кунд1к багамен де, TiriTi мацгШк багамен де жазуга бо­ лады. Бутан уш мысал алайык,: а) Абан шырармасынык квпш1л 1гш1Н такырыбы купделж eMip. Абай шыгармаларын кеб1несе 63i жасап отырган вмхрдеп оз1мен замандас адамдардык жаксы, жаман кылыктарына арнайды да жаксысына суйспнп, жаманьш сыиап, жаксы болу туралы акылдар айтып, сол акылдарын орындауга халыкты уг!ттейд1. Абайдын у г т жецш-желт емес, салмакты, манызды келедк Мундай

болатын себеб!', жаксылыктын да, жамандыктык да Абай сырткы KspiHiciH faHa алмай, iuiKi сырына Терек бойлай- ды. Ce/iTin эм ip шындыгьшын iuiKi-сырткы барлык бей- несш окушынын алдына айкын тартады да, жаман бей- неден безжген хэлыктын барар жешн анау леи жаксы- лык жолына с!лтейд1. Онын бул шлтеу! «бетш осы, бара бердщ» шлтеу! емес, сол барар бегпн S3i быгетш Kayiirri асуларынан сактандыратын сштеу. MiHe осылай салмак- ты айтылрандыктан Абайдын yrirriK елендср1 белил! 6ip дэу1рдщ айкын айнасы боп мэнп жасайды. б. 1871 жылы жазган 52 жол елен «Интернационал» KypeciiiiH айкын айнасы болFan. Эжен Потенш бул елеш yrirriK элендердщ еи бшк шыны жэне нелер заманда та_- лай сурапыл дауыл сокса да, мынк erneflriH граниттей в. Пакытына Октябрь революциясы ксздесксн Мая­ ковский, революция кукдержш жаркын жагын да. колен­ ке жагыи да керсетуден тайсалмайды, 1905 жыл мен 1917 жылдын арасында соккан революция дауыланын, 1917— 1919 жылдардагы азамат сорысынын, 1919—1930 жыл- дардагы социалистш курылыстын барлык этаптарынын бейнссш yrirriK поэзияда Маяковскийдей сипаттаран 6ip де 6ip акын жок. Bipan калай сипаттау бул? Бул турмыс шындырынын бетш калпынан сырткы керипсш рана сн- паттаран yriT емес, ouip шындыгьшын шш сырына терец cyHrin, содан саяси философиялык жэне керкемдж ко- рытындылар шыгаратын упт. Ызлш Жакан yriTTiK елендершде, yrirriK поэзиянын классиктер! тастаган тамаша улплерш колданып отыр- майды. 2. Жаканнын «Эл1 карт» «Майкол тамы» дентш сю- жетл жазылган поэ.малары жарияланган кезде, онын эдебиеттш ©мipiнде жана flayip басталады деп окушы журт дэмеленш калып едь Бул дэмеш Жакан соты кез- re дейш актамай, тапкан тэп-Tayip жолын inrepi созбады. Бул жолына Жакан жакында гана оралып, еткен жылы «Кос журектер» дейтш толгау сарынындары поэмасын жазды. «Кос журектер» немгс фашистершш 3ex6iperiHiH ауызыиа кеуделерш тосеп тырындагам Совет Одзрынын ек| батыры Александр Матросов пен Султан Баймагам- бетовтын тамаша epaiicrepi туралы жазылран. Поэманын драмалык жары куши болмаранмен, психологиялык жэне керкемдж жагы жаксы. «Кос журектер» сез жок, жал-

рыз Жаканныц рана емес, Отан согысы кезшдеп жалпы казак поэзиясынын кернект! шыгармаларынын 6ipi. Ж а- каинан enfliri TLneriM i3: алдары кунде бул жолын кецей- те, дардыландыра T y cy i керек. 3. Yrir поэзиясымен кеп шурылданды дейтш Маяков- скийдщ 63i кунделж ем1рдщ такырыбынак рана емес, жалпы екпрдщ такырыбынан алып «Барлык дауыспен», «Левый марш», «Искусство армиясына буйрык» сиякты тамаша шыгармалар жазган. Бул шырармаларды OMip- Д1Накынра калай Keprnyi рана емес, сол кергенш акын- нын калай баралауы жэне акыннын вз заманяастарымен ceHaecyi рана емес, бар дэу!рдеп барлык, адам баласы- мен cefljiecyi айтылран. Расында, адамда кунделж ©Mip- де кершгешнен баска ой болмай ма? ©ткенге, болашакка кезкарасы болмай ма? Осы ойларын, осы кезкарастарын елеш аркылы айту акыннын мшдетч емес пе? Жакан осы мэселеге жетк1л ж т 1 кешл белмейдз, елендершде жалпы вшр шындыгына niKipiH айтудын орнына, наукан кезн *Щасырыс жедел кимылдарынын тез ауысатын сыртцы KepiuiciH сипаттайды. 4. Жакан к аза к тш н жаксы б ы етш акыннын 6ipi. Ол орыстын жэне шыгыстын поэзия барытымен де таныс. Солай бола тура Жаканныц жазу тШ нде ею кемшЫп кездеседк bipimui — Пушкинше, Абайша немесе шырыс клас- сиктершен Мутэнэбби мен Хафизше айтатын ойын терен магыналы сезбен бермей, шубалацкы риторикага тусш кетедь Екшнп—Махамбетше, Абайша, Блокша, Маяков- екийше заманнын бейнесш шырармасында iuiKi маг-ына- сымен рана емес, сырткы туркмен, ритмика сэйкееппмен тенеу, салыстыру, эарелеу caaK ecT iriM en бермейдь Маз- м¥ны жана ©лендеpiнс революциядан бурыигы поэзия- Нын кутсш кипзедн Bipan бул кемьшлш казак совет поэзиясында жалрыз Даканда емес. Аскар, Калмакан, Ралым тары баска 6ip- H«ue акындарда бар. Оран объективпк себеп совет дэун рше дейшп к азак поэзиясында поэтикалык мектептж гЗДЫРЫ, Казак поэзиясынын тарихында Абайга дейшп мектеп фольклор Faua. Фольклор байлырын пайдалана о ты р а *бай азаматтык жэне кешл куйшдж сарыны фольклор- Дан баскаша арнасы, арысы бар ж ан а мектеп ашты. 39~ с MyiUBOB 60!»

Абайдан кешнп поэзиянын еюлдершен жаца мектеп жа- сауда кемелше келген казак акынын мен ез1мбммеймш. Шэкгерей улхен акын, 6ipaKфольклорлык жэнедаралык eKi стильд1к 61peyiHe белсенш ауыспаган; Султанмахмут кушт! акын, б!рак !зденужолына шика бере казака ушы- раган. Орысты алсак, Жуковский жолын аяктарансентимен­ талист, Пушкин—реалист, Лермонтов—романтик, Не­ красов—демократ, Блок—символист, Хлесников—фу­ турист, Маяковский—уптин, осылардын 6api басталып, занды жолын журш бон ecin жеткен мектептер. Бул мектептерд1 еске алып отыртан себебшз, эдебиет тарихында мектей коп елдщ, Жака мектеп жасауга ты- рысу дардысына Kipeai. Осы тырысуды 6i3 Ka3ipri орыс поэзиясында Тихоновтан, Сильвиискийден, дсеевтен, Твардовский мен Щипачевтан байкаймыз. Ka3ipri казак поэзиясында бул сиякты агамдарды 6i3 аз кездесирем!з. Б1зде Калмакап, Аскар, Жакан, Хажкм жэне 6ipa3 акындардын непзп Tiperi фольклорга жата- ды. Тайырдыц пафосты алендерк Эбдйшавын лирика жолындэры i3flenyaepi a.ii тамырын терендетш, бутарын жайып болган жок. Касым Аманжолов, Калмакан, Аб- долла Курманралнев, Шацгытбаев сиякты 6ip топ жас- тын алендершде жана гулд!н nici барга уксайды. Онын неTycTi гул екенш шешск атканда кермесек, Mi баралап niitip анту ерте. Жумагали CamiHiu Отан согасына каты- насып, онын ащы-тущысын татып кергеннен 6epri жаз- FaHаз еленшде, ушшрген октан жан Kipi жуылып, «шы- нымен баска айтарым жок» дейтш лирика сарыны бар. Мазмуны социалист курылыска, Отан коргауга ар- наган казак совет поэзиясынык тур жарынаи, стиль жа- •ынан осьшдай кемннлш бар. Жазу ецбеггмен шурылдануыиа 20 жыл толуын мере- келеп отырган Жаканнан да, езге казак совет поэзиясы- нынеюлдершен де окушы кепшшктщ кутетйн шырарма- ларынын саяси тамырын терендетумен катар бутакта- рында эртурл1 гул ecipin, сыртына коз тартарлык жана керкемдштер табу. :Сото.л' исте: Кмокпл», № ! жил, .Yj 106.

А СКА Р ТОКМАРАМБЕТОВ ТУРАЛЫ 1925 жылдын жазы. ЦПлде айлары. «Эуе айналып жерге TycTi» дегендей, аспанында шеюмдей булты жок. Кызылорданыд куш' бижке шыркай шыгып ап, жалынды лебш желшп тур. Сибирьдщ коныр ж ай жазына уйрен- генб!з сиякты адамдар, Муз тещ'зшен Орта Азияга экел- генак аюдай, 6yfiipi солкылдап арен дем алады, кызмет- т! кун туспейтш келенкел! белмелерде аткарура тыры- гады... Сондай кундердщ б1ршде, «Енбекин казак» газетшщ партия турмысы, адебиет бел1мдерш баскаратын менщ белмемнщ eciri тыкылдай калды. — Kipini3,— дед1м мен. Eni ж а с w ir iT K ip jii: 6ipi — о р т а б о й л ы , т о лы к та у д е - нел1, кызрылт кесющй, б у й р а л а у к о н ы р с а р ы ш а ш ты , ко- нырлау к е зд е р ш а р а -т у р а кэрып к о я т ы н , б у й ы р ы л а у Ж1пт сия кты ; e K iH iu ic i о р та д ан т е м е н , т а л д ы р м а ш т а у ООЙЛЫ, ПЫСЫКТау Ж Ш Т сиякты ... — Ия, ж1г1ттер, жол болсын! — д ед 1м мен оларга кол- Дасканиан кейш. — Элей б о л с ы н !— деД1 п ы сы к тау ы , кездерш к у л !м - Детт,— А с к а р eK e yiM i3 6 ip эл е н ж а з ы п е к , соны г а зе т к е 9келш ек. ~ Кайдагы Аскар? — дед!м мен. —Мынау, Токмагамбетов! — деп пысыктау Ж1пт, ко- лымен касындары буйыгы Ж1г!гп нускады. Ол: . — QaeKiMi3 мше! —деп алакандай каразды усына СеРД1. ^Ра(5 эршмен эдем1 жазылран еленн ш атына кара- -ам> «Ленин суретше» екеи, мазмунын окысам, улы '«ниннщ енбекнй адям балзсына кееем дж ролш сипат

таута арналгак елен мазмук жарынан да, керкемдж жа­ рынан да б1рсылырры жаксы шыккан. Шырарма унаганнан кешн, бурын аттарын еспмеген жас ж1п'ттерге кезек-кезек карап: — Ei<i Kici 6ipirin елен жазбайды рой,—дед1м мен кулш,—кайсыныз жаздыныз муны? —Жазран Аскар, мен жэрдемдесш!—дед]' пысык Ж1ПТ. Аскармен сейлессем, 1905 жылы туран ол, бала ку- ншен елен жазуга эуес екен де, 6ipaK asi ешб1р шыгар- масы баспасезде жарияланган жок екен. Жорарыда аталранелен тез арада «Ецбекш1казакка» басылды. Аскардын эдебиет майданына шыгуы осылай бастал- ды. Бул казак совет эдебиетшш кадрга аса сусап турран шагы ед1. Казак совет эдебиетш жасаудын курметп' мшдет!, эдебиетте бурын атышыкпаган енбекш1 жастардын мой- нына жуктелдй Бул эдебиетп'н алгашкы бет1и Байма- гамбет 1зтелин ашып, Омские шыгатын «Кедей сез1» газетше, 1919 жылдынкуз1нде, «Жумыскерге» деген еле- шн жариялады. Бул пролетарлак революциянын макса- ты мен жем1сш казак акындарына, казак еибекш1лер1не 6ipiHUJi рет таныстырран елен едЬ Содан кейш Казак- станнын эр жершде казак тшнде шыга бастаган газет, журналдардын бетше социалиста революция туралы, советпк, партиялык курылыстар туралы энг!ме, елец си- якты шыгармалар б1ртшдеп жариялаиуга айналды. Б|‘рак бул адым бастапкы кезде элпз ед1, оран себеп: советтш такырыпта жазура калам устаранжастардын 6i- л1мшщ, тэийрибесшщ аздыры болды. Олар каламын ic уст1нде етк1рлеп, 61Л1МД1, тэж1рибен1 ic устшде алды. CoiieTTiK курылыска унш коскан жастардын 6ipeH- сараны рана болмаса, Kenmuiiri жиырманшы жылдардын ортасына деб1н маркая алран жок, казак совет эдебиетЬ шн отрядын кура алран жок. Аскардын эдебиетке осын- дай кезде келук болашагы зор казак совет эдебиетшш куанышы болды, соидыктан кейпн профессионал акынга айналган Аскарды 6i3, казак совет эдебиетшш алгашкы телдершщ 6ipeyi деп еркш атай аламыз. Аскардын, дэлденшреп айтканда, Аскарлардын 1з-жо- боллы; 1926 жылы, ауылдагы алрашкы комму- рды сипаттаган «BipaiK» атты елешмен Кал.макан Б12

iFa карай) С. Му

уцанов жэне А. Тоцмагамбетов.

Эбдкадыров келдц Кызылжарда шыгатын «Бостандык туына», кейде «Жакан», кейде «Сакан» боп кол койран Жаканнын елендер1 басылды; сол жылы Тайыр Жаро- ков советик жаркын ешрдщ бейпесЫ керсеткен «Энекей иурлы кун де кул1мдед1» деген 6ipinmi елещн жарияла- ды; келер жылы кенседеп бюрократтарды сыкактап, «Мунда саган орын жок» деген 6ipimni елещмен Эбдкпда Тэж1баев керйш; сол жылы окушы кетшлш баспасез- ден Рабит Муареповтыц Казакстанда революциянын каркыны калай дамуын керсеткен «Тулаган толкында» атты noBeciu, Рабиден Мустафиншн «Ер шойын» атты по- Bcciii ошды. 1928 жылы «Орак» атты алгашкы еленкен бастап, окушыларга Ёалндщ аты таиылды... Жыл сайын саны осылай кебейе берген жазушылар мен акындар, Ка­ закстанда совет эдебиетшш кушт1 отрядын жасан, казф бул эдебнст кеп тшп, 6ip мазмунды советик эдебиеть м1зд'щ KepiKTi, жемкп жуан бутагынын б1реугне айна- лып отыр, Жогарыда 613, казак совет эдебиетшт кадрлары к устшде ecin Kcaeai дедк. Аскар да осы жолмен келе жаткан акын. Бастапкы шыгармаларын уптпк турде жазган Аскар емip шьшлигшш жил саиап тсрендей бер- Д1 де, ез шыгармаларыма азыкты сонын туныгынан сузт алды, Аскардын кеп акынга улп болатын 6ip жагы — ол е з 1 калам устаган куннсм бастап Отанымыздын кундел1к Tipuiiairiiie даусып узджаз косып, заманымен катар адымдап кследк Опын шыгармаларып тутас алгапда, со­ циалист курылыстын табысын снпаттайтыи inoKipe сиякты. Окушы квлшшк Аскардын шыгармаларыпан ез «мфннц fiefiiiecin табатындыктан, ол халыкка ей суйгамд1 болып танылган акыппыц 6ipi. Аскар шыгармалары сскшнл-байшыл акьшдарлын лияндм opeKCTiiie тойтарыс берудс, социалист курылыс- тыц npi жауанты, эр! ардакты мшлеттерш орындауга сц- OcKiui букпраны жумыллыруда, ¥лы Отан согысыныц ауыр жылдарында жауынгсрлш курескердт ролin аткар- ды. Партия мен халык icine жан-тошмсн бершген акын ел1М13д!|( емфш де болып жаткан еяеузн окигалардын oapiiie жалыпди жырымон, кепшшкке кен тараган елец, элаларымом, эзк-сыкактарымен ун косып отырды. I окмага.мбетовтын езш щ uri акындык енбеп- алгашкы кадамдарында жазган «Бэтиманын хаты»,

«Агасыныц ж а у а б ы » атты е л е к д е р ] с о л к е з д е п ©Mip ш ы н - дыгынан а л ы н г а н е д к Б у л е л е ч д е р д е ж а н а ©cin к е л е жаткан, 6 ip a n б о л а ш ары , ©pici к е н к а з а к ауылы нын ш ы н- дыгы б е й н ел ен дк гас ы р л а р б о й ы к а р а н к ы л ы к пен н а д а и - дык кулы б о л т а н к а з а к кы зы ны н е с ю л ш к е карсьг K v p e c i api шебер, a p i м а з м у н д ы с у р е т т е л д к Б у л е л е иле р езм М к керкемщпн, м з т н э л 1 ж о к га н ж о к . А с к а р к у н я н к е ш н п елецдершде д е С о в е г п к О т а к ьш ы зд ы н ; к у н д ел й е п е ш р ш . саяси н а у к а н д а р д ы ж ал ы н д ы , к к з у л и р к к а г а а й н а л д ы - рып, жырлап о т ы р д ы . Аскар— к а з а к со в ет э д е б и е т ш д е э н © лендерш тукгьгш жазган а к ы и д а р д ы н 6 ip i. О л э н и н л -к у й и п л акын. О л бул тургыда с о в е т зд ебн ет1 н !н э н г ш л ак ы и да р ы м а р к у у, Лебедев-Кумачтын,, С ур к о зты н ж а к с ы д э с т у р л е р ш е р - бнуш!. Оны к « 1 2 д е к а б р ь » , « К ы з ы л о с к е р » , « Ж а у ы и гер жастар», « С у й г е н ж а р г а » , « К у т м е н ! » ж э н е б а с к а © л ек- эндер! халык а р а с ы н а коп т а р а к а н . Б у л эн де р д ! ж а й л а у - Мга малш ыны к, к о с басы и д яр ы д и к а п н ы л , р у д н и к т е п шахтер мен к е н ш 1 ш н , з а з с д т д г ы ж у м ы с ш ы н ы к а у зы н а н аа естуге б о л а д ы . К е к ти и ы ст ы ©Mip л е б ш , ш а д ы м а н шаттыкты б е й н е л е й т ш А ск а р д ы н э н © л ен д ер ш е н б ск и п букара суй in а й т а д ы , б у л е л е н д е р о л а р т ж у м ы с у е т ш д с куш-jKirep д о с а д ы . А с к а р со н ы м ен к а т а р оры с э н д е р !н о ынгайлап © лен ж а з у м е н д е та ны л р а н а к ы н . Л кынны н б у л «чбеп к ептеген о р ы с э н д е р н п н к а з а к а р а с ы н д я кон т а - рауына ж а г д а й ж а с а д ь г . Аскардын «С тал и ш н к м а р ш р у т » , «К узетте». « У б о р ­ щица» ж эне б а с к а п о э м а л а р ы к е з ш д е о к у ш ы ж у р тш ы л ы к Жь*-\"ы карсы а л к а н ш ы гар м л л а р б о л ы п та б ы л эд ы . Отанныд imKi ©MipiHe у не Mi у н к о с ы п от ы р у к е п к а т а р Аскар хал ы к ар ал ы к ж а р д а й л а р д ы д а е л с у а з © т к п б е н . ивщ'л бе л е р л ж ic T ep ;x in б э р ш с ©з n i K i p i n айты п оты р я ды . оныц «Берлин квш ес1н.те» атты п о э м а с ы к а з а к э д е б н е т ’п- де Фашизмд! э ш к е р е л е й т ш ш ы г а р м а л а р д ы н е й кунгпсч- нщ 6ipi. н Такырып ж а р ы н а н с ол ай б о л а т у р а , А с к а р д а ваш е ©з( рана уксайтын, б а с к а к а у к с а м а й т ы н , д а р з л ы к стиль б а р . '-’нын СТИЛ! — о к у ш ы к вп и л л п гп к б э р Ш е б*рдей т у с й и к ы , ^Рапайым х а л ы к т ы н ш еш еш н гш е, та п к ы р л ы гы н а , э з 1л - “РИарына, сы к ак -м ы ск ы л ы н а у л а с ы п . т а б и г и т у р я е к а н - аса байласып ж а т э д ы . А. Т ок м а р ам бегов ж а з г а н ш ы г а р м а л а р д ы н б а с ы м wnmiairi м а з м у н ж ар ы н ан еьд ж у й е г е б е л ш ел к o ip i

упт-насихат, eKimui—мыскыл, сыкак. Аскавдын куш- тш'п де, оеалдыгы да, осы ею жанрда рана, Куштнпп — упт-нэсихатын шешен шмен кыздыра. окушысын елжть ре жаза б1ледi, мыскыл-сыкактары да icriK, еткш бола- ды; ал, осалдыгы yrinepi кейде жалан сез болып, кою мазмунра курылмайды, мыскыл-сыкактары кейде «от ба­ сы, ошак касы> дегендей, ауыл-уйдш манайындары уак- туйекке арналып, ем1рдт курдел1 проблемаларын сирек кетепедь Шырарманын кундылыры, онын мазмунында FaHa емес. Typine де байланысты. Кандай эдем)' мазмунын бол- са да, егер оны корнем суретпен бере алмасан, ешюмл! де кызыктырмайтын шыгарма болады. Казактык «Ж^бекп туте бЬзмеген жун етедь кызды куте бимеген кун ете- д», деген макалы осыдан шырады. 6здернин сырткы KepiHiciH. ярни кебшесе кызгылык- ты суоеттейтш Аскзрлын бояуляры, кейде калин жягыл- май. жука сурттп, iareni баскан замаинын ауа райын котермей оныгг кетед'г Мунын бас себебк—свзд5 колда- нуда. Аскар жазган еленнш келиплт шешен сезге ку- рылады. Bipan шешен жазу мен эдеш жазу 6ip сез емес, шешенлжтщ 6opi aaeMi емес те. элемжж 6api шешен емес. Корнем еезлщ одем!л1г! кебшесе сырткы жылты- рагында емес, iuiKi мазмунында. ярни салмакты пшршде жатады. Осындай салмакты ninip Аскардын елендершде коп кездеспей, сырты жархырап-ак турган онын ней еле- юнен жан тоярлык азык аз табылады. Коркемджтш 6ip белые! — ем!р шындытынан тапкан такырыпты кызгылыкты сюжетке келлрр 6i.iy. ягни оку- шыны ел!тетш турде айтып бере алу. Кейб1реудщ кыз­ гылыкты сюжегп колем1 улкен поэма, повесть, пьеса см- яктышыгармалардан гана 1здеу! кате, оганПушкин, Абай сиякты улы акындардын кып-кыска елекяержде де аса кызгылыкты сюжет, аса кызгылыкты драма кеп кезде- cerinairi дэлел. Аскарда мундай елендер болмашынын касында гана. Елу жаска толуын курметпен тойлап отырган акын­ нын, бул KeMmi.iiKTepi кандай топырактан шыгатынын тойы KyHi де айта кетсек, онымыз халык жаксы керетш акыннын беделiне нуксан келт|'ру емес, осу жолында ке- б|У1* а,ТКаН акыннын 9Л‘ ле биштей TycyiHe дем беру деп Зор шыгарма, зор талаптан FaHa емес, зор бшмнен

де гуады. О сы ек еу ? туй|'скенле р а н а ж а зу ш ы н е м есе акын заманнын С л е п н е ж я у я п б е п е а л ял ы . Жаксы т я л а н т т ы н и е п б о л а т у п а , б !Л 1м!н ж о^ап ы л а- тужягыня А с к а р с а л а р ы о а к каоягт к е л е ж я т к я н K ic i. с о н - дыктан ля о л у л к е н . яуы п с ю ж е т т е п г е к у л я ш упм яй. о м ip шынаыгынын к е б г н е б е т ш Fana к я р п и д ы д а . жязрян ш ы - рапмялары ж у к а л ч п , ж е ш л д е у б о л ы п к а л ч л ы . Б у л к ем - шынля тузетуге. А с к а р д ы н a n i д е м у м к ) ш п г 1 м ол ды гы н, онын сонры ж ы л д а р я а ж ч п и я лап ж у р т е н ф ел ьето н да р ы , acipece мы сялдары д д л е л д е й а л а ды . Мыгал ж а з у д а А с к а р к а за к с о в е т э д е б и е т ш л е рана емес. бук1л к а з а к э д е б и е т ш д е б а р я л ы о п ы и алады Проза ж а н п ы н д а А ск ар ды н K v m i ф е л ь е т о н д а . Ол ж а з - гаи ф ел ьетон даол ы н окирясы к ы зы к , ты л ш еш ен. С о н - дыктан OKyFa ж е ш л бол ал ы . К е р к е м п п о з а ж а зу г а м у м - кшдИ барын А с к а р у з а к р о м я н н ы н « А л а корж ы н» д е п атчлатын V3iHnici арк ы л ы к е р с етп '. К а з а к ж аие о п ы с твдле окун'ы о т е н ы ы ры п окитын б у л У31НЛ1Ш А ск а р улптастямай 6 iT io y i кепок е д н сойт1П у л к е н енбег!н о к у - шы ЖУртп'ылыгы н а усы нуы к ерек е д Т Б|‘р а к А скар б у ­ рансалаксып ж у р . Аскар е л у ж ^ с т а . О л ал гаш кы а л ьтм ы « Л енин c y n e ji- нс» деген е л е н ш е н б а с т а п . сонры к е з л е т у г а н api otki' p , SDI' тартымды м ы са л я а о ы н а д е я 1‘н у л к е н ew ip м ектеб!- Нбн, акынлык м е к т е б ж е н отт). Б у л — т в о р ч е ств о л ы к 1з д е - \"V. осу ж ы л дары , жекп'ст! ж ы л д я р . Бупн — е л у ж а с к а толран то^ ы к у ш A cicapFa бтз hpi ннетпен: эл е б и е т м а й д а н ы н д а ani д е к е п ж ы л д а р /KewicTi №бек ет! Т в ор ч еств ол ы к к ы з м е т т д е ж я н а тябы стапка * етш, б1зд|н coeeTTiK дау^рге сай ж а ц а ш ы р а р м а л а р ж а - са!— дейм!'з. «Создал!icriK Казакстан», 23 сентябрь, 1965 жил.

ТАИЫР ЖАРОКОВ ТУРАЛЫ Биылгы I960 жыл —Казахстан ушш ¥лы тойдыя жи­ лы. Тарихта жене рулары ею мын жылдан астлм уакыт- тан 6cpi мэл!м болганмен, ем1ршде 6ipirin кермеген ка­ зак халкы, тек советтж дэу1'рде рана тутаскан 6ip мем- лекет болды. Осы дэу!р!не, мше, биыл кырык жыл толрэлы отыр. Азаттыкта жасап, еркш еркендеген советтж Казак- станнын саясн жагынанда, зкономикалык жагынан да не болган «eTicTiKtepi улан-байтак. Олардын 6apin шолу- Fa томдаран штаптар керек. Ондай к!таптар жазылып та келдк кырык жылдык тойдын карсанында жазылып та жатыр. Модениетт!н езге саласын былай койганда, казак со­ вет эдебиетшщ гана еркендеу жолдарын кыскаша турде шолу уипн, калын томды m a n керек. («Казак совет эде- биед тарихынын очерктер!» деген атпсн ондай KiTan шыкты да), башайлап сипаттау ушш, элдекеше томдакан ютаптар керек. Ондай томдардын да алдары аз уакытта тууына шепхйз жок. Осы максатка жету жолындагы 613Д1Ц6ip мшдетиз барлык жанрда да epKeni ескен казак совет эдсбиетппн жеке авторлары туралы да, олардын жеке шыгармаляры туралы да кярген-б|'лгендер1\\пз;и жазып тастау, Мундай енбектер эдебиет1м' 1з'д1цтарихын жазуга да себш тнпзсд! деп ойлаймыз. Казак совет эдебиетшщ бэйгес!нде, отыз уш жыл (баспада (jipimui елею 1927 жылы жарияланды) удайы- мен уздша'з шауып, талай рет абырой, атакка ие болган жуйржтершш 6ipeyi —Тайыр Жароков. Бул макаланын максаты — Тайырмен жолраскаи, ic- тес болгяп жзйттерд! естел!к есебшле сипаттау аркылы.

окушыларра Т а й ы р ж ас а р а н ©Mip м ен атк а р р а н е а б ек т е - ршщ елео'н к е р с е т у . 1923 ж ы лды н к у з й О р ы м бор к а л а с ы . О л к е зд е К а з а к - станга астана б о л т а н О р ы м б о р д ы н о к у о ры и д а ры н а . Октябрь р е в о л ю ц и я сы б!л1м а л у ы н а ж о л а ш кан к а з а к балалары р е с п у б л и к а н ы н т у к п 1 р -ту к п 1 р !н ен атылып коп, шамасы жетет1н м е к т е п т е р г е ж у з д е п е м е с , м ы цдап о р н а - ласып жатыр. Мундай м е к т е п т е р д 1 н б1рнеш еу1, О р ы м б о р д ь щ е к у л - кен жэне ец с а л т а н а т т ы Keiueci С о в е т с к а я бойы нда. М э - селен: Р абф ак, К а з а к п еда го г и к а и н с т и т у т ы , э с к е р л ж школа, У л гш т э ж ! р и б е м ек теб й т а р ы б а с к а л а р . Кыскартып а й т к а н д а « К И Н О » а т а л а т ы н К а за к п е д а ­ гогика институты ны и. о к у yfii м ен Р а б ф а к т ы н о к у vfii 6 ip ш еищ ею буры ш ы н да катар тур ады . Б у л eid оку ж у р - гыныч карсы а л д ы н д а , квш еш н e id n u ii б е т ш д е , « Й т б я к - шасы» аталаты н, к ол едп’ бгр о р а м д ы к б а к ш а б а р . С я б а к арасындары у з 1л ( с т е р д е о к у ш ы л а р о с ы б а к ш л га ж у и р е «pin, аз уак ы тк а б о л с а д а а л ы с ы п -ж у л ы с ы п , е л е ц анты л , эзйдесш... д е г е н д е й . к еш 'л д ер ш к е т е р у м е и б о л а д ы . Куресте к е з г е к е б 1р е к тусет|'н ж ш т — К ы тай. Б 1 зд ш млен келген б у л ш а п а т ы бойл ы , к о р р а с ы н н а н к у й р а н да й шымыр денел 1, ж а с ы ж и ы р м а б е с т с р д 1 а л к ы м д а п к а л га н Зара енд1 ж М т , у с т а с к а н а да м ы н к о л ы н а ал м а й , к з н д а й азу болса д а у ш ы р ы п ж гб е р е д й Н а м ы с т а н г а н ж т т т е р , Кытаймен 6ipiHen с о н 6 ip i Kypecin, д е м а л ды р м ай , ш а р - иатып ж ы кпак б о л а д ы . К ы тай орйн д а к ы н к етпей, ш о- Т|иен кирата с о г а д ы . Куш ! м ен тэс1 л 1 о сы н ш а кеп о л . сабакка ш о р к а к , с о н д ы к т а н к е л е р ж ы л ы о к у г а к е л м ей Халды. Эн мен к у й д е ж у р т т ы н к е ш л ш е з г е л е р д е н кер! к о б !- Рмбелетш а д а м — б е л г ш ак ы н — И с а Б ай зак ов. Ол д а КИНО-да «о к и д ы » . CoHFbi с езд 1 ж а к ш а иш’не алаты н с с - _ ”iM; бгрш ибден о л , б ур ан д е й ш м у с ы л м а н ш а рана а з - Дапокыран, « ж а д а » атал аты н м е к т е п т ш а л ды н к е р м сгс н , шала сауатты а д а м ( т е п , он ы К И Н О -F a «ак ы н » b t i.ih 'Ыиларандыктан р а н а а л ган б о л у к е р е к , э й т п е с е , о р т а д-э- Ра*ел1 КИ Н О т у п 'л бастауы гн м е к т е п к е ран а т у с у г е ж а - Раитын 6ifliMi б а р ) ; екш нп'ден,— « о к у ы м а з » д е п , оны к о - еиту уЩ1-н с а б а к п е н ш ур ы л д а н у д ы и о р н ы н а , И с а о р б ф ген6 д0нактап, м э ж Ш с т е р ш к ы зд ы р ы п , © л ен айты п... д е - Деи, с ер ш к к у р у м е н ж у р ед й иса, барып т у р г а н су ы р ы п с а л м а а к ы н . Т ек такы ры -

бын айттын болды, еленл! ауызша шырарып твпей же нелед|. ©ленд! минуттап емес, сараттап шыгарура Иса ешуакытта жалыкпайды. Жэне ол, елешн желне, eaipe. кутырта айтады. Бала кезжле басында котыры боп, «Таз акын» аталран ол, (екпе шашы кешшрек шыкты), эдетте. басынан казакша пушпак беркш тастамай журед1 де. елен мен энге кызып алран шакта, бер1кт1 жулып ап. жерге 6ip сорып, тшп екпшдеп, TinTi кутырынып кетедк Осындай шаттык шактардын 6ipeyiiue. кемшлштш кезше, ryci коныр сарылау, узыншалау талдырмаш бой- лы, калын кара сур буйра шашты, томпак улкен кездь коккактау мурынды, суду кескпш бала жМт шалына калды. Шалынбаура болмалы: ол езгсш былай койып. елещп ел1ре твпеп отырран Исанын езше жармаса кетт!... Иса акылды теитек болатын. Сыйламайтыи я eiuiriii алран б1реудж дткесш куртпай тынбайтын ол, сынлы адамнын я баралайтыд адамнын алдында эдептен озбан. кебше кМрейе калатын. Мысалы, 1922 жылдын жазын- да, Кызылжар каласына келген Исаны.сол кезде Кызи.т- жарда конактап жаткан Ыбырай акынмен журт анты, тырмак болып, екеуш элдеюмнщ унше конакка та- кырткан. Сонда, Иса «Ыбексн акындыктын атасы, мен - баласымын, атаммен айтыспаймын» деп, жай эндер1 мед елендершш езш Ыбырайдын улыксатымен рана айткак. «Ит бакшасынын» шпиде кутырына айтып отырг:>н Исанын желке жагынан манаты коныр сары бала елец- дете айрайлап коя бергенде, Иса влешн дотарып жалт карады да,— «айт, айт!»— дел1 бала Ж1гггке,— аяктл елешнд!». Бала ж тт 6ipep ауыз елеши шытарып ап: каннан кейш, «мынау акын бала екен,—дед1 Иса,—му нымен айтыспаймын. бпкенш все 6eociH,—деда ол акын балата,— акын болсан тайсалмай сок!» Осы акын баланын аты-жвнш сурасак, Бвкей ордаси нан келттк eciwi— Тайыр, фамилиясы— Жароков, сад кузле КИНО-нын данрлагыш курсына тускен екен. Жасы ол жылы он бесте. Тайырлын туран ескеи жерш, мен 1934 жылдын ба­ сында керД1м. Бул Москвадары Кызыл профессорлар ннститутында окып журген шагым ель Бурын барып кор- меген Ьатыс Казакстан кыскы каннкулда барып, ат уа- Г са да'. Улгергенше эр жер1н аралап кайткым ен эУеЛ|- Батые Казакстаннык орталыры, орыс- а Урал, казакша — Теке аталатын калара келш туе-

С. и » » » » » ' ' -

lia. Ондары Казак педагогика институтында, K33ipri профессор Хажым Жумалиев сабак окытады екеи. Сонин жзне баска жо.дастардын усынуымен, мен бурын «Бе­ ней ордасы» аталран елкенщ орталыры,—Орда каласы- на бармак болдым. Текеден мешн касыма Куан Тастай- беков ерд1. Жасы мен куралыптас ол, Техеде шыратын казак газет!нт кызметкер1 екен. Поезга м!нген Куан екеум1з, Ордара: Урбах жэне Сайхын аталатыи тем1р жол станциялары аркылы бар- дык. Умытпасам, Тене мен Сайхын арасы кун тэулишем астамдау жол болу керек. Осы сапарда сенлест керсем, Куан, б1ршипден, агып турран елен шыраррыш, емкий- ден, арык турран анпмешкп. Бертшде кайтыс болган бул тамаша адамнын бойындагы бар кемшшп, Ti.niHiii тут- тыкпалыры едк Кейде ол катты туттыгып, узак аниме ту­ ги, 6ipep ауыз кыска сезд1н езш айтуга да катты кина- лып калатын. Ал, кейде, бул дерп айыга кап, токтаусыз сенлеп кететш. Эр адамнын езшщ туран-ескен жерш, елш шешз су- ioi, шеттен келген адамра жер1 мен елiiiia жаксы жакта- рын угындырура тырысуы мэл1м. Куан да cefini. Техеде поезга отырудаи бастап, Сайхынра жеткенге дей1н, уйкы- дан баска уакытта, «Kiuii жуз» аталатын бастыстык Ка- закстанныц OMipmen бпет1ндерш, аузын жаппастан coFa- ды да отырады. Ара-тура туггыкпалылыры устал, сейле- yi киындаганына карамайды, тип курмелш я байланып калган шакта, барлык денесш кимылдагы машинадай ыррап алады да, элдеи уакытта сездерш фонтанная ат- кан судай ыткытып кеп Ж1бередк Осынша киналганына карамай, энпмеш сорады да отырады. Жэне айтар энп- weaepiHiH 6api ете кызык. Эаресе,— Батые Казакстанда кеп кездесетт батырлык жырлар. Кара сезге тупыкпа Куан, елец-жырга бегетЫз арады. Осылайша энимелесш отырран 6ip шакта, ол менен: — С13, эринс, Тайыр Жароковп биетш боларсыз? — деп сурады. Бимегенде ше! Оган дейш уш-терт штабы да шык- кан, газет-журналдарда елендер1 мен поэмалары уздж- ni3 й6,1кЫЛЫПт < $ рге\" ' КазАПП-тьщ кайрагкерлершщ 6i- иырды мен бJ.иJ2м3егженыдлелакн!мббеиР‘едТнЫРЫЗ байланысы бар Та- ,“ е\" ' н 0/1 * айда вммейт!н1к де болушы еш. ,р сэгге' шыккан теин сурай калганымда, саксына коя-

тын Тайыр «он ы н е себептен с у р а д ы ц ы з ? » дцп, « т е п м д е куд'пщз б а р м а ? » дегендей, с у р а у л ы ул кен кара к е з д е - piH, куланып кул*мс1рете койган. М е н ж о к ж е р де с у р а у бергеюме ы ц рай сы зд ан га н д а й « ж а й , э н ш ей ш » дей с а д г а - нымда, б е т -а у з ы н артистерш е к у б ы л т а коюга да ш е б е р Гайыр, кул1м д е г е н кескш ш с а л м а к т а н д ы р а койып, к а л ы н даусымен « 6 i3 д е баты ракпы з, ж о л д а с М уканов» д е г е н . Содан кейш , б у л такы ры пта Т а й ы р м ен с ей л есу д! коп р а м . Енд1, M ine, о л тур ал ы К уан с у р а у б е р г е н сон, акы нды к жагынан б 1л ет п -п м д 1 айта кел in , э у е.'й . « е зш оны ж а к с ы быесщ бе?» д е г е н сурауы м а: « © т е ж а к с ы бш ем , 6 ip ж е р ­ ле туып, 6 ip r e в с т 1к» деген ж а у а п а л д ы м д а , одн и к е й ш Тайырдыц т у г а н ж е р ш . ескен о р т а с ы н б ш п м кеп, 6 ip a 3 сураулар б е р д 1м . Б у л 61‘зд щ С а й х ы н сташ ш яеы на ж а к ы н - дап калган K e3iM i3 едк К уанны ц а н ту ы н ш а , 6i3 С а й х ы н д а поездан т у с е м г з д е , арж аты нда О р д а га а тл ей к ете.'п з. ¥мытпасам, О р д а Сайхыннан к ы ры к б ес километр б о л у керек. Ж а р д а й ы м ы з осы ндай б о л г а н д ы к т а н б а , э л д е, б а с ­ ка ce6e 6i б о л д ы м а ,— Тайы рды ц е ш р б а я н ы н а б а й л а н ы е- ты сур аул ар б ер геш м де: — С оны а у ы з б е н айтудан Kepi к е з б е н Kepreni.Mi.3 м а - кул бол ар,— д е д г Куан. — О да болсын. Сайхын м ен О рда арасы ж а зы к дал а екен. Ж е р д еп калын к а р д ы ц ж аб у и с е п л м с г е и ш а к . Ш аиага ж е к к еи мыкты п а р а т п е н К уан, ы л аи н ы yiueyiMis, кыекы Kipeiui- iiiH ж и н ш к е ж о л ы м ен айда г кслсм Е з. А уа жылы. K y iin iu i»3i ш аккаи аш ык. Куп «ыулееЬи: жылтырай ш агылы с- кап аппак к а р , yfipcnin б ол р ап ш а Ke:<Ai карып к а р атп ай отырды д а , к о з уй р еш еннеп KCiiiii к е ц ж азы кка тол к ы н - Дала т е с е л in ж а т т ы д а койды. О с ы к ец жопе апп ак ж а - чмлткыштыц о р тусы пда, кы зы л к у р ен д еш ем б 1р д е м е л е р ара-тура ж а л т - ж у л т стс кал а ды . — ТулкН — д е й д | кырагы к е зД 1 ы лауш ы жмчт. Р ас,— ту л к И Б13Д1Ц к ум айты н ы м ы зга коядер! ж с т к е н тулкйер, «атканп ан баска не к т е р м ш деисщ дср!» д еген ­ дей, «ок ш а л м а й д ы -а у » де ге н т у с к а дсГнп ж як ы и да й лы Да, « б ш е ш щ й к и л !» д е н 61з д 1 м а з а к т а г а н д а н , о ргы п , а у - наи, куй р ы к ы м сн ойиан д е ц г е л о и ш , кейде шокпып о ты - рнп, к е й д е к а т а р л а с а жорты п ы з а кы .млы . — К а п !— д с п кешй ылаушы ж ай ш п .ш коз ж ан ар ы шараеынан ш ы гардай болып.— М ы па тудкктерлш кор ды - ;«ли-зй!.. Б е к е р - а к тастап к етк еп с к е м , л.чзн.т.' <[к шы.ч

пак болган кара тазыны!.. Ол epin шыкканда, акелерше Kepicxipep eai бул тулшлердИ.. — here ерте шыкпадын? — Орданын тазыларынак корыктым. «Ханиын та каскасы» аталатын тазылардын тукымы, шеттен ит карее тутш жейдП.. Орда «Нарыи» аталатын калын кумнын «Жас куо дейтш жазык кен далара суйрие келш KipreH 6ip тумсы- гында болады екен. Бтз «Жас куска» кун бамыран шаки i.ieKTiK, OFaH aefiiii жолдын карын жосылта, екшндей жортып кеткен пар ат, кумFa Kipe, шананы арен суиреп мыкшындады да калды; ce6e6i, кумра тусксн кар кун кв- 3i жылтыраса-ак epin кетед! екен де, караиган жол кум- дакты сазга айналып, шананын табанын тутып журпз- бей кояды екен. Аттар канша мыкты болранмен, таба- нынан сапкан шананы суйрей алмайшн болгасын, 6i3 кум арасында кебшесе жаяу журдш. Сонымен, калара тун ортасын аударып арен шрдж те, кез келген уйге ко­ на кеттж. Танертен уйкымыэ канып турсак, шаруасы шарын уй Heci 6ip ceMi3 тушасын 6i3re арнап сойып, асып жатыр екен. «К.онак кет-iдеидн жазушы дсйдЬ деген сазге, квр- Ш1 уилерден эрюмдер жиналып капты. Батыстын курен Каска шаиыныц кандай екенш Текеде конактаран уйлер- де кергем!з. Ьул уиде де сол шай: кед жазылтан узын дастарканнын твменп тусымда улкен сэры самауыр, как- парынын тесжтершен бу атып оуркылдап тур; онын ка- спида, хабара салран туйе кумалагынын кьш-кызыл шо- рында. 6ytiip.il улкен кара ала куманнын какпары будил- дел, ернеулержеи курен кебж, шше су куиылкан тулинш тумсыр-ыядаи жылт-жылт етед1; самауыр мен кара ала куманнын арасында, жайпактау, кенаеу сырлы аякта аппак сут жаркырайды, ол, эрине, кысыр туйен1н сонры Н1НД1С1. (.uaitxcia одан оаека сут курен каска шайра ку- нылманды;. Ьатыстары казактардыц, мысалы, Аркадары казак- тардан Охр аиырмасы «еш адамнын oipi, бармарынаи ба­ лы тамран куиш!» десен, епрхк аитпарандансын. Ол жо- лы да, одан oepi де, багыстьщ ауылдарын аралай журе, купина жок ауылды мен езш кездеспрггн смен, otiuii оатыстын бар аулыиан табыла бермеши. Жыршылар жш кездесш отырады. Ал, куйиыдсн аяк алып журе ал- маисын. 1г 124

Тзкырыбымызса оралайык. О р д а д а 6!з конган уй ге танертен ж и н а л га н д а р д ы н iuiiH eii э н п м с г е до, э и ге д е , куйге д е у с т а — Ж ием беттщ М ук а м б стш о а * дегсн Kici табылды. « К е н е с келбор ек сл д|д еи ш ы га д ы * дегн сдо й , б !з- бсн ш уласа а м а н д а с к а н кепш ки'ктш iu iiacii. сол ж а к к е з 1 жыртиган, сак ал -м ур ты б у ы р ы л д а н ы п калган, ко н ы р, ашаценд! 6 ip ey , 6i3re алгашкы сезш ен -а к иксмлссе к а л ­ ган. М укамбетш слп'з осы екен. К е зш .'н жыр/ы гына к а р а п , ауылдастары он ы «Кызыл коз» д е с е д ! екен. Ж ы рга, ocip - есе, И сатай м ен М акам беткс б а й л а м ы ст ы ж ы рларга, эн - г/меге, o c ip e c e , аншыльгк э н г Ы е л е р ш е , куПге, o e ip e e e , Д эулеткерейдщ куйлсрш с |’з д е с е таптыр.майтын б у л с а ­ жан адам , K iu ji ж у з д ш буры нгы а т а к т ы адам дары на м а к - гана келш , 6 ip сэтте: — С е н д е р д ш бой телopine д е 6 ip бест!ХПЗД1 косты к,- Дспкойды м аган . — Ол К1М? — дегсн с ур ауы ч а; — Тайыр деген бала журген ж о к па, араларында? - дед1 М у к а м б е т ш е ,— Ж ароков!.. — Ие, жур! — К алай, eainin аяк тастасы? — дед! М укамбетше. маган ж ы м и я карам. — М а к а м б е т ней Ш ер н и язл м ц in ic i о са д бола м а ? — д«йм мен д е к ал ж ы н л м д ауы сш -п.— K a tipri аяк а л м а з н а Караганда, ж ер|'ц д! койып, кунш е ж етн ей lu n a p iyp i ж о к . - - М ен расч.ш сурам (и ы р ч ы п ,- доД1 М у к а м б етш е галм актапип, м еи { «кн.тжы ндаи « т и р •> дегендей бон . - - М ен д е расын a iiiu ii о ги р м ы н . ло;нч .М укамбст- •неге, мен д е ел л м н к тя н и н ,— Т н й и р л и и ен а.н аш б а т а ­ та шыккан ( 1 9 2 7 ж ил ы ш ы ккан •'•Лкьнипр ш аш ум » д е - геи ж и н ак к а бас-ы лган) ы л ен т п т и , \"Кул!мде;н кул ис кун де». — Б1лсхмз, •— д сд | М ук ам бетш е, ен.и маелтганган- ДаЙ,— б а л а л а р ж пттап an a ir iu ii i a ж у р «л олоил!. — О д а и K eiiiiiri ол ецш ш ....... « .N iiu pii.iaiu . О д а н ке- i'iii б а с п а д а O ip iin ni рем ж а р и я л а г а н оч олендер ж и н а г ы - нын аты — « Ж у л л ы з ж ары гы ». О с ы л а р д и ц a i u а с п а н г а 'капкан с м е й , нем ене? — Д у р ы с ! — ;ie:ii М ук ам бем п е. счзгс токыраган кес- кшмен.— « А т б а з а р тай с а я к к а y t iiр » дегендей, к 'и п к еи е куншен-ак акы ндар га ж анаса, o.'ii-nre ж улкы н аш ы ккан бала е д 1, « т 1л аузы мы з т а с к а » д е г е н д е й , ухи п х и з зо р . Казакстан ж азуш ы л ар ы ны ц ж а р ы с ы и а 61'зден д е 6 ip e y 40-С. муи 023

косылтанына iurrefl щуанамыз, узак еш'р, жем1ст1 енбек т1лейм1з. Мукамбетшеден Тайырдык ехпрбаянынан да мэлЫег алмак болып сурастыра бастасак, ез ewipi тупл ата-ба- басынын да кандай болтаны алаканында екен. — Б1здщ бул манайдары казактар «Kimi жуз» ахала- ды FOfi,— дед1 Мукамбетше, 6i3re Тайырдын ата-бабасын таныстырранда, — Kiuii ж у зд е, Тайыр — Байулы, онын 1шшде Шеркеш. Туган аулы «Жет1бай» аталады, тугаи жер1 «Тенпрбек» аталады. Ол осы Орданын шырыс жа- рында, елу шакырымдай ж ерде турады. Мукамбетшешн айтуынша, Тайырдык улы атасы — Малтакан да, онын Калым, Сэпек дейтш балалары да елец шыраррыш болтан. Малтакан кедей Kici екен, сон- дыктан: Жарок, Калым, Сэпек, Абош дейтш терт улы да, советпк jayipre дейш жалшылыкта журген. Bip сэпе, элде не байга жалданран Калым, енбекакысына 6ip ту кой ап, экесше б1реуден 6epin ж1берсе, Калым келгенше Малтакан ол койды сойып жеп койыпты. Осыран Калым ренжшеиде, Малтакан: Уа, Кп,ааллым, экен шал-ды, шешек кемкшр, Экекде жыртылып жур, кеб!с белпр, Булардыц асырауын кнынсыисак, Екеуш 6ip шыбыкпен ур да e.itipl — депп. Малтаканнан да, Калымнан да сакталган елендер б1рталай екен. Ал, Сэпек жасырак кезжде жалшылыкта жургенмен, есейе келе, мал д а жинамай, эйел де алмай, аты мен кшмш рана баптап, елдщ ойын, тойында елед ай- тып (кэбш шыгарып) журетш cepiaey адам болган. Сон- дыктан д а ол 6ip елешнде: Салем айт, кедейл1кке, мукда келйн, ©3iMi3fliH туып-ескен кумга келсш. депп. 1916 жылдын окигасыиа шырарган елешнде, Сэ- Жас кунде ак кылыштай таска туе™ Бул кунде ауыо заман баска тусгш. „ . айды гой. Керыген ал кермиык каска т1втщ,_

деген. Осы си я к ты эдем ! в л е н д е р С э п е к т е квп у ш ы р а с а - тынснякты. Т айы рды алраш е л е ц г е о с ы Сапок б а у л ы га и . Тайырдын е з a n e c i — Ж а р о к (М а л т а к а н п ы ц улкснН ш а- Руа б а гуд ан б а с к а д а жум ы сы ж о к , с о в сг к с дсйпнм e s n p i- Hin кебш ж ал ш ы л ы к т а етк1зген, момып м ш езд| а д а м екен. О дан: Х а с е м , Р азиз, Р у м а р , Г а й ы р — торт ул т у а д ы . Тайырдын у ш aFacbi д а ауыл ш а р у а с ы колхозданганга дейш, б а й л а р д а ж алш ы лы кта б о л ы п т ы . (Тайы рды н м а - ган «б!з д е баты р а к п ы з» дей тш с с б с б ! осы екен). Тайы рдын ж ал ш ы л ы кка т у р м а у ы н а Gip себ ен - - а гн - ларынын ж ал ш ы л ы к т а н а л га н еи б ск а к ы о ы н а п кун к о р у болса, е к п ш н с е б е п ,— с о в ет п к к у р ы л ы с . Тайы рдын m a i l е л к еи — Б е н е й ор д асы н да , С о в е т HKiMeii 1917 ж и л д ы и кузшен ор н ы р ы п кал ган д а , 21 ж ы л г а дош н а р а -гу р а б а н - Дитизмнщ м а з а л а у ы б о л м а с а , ж ы л д а н -ж ы л га Гккн б е р - ген. О сы ран байл аны сты , к а з а к ауы л д а ры н да у . т ы к мектептер д е аш ы л ран. Тайы р о с ы м е к и ш е р д т а.н аш кы шэюрттершщ 6ip i (оныц 1908 ж и л ы тхганы еН хп зде), Совет м е к т е б ш е де ш н ею'-уш ж и л м ол л адан к а д ы м :п а окып, а з д а п б о л с а д а сауаты а ш ы л г а н Тапир., ка кис м ек- тебшде с а б а к берген Ереш калн Б егимош ы п лллын кор- ген с о н -а к « т е т е окуды » ijtia а л а - ж е н е .п е н еиякты. Тайы рды н а узы н ан туспп к а л г а н Б ек е г д е й н п б а л асы бар (1945 ж ы л ы ту г а и ). Осы б а л а а ы н а л гаап ш o .ie ii.ie p i «Пионер» г а з е т п п ц бетш д е о н ж а е м н а п к -ipirmi ж у р . А л Токен д е о с ы б а л асы н а тарты п (д у р ы е ы « б а да см ак(чм- нетарты п»), к а г а з ш нмайлауга ж ар ам ш соп-ак. а .п а ш - ки е л е н д е р ш ш атнактаи ж а з а б а с к и н и О ж и ч - п к а т а р . кшшене к у н ш е н - а к ауыаша « л е н нп-нараГы п да ;iai;n-iei.i болган. М о с е л с н , 1920 ж ы лы , он e k i ,кнемала, О р д а каласында тур аты н opi суду, api акы н Тулклииын Б .н и - маеы д е г е н б о й ж е т к о н кычбеп Т а й ы р д ы н а \\ы о на а п п л - 'ып к а л га н ы н , ж е ш п к ете ж а з д а ! а н ы п ор д a. ii.ik.la p •m i i- \"е кылып ж у р е д Г Орда с л 1нсн ш ыккан Н у р су л т а н Б с м нж ;к й п н ж iгi г болган. 0 3 1 а з а м а т согысыны ц e p i. 1919 /М .иднн п а р т и я мушесГ ©3i.Mi36eii до талай p e r ш ю р л е с , лам лес б о л т а н ы бар. 1942 ж ы л ы кайтыс б а л ды . О с ы ж о л д а с . 192-5 ж ы л - лыц куз1нде, о н бсс ж астагы Т а й ы р д и О рымборга а л и и Kivui де, К И Н О -ra окуга о р н а л а с т ы р ды . M oiiiii Гайы рды алгаш к е р у !м д е осы ксз. Тайырдын езпрбаяны туралы , M enin М укам бенпедсн ecTiren ж анал ьиктары м о сы л ар. Б у л ж ац а л ы к га |н а <>3 6 i-

летшдер1мд1 жалтастырардан бурын, Тайырдын тутан- ескен жерлершш келбетшен кергешмд! кыскаша бэяндай кетей1н. Ец алдымен Орда халасы туралы. Шзнгерей Ба­ кеев dip елсшнде: Сонау 6ip турган Нэрынлэ, дейтш ед| рой. Бул орданынкалай жэне кашан салынуын 6i3 тарихтан жаксы б1лем1з: «Кшн жуз» аталатын хан- дыктан dip жуйе сл, 18 тасырдын аятында Орал (Жа- йык) эзешнен erin, Едюмен ею арапы мекеидегенде, 1801 жылы патша eKiMeri бул бвл1мге Бекей (Эбюхайыр хан- нын урпаты) eeiMai адамды хан койып, батынтан елЙ1 «Бекей ордаеы» деп атаках Осы елд:н астанасы «Орда» аталатын каланык ipreci, сол 1801 жылдан бастап калан- тан. Бекейдш баласы —Жэнп'р ханнык сарай акыны болтан, Байток жыраудын сипаттауынша: Келемш осындай кып сипаттатан орданыц керюн, Байток жырау былай деп толтайды: Тараткан аВшык басыпа, Eip-6ip хумбез орнаткан, Кукбезлерж алтыименен сырлаткаи.

Пакырляр онла куп елтш. Валыктарын аулагаи.» Бул сипатталган сарай , с а ж а л с а р а й Foft. Bipa.K, О р д а халасыида о н д а й с а р ай д ы ц e3i т у п л о р н ы да ж о к . Т у р ­ ин карт а д а м д а р д ы ц с н п а тта у ы н ш а д а , тарихи м а т е - риалдарка К а р а га н д а д а . О р дад и о н д а й сарай салын-FaH амес Ендеше, Б а й т о к -капдан о Гыа п ш ы ка рып отыр о н ы ? Осы «купняны ц» сырым, мен к е Г п т р е к аш кан си я к ты оолдым. Э не Gip ж ы л д ар ы Л е н и н г р а д архи вы н а к та р ы п ошрсам, 1856 ж ы л ы II А л ек с а н д р п а т ш а н ы н так ка о ты - руыиа байланы сты той ж а с а л г а н , о с ы то й г а Б екей о р д а - сынан Ж эн п р х а н д а барган . С о г а н e p in б арган и е к е р - •’epiHiH Ti3iMinfle Б ай ток акын м е н С ей т ек куй ш ш щ д е атыжур. М е ш м ш е , с он да . Б а й то к Ж э н П р ханга e p in , Р о - мановтар тукы м ы ньш . П е т е р б у р гт ы н iu ii, сы ртындагы с а - раиларын а р а л а п к е р у керск те , с о н д а байк а га н г а ж а п cypenepai, Б е к е й д т ордасы на ж а п с ы р а с а л у керек. M i- не' бул,— ш ы н д ы к !.. «Бекей о р д а с ы » аталаты н к а л а н ы н э р кезде х а н га а р - напеалган yfM e p i т ут ел с а к т а л г а н . О л а р д ы н 1ш ж д е , Б а й - Токсипаттаган ф ан т ази ял ы к с а р а й т у п л , Ш эн гер ей а й т - каи «алпыс б е л м е , ж у з eciri б а р » у й д е ж о к . «Хан с а р а й ы » Деиттн ен у л к ен а г а ш уй: кеп б о л с а ж и ы р м а ш акты г а н а белмес! б а р , с о н ш а л ы к eciri б а р , к е р к е м ш е уй екен. М е н баркан к е зд е о н д а б а л а л а р к о м м у н а с ы о рн аласы п ты . Кэз1р а у д а н д ы к б а н к боп т у р г а н K ipniiu уй, хан с а р а - «ыныд 6ip i б о л с а керек. О н д а д а о н ш акты гана б е л м е бар. Кум а р а с ы н а орн ак ан О р д а , ш а г ы н Fana, уйлер! а г а ш - Тан салы нган, к е р к е м ш е к а л а е к е н . Н а р ы и кум ы ны н Gip гажабы к у р е к п е н ш укыган ж е р ш е н с у шыкады, а д а м бойы казкан к у д ы к , с уга ш у гп л деп ту р а д ы . К ум о с ы н ш а 5Улы болрандььктан, eciMfliri д е к е п , э а 'р е се , агаш ы . К,ум iu*i ыгы-жыгы о р м а н . К ал а д а о р м а н г а беленш ту р . Ордадан 6i3 Н арын кумын а р а л а п кегпк. Imi к а л ы н ауыл, бы к ы ган м а л . «А ндар ы ны н, a c ip ece, бекенш н к о я н - чын, т у л ш сш щ KenTiri, малы нан к е м е м е с » десек а сы р ы п айтпаган б о л а р ек. Б екенд ер с а й - с а л а д а табы ндап e p in жургенш к е р д ж . К,оян мен т у л м э р ж е р д е аяк а с т ы н а н Кашады!.. Т а й ы р д ы н кеп ж ы р л а р ы н д а «Н ар ы н!» д е п Каксай 6epeTiiii, е зеу р ей ж ы р л а й б е р е п ш осы екен !.. Нарыи к у м н ы к iiui тунып т у р г а н : ж ы р , елен, э н , к у й ... ®8тпегенде ш е?.. А ргы -берп езгеш н былай койганда, Сы-

рым батыр, Исатай, Макамбет твн1репнде туран жырлар канша!.. Мешмше, эз!рге оларлык эл|-оннан 6ipi тана жи- налды... «Куй атасы» аталран Курмангазынын да, онык дарынды шэк!pTtepi Дэулеткерей мея Сейтекп'н де туып ескен жерлер/ осы —Нарын!.. А такты Мухит энш! де — осы — нарындык! Б1здщ Тайыр жыр мен куйдщ, эн мен елецМн осын- дай мухитынан шьжкан екен!.. Тайырдын шыкжан тегш осымен дорарайын да, ем! вз!мен yiiip болтай жайларымды кыскаша баяндап бе- peflin. Оиы мен мент таныстырым — 1923 жылдын куз1- ней басталатындыты жорарыда айтылды. Ол кезде КИ- НОнын эдебиет уй!пмес1не Рабфак студенттер! — 6i3, б!з- ДШ уй!рмем1зге КИНО окушылары араласып журетЫ ель Тайыр мен мен, уЙ1рмеден тыокары уакыттарда да жолрасып, жазран елендер1м1зд1 окысып журешб!з. Буя- дай елендер Тайьгрда да б1рталай болранмен, 1927 жыл- га дейш баспасез бет!н коре алган жок. Оран 6ip себеп, акыннын жастыры, сондыктан, алрашкы елендержш шэ- KiprriK лэрежеде болуы десек, екшпл себеп, сол 6ip тустз баспасез орындарында отырран бояма коммунистеряен (дурысы — ултшылдарлан) ету1 де киын болатын. Жас жарынан да, жазушылык стаж жарынан да Тайырдан ег- дерекпш деп ойлайтын менin де алрашкы жинарым, тек, 1927 жылы ж арык керген. Тайырдын «Кул1мдейд| кумк кун де» дейтш елеш, сол 1927 жылы шьгккан «Акындардын шашуы» деген жинак- ка басылраны жогарыда айтылды. Бул социалист улы Октябрь революциясынын он жаска толуынабайланысгы шырарылран жинак еде Жинакты курастырардан бурый, «Енбекип' казак» газетже. жергмжИ жазушылардан Ок- тябрьге ариаган елекдерш осы газеттш баска'рмасыиа Ж1беруд| eriHin жариялау бердж. Аз уакытта улан-бай- так материал тусп'. Соларды екшеп, редахциялап курас- тырушы, Kipicne сез!н жазушы — мен болдым. KipicneniH хаоарлауынн’а, жорарыда аталран жариялау бойынша, \" ?втор« ! Т0РТ жУ3дей шыгарма келген. Осы Г Г “ ' РЗЖаПФ3*™ емес пе? Жарыска тускен сон- » л с б 'Й й р /а '.“ “ г ш т ™- « Р «™ « нынкатарынд н ^ага жазушылао» ятялатынлаоы-

да, алраш кы ж а р и я л а н г а н е л е н ш е н б а с т а п к у н 1 б у г ш г е Дейт, кар к ы н ы катты с о в е т и к з а м а н м е н у з д ж а з к а т а р жарысып к е л е д к Осы « у з д х к а 'з к атар ж а р ы сы п к е л е д 1 » де ге н с е з д н м е - ш ккайталап ай тк ы м ж эн е б а с а а й т к ы м кел 1п оты р. О л а й лейп'шм у з а к ж ы л д а р г а ( К а з а к с т а н ж а р да й ы н да кы - рык ж ы л га) с о з ы л г а н со вет э д е б и е п ш к ж а р ы сы н д а , т о - лып ж а тк а н с е б е ггт е р д щ с а л д а р ы н а н , жырылмэй, c y p iH - бей, кейде а з у а к ы т к а , к е й д е у з а р ы р а к у акы тка а р т г а калып к о й м а й к е л е ж атк а н к а д р л а р ы м ы з кеп е м е с . О с ы жарыста, е ш у а к ы т т а д а за м а н к а р к ы н ы н а н к а л м а й о н ы н кунделж icTepin к езш д е хал ы к к а к о р н ем турде п р о п а га н - далап к е л е ж а т к а н с ан а у л ы а к ы н д а р д ы н 6 i p i — Т а й ы р Жа роков. Тайырда е з ш дурыс м аранасы ндары «куларды н» ка- тарына к о с а т ы н а д е т т е б а р . К е й д е с ей т к ен — б о л р а н с и - тыны да р а с . М ы сал ы , энеСНр ж ы л д а р ы , б а с к а р у ш ы у й - ымдадын 6 ip iH fle к ы зм ет а т к а р а т ы н 6 ip ж о л д а с , Т а й ы р - аы к а б и н е т ж е ш акы ры п ап, э д е б и е т т ш сол 6 ip т у с т а р ы кейб!р м э с е л е л е р ! ж айы нда п М р л е с п е к б о л а ды . О сы ж а й - ды айта к е п , б а с к а р у ш ы ж о л д а с , Т а й ы р р а : — Осы м эселеде пш рщ хз к а л а й ? — лесе, Тайы р оран: — Э у ел е е з шюрщхз к а л а й ? — дел и. Артынан Тайырра: — Н еге олай дедш ?— десек: — M eH in кулары м о да н к е м б о л ы п па? 6 з niKipiH 6i- л т ал м а й , м е н н е г е niKip а й т а м ? ,— д е п ж а у а п б е р е д й Тайырдын «кулыгынын» r y p i д е, тсрендш д е осын- дай!.. О н ы н т а р ы 6 ip кы зы к с е з к — « м е н щ ш ы р а р м а л а - рымнын к е р к е м д ж ш еб е р л М ж е т п е й д 1 д е с е ,— д е й д ! тары да «ку» б о л г а н с ы п , ок ы м ен д а у л а с п а й м ы н ,— c e 6 e 6 i , — ш ы гар м ал ар ы м н ы н Heci ж е п п , Heci жетпеу1 т ур ал ы а р - ть!к-кемд1 ш ю р л е р бол а 6 e p y i м у м к ш . А л , саяси ж а р ы н а н кемшшг! б а р д есе таласам , еЙткенг, мен ондай хатеш нббермеуге ты ры сам ж эн е ш а м а м келгенш е Ж 1'бермеймш Де. б з г е кем и л л 1к тер1м бо л а б е р е ш . С а яса ты м д у р ы с б о л - са б о л т а н ы !,— д е й д ь Р а с ы н д а , Т а й ы р д ы н осы c e 3 i о й ы н ы е м е с , шыньг. Оныы ш ыгармаларына саяси жары нан айы п таккан сынш ылар- ды эз1рге к е р г е н е м е с ш з. Б у л , т е к , сакты ры иы н р а н а с а л - Дары б о л м а у г а THiCTi. IuJTeri б ы л ы к еш уакы тта с ы р г к а шы1кпай к о й м а й д ы . К е н ш н д е с о в е т и к за м а н р а K ip i б а р

адам, канша саксынганмен бул KipiH6ipae болмаса б|‘рде KepceTin алады. Ендеше, Тайырдын шыгармаларындэ сал­ ен хате *i6ep.Mevi. ек алдымен, кеншнщ советах дэуфге KipuiiKci3AirjHeii болуы керек. Bipax, Тайыр саясаттын рана акыны емес. Bipa3 елец- дер! yrirriK турде жукалац жазылранмен, шырармалары- иын басым кепшшпнде Тайыр 6Mip шындыгына терец сукпп, асылыи эртшнен алып шыгады, Оган кептеген мысалдар келируге болар ед1, 6ipaK, оныцдал осы арада кажет! жок, ейткеш, «9су жолдарымыз» деп ататан xi- таптын imiHfleri макалалардыц кошп!л!г!нде, Тайыр шы- гармаларындагы жеп'спк те, кемшшк те б!рталан ай- тылган. Мен!н шыгармаларыма енкел nixip айткан адам- нын 6ipeyi Тайыр Жароков. Тайырдын замам каркынынан калмауына бас себеп- т!к Gipeyi — вм!р шындыгымен осылайша унем! тырыз байланыстылырында. Сондыктан да ол советах заманы- мыздыц кундел!к такырыбына ен кэп жазатын казак акындарынын 6ipi. Тайыр тары 6ip «куланганда»: — MeHiK шырармаларымиан, Октябрь революциям нын аржарындары такырыпты таба алмайсын,—дейЛ1. Онысы рас. Бул жарыиан Караганда, Тайырдын барлык шыгармасы да советик дэу!рдщ такырыбы. Эрине, онык шыгармаларыида да (елендершде де, поэмаларында да) Toyipflepi, орташалары, тэменаер! бар. Осылардын бэрш тутас алып, Tayipjiepi мен темендерш салмактасак, Tayip жары ауыр тартып жатады. Тугел!меи алганда, Тайыр мазмун жагынан рана емес, тур жарынан да, ярни кер- кемд!к жагынан да казак совет акындарынын алдынгы катарынан орын алады. Тайырдын Tayip акындардын санатында журуше се- беп, бойына быкен акындык дарын рана емес. Мысалдап айтканда, дарын eciMaixrin дэш сиякты рана нэрсе. Эри­ не, Донн]ц де Toyipi, орташасы, нашары болады. BipaK осы дэндердщ ешкайсысы да, егер eeipe алатын топыра- рына туспесе, ендай топыракка тускенмен, ecin жетуоне ка ж е т жардай тугел болмаса, ешуакытта да ойдагыдай нотиже бермейд!, б1разы кектемей-ак курын кетед!. Ре- волюциядан бурынгы казак акындарынын талайынын кемелше хеле алмауы осыдан. жи Тайырдын бакыты— бойына 6 i‘tkph дэн). ягии, акын- \" к лзрыны тез ешп, тез ecin кетуiне кажетп жардай, xepexii кезшде бола халды, о - советик курылыс. Со-

вегпк к у р ы л ы с т ы н Тайы рка а л г а ш к е р с ет к ен у л к е н ж а к - сылыры, ок ы п 6iaiM ал у ы н а , м е к т е п т е р д ш eciriH к е н ашып, т е р ш к е н б о с а т у . Осы м у м к т ш ш к п толы к п а й д а - ланган Т а й ы р , б а с тауы ш , о р т а , ж о г а р р ы м е к т е п т е р д ш 6apia б а б ы м е н а сы к п ай 6iTipin, Л е н и н г р а д у н и в е р с и т е п - ш'н а с п и р а н т у р а с ы н етум ен а я к т а д ы . CeftTin о л , м э д е - ниепт ж а з у ш ы т а х а ж ет ш арттьщ 6 i p i — эд е б и ег п к ж о - гаргы д а р а ж а л ы б Ы м алды . Бул а р а д а ж э н е 6ip ескере к е т ет ш нэрсе, Т айы р ж о - гаргы б Ш м д ! о р ы с тШ н д е e r ir i, о р ы с г ы н д у н и е ж у з ш д е Teiueci а з , б а й э д е б и е т ш Meftipi к а н г а н ш а мол c iM ip y i. Жазуы б е р т ш д е тан а орк ен деген у л т эдебиеттер ш е, о р ы с эдебиетш и г е р у е р е к ш е к а ж е т е к е н 1'н е ток тап ж а т п а й м ы з . Ол теория ж а т ы н а н д а , т э ж р и б е ж а т ы н а н д а а л д а к а ш а н дэлелденген ж ай т. Тайыр ор ы с эдебиетш ен м ол сусы н даум ен гана к а н а - раттанран ж о к . О л , б1рш ипд ен, c iM ip r e n сусынын б о й ы н а ciHipe т у с у у ш ш , е к ш ц п д ен , м ы н а д а й д э м д 1, д э н д 1 с у с ы н г а ез|' гана к а н ы п кой м ай , т у г а н х а л к ы н д а к а н д ы р у y m iH орыс э д е б и е т ш щ тэучр н у с к а л а р ы н ы н б1'разын к а за к Tkoi- не а у д а р у м е н ш уры л даиады . ¥ з а к ж ы л д а р д ы н б о й ы н а аткарган б у л е н б е п ш н нэти ж ес! б о л ы н , казак т Ы н д е : Грибоедовтын «А кы лдан .кайры» атты пьесасы, П уш к и н ­ ой «Ц ы гандар», «Кавказ тупкыны», «Граф Нулин», «К о- ломнадары у й ш ж » дейтш п о эм а л а р ы , Л ермонтовты н «Черкестер», «Кылмысты» дей тш поэмалары , Ш евчеико- нын «Т у е » « К а в к а з » , «Х а н ш а » д е й т ш п оэм ал ар ы , Н е к р а - совтын « О р ы л м а г а н е л к е » , « И т п е н акш ы л ы к » атты у з а к жырлары, Ш о т а Руставелидщ «Ж ол бары с тонды ж о р - гуылынан», Н и за м и д ш « Л эй л Г М о ж н у п ш ен » а у л а р г а п ¥зак у з ш д ш е р , М а я к о в с к и й д щ « В л а д и м и р Ильич Л е н и н » , «Барлык д а у ы сп ен » дейтш п о эм а л а р ы жопе Совет О д а - рындэры х а л ы к т а р д ы н б у р ы н -с о н д ы ж а с а г а н а к ы н д а р ы - нын б 1р т а л а й ж а к с ы е л е н д е р ! ш ы к т ы . Ж ал п ы а л г а н д а , к а за к а к ы н д а р ы н ы ц iuiiKac, о р ы ст ы ц ж энеО дактары туыскан халы ктарды н поэзиясынан к а за к Tuiine Т а й ы р д а н коп ауда р р а и ы ж о к . С а п а ж а р ы нан б у л аудармалар, эр и н е, б1ркелю е м е с. 1ш ш де ете ж аксы лаоы Да, Toyip-iepi д е , орт аш ал ар ы д а , т е м е н д е р ! д е б а р . Б у - лардык б э р ш т ут ас алганда а с а к э л ем д ! дс, баралы д а енбек. Аударуш ы ларды ц шннде, эр и н е, ты н маранасында- ры с у р е т н п л е р д е , кесш ипл ер д е (р е м е сл е н н и к и ) б о л а д ы . 633

Басталкылары шыгармара жанын сала аударады да, «ей кезде дэлд!г1, керкемл1г1 жетпей жатканмен, оргинал- дыц керкемдж рухы сакталады. Ал, кесшшшер каншама дэл аударранмен, жанды шырарманы кед жардайда ал- дына жансыз кып тартады. Дэлдшк жарынан Тайырдын «ейб|'р аудармаларында 6ipa3 кемшшктер болранмен, поэзиялык рухын сактау- да кернекп жер1 кеп. Керкем шырарманы жай окумея. аударып отырып окудын арасында кеп парык бар: жай окыганда алран эсерлердт б1разы, аздан кеМн умтылып калуы мумкж; ал, аударып отырып окыганда, ойланып окырандыктан, эрб!р c©3i адамнын акылына балгамен каккан шегедей Kipin, енд! кайтып суырылмауы мум- Kill. Тайырдын аударган шыгармаларын осылай окуы, ез шырармаларына да сэулесш Tycipin турады. Сырттан караран «icire Тайыр мен Маяковский шырармаларынын арасында уксастык жок сиякты. Стиль жарынан осылай екеж рас та. Б!рак, рух жарынан алганда. екеуш туыс- тандыратын элсмситтер кеп, ini жазушы Тайырдын, aFa жазушы Маяковскийден алран ynrici кеп. Маяковский советгж заманнын, куиделж eMipiHiu жыршысы, Тайыр да солай; Маяковский советтж замандагы (стерла жаксы жарын кеп Kepefli, Тайыр да солай; Маяковский sp6ip шырармасына, тек, коммунисток партиянын идеологиялык туррысынан карайды, Тайыр да солай. Екеушш арасын- дары айырма—Маяковский суйген советтж заманнын жаксы iCTepine жаршы гана емес, кемшшктер1не —сын- шы; Тайыр заманына кетершю жарынан рана (пафос жа- рыиан) карайды, сэулел! жагын кеб1рек керед!, келенкел: жарына аярын аз басады. Орыс жэне туыскан елдердж классикалык поэмала- рын кеп аударудаи Тайырдын тапкан 6ip пайдасы—eai- нщ де сюжетп поэма жазу icine машыкталуы. Бул мэсе- леде, Тайыр 6!раз уакытка дейш есу жолыида келдь Оран айкын дэлел — «Балабас» пен «Таскыииын» арасы. MeHi.Muie, «Балабас» Тайырдын жасырак кезшде жазга» поэмаларынын 1шшде, идеялык жарынан да, керкемД!* жарынан да ен осалы. Бул поэма туралы 1934 жылы «Со­ циалиста Казакстан» газетш!н Юэсанында жариялангав макаламды, мен эл1 де колдаймын. (Орыс тшнде «Кв- эакстан правдасы» газетжщ 1934 жылы шыккан 98 са- нында оасылран макала). 1958 жылы шыккантакдама.Ш

eKi томдык ж и н а г ы н д а , Тайы р о л п о э м а с ы н 6 ip a3 е н д е - генмен, ж а л п ы б е й н е с ! алташ кы к а л п ы н а тартып т у р . «Таскын» м еш м ш е, Тайы рдык калам ы нан туган поэ- малардын е н 6 m r i. О д ан 6 e p i д е Т а й ы р б1рталай п о э м а жазранмен, K eiuu uiiri кеш лд! канагаттанды р ранм ен к ер - кемдж д а р а ж а л а р ы «Таскынга» ж е т п е й жаткан сиякты . «Таскын» м е ш м ш е , Тайы рды к р а н а е м е с , б ук !л к а з а к с о ­ вет п оэзи я сы н ы н е н ra y ip н у с к а л а р ы н ы н 6 ip i. Казакта « е р ж 1г т щ кадырын агайы н бьпмес— ж а т бмер» деген м а к а л бар. Эдетте, а уы л арасы н да, эр ш м д е менменсш u iipeH e 6epyi м ум к ш . С о л х ш р ен ген дер д щ к а н - шалыккасиет! барлырын, даусы ны н канш алык ж ерге ж е - ту|'нен б а й к а у р а б о л а д ы . М ен С о в е т О дэрындэры т у ы ск а н халыктардын к е п ш ы н гш а р а л а р а н а д а м н ы к 6ipiMiH. С о н - Да, кай х а л ы к т ы н ш ш е б а р с а н д а , « б 1 зд |'н елд ен ю м д е р д ! б1лед| е кен» д е п с ур асты р ы п ж у р е с ш , с о н д а , io 3 ip r i к а з а к акындарынан а у ы з р а K®6ipeK ь я ш е т ш д е р д щ 6ipeyi Т а ­ йыр Ж а р о к о в . Тайыр э л 1 « ж а са р ы н ж асап, а с а р ы и аса п » б о л р а н а д а м емес. Оны н ж а с ы — ел у ек !д е р а н а . О л 3 3 ip re т э т д е , ж а - ны да с а у ак ы н д а р ы м ы зд ы ц 6 ip i, е н д е ш е , оны н к а л а м ы ­ нан ani д е т а л а й ш ы гар м а л а р т у у ы н а e u i6 ip к у м а н ы м ы з жок. О н д ай ш ы р а р м а л а р т у р ы зу г а , Т а й ы р д ы к т а л а н т ы Да, б!л1м| д е ж е т е д ь © з к а р а б а с ы м н ы н Т ай ы рд ан т е к к а - нат1'лер!м: е н д 1 « к у с ы н у д ы » к о й ы п , с э у л е г п , е ск е л ен o m i- РМздщ ш ы н ды ры н будан да терен, б у д а н да калын к ам ту херек, ол у ц п н , б у р и н г ы ш а п а ф о о к а б а с а берм ей, eM ipi- сэулел! ж актары мен катар, к елен к ел1 жактарын да сынаудан к а ш п а у к ерек. Сын б\\за\\ э л с !зд е н д 1 р ет ш к у р а л емес, к у ш ей т ет ш к у р а л . Сонымен, коры ты п айткан да, э д е б и е т бэйгесш де оты з жылдан а р т ы к у з д ж а з ж зн е т а л м а й ш а у ы п , и г ш к ы т а - лай ж е л с т 1к т е р г е н е бол та н Т а й ы р д а н э л ! д е к е п т е ген *eMicri е н б е к т е р к у г е х б з. 19.MI.I960 жыл. Алматы.

ЭБД1ЛДА ТЭЖ1БАЕВ ТУРАЛЫ «Кеше бала ек, келд!к рой талай жаска» деп Абай ара- мыз айткандай, куш кеше балалык шэрын кэ31М13ден ет- керген Эбльпда да, Mine, бупн, 50 жаска толып егде тарт- ты, ел арасы болды!.. «Куш кеше» деген сез1мд1 талдай кетейш. 1925 жылдын кектем1. Советт1к Казакетаннын орта- лыры Орынбордан Акмехйтке квшуге даярлану жабды- рында жур. Онын алдында, Казакетаннын бес1ншт совет съез1 Акмеш1тте етпек боп, 6ip топ делегат Орынбор жа- рынан келе жатырмыз. Мен1ц бул бетке 6ipiHtui per сапар meryiM. Маран, Dpi кектемнщ Kepai кызрылыкты, opi бу­ рый кермеген елкелерд1н ерекше бейнеа кызрылыкты. Мен отырран вагонных шпиле атакты энпн Кали Байжа- нов, атакты балуан — Кажымукан, Сэкен Сейфуллин жэ- не б1рталай кетершм, квцьпд1 адамдар келе жатыр, сон- дыктан, сапарымыз да аса кенмдк.. Осындай к е н М куйде, Акмеш1тке калай жакында- ганымызды анрармай да калыппыз. Поезымыздын тун- сыгы Акмеилт вокзалына лрелуш де андамай каларма ек, кайтер ск, егер калын камыстын арасымен келе жат- кан состав, екпшдей жуйтку1н 6ip кезде бзеендетш, акЫ- рындай кеп, айдалада токтай калмаса. «Не болды?!» десек, Акмепйтке 6ipep километрдей ра­ на жер калган екен. ©юмегп жэне съезд делегаттарык курметпен карсы алу салтанаты бойынша, осы арада ток- таган составтын алдына тапалтак тем!р вагонетка жал- гасып. OKivier бастырымен карсы алушылардык бастЫР11 соган отырады екен де, поезд вокзалга акырын жылжып жетед| екен. Казакстан ушметшщ ол кездег! бастыры— СеШткал»

Мевдешев б о л а т ы н . К арсы а л у ш ы л а р д ы н б астьны С ы р - дария г у б е р н я л ы к партия к о м и тет ! н ш с ек р ета р и Э б 1л - хайырДосов. М ен ол уакыгта « Е н бек ш ! казак» газетш щ «ыз.меткер1м ш ж э н е осы с а п а р д ы н ж а й ы н газетке ж а з у маран т а л с ы р ы л р а н , со н ды к та н , п а р о в о з акырын ж ы л - жыгкан тем ip в а г о н ет к а р а , к у р м е г п а д а м д а р р а ia e c in м е н де OTupFaM. Атты лы-жаяулы, впздъ есектй .. д еген дей , ж ол бойы на жиналып, ж е н к ь п е к а т а р л а ск а н а д а м д а х исап ж о к !.. « Б а ­ рин KHin, б а й л а у ы ш ы н салы п» д е г е н д е й , ол ар е н т э у 1 р л е - pin киш ген. Б э р ж щ д е а ж а р ы — б э й ш е ш е п к у л п ы р ы п турган к е к т е м с и я к т ы !.. Э й гп еген д е ш е ? .. Б ук 1'л т а р и х ы н д а 6ip м ем локет б о п кармеген к а з а к х а л к ы , с о в е г п к д э у ^ р д е рана т у т а с ы п , 1920 жылы К а з а к А втон о м и ял ы Р е с п у б л и к а с ы к у р ы л д ы . Жепсу ж эн е С ы рдария аталаты н к а за к облысгары ол кезде Т у р к ст а н р е с п у б л и к а с ы н д а б о л д ы д а , 1925 ж ы л ы Орта А зи я х а л ы к т а р ы ж е к е р е с п у б л и к а л а р г а б э л ш г е н шакта, К а з а к с т а н р а косы лды , с е й т ш Р оссиядэры к а з а к - тар Совет™ к С о ц и а л и с т а т у т а с 6 i p м е м л е к е т к е а й н а л д ы . Осы мэнп'л ш т у т а с у , К а за к с т а н н ы н 6 i3 каты наск алы к е л е Жаткан б е с ш и л с о в е т с ъ е зш д е з а н д ы к у и л н е ю р м ек . С о н - шама к уан ы ш э к е л е ж а т к а н е к 1м е т ! м е н с ъ е зд д е л е г а т т а - рын к азак е н б е к ц й л е р 1 к е к тем дей к о р ж т ! аж а р м ен к а р с ы алмай к а л а й ш ы д а р !.. К уаны ш ты к а л ы н халыктын а р а - сымен а к ы р ы н ж ы л ж ы р а н п о е зд , э л д е н уакы тта А к м е д п т - Т'Н вок зал ы н а ж е т п д е то к т а ды . О л а р а д а д а ж е р д е й а д а м ескендей, п о е з д ы ж ан -ж а р ы н а н к о р ш а п кол ш а п а л а к т а - ран ж а н д а р д ы н уш ы -киы р ы на к е з ж е т е р е м е с. Осы к а л ы н топ с ьиы л ы са а ш к а н ж ол м ен , у ж м е т б асты к тары м ен д е - легаттар в о к з а л д ы н iuiKi б е т ш е е т т л А р ж а р ы д а к ы бы р лай турган х а л ы к е к е н . К у р м е г п к о н а к т а р ы н коруге б о й л а - Рынын e p e c i ж е г п е г е н 6 ip a 3 а д а м , o c ip e c e б а л а л а р , в о к ­ зал к а сы н д а гы б а к ш а а г а ш т а р д ы н y c r iH e шырып, б у т а к - тарына ж ы п ы р л а й конрэн т о р г а й л а р с и я к т ы б л ы н о т ы р ... Бакша 1ш ш д е п аланра м ш бер ж асал г аи екен. С ол арада ук1м е т п е н д е л е г а т т а р к у р м е т ш е ми тинг етк1з1лмек екен. Бул ж у м ы с т ы Э б 1л х а й ы р Д о с о в б а о к а р д ы . О л е н г е - зердей з о р , б а л у а н д е н е л 1-, ш у ш р е к т е у е т ю р кар а к е з д й Калын д а у ы с т ы , ж ы л т ы р к ар а в и д ! а д а м болаты н. С о и и а - листш ¥л ы О к т я б р ь р е в о л ю ц и я сы н ы н алраш кы к у н д е р В иен-ак а з а м а т с о гы с ы н а , о д а н к е й ш к у р ы л ы с |‘с т ер ш е б е л - сене к а т ы н а с к а н о л , м и т и н п л е р д е д е к е п с ей л е й т Ы , 637

жиын-топта аруактанып кетш, гумшлдегеи уш жерди бушрш солкылдататын. Осындай салтына баккан Эб'|лхайыр, «Жолдастар!» дегеи зор дауысымен, тен1ректеп калыц шуды тундырып- ак, буюл халык атынан курметл конактардыкуттыктады да, партиянын, уюметн, каст одагынын, хомсомолдык жэне корамдык уйымдардыц 6ipiHen сон 6ipiHe сез бере бастады. — Жолдастар!—дед! Эбьлхайыр 6ip кезде,— ендш куттыктау сез, Акмеинт каласындагы пиоиерлердщ аты­ нан пионер вожатыйы Эбдшда Тэж1баевка бергледН.. Сейлеуиллерд1 «ол шапалактап карсы альт турран ка- лын топтын арасынан, устшде шолак weiui ак кейлеп, мойиында Кызыл галступ, бутында балары шолак шал- бары бар, сопайрандау арык бойлы, жалан бас, конкак зор мурынды, сырырайрандау KiuiipeK кэздц кабагы жука, касы суйык, теменг| ерш аздап салпылау.коныр енд! ере- сек бала... ыстык кунге пысынаудан ба, элде, мына кезде- pi бакырайып турFan калын топтын алдында сейлеуге журексшуден бе, Te6eciiieii темен карай тарамдана сорра- ларан Tepin, салалы жнишке саусактарымен сыпыра сур- Tin, мшбеге карай жылжып келе жатты. «Эбдмда ТэжЬ баев» осы екен. Эдетте, шешендер мшберге баспалдак аркылы кетери летш. Ол арада да шн-Tipece турран хальктан ©Tyi киыв болды ма, элдс, свнлеу!н тездетюш келд1 ме, элдек|'м 36- дмдаш кпнберге KenriH басын аттата кетерш тастады. Эбдкчда бурын да жнык-топта сейлеп таселш калган во­ жатый болуы керек, айгар саз!л именбестси жатка сога женелдп.. Арада 6ip жыл erri. Мен 1925 жылдын жазында, Кы- зылжар (Петропавл) каласында шыгатын «Бостандык туы» газет!не кызмег аткардым да, келер жылдын жазЫЯ- да, Казакстаннын беспнш совет съезшде Кызылорда атал- ган астанара келш, «Ецбекпп казак» газет!н!к партиялык жанс эдсбиегпк бел1мдерш баскардым. Бул—-алрашкЫ жолын Сэкен Сейфуллнн тартып берген казак совет эде- оиетшт Кызылорда каласында «Пролетариат жазушыла- рынын бф лсстт» (ассоциация) деген уйымынын ipreci каланып жаткан итак едп Казак совет жазгшыларынын «к: Г Г ры сол 6ip кезде “ Енбекнй казак» газет! мен лыкт»„ 1Чазак=тан» журналында кеб1рек басылатын, сон- к ан, газет баскармасына жазушылар, acipece жастар

кеп к елетш . B ip куш «Екбекш 1 к а з а к т ы н » м ен оты раты н белмесше со р а й га н арык бойлы, к о н к а и мурынды, коны р внд1 бала ж 1 п т Kipin келдк Т а н и к е т -п м , былтыр м и т и н г- те сейл ейтш Э б д 1 л д а !.. BipaK , к ш м д е р 1 п ионерл ш е м е с жэне боны бы лты ргы дан 6ip ж а р ы м е се узарып к етк ен сиякты. ( Ж а к ш а iiiiiHae айта к е т е т ш с эз: Э б д ж д а н ы н YpicTeM д е г е н у л ы б а р , ж асы б и ы л 16 д а ; кескш , к е т г п Э бд м д аш н а у з ь ш а н Tycin к а л г а н о с ы б а л а бой ж а г ы н а н экесшен д е у з ы н сиякты . М а к а н Э б д 1 л д а , 1926 ж ы л д ы н жазында д э л о с ы YpicreM си я к ты б о п елестейд1. А р а л а - рындагы а й ы р м а с ы ,— Ур1стемн1н а ж а р ы ш еш есш е т а р т - кан а к ш ы л д а у . M e H ia u ie , т о л ы гу ж а г ы н а н б о л м а с а , т у - рык ж а гы н а н , Э б д 1 л д а со л 2 6 ж ы л д а н у за р г а н ж о к ) . 1926 ж ы л ы м а г а н екш ип р е т к е з д е с к е н Э б д 1 л да б о й жагынан г а н а е м е с , ой ж а г ы н а н д а е з г е р ж ка п ты . О л акын б о л у т а л а б ы н а Kipice б а с т а п т ы . Оны н к ы м сы н а усынган д э п т е р ш ал ы п, о л ек д ер 1 н о к ы п к ерсем , кейб|'реу1 т.)п-тэу1р е к е н . С о л а р д ы н 1 ш ш ен м а з м у н ж а гы н а н д а , стиль ж а г ы н а н д а ерек ш е у н а г а н ы — « М у н д а с а га н о р ы н жок» д е ген ©лен. Ы ргак, уйлес ж а г ы н а н да тэп-тэу1р ж а - зылган б у л е л е н д 1 окы ганнан к е й ш , б о л а ш а к а к ы н н ы н бет алы сы н б а й к а г а н д а й б о л д ы м д а , т а б а н а у зы н д а Э б - д и д а га ек1 ж а к с ы л ы к 1ст ед 1м: 6 ip i — к ы зм ет т аба а л м а й журген о н ы , « Е н б е к ш 1 к а за к » г а з е т ш б у к т е п почтага т а с у 1с1не о р н а л а с т ы р д ы м ; ею нцнс! — « Е н б е к ш 1 к а за к » ш т а п - ханасы» д е г е н а т п е н шыгатын с о в е т к ер к ем эдебиет1 н у с - адларынын, с о л к езде курасты ры п ж аткан «Сыйлык» атты ж и н а и д н а , « М у н д а с а г а н о р ы н ж о к » де ге н © лен!н к1рпзд1'м. Ж и н а к ш тапш а боп е л г е т а р а н Kerri. 0 з е н б е к - тершен б а с п а б е т 1 н д е 6ipiHUii р е т ж а р и я л а н г а н осы е л е н - Д1, coHFbi т а н д а м а л ы ж и н а к т а р ы н а Э б д 1 л д а н ы н н е ге к !р - пзбей ж у р г е н ж е кайранмы н. Ж а м а н болсы н, жаксы б о л - сын, ол © лен Э б д 1 л д а акы и ды гы н ы н ту н гы ш ы ед1. А д а м г а тунгыштан ы с т ы к туы нды б о л а м а ? Сол © леннен бастап акы нды к е р ш е кэтерш е б ер ге н Эбд1лда, к а з 1р б ш к ж о та г а ш ы гы п , к а з а к со вет п о э з и я - сынын га н а е м е с , б у ш л С овет п о э з и я с ы н ы н кернект1 ©К1л- AepiHin к а т а р ы н д а ж у р . Е ш и п а з с © з, Э бдьпданы н о с ы бижке к а л а й кэтер1лу1 ж айы нда. 9p6ip акы н жазуш ыны н басты мш детщ сез еткен де, б1з оры сты н у л ы акы ны — Н и к о л а й А л ек с а н д р о в и ч Н е к - расовтын — « А к ы н бол м а у ы н а б о л а д ы , б 1 р а к ,_ а за м а т б о - лУга м ш д е г п с ш » д е г е н с езш а т т а п © те ал м айм ы з. 0 й т -

кеш, себеб!м!з —белг!л! 6ip халыктын жэне Отаннын улдары мен кызаары, прш ш к эрекетшде эртурл! кэсш- терде жургенмен, 6ip мэселеде жИн жаза алмастай ту- тасып кетед1,—ол — туран халкын, туган Отанын калт- кысыз cyiiin, соран жан-тэшмен барынша адал кызмет аткару. С-эйгкен кунде рана оларезОтаныныкшын магы- иасындагы туррыны, ярни — азаматы бэла алады. «Халык», «Отан» деген сездер ешуакытта абстракция болрзн да емес, жэпе бола алмайды да. Ол— эрдайым конкрегп урым гана. Совет жазушылары —61ЗДШхалкы- мыз да, coeeTTix, Отакымыз да советт1к. Ендеше, 6i3JUH ен басты мждетшз —совет азаматы бола б'му, ярни— советт1к Отанымызды, совегпк халкымызды калткысыз кешлмен адал cyfiin, колымыздан келген icneH шамамыз жсткенше белевши кызмет аткару. «Кызмет» деген сезяш де магнасы б 1зде абстракциялы емес, конкретп угым: со­ вет жазушыларынын азамаггык ен зор, ек басты Miwre- Ti — советт1к курылыстыц icTepiHe жан-тэшмен адал ка- тынасып, кохчмунизмнщ жаршысы да, жыршысы да бола 6Uy. Бул icTe 6ipey.iin en6eri молырак, 6ipeyflisi азырак болуы MyMKiH. Мэселе мунда емес, колынан келген icto адал, белсенд! турде аткаруда. Осы туррыдан Караганда, жасы елуге толган, совет одебиетппн майданында отыз жылдан артык кызмет ат- KapFsii Эбдвданын да суйген халкына, суйгеи Отанына еткерген енбег|, колем жарынан да, керш жарынаи да аз емес. Олай болмауы мумкш де емес, ейткеш, Эбд1лданын 03i «Совет» аталатын миуалы агаштыц бутарына шыккан Эбдклданын ем]рбаянымен акушы журтшылык таныс. Дегенмен, осы вхнрбаяниыц поэзия Twine кошкен кейб!р кезенлерш, Обладании тойы кун! елестете кетудш окасы жок. 193!) жылы «Еске алу» деген атпен жазган поэма- сында, Эбдмда: доп бастайды да, жепмдш халш аянышты турде суреттей ксп, аярын шешесшщ:

Жарылкапты ж инап алып, Сен снякты жет1мдерд1. Сен де. балам, калуга кет, Кездес тауып сол ЛениндН — деген с е з б е н б Ы р е д к Осы а к ы л м е н к а л а г а кеткен Э б д 1 л - да с о в е т ы б а л а л а р у й п н н MefiipiM Hi к уш агы н а Kipeai д о , содан б а с т а п а л г а н тзр б и е м ен б ы и м д ! ж осаркы д э р е ж е г е * e r m in а я к т а й д ы . а о д 1л да п ы н к а л а м ы н а н туран е н б е к - тердщ б а с ы м к е п и ш и и осы т э р б и е м е н , осы б Ш м ш к жем1а\\ Шын м ар ы н а сы н д а р ы a p 6 ip с о в е т ж а зу ш ы с ы , е н а л д ы - мен, ез за м а н ы н ы и ш е ж ф е с ! , h f h h — О таны нда б о л ы п жаткан о к и р а л а р д ы н , н т е р д т б е й н е с ш т у с-т у сы н да б о л - еан к уй ш де, к а р а з г а Tycipin т у р у ш ы . О сы ндай ш е ж ! р е - шыджпн ай к ы н 1здер1н 6i3 Э б д ы д а н ы н ш ы рармалары - нан да к е р е м 1 3 . Б у л с езш 1 зд1 б е к 1 т у у ш ш б1рнеш е м ы с а л - Дар к е л т ф е й ж : 1928 ж ы л ы , 6 13 Э бд 1 л да н ы ц А р а л т е ш з ж щ м а ц ы н д а гы «Арыс» а т а л а т ы н кум ны н ш ш д е к с з д е с п р е м и . 18 ж а с т а - гы ж е тк ш ш ек а к ы н , туы п -еск ен к у м ы н ы н бойы нан т о л ы п жаткан э д е м 1 л 1 к т е р к е р у 1м ен, о л э д е м Б и к т е р д ! с у й с ж е с и - паттауымен к ан агаттан бай , к у л а зы п ж аткан кум ны н б а - «ытты б о л а ш а р ы н д а б о л ж а п , о к у ш ы л а р ы н « О р н а м а к внерл1 е н б е к , в н 1м д! е н б ек » д е л с ен д 1 р ед1 . Бул с е н ш ш щ гез уакы тта ic « e асканы на м а к а л а д а токталып ж а т у д ы н кажет! ж о к . К .ум ды ар а л а р а н а к ы н , о н ы м ек ен деген елд 1 Де а р а л а п , к а з а к ауы л ы нда б о л ы л ж а т к а н ко р а м д ы к е з - герктердш , ярни — тал тарты сы ны н ш еж1рес! болып н е т е ­ ль Ы р а л о л , к ер ген ш ш бор ш е с а л к ы н карайгын ж а л п ы - лама ш еж 1р еш ! ем ес, тал тар ты сы ны н кы зу к у р ес ж е вз) Де гусе к е т е Д !, б у л та р ты ста е н б е к ц н л е р д щ с о й ы л ы н еоратын, ж а у ы н ж е ш с егж ш сж 1реш 1. Осы арлалы ста, к а - наушы т а л б а й л а р д ы н ж е ж л у ш е д е , каналуш ы т а л — ен бек н п л ерд т ж ен уж е де Э бд1л да куанады . Оран: «А й- Далран б а и » , « Ж а л ы ы л а р м ш е ж е н д ! е н д и д е г е н в л е н - Дер1 куэ. Туран х а л к ы н ы н т 1р ш ш п м е н о с ы л а й ш а тырыз б а й л а - ныскан, х а л ы к е м ф ж е н к в р ген , б 1л г е н ш вн ер 1, б 1л 1м 1 ж е т - кенше к а р а з я з в л е н тур !н де T y c ip in ж у р ген Э б д 1л д а н ы , 30 ж ы л д а р д ы н басы нда. 6i3 К а р са к п а й мыс заводы ны н iuiiHae к в р е м 1 з. С ол 6 ip ш а к та , к а з а к д а л а сы н д а гы е н д Ь р к тер д т ен ip ici саналатын б у л заводты н, онын маньш - 4 1 -с. Мукмоа «41

дары Байкоцыр ке-viip ошагынын желстжтерш Эбдшда шалки жырлап: все dip iycin таулары, Таси dip Tycri KWiaepi», Квгере rycii жерлер1м! — деп шаттанады. Советик вз заманынык жепстштерше жаршылык кызмет аткарран Эбдиданык, 6ip ксзде кол­ хоз устасы — Сыздык агасыиын касында Kepirin басысып отырран куйде кэре.м1з. Енд! 6ip сэтте, Эбдшда колхоз кырманын кузеткен пионерлердщ касында жур. Тары 6ip сэтте грузовнкпен жук тасыран шофер кыздын касында хеле жатыр. Bip уакытта, айлы тунде жылкы баккан кол­ хоз жылкышысына cepix боп алран. Тары б1рде, жапан тузде жалрыз келе жатып алыста шыркаран эши естид! де, езше «Дауыс па, элде, мал басынан? Элде, алыста, кырманшыдан?» деп сурау адйып, кайсысынан болса да. сол энге посыла кегель Халкынын, Отанынын енбек жырына, жешс жырына, шаттык жырына осылайша ун коекан Эбдиданын б'п ка­ зак даласынан рана емес, Кавказ беи Кыррыз таулары- ныц ш шде, Орта Азия мен Украина даласында кездесп- pin, ол мекендердеп туыскан елдердщ куаныштарына 6ipre куанып, шагтык жырларын 6ipre жырласып журге- нш корем1з. ¥лы Отан сорысы кундер'шде, Эбдшданын да елендер1 доска жешс куралы болып, жаура ш м ofh боп атылып жатты. Сорыстан кейшп жылдарда да Эбд1лда- ныц даусы Отан даусымен тутасып, жешс жырларын 6ipre шыркады. 1957 жылдыц жазында, Збд1лда Европа елдер!не сая- хат жасап кайтты. Осы такырыпта жазылран елендер тобын окыранда да, 613 ез Отанын шекс1з суйетш, капита­ лизм дуниес1не каны кас Эбдьпданы керем1з. Макаланын бул тусына дей1н, б!з Эбдшда шырармала рынын идеялык жактарын сипаттадык. Онын керкем эде- биет майданында кетершген 6mri бул рана емес, ол ше- 6cp.iiKTiH шынына да 61раз бшктеп барран адам. Ешнп аз сез осы жайда. Сыншылар Эбшлданы, эдетте, лирик акыинын, ягни эрб1р шырармасьшда жан-жуйеамен толгана сойлейт1н ахыннын катарына посады. Bip жанынан карзранда, сын- шылараын бул багасы тура да сиякты: дурыс жазсыи, кате жазсын, Эбдшданын шырармаларында жанымен

толганбаран, ш ы и ж ур ектен ж а з б а г а н ы сирек к е з д е с е д ь Bipax, сонымен к а т а р , Э б д м д а ш ы га р м а л а р ы н а н а к ы л - лылыкты д а а л ь т тастауга б о л м а й д ы . Э бдьл да ак ы н ды к бойына сез1М м е н сананы 6 ip a eii с и г ы з ы п , е кеуш щ т а р а - зысынтен тар гты ры п келе ж а г к а н а д а м . Кеш деп ойы н тужырымды а з св зб ен керкем тур де баяндап б е р у Э б м д а н ы н ж а т т ы к к а н ic i. К ал ам ды а л - fam устаган ш а гы н д а к езд е се тш « К у р б а н н ы н ка б ы р ы » немесе «А дам » сиякты сырты ш у б а л а н к ы , д а т ж а с ы к влендер Э б д т д а н ы н акындыры м а р к а й р а н шарында ж э н - а' кездеспейдь © л е н д е р ш ш Ke6iH к ы с к а ж эн е д э м д 1 т у р ­ де жазатын Э б д ! л д а , п о эм а л а р ы н д а д а осы салты на б а - гып бас-аярын ж и н а к ы , ыкшам к у р а д ы , уакиралары м е н снпатгауы кызрылыкты б ол ады . Сонры ж и ы р м а ш акты ж ы л д ы ц iiu n m e , Эбдьлда д р а м а ­ тургия ж анры м ен д е ш урылданып ж у р . Алраш кы п ь е са л а - рынертегшк такы ры птар ра к у р га н о л , идеялы к ж а р ы н а н Meyai с э т а з д ж к е уш ы раум ен к а т а р , др а м а т у р ги я н ы н з а - Нын менгеруде б1ртал ай ж е т к п к т е р г е ие болды . К е й ш п жылдары Э б д т д а револ ю циял ы к та кы ры пка « М а й р а » зггы пьеса, к о л х о з такы ры бына « Г у л д е н да л а » атты п ь е с а жазды. « Г у л ден д а л а н ы » сонры к е з д е 6 ip a 3 ен деп аты н ‘Жалгыз араш о р м а н ем ес» кой д ы . 1 9 5 8 ж ылдын к у з ш д е казак эдебиет] м е н к в р к ем ен е р ш ш М о ск в а д а в т м ззл г ен °икунд1Ннде, б у л пьесан ы н с п ектакл1 ж аксы 6aFa а л д ы . Дегенмен, е р т е п л ж такы ры пка ж а з ы л р а н пьесалары, к а - 3ipri заман так ы р ы бы н а ж а зы л р а н п ь еса л а р ы н а н , д р а м а - тУргиялык ш е б е р л ш жарынан т е м е н д е у . Эбд|'лда ж а з у ш ы рана е м е с, к о г а м д ы к та кай р а тк ер . Жас ж И т к е з ш д е о л К аза х с та н к о м с о м о л уйы м дары н ы ц ■с<не белсене каты н аст ы . К а з а х с т а н со в ет ж а зу ш ы л а р Уйымын к у р ы с у , б а с к а р ы су ж у м ы с ы н д а да Э б д ш д а н ы н eH6eri аз е м е с . О л ж азуш ы л ар уй ы м ы н ы н к енселж ie re p i- Мен Fana к а н а г а т т а н б а й , ка л а м у с т а г а н куш нен, к а з а к совет эд е б и е т ш щ пар тиялы к ж о л ы н ны яайту iciHe д е б е л ­ сене арал асы п, б у л м ай данд агы ж а у л а р м е н де к у р ес т ь Эбд1лданын и д ео л о ги я л ы к м ай дан м э с е л е с ж е acipece с о - в*тт1к э д е б и ет п е н к еркем енер icT ep in e арнаган м а к а л а - ЛаРы, ж а с а га н б а я н д а м а л а р ы , х а л к ы н а , Отанына c in ip - ген е н бек тер ш ш к ур де л ! с а л а с ы н а ж а т а д ы . Орыстын, Е в р оп ан ы н к л а с с и к а л ы к ш ы рармалары н, совет э д е б и е т ш т Tayip нуок ал ар ы н к а з а к тш н е са п а л ы fun аудар уда д а Э б д ж д а кэп е ц б е к а ткар ды . 643

Bi3 жогарыда Эбдшданын жеп'спк жактарын рана свз етт1к. Онын шырармаларында eaeyai кемш1л1ктер мен кателштер де болтаны, ондай шыгармаларынын уакытып- да катал жэне эд!л сынFa ушыраганы журтшылыкка мэ- л1м. Акыннын елу жаска толган тойы кун1, бул мэселе- лерге токталып жатудын кажет! жок. Катедж эршмде де болуы мумкш, 6ipeyaiKi аз, 6ipey- дйи кэп болуы мумкш. Bipax, мэселе «ателесуде емес, кателескен адамнык neriari аркауыиын кандайлырында. 0бД1лланын аркауы— коммуниста аркау. Heri3ri багы- ты осы екенш ол SMipiMeu де, iciмен де дэлелдеген Kici. Кейде онын категе ушырауын идеялык 6eTiHiH Tepic бу- рылуынан емес, кейбгр маселелерге уст!рт я кате тубнут- нен, немесе, Kefl6ip шакта eMip шындыгымен тырыз бай- ланыспай сырттан топшылап жазуынан. Эбдтлда мундай кемцйлш-кашпктерШен сабак алып, тшсп корытынды жасаган сиякты. Эбд1лданын жасы биыл елуде. «Елу жас ер ортасы» дейд| казак. Сыркат 6ipey бомаса, елуде картайран Kiciin кврген жсккпыз. Елу тупл алпыстын босарасыиан карай бастаган ез1'мтз, 6ipey «KopiciH» десе, «немен дэлелдей- С1Н?» деп дауласа кетер ек жэне жеюирмеуге тырысар ек. Б13бшеттн Эбдшданын жаны саулырымен катар, дети яе сау, ендеше, онын 1958 жылы басылган «Аралдар» атты cokfh жинаганда, «Картайдык» сарынынын ушыкьшы кв- piHyine косыла алмаймыз. Мент'нше, бт'зшнЭбдтлдада, эл1 деб1рталай жылра тал- май шауып, корнем эдебиет жары-сында жулде аларлык куш-куаты бар. Онын елу жаска толган тоны кун!, осьт куш-куаттын молая тусуш, енбектерт будан да женен болуын ттлейшз. 2. XI. 1959 жыя Алматы. «Казак эдебиет!».

ДОСТЫМ А Х А Т (Сокгы свз ориына) H fpm eTTi Y и.тбай Б ал ц а ш о в ж олдас! Ен алдымен, бул хатты «жолдас» деген ресми сиякты газден бастауымa Kem ipiM eTiHe.M. «Ж олдас» саяси магы- насында — «багыгтас», «т!лектес» д еген угым 6epeai foh. Ь|рак, багыттас, п'лектес адамдардын 6api б1рдей жуз бе *У3 таныс бола бермейдг Сейте тура, «социализм куру юнде катынасы бар» деп есептейтш совет адамын, 6i3 жУз бе жуз таниык, танымайык, кездескен жерде «жол- лас»деп сейлесем!з. Олар гана емес, ж ер жузшде жалгыз ЗДа Россияда социализм курылысы басталып, езге мем- лекеттерд! канауш ы таптардын вК1л д ер 1 баскарып турран такта да, соларды н iuxiKae уйы мдаскан коммунисток пар- ^иялардын муш елер1 мен жумысшы табынын адамдарын ®!3—«жолдас» д ед (к. Дуниежузо'лок екшип согыстан ке- «н Европанын ж эн е Азияныц 6ipHeuie мемлекето социа­ лизм курлысынын жолына тусто д е, «жолдастар» атала- свздщ шецбер1 к ен т, жер ш ары ндагы бук1л адам >аласынын уштен 6ipin, K33ip e'en терминмен атайтын ЮЛдыд. Жалпы саны миллиардты алкымдайтын муншама кеп колдастардын iuiiHae сен сиякты ж у з бе жуз таныстар- ы. ен кеп болса — мыцдап-ак саиарм ы з. Олардык да 'зсым Kenujiairi б ер т н д е п тан ы стар. Ертеден 6 e p ri аяыстардын 6 ip жуйес!- картайып... 6 ip жуйесп баска се- вптермен... дегендей кэз1р сиреп, эр жерде кадак-кудак ана калды. Б ул, эрине eMip заны!.. Кэп ж ылдар бойына 6ipre ecin, 6iT e кайнагандай бол-

ран достардын пшнен ceHi рана тандап ап, осы хатымды саган арнап жазуымда 61'рталай мэн бар, Ен басты мэн: бныл— 1960 жылдын куз1нде, Keperecin вз колымыздан жайысып, шакырарын оз колымыздан KOTepicin, уырын вз колымыздан шаншысып, кипзш ез колымыздан iuii-сыр- тын жабысып безеня!руге вз1м1зд1н де кол ма кол каты- насымыз болган «Казакстан» атты мемлекет!м1з кырык жаока толралы отыр, оны бук1л халкымыз болып тонла- ралы отыр. Бул тойга эркайсымыз да колдан келет1н шашуларымызаы anapyFa ттспхпз. Сент апаратын ша- шуын — сонгы кырык бес жыл бойында халкына уздж- с1з аткарран оку-арарту 1с!ндег1 аса жем1ст1 енбегт, мен1н апаратын шашуым, эдсбиет майданында аткарран азды- копт1 еибепм. Мен бул хатымда санын да. сапасын да халык б1лет1н енбектерд1 баяндаралы отырран жокпын. Хат жазуыма себеп баска болып отыр, Сен «ызмет аткарран оку майда- нын алайык. Мен кызмет аткарран эдебиет майданын алайык, немесе, турмысымыздары взге майдандарды ала­ йык, ешб!р майяанда жеке шауып жуйр1к болран xicini кврген жокпыз. Б1здткерт келе жатканымыз— барлык майданда да жарыс. Жуйрж те, шабан да, куши де, осал да осы жарыста квршш келед1. Мен тускен эдебиет майданынын да жарысы осылай болып келе жатыр, ¥зак жылдарра созылрэн бул жарыс- ка кай кезде к!млерTycin, юмшн кандай абройра калайша не болганын, к1мдерд1к не себепт1 абыройсыз болга- рэнын екеум1з ае квзден еткерт келе жатырмыз. «Екеу- м1з» дейтш себеб1м: сен квркем шырарма жазбаган, квр- кем эдебиет сынына араласпаган адам болранынмен, «сез жинараи тырбанып» деп Квкбайра Абай айткандай, 6ipiH- нлден — керкем эдебиет туралы, acipece, казак совет эдебнеп туралы эр кезде жазылиан макалаларды ертеден узд!кс1з жннап журеп'н KiciciH; екшшшен, квркем эдебиет ыэселелерш талкылауга эрдайым эз!р KiciciH; унпвин- ден корнем эдсбиеттш спецификасын жаксы тусшетШ KiciciH, оран айкын кузни 6ipeyi — «Малая Советская Эн- ииклопедияныц» 1931 жылы шыккан 3 томында (615 бет) мен казак. элебиет' туралы жазган макалан. K,l.i;,H—осы Hri.TiKTi кадамынды api карай экетпе- K v iiH ^ fr'\"-Се\",ен а'\",ырмам: саяси санам ояка бастаран жжааззууммснег,а^пIа, еi мf Mеrс. жUJаaлpпKыblMквжркеетмкеэндшеебикевтрткже,моншыынра1шрмша-

Y. Балкашеа nen С Муканов

де казак совет эдебиетшш маселелерш талкылаута бел- сене араласып келе жаткан адамнын 6ipiMiH. Эдетт1к турмысымда салактыгым бола беретш мент, ыкшам. жи- накы саран, 6ip мэселеде уксайтындыгым бар, ол Ke96ip каряздарга мешн де жинэкылырым. Ен алдымен, сенin жинакылырын туралы. Квптен ара- лэс-куралас болып ж\\'оетж срмш KiuiineK Kiran шкафыя- да, аохивт1к мэн1 бар б1рталай кагазлар буулы жататы- нын 61лvuii ем, кейде, шет-пушпактап керш те коюшы ем. Энеу кум 6io хажет! болып. сол бумаларыиаы екечм1з акт'рыг крпгрнле кайп^н кяляплык окирзрз у'ыоястыа. В1рш1шдек. IP1I— 15 жыллао арахнида. Ttaen1 ay- лындары жэдил MypaniMi — HyFMan Ораикиннен окыран сен, 1915 жылы сол Нугманнык аулына «бала-мугзл!м» боп (ол жылы он жеы жастасын рой) кызметке тургаи екенсж. Содан бастап бупнге neSiii кайла болып, не ic- TereHairiHHiH барж куаланлыпатык документтершшн т!з- 6eri 6ip улкен пяпкешн бужрж торситып арен сиып тур. Аныктама ^справка) туршде жязылран бул тилей караз- дардык барж тутас алраняа. биыл алпыс exi жаска тол- ран ceHiH рана в'прбаяныннын тарихы емес. Казакстан- даты ултык оку-бЫмнш тарихы сияк’ ы екен, Мешмше, бул караздардын астынла. ен кемше рылымдыкдиссерта­ ция боларлык материал жатыр!.. Ркшнплен. Казарстандч копнем алебиет зйтысы 1922— 23 жылдарлан басталлы. Содан бер1 газет, журнал- дарда казак эдсбиел туралы жазылеан макалалаодын киындыларын, узждмеош ершбей, жалыкпай капай коп жинара»гын!.. Онын взшде «аншалык тарихи жэне име­ ни мэн бар!.. Ушпшпден, бэр1м1зд!к досымыз, Алматынык Абяй атындары Педагогика институтынын процессоры. рсспуб- ликадагы белгш эдебиетиллерлщ 6ipi Митрофан Семе­ нович Сильченко, отызыншы жылдардыи аяккезшде фи­ лология рылымынын кандидаттыгына диссертация KopFa- ды. Сонда непзп зерттеген мэселес! — орыстын атакты «48

жазушысы В. Г. Короленконын бурын эдебиетке мэл1мс!з, элдекайдан Сильченконын ез1 тапкан уш хаты. Ал, кур- Merri Умггбай, сенш буманда, жалрыз Рабат MycipenoB- ti'h63i Faaa эр кезде жазтан 38 хаты жатыр. Кезшде еш- 6ip есеп-тусапсыз, жакын достын жакын досына шын кешлден жазван бул хаттарынан, кэз!р казак совет эде- биеп'нщ курдел! жазушыларыньш 6ipi болран Рабитпн ем1рбаянын, жазушы'лык жолдарын айкындай тусетш, тын жэне кымбат материалдар табам ыз. 1924 жылдаи бастап мен ж азтан хаттардан сактарандарык да алдака- шан умыт боп кеткен талай окираларды еске туаредН.. Сен Отан алдындаты азаматтык борышыцды, ¥лы Отан «жысынын басынан аярына дей1н катынасумен де етеген здамсын. ©MipiHHia осы 6ip кезеншде. тылдары жэне мандандары жауынгерлерден, эа'ресе, халык батыры М э­ дж Рабдуллиннен алган кептеген хаттарын да шкафында буулы жатыр. Олардын кандай кы мбат материал екежн б|'лем!с1н? Эрине — б1лес1н!.. В1лмесен— жинар ма едщ!.. «Билж», «ерл1кте» жумысын жок, момакан бейнемеи М1ндетт1 кызмет1нд! етей беретш, катардагы еибекшшж 6ipi саналатын сен!н муншама жинакылырыц адамды WfipaH калдырады!.. Жинакыльпк жагынан саран тендеспегенмен, мен де exi нэрсеге укыпты сияктымыи: 6ipi, элеумегпк жумыс- Ка араласкан куннен 6epri эрюмдерден алган хагтарым- Ды жинап буа беру, екший, колжазбаларымнын жэне баспада жариялакрая екбектер1мнш кепшшгш жинай беру. Казакстаннын кырык жылдык тойына шакырудын да- былы кагыла бастараннан кейш, кырьик жылда эдебиет майданында не icTeremMXii байкагым кеп, архивымды ак- тара бастасам, маран екпеа'з материалдарым да бар скси, exneai материалдарым да бар екен. 0кпес1здер1— «кер- Кем» аталатын шыгармаларым. Оларымныц басым кеп- uiuiiri эр кезде кайталана жариялаиып отырыпты. ©кпе- л1лер1,— кеШ жарияланбай, кей! кезж де 6ip рст капа Жариялаиып калып койган керкем эдебиет туралы жа- зылран м акалалар, жасалган баяндамалар, моиография- лар, естелжтер екен. Сонры материалдардын ipreci 1923 жылдан бастап каланыпты. Сол жылы баспасезде м е н т «Кара тактага жазылып калып журмевдер, шешендер» (алашордашыл- 649

дарга карсы) жене «Сынга сын» (Сэкенд) сынар жак сыннан коррау) деген ею макалам жариялакыпты. Содан кейш, i3iH суытпай, 6ipine-6ipiH жалрастыра, революция- дан бурынры эдебиет туралы да, сонры эдебиет туралыда газет, журналдардын (ferine макалаларымды жариялай бертпш. Онын бэрш «осканда улан-байтак материал болыпты. (Жакша шнде айта кететш саз: 37жылдан бе- pi жиналган хаттарды улкен алты жэинкке толтырып, еткеи куз Казакстаннык мемлекетт'ж архивина тапсыр- дым. Архив оларды жыл жэне такырып жуВес)меи туп- тет)п сактамак). Бул материалдардын, зЫресе, казак совет эдебиет) туралы жазылган материалдардын, мент езЫ уини. (мумюн жалпы эдебиет ушш де) кызгылыкты 6ip жагы бар сияктанды, ол— казак совет эдебиетшщ майданына кай уакытта юмлердж шыгуы жэне кандай уран, не мак- сатпен шыгуы. Осы керЫстер эр кезде жазылран мака- лаларда танбасын Tycipin отырып, отыз жет1 жыл бойыи- да жазылган макалалардын бэрж тутас алганда, осы жылдардагы казак совет эдебиетшщ uiemipeci (летопись) сияктанады екен. Мундай материалдардын шкафта жата беруш дурыс санамадым да, баскарушы уйымдармен ризаласып, ею ютап жасамак болдым: 6ipeyi революциядан бурынгы ка­ зак эдебиет) туралы жазылран макалалар мен моногра- фиялар; енд! 6ipeyi казак совет эдебиет! туралы эр кезде жазылган макалалар мен монографиялар. Баспага осы ею ютаптын кайсысын бурый 6epyai ой- лаганда, oyeai совет эдебиет) жайындагы макалаларды курастыруды макул керд1м. вйткеш, биыл— 1960 жылы Казакстан езшт кырык жаска толуыи тойлагалы отыр. Кырык жылдагы онын ен зор табысынын 6ipi — идеялык жэне квркемдж дэрежес) бшкке кетерйпген керкем эде­ биет. Менщ курастырмак болган мзкалаларым, осы эде- биеттш алгашкы^жасан шагынан бастап, K33ipri есейген халге жетуше дей!н кандай кезендерд) OTyiniH6ipa3 елее- Tepin берет)н сияктанды. Бул ютапты курау маиан окайга соккан жок. Буулы жаткан кеп материалдардын ш ш ен мазмуны есюрмеген жэне тарихтык манызы бар деген макалаларды ipiKTen алу кап уакыт т)лед). Сын квз)мен ipiKTen алган мате- риалдар калын квлемд) ютап боп шыкты. Макалалардын Р'н тУтас алганда казак совет эдебиет) кадрларынып,

олардын шырармалык ктершщ есу жолдарын баявдай- тын болгандыктан, кггапка «©су жолдарымыз» деген ат едйдык. Жасалып болган к1тапты актары п кэрсем, жетпей тур- ган 6ip жер|‘ бар сияктанды: ма-каланын аты —«макала». Эдебиегпк м акал а, эдетте, керкем эдебиеттщ жеке 6 ip мэеелесш алады да авторынын хал-кадары жеткенше, осы мэселен! талдап , туйшдеп u ib ir y F a тырысады. Эр в ез­ де осылайша жазылгаи макалалар, эркайсысы эр дэу1р- дш мэселесш квтерш, 6ipi мен 6ipi сатыланган кезендер аркылы ж алгасп аса, такырыптьгк жагынан тутаса бер- мейд1. О сыядай макалалардан «уралган кИапты iiu K i мазмун ж агы нан тутастырып, бэлш ек денелерд1 ж т к е п'зген моншактай 6ip денеге айналдыру ушш не id e y ке- рек? Ол уиин KiTaiiTbm аягыиа соцры 003 жазу каж ет бол- лы. Онда, эрине, эз кИабынды е з щ талдап, бага 6epin жатудын к аж еп жок. Бул eKi ж умы с та автордыц мшде- Ti емес, окушы кепшшктщ мш деть Ендеше, калай ж азу керек? Осы сураудын устшде, к!тапта ес1мдер|‘ аталатын жа- зушылардын. a cip e ce , кэз1р б 1 зд т катарымызда ж ок ж а- зушылардын бейнелер! кез алды м да т1збектеле калды . Олармен кандай жардайда кал ай танысып, калайша ic- тес болраным eci.Me тусть Олар жайында энпме шертк1М келд!. Бул эк п м е ш юмге ш е р т у д ! ойланганда, eciM e сен тустщ. курметт! Ум^тбай! «Неге?» десен, мен бул хатым- Да атаралы отырран жазушылардыц 6apin сен де кердш , олармен д эл мендей icre c болмаганмен, бэршщ де ©M ipi, ici ceHiH де кез аллыннан етть Бул хатта сырымды саран шерту1ме 6ip себеп осы бол- са, eKiHuii с е б е п — екеум1здт ж ас кушм1зден 6ipre eciri, б!те кайнауымыз. Ен алдымен, екеум1з— ж ерлесш з: сен Солтуспк К а- закстан облысынын кэз1рп Ленин ауданында туып естш, мен— оран (ргелес, Пресное ауданында туып всым. Ка- закшылык жагынан Караганда, екеум1з аталаслыз: сен Керей руынын 6 ip бутагы— Ш ага л ак — Самайсын, мен 6ip бутары— Сибанмын. Осындяй. рулас, жерлес бола тура, екеу м 1 зд т 6ipiH uii рет ж уз бе ж уз кер!су1м1з — 1919 жылдын басында, Омбы калзсы ида. Бул кездесу «©Mip мектебшт» екшип кНабында («Дворник» деген бел1м- nieci) сипатталгандыктан, кайталауды н кажст1 жок.