С. Муқанов-Өсу жолдарымыз

— Боран к а та й ы п K e rri,— д е д ! о л , б а е ы н д а г ы кулак,- шынын колына а л а с и т п , у ст !н к э р ы н ы п .— С уы к т а ipiTi, бет к ар атп ай д ы . Ж е л д е к у ш е й д ь .. —Осандай тунде азап шепп...— деп келе жатыр ем: — Айтпаныз, о л с е зд 1 к е гер и й ш м ,— д е д ! Зат а еви ч,— магаи асыгу к а ж е т . С лздер те з т а р а й с ы з д а р . О д а н кейш колыма тусем1< пздер? К ол Fa тус к ен к ы м б а т т ы п ай д ал а- калу керек... —Менщ энд! ж аксы айта алатынымды кайдан 6i- леаз? — Маган сл здщ ж а к с ы я ж а м а н а й т у ы н ы з к а ж е т “ «с, эн кажет. Э н д ! e cT in ж а зы п а л с а м б о л д ы , ж аксы - «аманын ез1м а й ы р ы п ал ам ... , Мен Александр В и к то р о в и ч к а ш е ш !н у д ! eTiHin ем , у й 1Ш>НШауасын irniH e ж ы л д а м д а т а т а р т ы п ш миары п кер- Ji де: — Кеше б у д а н Kepi ж ы л ы рак с и я к т ы e a i, 6y r in суы- '“ракекен. 03iM а з д а п гр иптеу б о л ы п ж у р е м , ки!мш еи зть'рам,— дед!. ~ взШ з д е ж ы л ы рак к и ш ш з!— д е д ! о л маран, оты- Paoepin.— М ен c i3 fli 6 ip a 3 э у р е л е й м !н . М у м к ш , конып та калуым!— дед! о л к уан ы п . «ай шамды о р т а р а а л а , сто л ды ц е ю б а с ы н а к а р ем - а’Карсы оты рганнан кей!н: ~ Кэне, айта б а с т а н ы з , б 1л ет ш э н д е р щ л з д ! ,— дед!. Мен алкаш ы д ы р сы п eKi-уш эн а й т к а н д а , А лександр якторович ы к ы л асп ен ты ндап к а н а , « т а р ы д а , тары д а » \"потырды да, «М а к п а л д ы » а й т к а н ы м д а : — BipHeuie TypiH ж а зы п ед1м б у л э и н щ , м ы н ау о л а р - и Уксамайды, с о н д ы к т а н ж а за м ы з о н ы ,— д е д ! сумкасы - в нотанын каразы мен карындашын суы ра бастап. .Г “ фак,— д е д ! о л , ж азу р а э з л р л е н ш б ол ганнан й1н,—эуел! э н н щ 6 ip ауы зы н тары 6 i p ай ты п ш ык т а, дйн кей!н ж о л -ж о л ы н ж е к ел е п айт. °Урьш дагды л ан бар ан n icire э н н щ ж о л д а р ы н ж ек ел еп 'ш/ДаН Киын н э Рс е ж о к екен. Ж е к е л е п а й та й ы н де се м , Т « едасып к а л а б е р е м . К а й т а л а г а н с а й ы н ш атасам . \" Ла кайталаура м е н щ дэт1м ш ы д а м а р а н м е н , З а т а е - L “ныРсч оты ры п ж а з у д а н , ж а з г а н д а р ы н e u iip y , я ту- жалыкпайды. ;ак кМен‘н сУыры с о н д а й , оты ра б е р г е н с о и токы п кал- Ja№ Колдарниз с а у с а к с ы з токы м а п е р ч а т к а киген З а - ИчтЩжуан ж э н е у зы н с а у са к т а р ы н ы л eT i дол ы ра кы- 563

зарып, тырнактары кегерш к е т Б1з белме Ы нде жу- pin, бойымызлы укалап, колымызды жылытып ап, кыз- мет!м!зге кайтадан KipicriK. Кровать маган таяу ж ерле Атбасар уезжен келген Ш епбай жатыр Жасы менен мушелдей артык ол, окыма- ран, кызметке тек азамат cofucm кезжде партизан болтан- дыгынан рана uerin журген коммунист. 9лен-сауыкта онын жумысы жок. Сондыктан, Затаевич келмей турып, «эн-куйд1 жазам деп зуреш ш кпен журген 6ipey foh ол!.. Калай жазады? Жане неменеге керек онын жазтаны? KafiTeciH кутш? Жата бер леген де, мен жатпаган сон «кап, мынанын эуресш -ай!» деп, нейin e3i жатып, такыр басын тумшалап алган. Затаевич кеп «Макпалды» жазып 6iTipe алмай ауре болганда, «айттым рой, тук шакпайды, деп» деген Ш епбай керпе астынан бзсын шыгармай, койсакдаршы ендк уйкыны бузып, мазаны алмай! Суйдеген Шепбай, Затаевич кеп эуреиплжпен «Мак­ палды,» жазып боп, эншн ажарын менен элдекайда ар- тык келт1р!п ынырси бастаганда басын кроватьтан кете- pin алды да: — Мынау кайтедь жаным-ау!—-деп, сол кулагын те­ мей Tycipe, он кулагын жогары кетере, шокша кара са- калы шоштия, юппрек кезж сыРырайтып, ун-туншз тын- дай каллы. — M ine, саган керемет!— дед!, нотадан хабары жок Шепбай, Затаевич «Макпалды» эдем! дауыспен ынырси дэл Tycipin айтып бергенде,— калай кагып алды, бул знд! аузыннзн?.. Ол тунн!н кызмет! осымен аякталды. Ертешне мен, уз!л«с уакытында тамакка емес, кешеп берген алреамен За т а ев ю т уЙ1не 1здеп бардым. Кай кеше, кай иомерл!, кай тусп' уй eKeiii еа'.мде жок. Тек, ес1мде калганы, жа- сау-жийазы уймелеген аса тырыз белме жане сырткы сыры ак-каптал болтан жылкыдай сыдырылтан еск1 пиа­ нино. MeHi 63i уйжле кабылдаган Александр Викторович, ка зак музыкасын кашаннан жинай бастауын кыска айтып берд|'. Ею жыл болган екен oFaH. Осы аз уакыттьж |ш!н- де улан-байтак кеп эн жазып алган екен. Пианннога сйнап карее, кей1 тэные, кей1 танык эндер болтанмеи, бэр|' де «мен казак эшмш!» деп айгайлап тур. — Орынборда туратын казак окытандарынын бме- 654

тшэн-куйлерш,— д е д 1 ол , бтр аз э н д е р д т пианинога о й н а- таннан кей!н,— т у г е л г е ж акы н ж а з ы п а л ды м . О лар мы - налар!— деп З а т а е в и ч ж у а н eKi-уш п а п к а н ы к ер сетт ь Оку орнындагы к а з а к ж аста р ы н ы н д а б )л е т ш э н -к у й л е- Р'а жинадым. С ъ е з д , к онф ер енция , м э с л и х а т сиякты ж и - налыска келген к а за к т а р д ы н д а Т !з п н д е р ш е ж а р м а с а м . Еирен-сараны б о л м а с а , ж а к с ы - ж а м а н оры ндасы н , э н йлмейтш к аза к т ы к в р ген ем ен .— К е р е р с п з ,— де д ! о л м а - ганжымия к а р а п ,— ту н д е, б 1з д 1 б а с ы н д а ун атп ай , арты - иан «Макпалды» к у м а р т а ты н д а г а н т а к ы р б а с к а за к т а кур алакан е м е с . М е н OFaH д а эн а й т к ы з а м , эл1. Онысы ра с к а ш ы кты . А рты нан е с т 1 с е м , Ш еп бай д а еи-уш эн б е р ш тк Затаевичпен м е н ею н и л р е т О р ы н б о р р а б ф а гы - аынж атакханасы нда кездесп 'м . О л д а 2 3 ж ы лды н аяры . лен онда р а б ф а к т ы н б!рш ш 1 к у р сы н а т у с к е н студен тп ш . изл1н ж атак хан ам ы з, буры н « Д ш с ем и н а р н я сы » э т а л ­ он школанын у й 1 боп ты . Р а б ф а к т ы н к а р ам ар ы н а бериг- ген бул кызыл K ipnim уй д е кы стай ш а л а жагы лы п, е т е tybiKжэне оры н а зд ы к та н , б е л м е л е р г е к р о в а тта р аса ты - гыа орналасты. О к у г а туск ен ж а с т а р д ы н к е п ш ш п ке- Дейлер мен ж у м ы сш ы л а р д а н ш ы к к ан ш а л а -с а у а т т ы л а р , бфэк, 6ip ж у й е а а з а м а т согы сы на к а т ы н а с к а н , енд! 6 i- Peyflepi ш аруаш ы л ы к май даны на к а т ы н а с к а н , р ево л ю ­ ц и и мектепт! ic ж у зш д е к езш ен ж э н е колынан еткен- йр. Окурааса с у с а п тускен о л а р д ы к б а р ынтасы с а - '’гын менгеруде, а л , с а б а к кеп ж э н е © те ауыр. О ны ц Ктше турмыс ж а р д а й л а р ы д а ж е т 1с т т у р р а н ж о к , ж а т а к зиы элп б о л с а , там ак тан iuieTiHi — с у р а к ай н а т к зн И'Р‘Кояощьпен, im i кек ая зд а н р а н о р ы с т ы н кара наны ... лалдершщ со н ш а л ы к ауы рлы ры на к а р а м а й , ж а с т а р лмелер1нде д е , к л у б т а да с а у ы к - к е ш т е р ж уйы м дасты - • р 6ipey эн ай ты п , 6ip ey б|‘л ген м у з ы к а л ы к кур алы н \"Han... дегендей, эрк|'м бкпген е н е р ш к е р с е т ш ж а та д ы . исындай ой ы н-сауы кты н 1ш ж д е , K©6iHece За т а ев и ч VPeai жэне ж а й ж у р м е й , к а за к т ы н е ст т м е ген э н -к уй 1- •еирН-Жаза ж УРеД1- О л суы к б е л м е л е р г е д е Kipin, з о р , С1н ТаР к р о ва тьт а рд ы н ар а сы н а а р е н сирызып, ст у - ян»Те'ЗГеэн зй т к ы за д ы , дом б ы р а , б о л м а с а б а с к а к у р а л - вТк, а|РТ|ш зады . Б у л кы зметте ол , к е й д е а с а кеп уакы тын Kerin\"’ кеЦ ме з п л а 'з ш акта к е л ш , м е з п л ш ш акта *YPeai. К е й б :р кенескен ш акта: ~~ ^НД1 ел а р а с ы н а , к ар апайы м х а л ы к т ы н арасы н а 555

барып, унш ез аузынан есту!м кажет!—деген арманын айтады. Бул арманына жеткенш мен Кызылордада бш'ш. ¥мытпасам, мен оны Кызылордада, 27 жылдын жазында керд1М. Б ул жолы ол Казакстаннын кеп аудандарында болып, кеп ауылын аралап, аса кеп эн-куйлер жннап кайткан екен. — Rip терекге туспм,— дед! MaFaH Александр Викто­ рович,— енд1 одан емip бойы шыга алар typiM жок. Ту- анеа'з бе, не нароет мензеп турганымды? — К азак музыкасы гой деп турмын. — Д эл таптыныз. Тым терен, тым кен жэне там тэт- ri дуние екен бул. Канша ciMipceM де таусылар емес, дэм! аузымнан да кетер емес. — Bipa3 жылгы iciMHia алгашкы жемга,— деп, Алек­ сандр Викторович маган, 1925 жылы, Москвада, «Казак халкыныц мын эш» деген ятпен басылган калын ютабын сыйлады. Багасына пул жетпейт1н бул аса кымбат ютап- ты мен буган дей!н де керш ем, онын inline Затаевичтш менен жазы п алган 61'раз эндер1 д е гаргенше мактанган ем, артынан, бул штап туралы баспасездерде жариялан- ган, гатапты зор багалайтын макалаларды окып куанган ем. Енд1, Mine, сол ттапты, авторы менщ эз1ме де сый- К азак халкына осынша зор ж эне ешуакытта багасын жоймайтын, елмейтш енбек свдрген ардакты компози- тордын ракымет айтып, колын ал ганда, колыиан да, кол- тырыма кыскан штабынан д а , денеме косымша куат куйылгандай болды, Затаевичпен кан-жыным араласып 6ip дене болып кеткен сияктандым. — Бул мен аткаратын енбектш бастамасы Fana,— лсд! Александр Викторович,— жалгасы эл! кеп бул ен- бектщ. Казактын музыкасынан ж инаган материалдарын рыл- ми тэртшке келтфу, оны пропагандалау, б!разын баспа- сезде ж ариялау iciMen Александр Викторовичин сэры- ла шурылданып жургенш, мен ушшпп рет, Москвада керл1м. 1930 жылы мен Москваиа бардым да академик Марр- дыц атындагы т|'л зерттеу институтына тустг'м'. Айналз- сы жузге жетпейтш аспиранты бар бул институт, ша- MiHc' KeurriuЖьмы Кызыл профессорлар институтыныи эдебиет бел 556

руашылык, ж а г ы н а н б е й ш а р а л а у м е к е м е е д ь М ы сал ы , онда аспиранттары ка арн аулы ж а т а к х а н а бо л м а й , а р ю м тапкан пэтерш де т у р д ы . Б у л а й т у р у р а ак ш ал ы 6 ipeyaep болмаса, а к ш а с ы зд а р ш ы дай а л м а й д ы , со л а р д ы н 6ipeyi менмш. А к т а м е н щ api е з!м д е ж о к , o p i e x i ж а с б а л а м е н Алматцда к а л г а н э й е л 1м д е ж о к . А л eKeyiMi3 6 ip irin гурсак, 6ip м е зп 'л к а р а ж у м ы с 1'с т е с е к т е аш тан е л м е с ек, ейтуте патер ж о к ... Сондай не icTeyre бш м ей с а с к а л а к т а п ж урген к у н д ер - 6ipeyiiifle, б ! з д щ институтты к ш а р у а ш ы л ы к б е л 1м ш баедаратын а д а м ы : (ар м я н е д !, а т ы н ум ы тты м ). «B ip жерде босап ж а т к а н под вал б а р » д е п , yfii ж о к ж ет! а с п и - раяттытунде а л ы п бар д ы : м ен , м о р д в а л ы к К уиш ев, М а - рийлш— И в а н о в а , б у р я т С ув к уе в , ж е б 1'р ей К оган, г р у ­ зин Аношвили, 6ipey iH in атын у м ы т т ы м ... Барран к е ш е - «>з Пушечная а т а л а д ы екен, н о м ер ! 7 , G3 i каланы ц н а к орталыры. Уш э т а ж д ы , сырты т о з г а н у й . Бастаушымыз б !з д ! таны майты н KOpaFa алып к!рд!. а д коранык ! ш ш д е , те ш р ег ! ш а р б а к п е н корш алиан б а к - ша бар екен. М е з п л кы с бастал .ран ш а к . е д 1, электр ж а - рыгымен бакдиа iu iiiw e б а л а л а р о й н а п ж у р , б!'реулер орындыктарда д е м алы п отыр. bi3 уйге KipceK, кен подвал ж а к а д а н рана та к тай - иен белшген екен, сы лау-м айлауы ж о к . 5i3 re сол д а *жумад» K epiH in, «ризамыз!» дедп< бастауш ы м ы зра. ~ Ендеш е, — д е д 1 ол ,— к э з 1р т е с е к - о р ы н эк еп з а н и ­ мать ету к ерек. Э й т п ес е а й р ы л а м ы з. Б уры н м а г а зи н екен бул. Б !р м е к е м е к ы зм е т к е р л е р ш е патер ж а с а м а к болган екен, к !р с е н д е р кы с ш ш д е ш ы г а р а ал м ай д ы . У й 'аскармасымен кел !ст!м , ол р и за . Бастаушымыздын айтканы р а ск а келдК белм елерге ерныккан 6i3xi, и е м д ен ге н м е к е м е ш ы г а р а алм ады . B i- Рак, б!зге р а х а т ту р м ы с б ол га н ж о к о л п о д в а л : эр! д ы м - кос>api салкы н, к а й д а н ж и н а л га н ы н KiM 61'л сш , к а н д а - аасы кум ы р ы скаязй, крысасы к о й д а й e p e fli... Жардай с о н д а й киын б о л г а н м е н , е з г е л е р д е , м ен д е еемьяларымызды алды рды к: © з г е л е р ш ш нем ен кун к е р - генш бнш ейм ш , м е н ш кун кергеш 'м 031‘м е берыгетш ж у з еексен сомдык с т и п ен ди я м ен с о л м а н а й д а г ы т М т ш л е р ертелщде к ы зм е т eTin М экек а й ы н а а л а т ы н токсан с о м . ^алада кы мбатш ы л ы к б о л г а н м е н , о с ы акшаг-а м е н ш емьям тэп-Tayip тур ы п ж агты . А р а - т у р а , yfliMisfliii к а р сы лдындагы « О т ел ь -сав ой » р е с т о р а и ы н а д а б а р ы п к о я т ы н 5В7

болдык. Юшкеие exi бала, сол макайдаш балалар бак- шасынын б'фшде, танертен апарып, кешке аламыз... Ма­ нен куншз жумысында болады. Мен еагынып келген оку- дын сонынан куш-туш халмаймын, мектепте де окимын, уйде де окимын... 0 з белмемде калада окып жалгыз отырган кундердж 6ipeyiH де, элдекш ecix хакты. — Юм? — дед1м мен. — Сабит Муханов осында ма? Таныс дауыс сияктаиып Kerri. Ашсам,—Александр Затаевич!.. Екеуит кушактасып амандастык, KepicnereH сонры аз жылда, Затаевич картайып калган сиякты: шокшита коятын сакалмен ернш тешректей кыркатын мурты ана жылы кара бурыл сиякты едк енд1 аппах, бурын да жу- pin келгеннен кей>н аздап енлгетш едх енд5 кеудесш желтлдете демш аса катты жэне ауыр алып тур... оты- рып тыныстараннан кейж карттык айтканы: — Денсаулык азайды, кегернпшм. 0Л1'п калам ба деп зэрем жок. ©Л1М— табири нэрсе foA. OFaii екшбеймш, ani де аткарар кызмет!м кеп, солардын аякталмауына екжем. 9cipece, жинаран казак музыкаларын тэртшке келт1ру жумысы. Кеп жумыс бар, бул жайда. Ka3ip «Ка- зактын бес ж уз эн! мен куш» деген 6ip томды баспага эз!рлеп жатырмын. Алдагы жылда баспага бермекпш. Онын аржагында да 6ipneuie том болатын материалда- рым жатыр... Мен1н Москвада екешмд1 Александр Викторович ка­ зак ек|'лд!'гшен бшптй . Аз уакыт энг1мелескеннен кейш, ол езше таи дарды- мен: — Кэне. жолдас акын, кандай жана эндерщ бар, мен жазып алатын? — деп, койын книжкасын суырып, карын- дашын жылтындата бастады. Мен ойланып ем, «осылар ж ок болар» деген жора- малмен б!рденелерд1 ынырсып ем, онын 6api Затаевичке мэл1м боп шыкты. — Ал, онда, уакытша коштасайык,— дед! ол туре кеп,— сабагынызбен шугылданып отыр екенс!з. Б13ДЖ уйге кел1И1з, сонда кенесейж, кеп сездер бар... — VfliKi3 кайда? — Казак екйшп'н 6Lnect3 Fofi? — Бичем. Трубников айналымында (переулок) ройол.

— М енш yfh’M сол кешешн б о й ы н л а . Вооовская ж а - гынла. (З а т а е в и ч у й ш н HOMepiH д е э т а п едк ол каз1р еамде ж ок ). Трубников айналымы, кы зыктау коше. Орталыктан Герцен к е ш е а м е н келш, айнал ы м ы н ан сол колга к а р а й бурылган K ici, о с ы кешешн бой ы н ан : сыртына к и п з ш е- геленген, оны н сы рты кейде б о р , к е й д е цементпен с ы л ан- FaH, кеб! 6 ip э т а ж д ы Fana, к е й ж ж те б ес ш д е м езонин аталатын б е л м е с ! б а р , агаштан ж а с а л г а н , Европа т ш н д е «Коттедж» а т а л а т ы н шагын у й л ер т у р а д ы . К и п зш е, а г а - шына архи тек т урал ы к турше К а р а г а н д а , буларды e c n i Москванын а там зам ан да гы « к е з Ь ш ы га р деп ойл айсы к. Кипздерш к азак п ен сауда ж а с а у д а н келген болар, деп жорамалдансыз, ейткеш, ерте к сзд е Россия кипзд1 к а- зактан саты п ал аты н болван Foft... Мен а д р е с 1м е н !здеп б а р сам , З а т а е в и ч сондай К от- телждж м езон и н де турады екен. К а р а саргылт туст1 уй - ДЩ сырткы caHi ж ок , сылауы кей ж е р ж д е т у с т , к и п з! Kepiniij к ал ган , кем )Kepi копсып ту ск ел 1 тур. (Н еге е к е- hi'h юм б ь п с ж , о с ы уйге содан 6 e p i э л ! д е ремонт ж а с а л ­ ган жок, би ы л сыртынан к ер сем , эл1 д е сол мен 1930 жылы керген т у р ж л е тур!) Затаевичке KipeTiH eciK кораны н iiu irifle екен. Е а п ш н коцырауын к а к к а н м еж , А л ек са н др В и к торов и чтт ез1 карсы ал ды . (О г а н мен келер1мд1 тел еф о н м ен х а б а р л а - гам). Б ел м ес! к е ц , 6ipaK, т е р е зс н ш ы гы ска карагакды к- тан жэне ж а н -ж а г ы н бшк уйлер к о р ш аган ды к тан — ж а - рнгы KQMecKi. Европалы к а л а м д а р д ы и у й ж д е м ебель дер, картиналар, м у с ж д ж фигуралар к еп болаты н элет б а р . Затаевичти! yfli д е солай екен, б i ра к. ж асаулар ы ны к ке(И квне, б1разы т о зг а н ... Ортада сы рты кабы рш актанган улкен рояль. . Kip м э с е л е ш окуиш л арды к e c in e T y c ip e кетейш: э д е т - т®, интеллигент а д а м д а р сэнд1 к и ж ед|' Fofi, acipece « e cn i» нигеллtircHiTC р . о л а р д ы д кейде и ск i ф а с о н м е н кш н ет ж де- Pj болады гой . А л , 6 isa in З а т аевичтй м ен ешуакытта с эн - Д| KHiMтуп'л, Ев ропаны ц азам атты к к остю м ш киген, г а л ­ стук байл аган т у р д е керген емен. Ол О р л овтьж согыстык ги м н а зи я сы н б т р г е н а д а м гой. (BipaK , о л 6|Л1МД1 cofmc м е к т е б ж е н алганмен, он ы б|т1пгеннен Keftiri, с о ыстык ем ес, а за м а т т ы к кы зметтер аткарып к етк ен .) Тэрбиес! солай б о л га н д ы к т а н б а , о л д е Каражаты ж е т п е й м е ,— ол coFbic к ы зм етш ен элд ек ш а н

6ocaFaH 6ip eyre уксап, 6ip сэры сур е с и кительд!, ескшеу кек диагональ шалбарды, хром е л к п устшен тастамай- тын едк О сц кшмдердщ жанасын д а мен ешуакытта кер- ген емен. Уйше барганда да ол м е т осы кшммен карсы алды. Жайшылыкта жайдары мшезд! онын кабагы бул жолы катьщкылау екен. Себебш сурасам, бугш эйелшщ туган куш екен, ал соган ойдагыдай еыйлык эперер кзражаты жок екен. Б ар тапкапы жалрыз жана туфли, эйел1 кала шетшдеп дачада екен. Соган кызы Ольганы » i 6epin, eai мен1 тосып отыр екен. Осы жайын айта кеп: — Тураннаи тарыншылыкта е д 1'м,— дед! карт ауыр K/pciHin,— эл1 де онып моз болтан жокпын. Жариялан- тан музыкалык шыгармаларга алган гонорарым, семьям- нык шагын туруына арен ж етедг Сын ретшде айтсам, казакстандыктар ез музыкасын тез жарынка шыгарура ынталанбайды. Мундагылар Казакстанга штейдь Шет елдер басамыз леи сурайды, горнорарды кеп атап кызык- тырады, онда бастыруды намыс кврем. Сонымен, сездж кыскасы, 6ipre жэне тэту вскен жубайыма, тугаи кунше сыйга тартура турарлык б1рдеме эперугс кунпм келмей отыр... К ейт ж эне асыгып отырган картты мен бегеген жок­ пын. Екеу1м1з келер жолы кездеспек болдык Ол жолы кенескенде, карт кещлд1 отыр екен. Бурын- гы дагдысымен тары да ол: «кэне, жазьга алатын нешз бар?» деп нота кагазын кольша ала бастады да, мен «жана ш тенем жок» деген сон, эцпмеге KipiceiiiK, он­ да!— дед1. — Н е туралы?— дед1Ммен. — Ен алдымен, сонгы жылдардын 1шшде, казак эн- дерш мен1‘н жинауым туралы. Бул кенесш е Караганда, Александр Викторович, бу- шл казак облыстарынык irniime, тек, бурын Акмола гу- бернясы аталган елкеде гана болмаган (каз1рп Кара­ ганды, Акмола, Кекшетау С о л ту ст т Казакстан жэне Костанай облыстары), езгелершщ бэрш тугел сузш, Teric аралаган. Бул сапарларында ол калаларды рана кыдыр- май, алыстагы ауылдарды аралап, казак халкынын irui- не терен ciHin кеткен. — Тек капа 6io екШипм,— дейд! карт, кыдырган ел- келершде керген-бшендерш, э р облысгын, acipece, улкеи рулардыц эн-куйлеркчдеп езара езгешел!ктер!н дэлел-

дернен си п аттай к еп ,— Солтуетчк К а за к с т а н д а , acipece. Кекшетауда б о л а алган жокпын. О ны н казак эндерш !ц туы ек бш к т!г!л ге н ж е р екенш б 1л ем . Атакты эннплер д е бар деп eciTeM о н д а . Сондай м эл1м еттер1м бола тур а, Кекшетаура б а р у д ы н сэп' т усп ед ь 6 a c -c e 6e 6iM, сыркат- тырым, э л п а т а г а н ж ерл ер д1 д е ауы р л ы кпен аралады м . Кеп жерлерде больницара жаты п калган да кундертм болды. BipaK, о р ан карамады м . С у р д ер тм д! суйретш ж у - pin кеп ж е р д ! а р а л а п шыктым. © й т п е у г е болмады , тары да кыдырып ш ы рута денсаулы гы м ж арамайты ны на ке- 31М жетп. — Оным р а с к а ш ыкты,— де й д 1 к а р т кур сш ш ап — е н д 1 шыга алатын тур1м ж о к . Одан 6 e p ri iciM — ж инаган м а ­ териал шыккан тар ихы н зерттеу. К а з а к э н д е р ш н к еб ш - де. acipece Б 1р ж ан , Б ал уанш ол ак, А к а н , Естан, Е а зи з сиякты атакты э н ш /л е р ш ш ap6ip э ш 'н д е улан-байтак та - рих бар. Б ул э н д е р д щ оркайсысы з о р 6 ip окиганмн нэтп- жесжде келш т у г а н , сондыктан ол о н д ер сгожеттж ж агы - нан 6ip-6ip п ь е са . М еш кш е к а за к т а с ю ж е т ! ж ек е опера га даяр тургап э н д е р толып жаты р. М э с е л е н : Зэуреш , Х ор- ■тан, Сырымбет, Р ал и я, Ж а н б о та , М а к л а л , Кек ж ен дет, тары баскалар ... — С!з н е ге ж а зб а й с ы з, сол э н д ер д in 6ipiHC, опера- ны,— дед1м м ен. — Мен ол ж анрды ц композиторы емеспш, — д е д 1 Карт — м ен и н с т р у м ен т ™ музыканы н, композициясын кеШрек ж а с а й т ы н адам мы н, м ен д е к а з а к эндерш ш н е п - 3ine суйене о т ы р а ж а зг а н сю и та л а р, кантаталар, марш - тар бар, т ы н д а й с ы з ба? — Т ь щ дайм ы н,— дед1м мен. Александр Викторович пианинога ойнай бастады. Ол мол д ен есш щ а уы р колдарын п и а н и и о га катты сора, пер- пелерд| у зы н , т о л ы к ак сауса к та р ы м ен ныгарлай б а с а , сеш'з ден есш ы р гай кимылдата, к а б а гы н катуланды ра скшшмен о й н ай т ы н адам едь С ол дагды сы н осы ж о л ы Да /степ, п и ан и н он ы ц ышкына ш ы к к ан дауысынан бвл - меге дадры рл ап, кулакты тундырып Ж1бе р д ь Осы а р а д а , окуш ы ларды н ал ды н а е з басымдагы 6ip кемш(л1кт1 ж а й ы п салм ай бол м айды . М ен он торыз ж а - сыма /деЙ1Н а уы л теш р ег ш д е ескен а д а м м ы н . М ен керген ол кездеп а у ы л д а р д а музыкалык ж а л г ы з курал — до м - быра. Е аби т тщ (MycipenoB) туы сы Б о т б а й , менш туы- сым — Касым сиякты б!рен-саран адам дарды н, уйш ен 3 6 -с. 501

кобыз табылатын. BipaK, ол куралды олардык ездер!нен баска енш м ойнамайтыч. Орыс поселкелерше барранда сырнай мен балалайканы керетшб!з, оларды ойнайтын казак аз болады. Пианино сиякты куралды мен 6ipiHiui per, 1919 жылы Омбыда, он торыз жасымда рана кер- Д1М. Дуниеде «нота» дейтт рылым барлырын да, мен 6ipiH- mi рет сол — 1919 жылы естйам. BipaK, нотаны уйрену- дщ сэп маран Kyui бугшге дейш тускен жок, Мен 63iMAi музыкалык кулагы бар адамдардын ка- тарына косам, олай дейтМм, жаксы эн-куй болса, кай елдш болса да куларым yftipiae калады. BipaK, кулактын да кулагы бар рой. «Нешс идеологиясы» атгы ютабында Маркс, киын муаыканы ypyFa, соны yFyra даярлыгы бар кулак керек дегенд)' айтады. MeHin куларым жас шагымда жеке музыка ойнаган эн-кунлер мен жеке адам айткан андерд! тындап есп. Акыл-ойым калыптасканга деМн керген тэрбием сондай болрандыктан, мен кун! бугшге дейш жеке музыканык сазы мен жеке эннш сазына тез тусшем де, музыкалык турл1 куралдар косылып олнаган, турл1 дауыстар косы- лып айткан эн-куйлерд1 киындЫкпен кабылдаймын, 6i- разына тусшбеймш... Затаевичтщ ез композициясынан фортепианода ойна­ ран эн-куйлер1 де маран осылай урылды. Сондыктан, «калай екен?» дсп niKip сураранда, мен я «дурыс», я «бу­ рые» деп ш тене айта алмадым. Одан кешн кездескснде, MCHin Затаевичке тиг'[зер пай- дам, 03iM бшетш андерат тарихын тануга жэрдемдесу, одан керген пайдам, казак руларынын, acipece жуздерЬ н!н арасындагы эи-куйлердщ айырмашылЫгын тану. Bip кезде музыка теориясымен шурылданган Александр Вик­ торович, казак эндерш стильге белуде, маган мен бурын б|'лмеГтн теориялык жакалыктар айтты. Bip сэтте, Затаевич менен «Балкаш» деген такырып- ка эннщ с езж жазып беруд! етшдк Мен жазып берген сездщ неп'зшде, ол езшщ белгш эш,— «Балкаш» музы- касын жасады. Затаевич аса енбекип адам едк Ол ден саулыгынын апаадгш е карамай, eptoyfli бьлмейтш, жумыска сары- лып отырып, енбеки кеп жэне ешмда аткаратын адам да. Кейде, жумыстан калжырап отырган шагына кез- Aecin: 592

— М уныкыз не? Неге осынша ш аршайсыз? Ден сау- дырыныз н а ш а р , к арт адам сы з, — л ег ен д е: — Д ен саулыгым нашар болганды ктан да сейтем. Асыкпасам, 6iTipyre т и к и кеп ж у м ы сы м шик! т у р ж д е калады,— д е й т ж . Казакта «елм ей жумыс бггпейд1» деген макал бар. Ол макал барл ы к адам н ы н д а ©Mip ш ы нды гы мен расталады . «Жумысым 6 ir r i» д е п елген Kicmi е с п г е н емесш'н. Осы ш ы нды ктан Затаевич т е а т т а п ©те алган ж о к . Совегп'к м узы каны н, ocipece к а з а к музыкасыны ц ш ы гар- маларын ж и н а у тарихын зе р тт еу д е о р а е а н зо р ен бек ci- HipreH музы ка кайраткер:, к©п ж у м ы сы н аткарып та у л - ripai, кеп ж у м ы сы аякталмай д а к а л д ы . К©п ж ы л дарга созылраи ауы р сы рк ат оны ж э н е к у р м е тт! карт 1936 ж ы - лы, 7 д е к а б р ь д е 6 7 жасы нда о п а т б о л д ы . Оныц бакы ты аякталмай ка л р а н ж умыстары н сен1мд1 колга, ярни С о ­ вет К ом позиторлар Одагыпын к о л ы н а тапсырып Kerri. Сондыктан, о л аяктап у л п р м ег ен ж ум ы стард ы ©зге с о ­ вет ком позиторлары аяктауы нда е ш ю м ш н кумэн1 ж о к . Совегпк м узы ка мэдениетше к ы м бат Александр В и к ­ торович З а т а е в и ч , ocipece к а за к м узы касы на кы м бат, ейткеш, к а за к т ь щ халыктык м узы к асы н мейл1нше м ол жинап, ©Mipflin ©з туныгыпан м ол 1ш у д е , ол никендерЫ бойына ciH ipin, 6 e p i салранда С о в ет О д агы н а, opi салран- Да дуние ж у з ш е к ек п р о п а га н д а л а у д а , онын алдына т у - сер ком позитор ж о к , сонды ктан д а к а за к халкы оны есшде м экг1 сактайды ... Орысшасы 1959 жылы басылган «Александр Затаевич» ес!мд1 Kirairra жариялаиды. 13. IX. 1956 жыл.

АЛЕКСАНДР ФАДЕЕВ ТУРАЛЫ Кашан д а жадсы керетш 6ip адамык казака ушыра- са, катты кайгыра тура, онымен кайда, калай ушырасып, калай дос болраныдды, достык, кешл мен 6ipre еш зген кундерщ-Ш еске TycipeciH. Б упнп кун де мен ушш солай болып отыр. Телеграф аса ауыр хабар экелдк кеп ултты, 6ip маз- мунды совегп'к эдебиеттщ ен зор тулгасынын 6ipi — Александр Александрович Фадеев кайтыс болды!.. Бул б у ш Отан ушш де, кемелд1 шагында казага ушыраган улы жазушынын достары ушш де ете зор каза!.. 0 з 1мд|' маркумнын, жак.ьш жолдастарыныц катарына косатын мен ушш де бул аса ауыр каза!.. — «0 л д1ге» кимайтын жакын адамнын бейт'ш кер- меудщ де кещлге ток болатындыры бар. Телеграфтыи хабарынан кайгылы окигара сене тура, aii денес'ш кез- бен кврмеген сон, жолдас Ф адеева «олдЬ деугс кимай- мын, ейткеш дэл осы секундта, онымен ем>р жолында кездескен 61'рнеше TypiniH Tipi галереясы коз алдымда пзбекилш тур. Каз!р еске TycipceM, Александр Александровичи ме- niH алраш керу!ме биыл 32 жыл екен. 1924 жыл, кыстык аярында, Москвада, эдсбиепш лердш 6ip жиналысында, усинде эскерл ж кшм! бар, узын бойлы талдырмаш дене- •™i, сопактау кесюшй, KimipeK кок кезд1, кулщмрей сей- лейин ж эне сейлегенде, кездерш кара, eni колын алдына алтей екшнмен сейлейин ак куба ж ас жнчт ес1мде кал­ ган. Ол Маяковскийд1 жактап сейлеген, бсс-алты жыл- дан кейш жакынырак танысканда бшсем, сол ж!г1т( сол кезде жиырма уш жастагы Ф адеев екен. 30-35 жылдарда мен Москвада болдым. Осы жылдар- дык !Ш1нде, Жазушылар Одаеьшын толып жаткан турде 564

А. Фадеев пен С. Муцанов. ететш ж иы лы ст ары н да , Ф а деев п ен са н сы з рет к е зд е с т ж . Сонда, ж ы л д а р д ы н ©Tyi к е с к ш -к е й т ш е , дене курылысы- на табири т а н б а с ы н тучмргенмен, е ш б 1'р жардай, e iu 6 ip заман е з г е р т е алмайтын eKi к а с и е т 1 айкын керш ш т у р а - тын e a i, 6 ip i эр д ай ы м жылы уш ы ра й ты н MeflpiMfli к е с ю ш , eKiHmici, идеологиялы к. м э с е л е л е р д е м арксизм -лени низм рельсшен аум ай ты н табанлылыры. Ф адеевтщ б у л eni касиет!, ж азуш ы лар Одарын ж э н е Сталинд!к с ы й л ы к комитет!н к еп ж ы л бойына у з д ж Ы з баскарранда д а булжымайтын т у р д е керЗнетш ед!. ¥л ы - лы-кшпл! т а л а й ж инал ы стар да, м эс ли хаттар да к ез- дескенде ж ар кы н ж узд!, эд!л с©зд! ол, барлык м эселеде Де, унем! л ени ндж -партиял ы к пр и н ц и п тен устараны н ж у - зшдей д е аумайтын едт Ж эне эд1л етмрлМ м ен, кеп мэ- 565

селеде дэл тура кесш, адал, эд1л туИп отыратын ед!. Сондыктаи да оны дос кермейтш, онын эдйпегшпгше ку- мэн келнретж адам жазушылар арасында болмайтын, сондыктан да оны бугал совет эдебиетжщ элем1, Алексей Максимович Горькийден сонры ек жакын досы, ен сешм- fli уйткысы керетш. Коп жыл icTec жэне дос-жар адам болганда, менщ кайран калатыным, Фадеевтщ к керл т жэне уэдешйдо- ri eai, Каз1р 6apin айтура орын тар болрандыктан, бул арада мен eKi-ак мысал келпруд1 макул керд1м. 6ipi — Габиден Мустафиннщ «Миллионер» атты романына, 6i- pi — м е т и «Сырдария» атты романыма байланысты. Рабиденшн жана рана жарияланран «Миллионерш» «колхозды такырыпка осындай 6ip тэу-ip шырарма туды, окуга уакыт табуынды етшем» деп алып барранда, «жак- сы, 6ipep кунде окиыи» дед! Фадеев. Белплеген уакытта жолыксам, романнын аудармасын колжазба куйшде ка- даралап окыраны, ол туралы айткан лшршен айкын ке- piHin тур. М ент «Сырдариямды да» Александр Александрович ею-уш кунде окып шырып, ауызша да, жазба турде де баралы кеп ninip айтты. Колжазба куйшде болсын, басылран куйшде болсын, колына тиген коркем шырарманы тез оку, уккан niKipin адал айту Горькийден сон б1здт совет эдебиетшде Фа­ дееван бойынан кеб1рск табылатын касиет едк Одан жолдастык адал акыл еспмеген совет жазушысы б^зд'т Отанда болмаура тшс. Фадеев шын марынасындары интернационалист едй Жазушылардын съездершде, пленумдарында, мэслихат- тарында, жиналыстарында ол эдебиетш дш улттык ка- дрларымен кеп кенесш, кеп сырласатын. Онын адал дас- тарханынан дэм таткандарымыз да аз емес. Фадеевтщ Kiminefiiaairi, улкенд: сыйлауы ражап бо- лушы едк Москвадаил жазушылар клубында болган 6ip жиналыста, тэжштщ атакты карт жазушысы Садреддин Айни Kipin кеп, орын тарлыктан босарада турынкырап каллы. Сонда, сейлеп турран Фадеев ce.sin дорара салды да, Айнига барып, курметпен колтыктап, президиум сто­ лица экеп отыррызды. Трибунадары сезш содан кейш жалрастырып экеттй Осы сиякты кшшеШлдж онын мжез! мен кылырында ете кеп болатын.

Кеп ж ы л 6 ip майданда ж о л д а с б о п , кеп жаксы касие- TiH керген ж о л д а с т ы к м ш е зш , кылырын, iciH толы к си- паттауга бу л м ак а л а д а орын ж о к . Ж е н е олай ж азуды и кезен! д е е м е с б у л . Ж акы н а д а м ы е л г е н к 1а н 1 к а за к « Б а ­ сы каралы , бе т ! ж а р ал ы » д е се , Ф а д е е в т щ ж акы н ж о л д а с - тарыиыц, о л а р д ы н ш ш д е м ен щ х а л -ж а й ы м ы з о сы н д а й !.. ¥йкта, кад1рл1 жолдас! Топы рары ц торка болсы н!.. Сен туралы ай та т ы н сездер!М13 э л 1 к е п . С ондай с е з д е р Ь М1зд1 айта ж у р е , с еш эрдайы м ж у р еН к п з д щ ыстык т у к - т'ршде бер!к сакталады !.. «Казак эдебиеп», 1956 жыл. 18 май.

РАБИТ MYCIPEITOB ТУРАЛЫ (Кыскашз биографиялык очерк) i. Fайитт|ц »та теп туралы Ecki ауылдын тЬнмен айтканда, Рабитпеи мен рулас- пын. Екеу1м1здщ де — аргы атамыз керей. Перейди «Ашамайлы», «Абак» деп еюге белгенде, 6i3 «Ашамай- лыга» жатамыз. Ашамайлынын басым кепшшп — Совет Одаганда, (кейб)р шеж|'реш! карттардыц айтуынша бер- тшде ж уз болыстай ел болган десед)). Абактын басым кепшшп — Кытай мен Монголияда (Оларды алпыс бо- лыс болтан десед1). Ашамайлы iiuiwie Снз Сибанбыз. Одан EpiMcapu, Кортык, Кунгене, Шокыматар, Шимо- йын. Бастапкы ymeyiHin. урпацтары, n.a3ipri Костанай облысынын Узынкел жэне Урицкий аудандарыида жэнс Солтуспк Казакстан облысынын Преснов, Октябрь, Ленин аудандарыида турады. Шокыматар — Акмола об­ лысынын. K.a3ip Сталин ауданында. Шимойыннын ушшнп токалынан Жылыбай, Косай деген niclriep туган екен. Косай — мешн жетшцп атам. Бастапкы ею «шешем1з- ден» туган балалардын б!разы Семей облысынын Шу- бартау ауданында, басым кепш Ы п Монголияда сиякты. Рабит Сибан шшде — Кортыкка жатады. Кортыктан Токпамбет, С ей и тугая екен. Токпамбет тукымы ecin, бЬдш заманда ею старшин ел болды. Сешт тукымы ес- пей, жалгыз-жалгыздан туып келд! де, ен сокы мешн Зэ- уре дейтш апамнан туган жиешм,— Нурке (Нурсултан) Сулейменов, Совет Армиясында icimi офицерлж кызметте *VPin, ¥лы Отан согысы кундершде ерлжпен каза тапты, сонымен CefiiT урпагы беги!.. Рабит Токпамбет ш)нде Беспайга жатады. Осы ара- да 6ip юшкентай «юлтипанды» айта кету керек, Рабит туган ауылды. Сибан 1шшде «Туршпен» дейдй Онын се-

6e6i мынау: Б еспайды н ceri3 улы ны н 6ipi — Тасболаттан Куат, С од1р д е г е н eiri ул туады е к ен . Т асб о л а тб а й б о л pan екен, оны н к а л ы н жылкысын б а к т ы р у д ы баласы — К у а т баскарады ек ен . Bip кундер1 К у а т жайылран жылкыны аралап ж у р с е , 6 ip ж ас ж ш т аты н кантарып, ж ерде уйк- тап жаты р е к е н де й д к К у а т ояты п ж е ш н сураса «зат»ым туршпен, б а т ы р ж 1п'т ем , ханы м ы зра карсы болам д е п к у- рынрэ у ш ы р а д ы м д а , осылай к а р а й каш тым, улы ж о к к а ул болуга 93ip M in » деггп. « Е н д еш е м а га н ул бо л » деггп Куат. Ж 1Г1Т с о г а н кенгеинен Keflin, аты н Ж олгутты койы п yfliHe алып к е л п т д е , Эдкабай д е г е н баласы елш , ж ес1 р отырран кел!Н1н' косыпты, Ж о л г у т т ы cin icin ж аксы б а л а болып к е тк е н н ен кеш н, б а л а л ы -ш а г а л ы болганнан к еш н , Куат енш 1 б е р ш «К оянш ок» д е й т ш агаш ты , ш урайлы ж е - pine к ы стау с ал д ы р ады . Ж олруттыдан Еламан туран екен. Менщ аулымньщ Ka3ipri м е к е ш н д е «Елам ан» атты к е л б а р . Ж олгутты ны н да, Еламаннын д а зияраты осы к е л д щ терккей жарын- дэры д е ц е ст е . Ecici зия раттарды и у е т ш е калын шие шы- Е лам аннан 0 cip en , Mycipen, К е н ж е т а й туады. M ycipen орта дэу л ет т! Kici екен дейдй О л с е з г е шешен, ici:e к а - жырлы а д а м б о л с а керек. С о н ды к та н , С ибан ш ш д е рана емес, бук1л К е р е й руы нда opi ip i б а й ( б е с мын ж ы лкы сы болран), api ipi ф еодал болган, api баты р боп, патша уш - метшщ acKepiH б ас тап К енесары К асы м овты арк ага к а ­ рай ай д а п т ас тар ан , сол к ы зм еН yuiiH Хорунжи чинш алган, X IX р асы р ды н орта к е зш д е , К усм ур ы н дуан ы ны ц С ултан-прави тел ! Ш ынрыс У эл и хан ов ты Tycipin, орн ы н а С ултан -П рав и тель болран Е с ен е й Е стем есов , MycipenTi он колы FHn у с т а п , е з ауылынын к асы н ан коные 6epin, кыстау с а л д ы р р а н . Д е н ес ж е р г е ж а л д а н а б1ткен б у л араштык аты н « Е л т ш ж алы » д е й д н Е л т ш — Кыпш акты к КурлеуИ р у ы н а н шыккан а д а м ек ен , ©3i — Е сенейдщ ту - ган апасы н а л г а н ж е з д е а екен. Е л т ш ш aKeci — Н ияз: Лбылай аспас Арканык сэры бели Куандык пен СуШндж жайлайды e.rii. Кырык мын жылкы туссе де ылайланбас. Нияздын Аюлы мен Каракель— деген е л е р ц н д е п Н ияз. « Н и я зды н к а р а к ел Ь Б аян м ен Ереймен та у л а р ы н ы н арасы нда е к е ш мэл1м. Калын К у р -

леу1т ел1 де сол манайда деседь Есеней Елт1нд! касына содан Kemipin алга.ч. Артынан баска KYP^eyirrep де келе бастап, жерш е симайтын болтан сон, Есеней оларра Ко- станай облысыньщ каз1рп Урицкий ауданынан жер бер- ген. Ka3ip ол арада уш колхоз КурлеуЬ бар. Шокан Уэ- лиханов 1841 жылы «Ед1ге батыр» жырыи жазып ал- ран Курлеугг Жаманкул (Шоканда катеден «Жумарул» аталган) акын осы арадагы Курлеу1ттен шыккан. Елт1нд1 баска коныска кеш1ргеннен кейш, онын мекенш Есеней MycipenoBKe берген. Ауыл шаруасы колхоздануга дейш, Туршпен ауылы Елт1н жалын мекендеп келдк Каз1р ол, Костанай облысы, Пресногорьков ауданы «Жака жол» аталатын Еабиттщ туран ауылынык карамарында. Ерте- рек кезде, кейб1р шырармасына Еабиттщ «Елтш жал» деп кол коятын ce6e6i осыдан. Мус1реповтен Кэж1мбай, Ботбай туады. Кэж1мбай мо- мын мшездк кедей шаруалы болран, шаруа багудан бас- камен айналыспаган адам. Онын кыльгрындары ерекше- лш — умытшактык пен уйкышылдык екен. Осы жайда, ел inline тараран неше турл1 кызык энп'мелер бар. Кэже- кен 1931 жылы, токсан 6ip жасында кайтыс болды. Сон- да сакал-шашы aFapran жок. Ботбай елдеп’ манраз Ж1- гш ердщ 6ipi болран, ол балуан да , шешен де, эшш де, кобызшы да, кулд1pri де адам екен. Дэулел шарын бола тура, ол жазры, кыскы уйлерш таза устаран, ехнр бойы адехи кшнген, жаксы ат мшген, cepi болган Kici. Есеней- дщ мал-мулюне ие болран куйеуб (Есенейде ул бала бол- маган) — Торсан TweMicOB, 63i болыс кезшяе Ботбайды терт бишш 6ipi кып устаран. KefliH Ботбай Торсанмен араздасып, eMip бойы дауласып erri. Ботбай 1911 жылы, 56 жасында кайтыс болды. Кэж1мбайдан: Макмет (М ахм ут), Акан, Макан, Са- мырат туады. Макметт! (Бабиттщ экеа) Mycipen бауы- рына салады да, Кож1м' байра енил бергенде алып калады. Макмет сол уйде eein, сол уйде уйлен1п, сол уйден енил алып шырады. Макметтщ эйел1 — Дина, Обаган бойын жайлаган Ш екл руында (Аргынныц бар бутары) OrtFap- бай деген KiciHiH кызы екен. Туржпен ауылынан атпенен екьуш кунд1к бул елден, Динаны Макметке, ат устшде кеп журет1н Ботбай айттырран екен десед1. Макмет му- сылманша сауаты бар, щтап, газеттерд1 карап отыратын, акылды, парасатты Kici ед1. Онын 6ip сайлауда ауылдык старший болтаны да бар. Дина улкенге келш боп, кашге S70

женге б о п , ж а с т а р Fa ш еш е б о п ж а к к а н , MiHe3i б и я зы , 6eftai к ен , асы д э м д к абы сы н -а ж ы н арасы нда уйы мш ыл. акылды б о л т а н Kici. Ол м енщ к ш д ш ш еш ем. М ен TypiK- пен ауы л ы нда тугаи екем д е , ж е р д е й Б отбайдын б э й б ;- u ieci— Т у р а г а л KeTepin ап, к ш д 1 п м д 1 Д и н а кескен екен. Сондыктан д а ж э н е акылды, пеш лд1 адам болРандык,тан да, Дина апайды ел-елгенш е сы йлап, алдыиан кесе-кел - денен еткем ж окпы н, сыпайы лыктан баска сез айткан жокпын. Д и н а 1959 жылы 8 2 ж а с ы н д а кайтыс б о л д ы . Шаруасы к е д е й К эж !м байды н е з г е балалары — Ак.ан, Макан, С а м ы р а т вм гр лерм щ к е ш ш л т н жалш ы лы кта е т - к|зд1. А кан м е н С ам ы рат е р т е р е к е л д к М акан ( б у л к э- fliMri « 0 м ip м ек те б ш д е» сы йп а тт а л а ты н ж ылкы ш ы — Макан эд1 Tipi) ж алш ы лы ктан о л а у ы л ш аруасы к о л х о з- данганнан к е й ш Рана б осанды . Б а л а -ш а га сы еск е н , ©3i де енбегаш о л , ту г а н ауылы — « Ж а н а ж о л д а » сонры отыз шакты ж ы л д а ж а к с ы турып к е л е д й К ,аз1’р он ы ц ж а сы с ек - сени! а л к м м д а п кал ган б о л у к е р е к . Макметтен: Хамит, Сабит, Р аби т, Баязит, Гулс1м, Эпйм ту ад ы . Х а м и т оку ж а сы н а ж а р а г а н т а к т а , с о л е л г е («Сзрындык ауы л ы » деген ге) У ф а к ал асы н дагы м е д 1р е с е Ралияда о к ы п ж ур ген К ам ал Ж а й с а к о в (К а з да у ы ст ы Казыбектщ урп агы ) келел! д е , ж а з айларында мурал1м- Д|'к кур ады . Б ур ы й кады м ш а а з д а п окы ган Х амит, « т е т е оку» а тал р ан ж э д и т т еи тез с а у а т т а н ы п , ш ак1рттерд!ц а л - дынгы к а т а р ы н д а болады . Р е в о л ю ц и я ж ы л дары ида, Х а ­ мит кы ска м ерз1м д! курстан ©Tin, 1 9 1 7 ж ылдын к у зш ен ез елш дег! бастауы ш мектепке мугал!М болды. М ен ез!м Де 1918 ж ы л ы Х амит са б а к б е р г е н мектептен к а за к ш а сауатымлы аш ты м . Сонан 6epi алды нан жуздеген б ал а- ларды е т к е р г е н (ол арды н Ke6i д а к к т ы ю'а'лер б о п кеттП Хамит a F a й ( 1 8 9 4 жылы т у р а н ), с о л мектепте эл1 к у н ге дей!н м ур ал 1м . Кырык ж ы л д ан а с т а м ауылдык м ек теп те кызмет c in ip re H бул к а д 1'рл!' а д а м н ы ц кеудесгнде Л е н и н орден! ж а р к ы р а й д ы . Сэбит («Т урк пен тукымы еск е л ен » леп, менен буры н улы б о л м а г а н аке-ш еш ем , маран о с ы С эбиттщ атын к о й - ган) ж у м ы сш ы ж !п'т едк М а к м е т у й ш щ д ен гел ек ш а - руасын б а к к а н н а и баск а да ж у м ы сы ж о к ол, 1936 ж ы л ы кайтыс б о л д ы . Р аби т туралы к е й Ы р е к айтамыз. Б а я з и т коп ж ы л д а н 6 e p i партия м у ш еск Е р тер ек те мурал1м д е болгап, а у дан дар да еовегпк кы зм еттер де аткарран ол, KefiiHri ж ы л д а р д а газет кы зметкер1. K a3ip К останайдагы 571

«Ленин жолы» газетшде. Г улим де кептен бер! ауылдык муеал1м. Шешек дертшен бала шагында кулагы кеткен Энпм, зирект!кпен жаксы сауат уйренш, ертеректе баспа орындарында кызметкер ед1. сонгы жиырма шакты жыл- да туран ауылына барып усталык кызметше орналасты. Сонан 6epi сол кызметте. II. Рабнттщ ез eitiipi туралы Онык азанмен койган аты — Рабде-эл-Рабид. Бул арабша — «кулдьад пулы» деген сез. Рабиггщ 6ip кезде, кейб1р жазуларына осылай кол койып журген шагы да болды. Рабит документтершде «1902 жылы туган» болып жу- ред1. Отызыншы жылдардын аржарында. онын документ- тер1нде «1900» деген цифр болатын. Осы «кайшылыктын» ce6e6i неде? бза р а ойнаганда, б1з Рабнттщ мунысын «жасаргысы келуЬ деп дэлелдейм1з. Онымыздын жаны да бар, ейт- кен1, жур1с-турыс жарынан, ктну-сэндену жарынан, жЬ птншпк я аншылык куру жарынан казг'рп казак жазу- шыларынын imiiueri сер!м!з бен салымыз Рабит екен1 рас. Мундай адамнын кеп К9з1не жасырак кер!нуге ты- рысуы да табиги ic. Осы ж айда тага 6ip ойынымыз бар: Отан сорысынан кейшп жылдардын б1р1нде, Алматыга, Рабнттщ уйше Дина апай кел1п, мэж1л1стес1п отырранымызда, мен ол ю- с1ден Рабнттщ туран жылын сурадым. Сонда Дина апай, «Кай жылы екенш кайдан бйпейш» дед1 де, маран «ка- закша жыл кайыра б1луш1 ме едщ ?» деген сурау койды. Мен «бш ем» дед1м. «Ендеше,— дед1 Дина апай,— Рабит та, сен де сиыр жылы турансындар: сен басында, Рабит аярында. Содан санап ала бер! Санаран шагымызда, Рабитин да сезш н жаны болып шыкты: мен туран жылдын «сиыры» — 1900 жыл болар деп журсем, анык 6ip мэл1метте «1901 жыл» екен. Казак- ша жыл иаурыз айымен — ярни марттын жиырма еюсшеп басталады. Сонда, егер мен 1901 жылдын апрел1нде ту- сам, (бул жасымды Рабнтша дурыстаура тырыскан жок- пын, себеб! — 6ip жас жасарранда кайда барам?!), сиыр жылынын аярында туган Рабит, эрине, 1902 жылы туган болады. Макметт1ц шаруасы денгелек болганын жогарыда 57?

(Создан онга карай) С. Муранов, Ш. Мустафин (Сэбиттщ liiici) жэне F. Myclpenon.

айпык. BipaK, ол, б!ршш! жактан — Ботбай колыхан ен- uii алгандыктан, екшшшен — Кэж1мбайдын баска бала- лаларына суйенгенджтен, e.ai жалшылыкта журмеген,«ел адамы» аталатындардын санатына косылган xici. Шаруа- сы шагын бола тура, ол улкен улы Хамита жалшылыкка бермей окыткан, Хамит мугал1мджке шнген сон, Мак- метан, шаруасы аздап тузеле бастаган. Дсгенмен, Хамит- Дн аз табысы кеп жанра кемек бола алмаган сон, мал- Tyfliri бол ран шактарында Макмет Сэбит пен Рабита жаз маусымдарында жалшылыкка да берген. Рабит, мысалы, 1914— 15 жылдардын жазында, ауылыиын ка- сындэры Исаевка селосынын сиырларыи жаяу батура жалданды. 1916 жылдын жазында, Рабиттш нагашысы — OHFap- байдын балалары (аттарын умыттым) приемга !л1гед1 де, колында шаруага жумсар адамы калмаран Одрарбай, Рабнтт! уй1не алып кетед1. Рабит сол уйдш колрабыс жу- мысында журген шакта февраль революциясы болады да, Онгарбайдын майдан жумысына кеткен балалары кайта- ды, Рабиттш колы жумыстан босайды. Енд1 не icrey ке- рек... Сол ауылда, Ыбырай Алтынсарин снстемасымеи ашылран орысша — кыррызша (казакша) бастауыш мектепте кызмет аткарып жатады екен, учител1 — казак, эдебиетшщ революциядан бурынры акындарынын 6ipi, 1913 жылы «жиган-терген» деген атпен елендер жинагы шыккаи, демократиях багытта болтан, ауыл мектебшде елу жылдай узд ж аз енбек аткарып, кеудес1не Ленин ор­ ден:'н када Fan, Коммунист партиясынык мушеа, Улы Отан сорысынан кейш, картан жасында кайтыс болган — Бекет 0тет1леуов. Рабиттш айтуынша, бул Бекет патша ушметже де, Алашордага да карсы болган адам. — Патша тактам кулады деген хабар аныкталраннан кейш,— дед1 Рабит,— бурын мinд е т а турде, школанын терiиле 1лул1 туратын II Николайдын портрет1н Бекет жулып ап жсрге тастап, окушы балаларта тегоилетть Патшаныц к1м болганын, февраль революциясынын не ексн1н мен 1917 жылы, нектеп кабыррасында, Бекет 0те- тшеуов аузынан ecmiM. 1917 жылдын алгашкы алты айыида Бекет школынан орысша окыиан ересек Рабит, т ш жетшмегенмен, орыс- тын жазу-сызуына теселш, бастауыш б1л1мд1 encepin тас- TaFan сиякты. Сол жылдын кузш де елше кайткан Рабит-

Ti, экес1 е н д ! ж ал ш ы лы кка с а л м а й , казакш а — Ы ста п , орысша П р есн огор ьк овк а а т а л а т ы н казак-оры с ( к а з а ­ чество) с т ан и ц асы и д ар ы « б а с т а у ы ш т а н ж огары » а т а л а ­ тын оры сш а ж е т 1 ж ы лдык. ш к о л а г а с а б а к к а б ер еди 1918 жылдын к ек тем ш де, атасы — Х ам и т тщ мектебшен с а у а - тымды аш ып ж у р г е н ш аты м да, Р а б и т т ш менен о ры с т Ш - нен экзам ен ал аты н ы («0M ip м е к т е б ш ш » 6ipiHini ш т а б ы - ныц аяк ж а г ы н к а р а н ы з), м ар ан д о с т е б р е н ш н (у д о с т о в е ­ рение) « у л п с ш * ж азы п 6epeTini о с ы ш кол адан о к ы п журген шары. Одан кейш , Р абити мен, 1920 жы лды н кысында Ы с- тапта о к у д а ж у р г е н к у н д ер ш д е ж ол ы кты рды м . К а з а к - тар Ы стапты оры сш а «ш таб» д е г е н св зд е н б у р м а л а п а л - FaH. П ат ш а е ю мет! к а за к д а л а с ы н отарларан ш а к т а . Орал, О р ы н бор , Троицкий, П е т р о п а в л , Омбы, С ем ей , © с- кемен ата л аты н к ал ал ар салы п, с о л а р д ы н арасы на к а з а к орыс ста н и ц а л а р ы н тарткан рой. С ол к езде Т р оицкий мен П етр опавл арасы н дагы е н з о р ста н и ц а осы П р е с н о ­ горьковка бо л ы п , coFbtc ш табы о р н а п , атам ан со н д а т у р - FaH. К азак т ар д ы н «Ы стап» д е у ! с о д а н . Ж ы л сайы н, к е к - тем кезш де Ы стап т а улкен ж э р м е н к е ашылып, алы е ж е р - лердщ с а у д агер л ер 1 келед1 е к е н . Ы стапта са б ы н н ы н , булгарыныц, пиманын, уннын KiiuipeK заводтары болы п , мацайдагы кешпел1 ауылдар, осы буйы мдарды солар дан алган. Ы стап б е р т ш д е м э д ен и е т т щ д е орталыгы бол ы п, о р - талау ш кол асы н ан б1рталай к а за к бал ал ары окып ш ык- ты да, а р т ы н а н кврнект1 к ы зм е т к е р л ер болды . М о сел ен : Акмола губер н я л ы к , сотыныц и р ед сс д а те л 1 болып ж у р ш , 1927 ж ы л ы е л г е н Х аж ы гали К о с а е в , республи калы к п р о - куратурада ж а у а п т ы кы зметте ж у р 1 п , отызыншы ж ы л - Дардын а я г ы н д а кайтыс б о л га н М а х м у д Таукин, К а з а н Каласында тем 1р ж ол инженер! болы п журш , к ультД н Курбаны б о л ы п кеткен С аруар Т а ш а т о в , кеп жыл п а р ти я - лык к ы зм е т т е к е л е ж аткан © м 1 р у за к Д анияров, о ф и ц ер - л!к кы зм етте ж у р ш ¥л ы Отан с о гы с ы н д а ерлж пен к а з а г а ушыраган К а зн Есеналин, тагы б а ск а л а р . Рабит осы л ар- мен 6ip re ок ы ды . Рабитка мен, 1920 жылдын кы сы нда азык-тулж раз- версткасынын отрядын баскары п ж у р ген шагымда ж о - лыктым. М ен о л кезде оры стын э р ш н таны ганнан б а с к а окуын б ьп м ей м ш . Орысша тШ м « н а н ж е у » мен « б у й р ы к беруге» га н а ж етед 1. С онды ктан б а , э л д е , р а с со ла й м а , Ыстапта о к ы п ж у р ген Рабит м а г а н «оры с т Ы ш н п р о ф -

фессоры» сиякты кер1нд1. Ал, саяси мэеелелерде мен оган «устаз» екем. Ыстапта окып журген ересек казактар (ш ш де Набит та бар), казак аузынан Совет ешметжщ жайын менен гана естн-ен сииктанды. Одан кейш Набитт1 керутм — 1922 жылдыа Ky3i. Ке- picneren азрантай уакытта, Набиттщ басынан б!рталай окнгалар етш капты, жиырма 6ipiHiui жылдык февраль айында, сол мацайдагы кулактар мен байлар Совет exi- метше карсы кетерШс жасаганда Набит сол аранын кы- зыл-партизаиы — Дмитрий Ковалев?!» отрядында болып, бандаларды жойысыпты. Одан Kefiin «Таузар» аталатын болыстыц сотые б е л 1 н баскарганда ол балш жойылып. Набит уйш де кызметЫз жур екен, Отан табан аузында кызмет усындым: сол кезекде, б1здщ арада казакша — Жекекел, орысша — Благовещенко аталатын селода, ка- зактын аудандык милиция штабы курылатын болып, на- чальнипне б 1'здщ елдщ атакты байы жэне белд1 феода­ лы— Абылай Рамазановтыц баласы — Султан (орысша «реальное училище» аталатын орта школанм б т р ге н жН пт) тагайындалган екен; мен бул кандидатураны унат- пап ем, губерниялык милиция начальиип Зжрия Мухеев, «жогарыда бекшп калды, бузука болмайды, оран жаксы орынбасар табу керек» деда. Сонда менщ eciMe кептен кермеген, 6ipaK нелер icTereni сырттан ecm in журген Набит тусш, Мухеевке «осындай ж ш т бар» деп ем, ол, «ризаласса тагайындайык» дед» Набит менщ усынысымды кабылдады да, 1923 жыл- дыц жазына дей1н Жекекел милиция штабында началь- никт1к орынбасары болып кызмет аткарды. Оныц мшезк жалпы каталдау адам. Ж ас кезшде TinTi катал болып, байларды, acipeco урыларды ете кысып устаган. Сон- дыктан болу керек, 1922 жылдык кузшде Орынбор раб- фагына окуга Tycin, 23 жылдык жазында каникулга Пет- ропавлга келсем, губернялык милицияга Набитт1н уст!- иен шарымдар тусш калган екен. Осы жайды баскарушы жолдастармск кенескепде, Набитт1к Орынбор рабфагыаа окуга KeTKeHin макул кердщ. Бугаи ризаласкан Набит­ о й аулынан окуга калай аттанганы, «©Mip мектебшщ» eKiHmi к1табында суреттелгенд1ктен, бул арада кайтала- маймын. Орынборда Набит екеум!з эуел1 Сэкен Сейфуллинн1н пэтершдеп (ул. Деевская, 5) карангылау юшкене 6ip белмеде турдыц. Мунда eid кереует симагандыктан, 6ip 576

TeMjp к е р е у ет т е куш актасы п ж а т а т ы н е д ж . Турак. ж а й ы - нан ы ц гай сы зд ы к кергенм ен, т у р м ы с ж агы мы з ж а м а н болран ж о к - М е н сол жылы К а з а к с т а н О рталык А т к а р у комитетше м у ш е б о п са й ла н га м . М у ш е л е р г е о л к е зд е ч е р ­ вонец ал аты н ак ш ам ен айына 7 5 с о м бер ш ед !. О л TinTi коп акша: м э с е л е и , койды н к у н ы о л акш амен б е с с о м , жуй матанын ж а к сы костюмi — о н б е с , жиырма сом , Ж а ­ ка хром eTiK о н , он б е с сом ... С о н д а й арзанш ы лы ктан д а жэне «к а за к ш ы л ы ш м ы з» б о й ы м ы зд а н ары л м а у д а н д а болу керек, cki б о й д а к ж т т , с о к а к а р а басымы з ту р ы п , Сэкеннщ у й ш е ж у м а сайын э к еп 6 ip кой соятын е д ш т е , азгантай Р ана е т ш пай д а га а сы р ы п , к вб ш mipiTin а л а ты н едж... Рабфакка тускен Рабит, ок уд ы ж аксы алып к е г п . Онын айтуы нш а, корамдык ры л ы м да р б о л м а са р а б ф а к т щ былайкы nsH.Tepi буры н 03i ж е т к е н п эн дер . Келер ж ы л д ы н окуы нда, Р а б и т eneyiMi3 «С овет ск ая » аталатын м е й м анхананы н н о м с р ш д е тур ды к. М ен е ю м е т Myrneci бол ган д ы к тан , ном ер б 1 зге т е гш 6epi.ifli. Р а б и т eKeyiMi3' ол ж ы л д ы н кы сы нда, о к у м е н катар, « Е ч б е к и л казак» га зе т ш щ р едак циясы нда к ы зм е т аткарды к. Н е п з - п жумысымыз ую м еттщ газетк е жарияланаты н буй - рык-жарлыктарын аудару. О сы ic T is уст1нде, мен е з 1М темендеп'дей кы зы кка уш ы рады м : в ю м ет т щ 6ip к а у л ы - сында— «Т р уж енн ики сельских п ол ей в текущем г о д у проявили х о р о ш у ю инициативу и у сп еш н о справил ись с уборкой х л е б а » д е п ж а зга н е к е н . М е н «труж енники» д е - ген с е зд щ м аг н асы н а тусш бед1м д е , редак ция к ы зм етк е- piHiH 6 ip i, Б еЙ 1м б е т М айлиннен с у р а д ы м . Ол д а о р ы сш а шоркак б о л у ш ы ед к сонды ктаи « м е н д е бкамеймш» дед1 де, осы С03Д1Н T y6ipin т абу к е р е к д с п , «Ty6ipi — « т р у с » дегеннен ш ы к к ан болар» деген ж о р а мал айтты. М ен сол жорамалга токырадым да, «тружинники» деген сезд1 «коркактар» деп аударып, газетк е со л калпымен басы л- Ды да Kerri. С о л 6 ip кезде, В о с к р е с е н о в дсген оры с а в т о - рыныц м а к а л а с ы н каза к ш а га а у д а р г з н 6 ip ey , аты н да казакшылап газетке «Ж ексембин» болын басылып кет- кен. Осы е ю ф ак т щ е н кейш, к е р п ш 6 ip ey газетке « к о р ­ ках, ж е к с е н б Ь де г е н фельетон ж и з ы п , ж у р т маган к е п к е Дешн к у л т ж у р д 1 . Рабиттщ а у д а р м а л а р ы н д а м у н да й со - ракылыктар болм ауга тш сп . О р ы с типи жаксы б ш етш - Джтеи оны н а удар м ал ар ы д у р ы с б о л у г а тш'сть «Совет» мейманханасы Р а б и г п ц алдагы семьялык 577

ем'ф'шс жол ашты. Сол мейманханада, шыккан Teri ак- тебелж, жасамыс учительдердщ 6ipeyi — 96im Тонбаза- ров дейтш алам турды. (кызмет1 оку комиссарнатында болды рой демкпи). Арык та, талдырмаш, бойы шарралау бул KiciHiH Ултураи еамд! зор денел1, жаркыи мшезд!, шала сауатты эйел1 бар ед1, балалары жок едг Осы се- мьямеи танысканнан кей!н, асы дэмд1 Ултуганга Рабит екеум1з «нахлебник» болып, сол уйден коректенш жур- дш. 96im сол кыстын аярында кайтыс бон колымыздан жерлеси'к. 24 жылдын жазында мен елге каникулра Kerin, Орын- борра куз кайтсам, Рабиттщ ем1р1нде «драма» басталып капты. Сол 6ip шакта казак педагогика институтында '■Аусни Ягфарова дейтш татар кызы окиды екен де, Бай- мен Алмановтын уйшде туратын осы кызбен, Рабит ¥л- туран аркылы танысып, eiui уйленуге ойлайды екен. Мен бул oKHFapa карсы болдым.Оган ce6e6i: Рабит болыстык военком болып журген шагында «Сэш балала­ ры» аталатын байлардык б>реу1нщ ж ас Каншайым атты келшш алып кашып, уйше апарган. Рабит Орынборра onyFa аттанранда, келшшек онын эке-шешеемпн колында калган. Енд1 соны тастау маран киянат кергшп де, Рабит менщ ыркыма кенбеген сок, елдеп туыстарына хат жаз- дым. Ксшжпей Орынборра Рабиттын агасы Хамит келш калды. Рабит арасын да тындамай XycimFa кешжпей уйлснд1. Fa6iiTriH туракты семьялык SMipi осылай бас- талды. Рабфакты мен 1925 жыл бтрд1м де, сол жылдын ж а­ зында Кызылордада шыгатын «Енбекш1 казак» газетш- де кызмет аткарып, куз Петропавл барып «Бостандык туы» газет!не орналастым. Рабитт! содан кей1н керге- шм — 1928 жылдын кузк Мен 1926 жылдын ортасынан 1928 жылдын ортасына дейш, Кызылорда каласындагы Казакстан Мемлекеттж Баспасынын (Казгосиздат) бас редакторы болып кызмет аткардым да, жаз ортасында о.п кызмсттен босанып, Ленинград мемлекеттж универси- тетше окуга 6apyFa жиналдым. Бас редакторлык кызмет- ке мен Рабигп усындым. Орынбор рабфаги! 1926 жылы б!т!рген Fa6nT, сол жылдын куз1нде Омбыдары ауыл шаруашылык академия- сына барып окура тустЕ Мешчен жи1 хат жазып туратын ол, 1927 жылдын басында «Эм1ркан бндайыры» (амери­ канский пырей) дейтш такырыпка кггапша жазды да,

Казахстан М ем лек ет баепасына ж1бер1п, 6i3 басып шы- гардык. М ен д е Р аби тт щ «осы ш та п ш а н ы н акшасы сем ья- мызга ж ар ты к ы с азы к болды » д е г е н ха ты бар. Академияныц 6ipiHiui курсын 6iTipreH Р аби тп , А км о- ла губернялык, п ар ти я комитет! 1 9 2 7 ж ы лды ц к у зш де, (Рабит сол ж ы л д а н партия M ymeci) Б у р а б а й ауыл ш аруа- ш ылыктехникумына окытушы кып ж 1берд1. С онда ж ур1п, Рабит «Тещ з те к ш с ш д е» деген а тп ен ал гаш кы у зак э н п - ме жазады д а , К а за к с т а н М ем л е к е т т ж Баепасына ж ь бередк Осы э н п м е ш н калай ж а зы л ы п , рсдакциясм к а - лай жасалы п, « Т у л а г а н толкы нда» д е г е н атпен ж еке k i- тап болып б а с ы л а р алды нда, Р а б и тт ы н е з колымен 1928 жылдын 18 а п р ел ! куш маган ж а з р а н х а ты бар. Оныц ж а - зушылык ж ол ы н аш к ан осы хатты т е м е н д е тугел келт1ру- Д1 макул керд1м. «Сэбит! Бупн сенщ хатынды алдым. Э ц п м е менщ «Тещз теп- Kici» жайы нда болкасын, мен д е с о л т у р а л ы ж а збакпы н. ■Непзшде оны кыскартып, яки ту зе ге н 1 н е алилс айтпасам ренж1мейм|н рой. Б а ра салысымен б а с у ж агы н карасты р- ганыц, меш ta re p i суйрем есе кей1н кет1рм ес. Б1раз ел!гш алгашкы екп1нмен кер-жерд1 ж а зы п та ста у ы м да м ум кш . Шарт деген ж а г ы н езгертуге к у м а р е м е с т т м саган ж а - сырын сыр б о л м а у ы керек: мен г о н о р а р ы емес, е н б е п м - ищ езш б а г а л а й ы м . М енщ к е б ш е се кекей1мд1 тесетш а к ­ шасы ем ес, ж а зган ы м н ы ц 1ске а с а ал раны ек ендиш а н ­ гар. Енд! х а т ы н д ы белшектешк: Мен э р б е л 1МД1 ныгыз туй м ег еш й Н м д! бклем. Б 1рак онымнын вз1не 6 ip бага бермекш1 ед1м . Корнем э деб и ет- те менщ 6ip суйет1н нэрсем, ж а л г а с ы б ш н б е й к е б ш е се , жалгасы к елес! бел1мд1 окып оты рган да гана сезш се екен дейм ш . Б у л мумкш ecnipreH т у р бол ар. С ейтсе д е мен осыны у н а т а м . Ж азуш ы лар a c ip e ce байламын к ер се- Tin коятыны б а р , м ен оны унатпай м ы н. М енщ Гогольд1 суйш окиты ны мды бьчетш едщ го й : к е б ш е се ол, м а г а н осы ж агы нан у н а й д ы . Ka3ipri б е т а л ы с т а , жасырын ж а к - jap аз болу к е р е к т т н б!ле тур сам д а , мен унаткаиьш ды •степ ед1м. Э р и н е , сендер кеп. Э р ж е р д е тексерген б о л а р - сывдар. Б у л а й болрасы н к е п п н л ш т т аукы мы уйгарды — мен риза. О д а сы н , к еп ш ш к коптен 6 e p i тесел in келе ж а т - Кан, бауыры ж азы л р ан д а р , мен — шик|'. Сондыктан сен -

дерд'щ—теселген кепшшктщ бетшен алуым элсЬд'|- пмнен баска нет керсетср дейсщ. Мен1ц тары 6ip унатпайтыным: алган теманын 03iiieH баска, ешкайда бурылмайтынедет. Муныменжек карем. 0cipece болмысы, турмысы..., тары тагылардын i3i Tycin отырса екен. Осы куш (мешцше) жазушылар «саяси жак» деп алранда, баска жагын аксак таетайды. Мен оран карсы. Сондыктан кай кунде болса да, менщ жаз- гандарым келденен материалды кеб1рек косып отырады. Бул эдегп (S3ip жузеге асыра алмаран эдегп) тубшде, жазып кете алган кунде де тастамаспын деймш. «Тещз тептсше» де б1рталай келденен материал Kipren ce6e6i сол ед!. Еткт1к деген 6ip ит кой. 0ткен, Ka3ipri, келешек уа- кыттары араласып кету| мумкш. Алгашкы хатымда 61- раз беттерд! керсетш ед1мгой. Сейлемшк аяры кебшесе сказуемоега токтайды да, сумдык беле болады. Тугел алранда, алгашкы адым элЫз екеадштне не ку: д1к болсын, кейб!р альт тастаган жерше карсылырым болса да баспага бершп калгасын, энпме кыска рой. Мысалы: «Тен13 TenKici» мен «Тулакан толкыннын» кай- сысында адамгершшк, достык кеп екеш'не таластан кеМн рана мойын сунар ешм. Матвейдщ бай екен!' 6ip жанды жасырура бегеп жок ед1. ©йткеш, олсаудагер, ка- зактардыц балыгын алып унем! енбег'ш жейдк Байлар кебшесе, imTen жейтш эдетш ескермеген екенсщ. Кыскасы, К1тапшанын басылеаны улкен куаныш. Ту- зегенще алрыс. Сыншылар, кемш керсетсе тгаи жаксы. Кайтадан сешк хатына келейш (басына карай). Сешн «Араш камшын» маран да тиетш секши (кейб!реулер «белей жолдамын» деп, боска компиятыны бар рой, сол секвд болып кетпесе?) 0йтксн1 калам суйген болып, «идеология» деп шатасудан кур емесшн гой. Баскалар- дын неге катынаспайтынын бшмеймш, ез1м туралы мы- наны рана айта алам: мен болып жаткан айтыс-тартыс- ка1катынаспаймын демеШм. Айтысты унататынмын да, ешюмд! сынап кермесем де, сынауды жаксы керетш эде- xiMде бар. Кррыкпаймын да, тусшемш де. BipaK мен ка­ лам суйе бастагалы мынадай ек! Kecip ушыраттым: 6ipi, айтыс болып жаткан жерден алые жаткандыгымнан, ке- зшде кол жетпей калады. «Е. К-» 2 Ke6ine дурыс келмей-

п'нш бглесш рой. Элп Шаймерденнщ де, тагы б^реулер- дш, Елжастын, Э з1мбеттщ, тагы баскалардын сынын кергешм жок, ecTifliM гана. Солар сеюлд1 нэрсслер;пц кв- 6i кврыместен кетедг Кейде басын, кейде ортасын, эйте- yip б1рдемесш толык оки алмай каласын. Солай болга- сын катынаса алу киын. Мен жазу iciHe катынаса бастагалы жазатыи орын- дардан кеудеге итеру болмаса, езше тарту кергем жок, Жазуга жан.а араласа бергешмде «Е. К.» бостан- боска шыгарып тастаганын б|’лесщ бе? (БеЙ1'мбет, Сма- гул тагы баскалары) ©зге езге болсын, БеМмбет кврер кезге куйыршыктанып меж алдауга KipicTi. Алдамастан тура айтса кайтед!?.. Эрине, жазу ушш газет манында кызмет Miидет емее. Мадагаскарда жатып та жазуга бо- лады. BipaK газет куибе-кун сабак бередь Одан кейш де газетке жазып карадым. Ей нашар дегендер1мд1 басады да, жаксы дегендер1мдг баспады. С аган айтылмаган мы- надай 6ip эипме болды. Былтыр «Окшау свз» бэйгеа ке- 31нде Омбы окушылары 6ipirin «Е. К- га» ею окшау ж1- берд1‘к. Bipeyi «Калаудын eMipi», екш ила «Май сасыса туз себед]', туз сасыса не себем13?» деген Окшаудын Heci Карткожа ед!. Ce3iH кураган мен ед1м, ею рет Омбы оку- шыларыныд алдында окып, сынап тузеп, Ж1бергенб1з. Bi­ peyi де басылмады. вйткеш 6ipi (алгашкысы) Аббас ту- ралы да, eKiHiiiici Абдрахман туралы да. Коммунистерд1 туйрелеу)м!здщ ез! 6ip ката болар. BipaK 6i3 him eneHi туралы, ашык тусшд!рк 6epreHiMi3 жок. «Квменес» жа- гынан еш H o p ceci жок едь Баспады. Еюшш рет, барлык окушынын колын койып «басылуын» сурап жаздык. Mine осы арада 6 ip и гпк араласты. Б1‘здщ хатымызды конверт- тш жыртып окыпты да, «Е. К.» Кызылжардагы «Б. Т. га»1 айдап кеп калыпты. Сыртында «Айсаринга» деген бар да. Дэлелд1 сол. BipaK хат емес, макала болгасын, мака­ ла екенш конвертт1 жыртып, окып кергенсш, Ансарин неге кудырады? MiHe бул HTTiK. Кузд1гуш «Келенкешн келенксЫ» дегсн 6 ip окшау тагы жаздым. «Е. К » ез кемшшктерш айтса баспайтынын, acipece басындагы кызметкерлершщ кол жаулыгы болып кетстш жактарын айткан ед1м. (Дурысында баягы Сэкен, Молдагали, Сма- гулдардан 6epi карай Аббаска дешн «Е. К.» аркылы ез aAicrepiH журлзбед1 дей аласын ба?) Бул жэне басылма- 1 «Бостандык туы», raaeri, С. М.

ды. «Е. К- ка» жазу да, таныс 6ipeyiH болмаса, мака- ланды оку да койьшды. Свйтш газетке катынаспай, кун- бе-кунп хабардан, айтыстан сырт калдым. Жаза алсам ютап жазгым келди Осыныц барлыпл «Агаш камшы» етпей не кылады? Bip уйымнын, ллектес жолдастардык манайында болсам, мумкш катынаса алган болар ед1м. Жендеп жаза алмагасын кеудеге итеру дурыс та шыгар. Б1ракейтпес ед1м. Каламынан умп-i бар адамдыбауырга тартар efliw. Мшекей, Сэке, осындай жайлар меш кунбе- кунп айтыс-тартыстарга катынастырмай келдй Мет на- гыз суйет1н жактарымнан жырып тастады. Ум1т кеспе, кейш орталарыца барып, ат ерттеуге жарармын. Сен окуга барамын дейсщ бе? —Кайда? Кашан? Не­ ге? Токта! Eiifliri жылы 6ipre Литхуд1ка барайык! Жа- рай ма? Жаз! 15-майда елге келу ерте... Сабит! Рабит мыиа хатын аяктамай кетшкалган екен. Почта келш калгасын мен 6epin Ж1берд1м, калган свз)' болса тагы жазар. 0з1м1'зден бэрвдзге квп-кеп сэлем! Хат жазындар. Мен ез1ме TiiicTi акшаны купи турмын. Достык сэлеммен Хусни, I8/IV жыл». Квркем эдебистке осылай бей'шдшп болгандыктан жэнендсологиялык бет'| дурыс деп ойлагандыктан, мешн усынуыммен, Казакстаи блкелж Партия Комитет! (Каз. крайком) Рабигп Кызылордага шакырып алды да, Ка- закстан Мемлекегпк Баспасыиа бас редактор гын койды. Меи окуга, Ленинградка журш кегпм. Каражат жагым аса кысыцкы болгандыктан маган уннаерснтетте 6ip-aKжыл окуга тура келд1 де, 1929 жыл- дын куз!иле Кызылжар барып, «Кекес ауылы» мзетше редактор болып тагаГшидалдым. Бул кезде газет-журнал беттсрп1Л0 б1рталай оцпмелер1 басылып, жазушы ата- нмп калган Рабит ei<eyiMi3, эдебиеттж Keii6ip моселелер туралы баспасвз бетшдс каттырак айтысып та калдык. Келер— 1930 жылы мен Москвадагы Кызыл профессор- лар ннститутына окуга кегпм де, Алматыга 1936 жылы оралдым. Бул мезплдщ шнде Бабит Казакстаи Мемле- кетк Баспасыныц директоры болып, одан кейш «Соцн- «Кврхем эдебнет ннститутына» дегеш С. М.

алистж Казакстан» газетжщ редакторы болып кызмет аткарран екен де, 1936 жылы Казакстан Орталык Пар­ тия Комитетшж уг1т'насихат бел!мш1н мецгеруini кыз- метшде екен. 1937 жылы басталган жеке адамнын басын дэрштеу (культ личности) «науканы» Рабитка да шарпуын тип- 3in, 1938 жылы партия катарынан шыккан ол, 1956 жы­ лы, бурынры стажымен (1927 ж ы л р ы ) партия катарына кайта алынды. Одан 6epi Рабит Казакстан Жазушылар Одэрыныц 6 ip iH iu i секретари. 1958 жылдан Казакстан Рылым академиясынык академии, сол жылдан СССР Жорары Совет1н1н депутаты. III. Рабиттщ жазуш ылыгы туралы Бул очерктщ максаты Рабитт1н эдебиегпк енбепн то- лык талдау емес, онын ем1р' баянымен рана кыскаша та- ныстыру. Жазушылык алрашкы бет1нде, к аза к совет эдебиетше Рабит ciHipreH жаксы eKi en6eri бар: 6 ip e y i— жиырма- сыншы жылдардын аярында катты шиелен!скен тап тар- тысы, керкем эдебиетке де acepin типзш, алашордашы- лармен байшыл-ултшылдар елмеуге жан таласкан шак- та, Рабит идеологиялык майданный, алдынгы катарынан орын алды да, социалистж курылыстын жауларын пуб- лицистикалык каламымен де катты туйредг, екжцпск осы барытта керкем шырармаларымен де кызмет аткарып, ауылдагы тап тартысынын сол 6ip кездеп айкни жэне керкем бейнес1н керсететш б1рнеше энпмелер жазды. Бул жуйедеп табысы мол да, кернект! де болраи Ра­ бит, «Кек уйдег! кернилер», «Bip адым алга», «Туннель» сиякты кен келемд! лрозалык шырармаларга да кула- шын урранмен, ол талабы carri бола ала койран жок, аталган повестер мен романдар аякталран жок. Келемд1 прозада Р абигп к алгашкы еэгп енбеп, менщше, «Казак солдаты» ( 1 9 4 9 жыл). Мазмуны к ы зры л ы к т ы , жазылуы кершт! болрандыктан, бул роман Совет Одагында да, шетелдерде де б1рнеше тшге аударылды. Одзн кей'ш ту- ран «Оянрэн елке» (1953 жыл), 6ipiHiui готап Рабитт|н прозадары бойы бурынрыдан да бшктей тусуше кет'л болды. Бул жайда Рабитка кояр т1л еп м 1з: «Оянран елке- Н1Н» екшип ютабы да тез!рек ж ары к керу! жэне 6ipiHUii кггабындай сэтт1 шыруы.

Рабат 1936 жылдан 6epi драматургия жанрымен де шурылданып жур. Бул жуйедеп оныц туигышы«Кыз Ж>- бек» аса кызкылыкты жазылтандыктан, куп! бупнге де­ ти театр керушшерш езше кумарттыра Tyceai. Драма- лык театрларда ойналатын «Козы керпсш—Баянсулу» мен «Акай cepi—Актокты да» сондай. Рабит бул уш пье- сада, меткше, казак драматургиясынын ен кушт! eKuii- нщ6ipi. Тарихи такырыпта осындай жет!ст!ккенеболран Рабит, менщше, советта заманныи такырыбына ондай кушт! емсс. Бул такырыпта казак драматургнясыняа онын алдына тус!п кеткен Kici де жок- Дегенмен сахна заиын жаксы бкастш, драматургия зацын жаксы бшеп'н. тарихитакырыпта жазран пьесаларында жаксышеберлж керсеткен Рабиттен жана такырыпта да шарыктар деп ум1ттенем13. Рабит казак совет эдебиетшде очерк жазура да тесел- ген адамдардын 6ipeyi. Бул жанрда да оный каламынан коптел тугаи жаксы шыгармалар бар. Соцры он шакты жылда, осы аса кажет жанрда да аз жазуын макулдай алмаймыз. Казак совет эдебиетшщ мзселелер!н талкылаура да Рабит а'щргеи енбек аз емес. Ол сокры отыз жылдын iuiiiiaeкеркем одебиеттщпартиялыгы ушш узд!кс|'з куре- cin кела жаткан адамнык 6ipeyi. Кеп жылдар 6ipiHe-6ipi жалгасып келе жаткан бул енбепшк сокры жемт! — бныл.ры жылдык март айында болып еткен казак совет жазушыларынын тертшия съезшде жасаган баяндамасы. Fa6iiTTin осы жемкт'! жэне кажетт! icTi iarcpi алып ба- руына ceniMiMi3 кушт!. Казак совет эдебиетше Рабит сЫргеи зор енбект!н 6ipeyi —орыстыц жэне Европанык классикалык шыгар- маларын казак Ti.niHe аудару. ©3i де жазушы болгандык- тан жэне орыс тшн жаксы б!лет!нд!ктен, онын аударма- ларыдэл де, сапалы да болады. Рабиттт'н жазушылырын тутас алганда, езше тэн 6ipnemeезгешел!ктер! бар: б!р!нш! —бойыиа сщбегента- кырыпка жармаспайды; екпнш—бойына cmipren такы- рыбыптез жазып тастаура асыкпайды, сондыктанuibiFap- маларынын umxici аз болады; ушшгш—жазатын такы- рыбыпа куй тандайды, куШжетпесе, игергеи такырыбын да жаза коймайды: Tepriumi— шырармасынаетеукыпты, сондыктан хал-кадары жеткенше, олпы-солпысыз uibiFa- рады, бесшш! —т!лге унемгшл, сипаттап отырран OKiiFa-

сына жэрдеМ1 ж ок сезд1 колданбайды; алтыншы — жар- кылдак сездерл! кеб|рек колданып, шешен сейлеуге тырысады; жетшип — адам портретш лсасауга, казак жа- зушыларынын ен шебершщ 6ipi. Рабит биыл 57 жаста. Ол ойы да, бойы да толыскан адамнын 6ipeyi. Сонцыктан да, алдагы кундерде казак совет эдебиетлн бзйыта тусуге белсене араласып, ез! шу- гылданып жене теселщ журген жанрлардан, элде де кер- некп шыгармалар берер деген умггтенпз.

НИКОЛАЙ ТИХОНОВ ТУРАЛЫ Оран Mine, аттай 28 жыл eTTi, Сол жылы Ленинград университетше сабакка тускенмен, бул калада куз айла- рындажанбырдынтепсптуратын кундердйтб!р!нде,тебе- ме кол шатырымды калкалап келе жатырмын, бепм — Сенат аланы, 1здеп келе жаткан yfliM—Мария сарайы. Бул уйге мен жай кележаткан жокпын. Оку маусымы бастала, б'гзге эдебиет теориясынан лекция окитын Яку­ бовский, 6ip сэтте «Ka3ipri совет акыны, агайынды Сера- пионовтардыц 6ipi—Николай Семенович Тихоновтын поэтикалык aflici» деген такырыпта сэйлеп eni. 0зш «формализм мектебшщ» адамьша санайтын ол «Тихонов шытармаларында да бул сарыннын жаналыга бар» деп отырады. «Ka3ipri акындарымыздын ен кушткерниц 6i- рЬ деп мактады, оныц шыгармаларын окуды етшд1, жа- кын арада, осы такырыпта арнаулы семинар етйзбек болды. Тихоновтын шыгармаларын оки бастаганда, ол кезде орыс ti.iiH шалагайлау бшетш маган, елендер1 тугелшен тусшкп бола койган жок; ал онын прозасын, ocipece ту- piKTep eMipiHeii алып жрзган «Квшпел1лер» атты очерк- тер жинагын аса кызыгып окыдым, ейткеш, карапайым халык тшнде жазылган бул к1таптан мен шындык eMip- Д1н ете кызгылыкты бейнелерш керд1м. Жауын-шашынга карамай мен1н Мария сарайына ке­ ле жату себеб1м, кеше 6|зд1н университеттш рекламалар жапсырылатын тактайында, «Ертен Мария сарайынын ак залында акын Николай Семенович Тихоновтыншыгарма- ларына арналгаи эдебиет Keuii болады» деген жарнама окытам. Бурын атын гана ecTin, кейб!р шыгармаларын гана окыган замандас акынды кврмек болдым.

(Солдан онга карай) Н. Тихонов, С.

. Муцинов, М, Исаковский жзне Г. Муарепов.

Мария сарайынын сырты коцыркай болтанмен iuii квркем, acipece «ак» жэне «кызыл» аталатын, агынын 1Ш1 туп-тугел ак мрамормен астарланып, кызылыиыц iuii кызыл мрамормен эшексйленген, кен бшк залдары квр- Орыс эдебиетнн халык кой. Эиресе, Ленинград эде- биотин. Оран кашаи барып, кай эдебиет кешше барма ишПресней халык болады. Тихоновтын Ак залда уйымдаскан эдеби кепиде осы- лай етт1. Мен шргенде зал толып болган екен. Арттагы 6ip орынга сыгылыса отырабсрген кездс шапалакду ете калды. «Тихонов!» деп кулрлеп кетп зал. Ирак мен пре- зидиумра сахна жактан шыккан топтык шшен, бурый кермеген Тихоновты ажырата алкан жокпын. Оны мен, тектрибунара квтер!лгенде Fana тустед!м. Фотографиясы коныр кескшдГадам сиякты кершетш ол,табигатында ак кубанында бозрылдауыекен. Каз!рг« ак шашы, ол кезде шымкай туст1 ак шабдар, Ka3ipri то- лыкша, орта бойлыденескол кезде талдырмаш, умытпа- сам, устшдеп KHiMi зскершелеу, гимнастеркасыныц белin жалпак кайыспен буып алран... Николай Семеновичтщкеск!н1не бНкен 6ip эдет, мей- ai жешл, мей.'п ауырсез айтсын, сейлер алдында кез! ку- Л1мдеп, урты шукырая калады. Кертештеу бмранмен уп- удкен мурны бар ол, пушык адамдай сезшщ эрштер'ш мурнынанж1бершб!ртурл!санырыктау сойлейаьсондык- тан кейсвздер! кулакка камееюшалынады, Онын Ак залдары уш де осылай шыкты. Ол окыган елендердш 6ipa3 свздер! камеею, кеЙ1 тусМказ естлдь Дегенмен, онын окуы аудиторияра катты эсер ет!п, журт уздМз кол шапалактадыда отырды. Маган типзгенace- pi: жайшылыктага MiHesi жумсак болганымен влещн окыганда екп!ндей ешленш кетед1 екен, бтрак бунысы врескелекшндеу емес, влеиншбойына бггкенeKniHfli жу- йеимсн, ырранымен Keaiciuai турде корсете бшу. Жаксы эн, тек жаксы орындаушынын гана айтуында жаксы. Мундай орындаушынын аузына туссе, жаман эн де жап- жаксы болып кетед1. 0ленн!н окылуы да сондай. Дыбы- сынын б1разым мурнына Ж1бере тура, Николай Семено­ вич жаксы окырыштардын катарында саналады. Ак зал­ да 6ipiHuii ест1генде ол маран сондай эсер erri, езшл орындауында елецшщ 6spi екпшдк ыргакты, TveiHiKTi, кызрылыкты Kepinin турды.

Тихонов елендершщ 6ip acepi осы болса, екшнп acepi елецдершн салмары сыртында, расында да кездесетш формализм бояуында емес, ш ш де, сипатталатын ем ip сырынын терендшнде, акын жасаган дэу1рдщ алдыцры катардагы идеясымен, кунделштЁ iстерiмен тырыз байла- ныстылырында екен. ©лендерш Тихоновтык ©31 окыганда да, одан кейш ©3iM тусшш окыганда д а, менщ алган осе- piM осындай. Тихонов шырармаларынык булай болуы, онынез ©Mip- баянымен тырыз байланысты. Ш аруасы шакын уйдетуып, тапшы турмыспен кунелте ©скен ол, ж ас шагынан, эуелде 6ipiHuii империалиста cofhctuh, одан кейш орыстьщ eni революциясыньщ, одан азамат сорысынын толкын и!р1- MiHe Tycefli де, бул кызу курестердщ ащы-тущысын тугел гатып, ©MipfliH езшен мол алады. Ол вм|рден окып кана коймайды, сол окуын сыртка шыгарура, ярни ©Mip шын- дырынан кврген-бшгенше ез кезкарасын айтура, бул ой- niKipiH ©зге турде емес, ©лен туршде айтуга жас шатынан талаптана бастайды. 0м1рбаянына Караганда Тихоновтын ©лек жазура эуестену! 18 жасынаи басталган, 6ipaK онын алрашкы елендер! мен!н колымда жок. Менде бары — жиырмасын- шы жылдан бастап осы coufh кундерге дей!н жазранда- ры. Осы жылдардьщ ен бойын ©рлей жургенде б!зд1н ке- ретннм1з, ой-санасы, сез1мталдыры мол. ©зге окыгандар сиякты Тихонов та рельсп бойлап зырлаган поездай бул- тарусыз, бегетс1з тепей бермейдь в м ф д 'т epiH кезген ол кейде шыркап, би!ктеп те, кейде темендеп те журедк ¥лы Абай «©Mip ж олы тар сокпак 6 ip иген жак... Кдсык жол- да теп'ст1к, тиянак жок, кулап кетпе, тура шык, к©зт е бак!» деген рой. Осындай жолмен эдебиет майданын кы- рык жылдай кешкен Тихонов, 6ip шактарда символизм, акмеизм сиякты жолдарга кездес1п жыгыла, сурше жургенмен, ешуакытта кулдырай кулап кетпейдк кейш шегшбейдк коммунизм ©piHe бшктей берсд!, сонда алды- на устар шырагы — ©3i квзшсн еткерген социалиста ¥лы Октябрь революциясы. — «Акын болуга сен мшдегп емсссш, ал азамат бо- лура мшдетпсш» деп Некрасов айткандай, Николай Се­ менович Отанымыздын алдынры катардары акындары- ныц 6ipi болуымен катар, азаматынын да 6ipi болып, жазушылыкпен катар, когамдык 1стерд1 де к©п жэне бел- сене аткарып келедь

Бул женшде мен Николай Семсновичпеи уш мэселе- де Tyiiicin эргатес болдым. BipiHini —эдебиетп баскару кызметшде. 1936 жылы Мухтар Эуезовпен матан Акан cepi туралы операнынли- бреттосын жазу тапеырылды да, музыкасын Б. В. Аса­ фьев жазатын болрандыктан, екеум1з Ленинградка бар- дык. Тихонов ол жылыЖазушылар ОдагыиынЛенинград- тык бел1мшде председатель екен. Мешн онымен жакын араласып, кеп кездескен жолым осы болды. 1943—46 жылдарыНиколай Семенович Буйлодактык Жазушылар Одагыиын баскармасында 6ipiHiui секретарь боп кьгзмет аткарды, одан кеГпн сол баскарманын улт эдебиет1 сек- циясын менгерш келд1. Осы ктерле сан рет кездескенде мешн Kepin жургешм —м!ндетт1 icine аса жауапты ка­ рай, белсене аткаруы, op6ip 1ске тиянактылыры, укыпты- лыры, баскаратын адамдарынык ун1не кулагынын турш- Tiri, олардын онды талабын орыидауга oaipairi, эр жаг- дайда туыскандык камкорлыгы. Ек1нш1—Сталиндж сыйлык комитетшде б1рнеше жыл бойына 6ipirin кызмет аткардык. Сонда мейн кайран калатыным, комитеттщ карамагына тускен саисыз кеп эдебиеттш материалдардын бэр1н де Николай Семенович окып улпретш eai жэне окыранына бага беруде партия- лык объективтж кезбен эдш карайтын едк Ушшш1— б1рнеше жыл бойында, СССР Бейбштл\\к Коррау комитетшшкызметшде жолырып журдш. Ей кы- зык окирэ ейме тусшотыр. Bipimui — 1947 жылы Москвага Англиянын бейбНиН- л!кке жактас 6ip топадамы келдк бастаушысы Кентербе­ рикаласындары собордык имамы Хыолетт Джонсон. Осы топка Жазушылар Одагы «Савой» ресторанында банкет 6epin, оны Николай Семенович баскарды. Мэжшс устш- де, Джонсон немктерд1 сыкактайтын анекдоттар айтып, журтты кулд|'ре берд|. Имамнын бул кыльшыи унатпауы кеск1н1нен коршген Николай Семенович MaFaH записка жазып, «комитеттщ ресми Kicici болрандыктан, мейн арылшынра карсы анекдот айтуым ретйз болар, сен 6ip- деме тап», дептк Аз ойланраннан кей1н, кулкш 6ip окира ейме туст1 де, мен сез алдым:—1930—35 жылдары мен Москвада окыдым. Б1зде Киор eciMfli адам нем!с т1л1нен сабак окытты. Оныц айтуынша, арылшын, француз, не- Mic т1лдерш1н тамыры 6ip—германдык. Бул свзд1 ecri- ген 6ip студент Киорга:

— Сонда мысалы, арылшын мен HeMic тш нш арасын- дага айырма н е ? — деген сурау бердк Киордын жауабы: — С(з, казаннан суга nicKeH картоп алыныз да ете ыстыд куйшде ауызынызга салып, HeMic сезш айта бас- таныз, сонда С1зд 1‘н немкше сезщгз акылшынша б о л ы п шыгады!.. Бул сезге студент б!з де кулген ед1к, «Савойда» баи- кетте отыргандар д а каркылдап кулд[. Тек Джонсон ра­ на кулмей ызаланран кесюнмен: — Немктердщ олай деу1 ыктимал, ейткеш олар сон- гы 15 жылда картоптан басканы аз ж ед1 Fott,— дед!. Кешн Николай Семенович менщ анекдотыма ризалык бйшрш, «Джонсонды жаксы шымшыдык, ендйэр1 ол не- Micri мазактамайды» дед5. Екшип — Испаниянын батысында жер келем| т1лдей, тогаз миллиондай гана халкы бар, Португалия турады гой. Онын ук1мет! елше карамай унем1 советке карсы жакта журедк б1здщ елге адамдары кеп жоламайды. Сол елден 1948 жылы 6ip топ буржуазиялык журналистер ке- ле ran, БейбИнйлж KopFay комитетшщ оларды кабылда- ган мэжыпсше мен де шакырылдым. Энпме устшде узын- Дау, арыктау, имектеу, алакандай пенснел! dip португал: — Москванын театрларында билет жетпейдй ал 6i3- дщ Лиссабонда театр орындары бос турады, онын ce6e6i неде?—деген сурау бердь — Бул сураудын жауабын мына к азак айтсын! — де- Д1 Тихонов MeHi нускап. — Мен айтсам,— дед1м мен,— бгздщ Отанда Москва- да гана емес, езге калаларда да театрларда халыктын ез ©Mipi ойналып жатады, театр сахнасыиан езш керу ха- лыкка кызык. M enin ecTyiMiue а зд ер д щ Ka3ipri театрла- рьщызда халкыныздын шындык OMipineH жазылган пье­ са журмейтш кершедь Есю репуртуарга халык кашанры бара беред1? Сураушы ундей алмай калды. Артынан Николай Се- меновичтщ айтканы: «Жауабын KCJiiciM.ai шыкты. Театр- ларыньщ реакциялык жарына 6ipa3 тшсщюресен, одан Да KyuiTi ж ауап болатын едй» Николай Семеновичпен мен сонгы рет, энеукунп — сентябрь айында Украинада еткен Иван Франконын тУУЫна 100 жыл толган юбилейде кездесНм. Юбилейге Отанымыздыц да, шет мемлекеттердщ де коп елшен к о - нак келген екен. Юбилей Киев, Л ьвов, Дрогобышев — уш 591

калада erri. Франконын SMipiHe байланысты 6ipHeiue се- лолардада болдык. СондаНиколайСеменовичунеш«шы- гыстык» аталатын жазушылармсн 6ipre болды. Окын алгашкы жариялактан шырармаларынын 6ipi «Орда» аталатын. Львовта болтан кундердщ 6ipeywe ишрыс- гык 6i3fliH арамызда калжывдасып TypFaii Николай Се- мсновичке, элдеюм: —«Орданы«» ортасында тур екена'з рой?»—деп едк —Рас!—де;и Николай Семенович кулкш сурауга байсалды жауап 6epin,—Азия да мешцтугаиел)мCKcnin талай екбепммен дэлелдегем. Булар да мешцтуысым. Булсездер НиколайСеменовичей аузынан«сулусвз» рет1иде емес, бойына свден шындык ретшде шыкты. Олайдейтппм!з, орыс акындарынан шырыстык такырып- ка Николай Семеновичтеп кол те, дэмд| де жазгаи еншм жок. Шыгыс акындарыиыцтылармаларынолорыстшне азда аудартан жок. Оныцустше советик шыгысэдобие- TiiiiH есуше, практикалыкжардемд! Николай Семенович- тен артык ешшм бергенжок. Сондыктан, советок шырыс елдершщ6opiHiH де айтары,—Николай Семенович Тихо­ новСнздщелдш де тума жазушысы. Казак ел1Н1и де айтарыосы. Талантты, wirepAi, ешмд), улгш акын Николай Семе­ нович60 жаска толды. Бул да б1рталай жас болганмен, б!здщНиколайСеменовичaai бойжарынанда,туежары- наида, ой жарынанда, ic жагынан да кеммш кезшде. Оныцюбилей) куш, 6i3 ».ii де узак жасап, a.ii де fleiii cay болып, Отанына эм де жемкт) коп екбек ciiupyin плей- ri», 30 ягтзрь, 1936

FА БИ Д ЕН МУСТАФИН ТУРАЛЫ 1926 жылдьщ жазында (июнь айынын аяры болура тшс) мен Кызылжар (Петропавл) каласынан Кызылор- дага ауыссам, эдеттенбеген адамиа, бул каланын ауа раны куйш тур екен. Калада жан-сая, тек, тунп мезп'л- Дерде рана табылады: 1ш' рден бастап кун шыкканран Дешн ауа салкындайды да, кунд>з кейлекшен арен жу- реп'н журт, Keft6ip кештерде костюм киед1. Салкын тунде серуендейтш журттын журер жерг,— кешелер, acipece,— Карл Маркс, Ленин аталатын кешелер, ейткеш — ол кезде, осы ею кешенш FaHa бойындары унлердщ какпа- сына май шамныд панарлары 1л iirin, кемесю' болеа да кешеге сэуле туседi, езге кешелердщ 6api де тастай ка- РДНРЫ. Кызылордада ол кезде, 6ipi — «Жана», 6ipi — «EcKi» аталатын eKi бакша бар, 6ipaK. кешке жарыры болмакандыктан, кунд1з болмаса, тунде ол бакшаларра журт аягын аттал баспайды. OFan себеп «урылар журе- Д1» Деген кауесеттш тарауы. Ж уртпсн 6ipre серуенге шыгатын мен, уакытымнын дешн кебшесе Сэкен Сей- Фуллиннщ касында етмзем. OFaH себоп: б1рнншден, Сэ- кен1пц кулд1рп энпмелер! кеп жэне кызык болады; еюн- шкен сол кызык энпмелерд! тьщдаура жолдас-жоралары квп жиналады. Жиналып серуендеген, ауыздары кулк1- Ден жиылмаран журт, кебшесе, тан ата таркасады. BipaK, бундай компания кун сайын бола бермейдг Ксйб1р кештерде Сэкен етене болып кеткен азын-аулак жолдастарымен рана серуендейдд сонда, кеб1рек журетш адамнын Oipeyi Маркс пен Ленин бурышындагы ец- ceci бит, кыш (юршш) уйде туратын Сэкеншн какпа касындагы K epuiici — Фельбаум аталатын ергежей.п же- 6ipeft. Бул адам аса шебер сагатшы. Бойынын бижпп ^сантнметрдей FaHa онык MiHesi мейлшше токаббар. Ол Сэкеннен баска журттын кебш менежбейтш. «жас жазу- шымыз» дейтш б1здерге пыекыра карайтын, сездер1 туйе- 38-е. Мукаков SSS

ден тускендей ipi адам. ©З! колтокпактай бола тура, эйин бшк бойлы, семпз деиел! адамнан алган. Фельбаум квшеге шыкса, afteai дасынан калмайды жэне yueMi кол- гыктап журеди сонда, колынын басы, epiHiH колтырына лрен жетедь Сэкен кейШр кештерш Фельбауммея жоне онын эйел^мен 6ipre етшзш серуендейдь Si’ie.ii Фоль- баумды сол жагынан колтыктайды, Сэкен он жагында журедь Жасынын улкендшнен бе, квршьмгжеи бе. тэкаб- барлыгынан б а ~ Фельбаум Сэкенмен «сен» деп сейте- cin, кайдары 6ip мемлексгпк, рылымдык, иемссе, эстети- калык жайларды энпмелесш кетедь Фельбаумныц Mi- нездер1Н кору, эдг1мелерш тындау маран да аса кызык боп, Сэкенмен серуенгс шыккан шактарьшда касынан калмаймын. Фельбаумныч тэкаббарлыгы сондай—егер Сэкен этап шакырмаса, уйше бас сукпай, кешеде гана кездеседь Кулкшья, сыкаккой Сэкен, Фельбаумды Mi- нез-кылыктарын кызык керш eprcai де, кезше euidip сыр бШрмей, тек, онашада рана «алай-былай» деп кулш отырады. Bip кеште Сэкеншн уйше барсам, Фельбаум екеу! какпа алдында тур екен. Серуендемей турран себелтерш оурасам, Сэкен «yfiiMe конак келетш едЬ дейдь Кеипк- пей конактары да келдй ездер1н «Спасовка жу.чысшы- .чарымыз» деп атайтын Нурмак Байсалыков, Аманбай Каспакбаев, Шееттбаев, Орымбек Беков дейтin ж1пттер, кастарында эйелдер1 бар, 6api де Кызылордадагы кыз- меткерлер. Осы адамдардьщ арасында: кисык жага ак кейлек кнген, ак кеиеп шалбарлы, белш бурамалы ша- шакты ак белбеумен байлаган, кешенщ кемеий жары- рында OHi кукылдау KepiHren, кыландау шашын Kipni- (ёжик) кып кырыктырран, жасандау Ж1Гтт байкалады. Сэкен маган оны «Б1зд1ц елдщ Ж1г т , Рабиден Муста­ фин» деп, касындары кокыр вид!, талдырмаш, эдемйие ойелд! «келшшегЬ деп таныстырды. Сэкеншн конагасысы казакша рана болатыщ кымыз. ет, шай берет, аздап кана ш тш к (кебшесе —Кызыл шарап) коятын, б!рак, ез1 одан татпаган сои, конактары да сыпайысып, кумартып iuic коймайтык. Сэкепнщ мэж1- aiciiwe, кулдарг* сездерд1 03i квб|рек айтып, сыпайысы- сан конактары тыцдауды, кулуд1 жаксы керетш. Осы «тэртштЬ б1рен-саран гана Kici бузатын, сондайлардын 6ipeyi Орымбек Беков. «Жумысшы семьясынан шыктым» дейтш, сол 6ip кезснде «Жер-су жумысшыларыпын

Мустападан бес-алты ул туран болу керек, солардын 6ipi Рабиден. Ол паспортында,— 1902 жылы тугаи болып жазылады. Ал, экес!—Мустапанын айтуынша, Сиыр жы­ лы туран, онда «1902 жыл» емес, «1901 жыл» болып шы- рады. Шаруасы шагын адам болганмен, Мустапа езге балаларын да, Рабидеид1 де жалшылыкка бермеген, ер- К1Н, була рып ecipren. Соныц 6ip елей, Рабиденнщсонры en6eri «Дауылдан койшде» кершед1, романнын бас ге- ройы—Сапар Рабиденнщ езше укеайды. 0зге балала- рына да «жаксы жер» аталатын адамдардын кыздарын оперген Мустапа, Рабиденд1 алгаш, сол маиайдын атак- ты байы (казак арасына кел1п казак болып кеткеп ез1- бск) Сешткемелдт Эубэюршщ кызына уйлешйредй Бул женде, 1948 жылы жазран ем1рбаянында, Рабиден темсндег1 свздерд1 айталы. «Мен1к ескен ортам алпыс уйл1 Ел1бай (атасыныц аты С. М.) ертерек х<ер!нен айрылып, коныс ауып, кедей болды. Сол кедейд|'н 6ipi, туб/ оз/бек, я кызылбас, Ceiiir- кемелд1н Эубэк/pi дегеи, тудрыш кызын маран атастыр- ды. Эубэю'р оныншы жылдан бастап саудара айналып, баи бастады. Жазы, кысы б/р ауылда отырамыз. Ба- йыган сайын б!зд1 менс1нбеуге айналады. Торт-бес жыл- дык йшнде, acipece 1916жыл Эубэйр буш 6ipдуан елге ыкпалын журпззь Кызын бермеуге айиалды». Юрме Эубэйр каша бултандаранмен, рулы слд1нTi- 3pci шыдатпайды да, 1919жылы кызын Рабкденге беред!. Келер жылы ол келшшек кайтыс болады. Содан кеШн, бурыннан 1штей ештеап жургеи Рабиден, кайын-атасы- мен ашык куреске Tycin, оран совет зандарын колдана бастайды. 0 йтеу1не колайлы жардай да туып, милицио- иерл!к кызметке орналаскан Рабиден Эубэк1рд1 кысымга алады. Б1рак, Эубэйр де карап жатпай орысша окыран балдызы жане газет кызметкер1 Сэлкен Балаубаев аркы- лыжене баска да сойылын согатындар аркылы Рабиден- нщ сонынa Tycin, акыры, 1925 жылы оныйЬл кездег! Ка- закстан орталыры —Кызылордага кетуге мэжбур етедй Сокенн1н айтуынша, сол кезде Казакстан жогарры сотый- да председательдт орынбасары болып кызмет аткара- тын Сапар Мустафин (онын кайдан екен/ жогарыда ай- тылды) Рабиденд1 камкорлырына алады да, Эубэйр тарапынан келген жала-материалдарды кыскартып, Ра- иденшн вз1н Жораргы Соттын ic пркеушшк кызметШе

орналастырады. Маран таныскан кезде Рабиден осы кыз- метте екен. Осы жайларын айта келш: — Бул Ж1птте жазушылыкка талаптану бар,— дед1 Сэкен маран.— Сен оран жазушылык iciHe жакындаура жэрдемдес. Сэкеннш «жэрдемдес» деуше себеп, мен Кызылорда- га ксле, жуык а рада Fana уйымдаскан Казахстан Совет Жазушылар Одарына (КазАПП) секретарь болып, оран коса —«Енбекил казак» газетшш партиялык жэне эде- биет бэл1М1н’ баскаратын болып кызметке орналаскам. Редакция Рабилешн газетт! окушыларына женелтетш экспедиция кьгзметл1е бастык кып алды. Оный карама- рында газет буктеу iciH аткаратын т о ты н шинде бала жИт Эбдшда Тэж 1баев та журдд TnicTi кызметш аткар- тумен катар, Рабиденге 6is эуеле газетке елден келген хапарды корыттырып, б|разын жариялай бастадык. Осыдан жазу iciHe баулынран Рабиден, 1926 жылы газет бетшде, «Малта», «Малай» атанран кыскаша энпмеле- piH жариялаура айналды. Содан кейш Рабидещб б!з Ж а ­ зушылар Одарына мушелжке алдык. Ол кез, к азак керкем эдебиет майланында айтыс-тар- тыстын катты журш жаткан шары, Октябрьден туран к а­ зак совет эдебиетппн кайткеиде тез ©ркендеу1 кызу тал- кыланьгп жаткан шак, байшыл-ултшылдар казактын жас совет эдебиетше карсы курес ашып жаткан шак. Бул мэселеде Рабиден совет эдебиетш колдайтындарра тмектес болды. Шама-шаркынша жазран оз шырармала- рында, ауылдары тап тартысын керсетуге, енбекил тап- тыц сойылын соруга тырысты. BipaK, кеШн де эдебиет проблемаларын талкьглаура белсене катынаспайтын Р а­ биден, ол кезде де бул мэселеге араласкан жок. Мен 1928 жылдыи жазында Ленинград университетл неOKyFa кетт1М. Мушс саны азгантай (он, онбесшамалы гана) Казакстан Жазушылар Одарынын секретарьлык кызметшде Рабиден калды. Ксйш, калжындаскан сезде- ршде. Рабит Мусреповтын «Жазушылар Одагында муше болранда (1928 жылы) рекомемдаторым Рабиден едЬ aeyi сонлыктан. Бул рас сэздщ калжынга айналатын се- бебь Рабиден 1930 жылдан бастап Жазушылар Одарынан кол узд1 де, ж азу iciHe 1938 жылы рана оралып, 1939 Жылы Казакстан Жяз\\'шылар Одарына жацадан муше болып Kipeai. Сонда Рабиден кайда бодран? Оныд кайда б-олганыи. мен, тек, J936 жылдыи жазын- 597

да ранабйшм. Солжылы Моеквадары Кызылпрофессор лар внститутын бшрш Алматыга кызметке кайтатын болдым да, oyeai туган елкем —Кызылжарга соктыы. Онда маран «Новосибирь каласында шыратын казак га- 3eTiHin редакторымын» деп Эбд1реш Шалабаев (коз!р республикалык Лнтонын нзчалыпт) дегсн жолдас та- нысты. Онын ce3iHe караранда, Рабиден «Кызыл ту» га- 3eTiHiH кызметкер1 екен. Кызылжардан Алматыра поез- бен Новосибирь аркылн журетш мекен Эбд1реш турган каласына тусе кетуд! етпш. Новосибирьде £нзд| карсы алган б!р топ жолдастын 1ийиде Рабиден де тур екен. Он жыл жолраспаран так­ та, онын дене тулгасы да, кескш-кейш де б1рталай езге- pin капты: бет! эж1мденген, туе! де, денет де егделенген. бурын Kipni формасында кырыктыратын саргылт шашын узартып, он жарына кайыратын болган, бурын да сезге саран сабырлы Kiel, enai сирек ундеуге анналган. Булай егделенуше бас еебептж6ipi —жакын арада операцияра жатып, ею буйрекп'н 6ipeyiH сылыткаи екен. (KeftiH, езЬ niH айтуынша, бала кезшде, аттан кулап талып калган екен де, содан бастап, кейде imi 6ypin, жаткызып тас- тайды екен. Кейшп кездерде iiui т н т катты ауыратын болган сон дэр!герге кершее, 6ip 6ySperiHe тас байлан- ран болып шырады. Тасты алмаса, т1ршшкке каупы зор болган сон сылытура кенедО. Операция ете ауыр болган. —Оран жатардын алдында,—дед! Рабиден макан сырласкан шакта,—«егер елin кетсем, артымда меш ескерер Kim бар?» дегенде, ойыма сен'тустщде, жазушы болам деп бола алмаран арманымды айтып, сешн атына хат жаздым. Не жазранымды айтсам уй-imi коркар деп. Зейнслге конверты корсетам де, «мен жазылып шыккан соц *i6epepMi3» дед1м. Жазылып шыккан сон, ж1беруд1 макул кермедж. Fa6iifleiiHin бул сез1 меищ кез1ме жас алдырды. Со­ дан кейш, сыркатыиан айыруына куанышымды 6i.naipe отыра, меиен жекеленгеннсн 6epri жайларын сурадым. Ол былай болып шыкты: Эубэюрд! жактайтын адамдзр Рабиденге Кызылорда да, Алматыда да маза бермей. «хажыныц, кулактын баласы» дегенд1 дэлелдемек бола- ды. Соран ызаланган Рабиден, екбекш! адам екешн юте керсетпск болып, 1930жылы Карарандыра кетед! де,эуе- ле шахтыга кайлашы болып. сдан кеши механика шебер- Л1пнде балрашы болып, 1932 жылра дей:н кара жумыс

аткарады. KefiiH жазылран «Караганды» романында ме­ ханика ш еб ерл т квб1рек суреттелу ce6e6i осыдан. Бул романды жэне оныц алрашкы варианты «0л1м мен eM ip- д1», Рабиден сол жылдары Кдрарандыда алган ocepiiie курган. Новооибирьде жолыккан Рабиденге, мен жазушылык iciae канта оралуды, ещи жазса, ен алдымен Караган­ ды такырыбына жазуды, ол ушш, Алматыга кешуд i усындым. Бул кешуд!К сэт! — 1938 жылы рана тусть Сол жылы, «Эдебиет майданы» журналынын редакторы Жумабай Есбатыров аркылы Рабиденге ш акыру кагаз жолдап, тез арада алдырдык. Ол Алматыга келе сала «©Mip мен эл1м» деген атпен Караганды такырыбына роман жазугя KipicTi. Романды Рабиден пэтерлж аса киын жардайда жаз ды. Новосибирьден уй-шпмен кешin келген бсттнде, ол менin тар noTepiMiiiH террасына орналаоты да, куз бо- лып ауа суыта бастаган сон, Алматы хайуанат napKinin аржагындары б!р уйден белые жалдап алды. Бул кала- дан шет жэне кызмет орнына алые жер едг Рабиден кызметше эрдайым мырым Kici. Ол тартшке де мырым. Соидыктан, журнал кызмепкен я жиналыстардан кеш кайтса, жалдаган белмесше элденеше eci3, карацры бак- шаларды кез1п баруы эр! киын, api уры-карылан кауып- ты. Сол кауыпка ез кара басымнын д а кездесш калганым бар. Рабдолла Бузырбаев дейтш жолдас болды. Туран леер! Омбылык. Ж асы менен он жылдай Kirni. Мен Пово- сибирьге барганда, бул жолдас, осы каладары жораргы даражалы партиялык школаны б т р г е н екен де, Ново- сибирынн облыстык партия комитетше, упт-насихат бе- •liMimH орынбасары болып кызметке KipreH екен. Mineai жатык, сыпайы, окымысты, (В. Куйбышевтш ©Mipi жэне кызмет! туралы орыс тшнде жазып бастырран штабы бар) Рабдолла б1зд! курметпен карсы алушылардын 6ipi боп, 6ipneme кун мэжшстес болFa.мыз. 1938 жылы Раб­ долла Алматыга келш, Казакстан Орталык Партия Ко- читетш'.н yriT-насихат жумысын баскарран. Рабидеинш Новосибирьден шакырылуына ол кемек еткен. Алматыдэ Рабиден, Рабдолла бэр!м1з уй-imi араласып, дэм тэты-' еып журетшб1з. _ Bip кеште Рабиден Рабдолланы эйел! Гулсш (инже- 599

иер) мен, мет ойел!м—Мэрияммеи, алыстары narepine конакка шакырды. Сонда кеб1рек отырып кап, танра жакын каракры бакшанын iuiiMeH калага жаяу кайткаи- да, 6ip жерде б1зд1 урылар камады. Колымызга агаш сойыл тускен б\\з, умтылран урыларды денеге дапытпай келе жатканыыызда. ызаланган уоылардын ыскырыгы- мен, cepiKTepiHiH саны молаюра айналды, Егер осы ды- быска милиционерлер келт улг1рмесе, кебейген урылар б|эд| тонаумен гана коймай, одан да зорын iciep ед!. Жалдама пэтершщ жолы соишама киын болган Ра- биден, одан repi жешл санап, Алматы каласынынжогар- рыжагыида туратын yuiimui Kipnim заводынын касында- ры жеркепеден пэтер алды. К-эз[р каламен тутасып кет- кен бул ара. ол кезде айдаладары 6ip белеете. Оран да Бузырбаев екеум!з барып журдш. Оныц да жолы аса киын, кауыпты жэне алые ед1. Пэтер зарын огылай тарткан Рабидендь Есбатыпов- пен акылдасып, 1939 жылы, каланын орталык кошеи — Гогольдеп журнал редакииясынын ей белмел1 yftiHe Kipri3in алдык. Оран милиция п'ркеу жасамай б1рнеше ай ауре кылды. Акыры, Рабиден сол уйге ооналасып, 1951 жылы одан тэу1р пэтерге (Мухтар Эуезовтшбуоын- ры пэтерО кошт!. Бурымры пэтерге Жакан Сыздыков орналасып, куш бупнге дейш турып келедк Рабиденшн пэтер жайына муншама толык токталран себеб!м1з: «0л1м мен ом!р» романын кандай киын жар- дайда жазгандырын корсету. Мен романнын басынан бастап. барлык тарауларын кезшде окьпт, пторлер1мд1 Рабидснге айтып журд1м. Роман. мен1мше. уакыты ушш жаксы шыкты. 1939 жылы Казакстан Жазушылар уйы- мынын пленумында проза туралы жасаран баяндамамда, мен солай деп айттым да, артынан бул свз!мд1 орыс жэ­ не казак тыинде 6acnaFa да жарияладым. Романнын та- кырыбымен катар, Рабнденн1н енбекипллМ жэне енбек уетшде куй талрзмайтындыры мен1 суйс!иа1пд1. Рабиленнщ «0л1м мен омip ден» кейшг1 курдел! ен,- 6eri «Шыранак Берпнев» кой. Осы романнын тууына темендегщей себеп боллы. 1941 жылдын кузшде, Улы Отан сорысы кызу жур1п жаткан кезде. Ленингояд жау- дын коршауында калган шак^а. Казакстан Ленииградтм корраушыларра б!р чшелон (23 вагон) азык-тул1кт1 сый- ра жонелттк Бул сыйды Ленинград еплерже колдан апа- рыптапсырура, Казакстан Жогарры CoeeTiHinсолкездеп

президиум председател! Эбдшамет Казакбаев бастап, эшелонмен 6ipre 6ip топ адам аттанды, шпнде мен де болдым. Жолшыбай, Актебе каласында, делегация му- шеп болып, Шыранак Берсиев косылды. Тары еЫруде дуние жуз|л!к рекорд жасаган бул карт адам (жасы сол кезде жетп1стерд1 алкымдап калили! ен- flipide енегел! адам болудын уст!не, аса акылды, байсал- ды, куйма кулак, энпмеинл, ю ш 'т еШ л , адамгершыпп аса бтк адам екен. Ею ай 6ipre жолдас болганда, бул KiciHi мен туиан экемдеЙ жаксы керш кегпм. Мен гана емес, оны талай адам осылайша жаксы кеоея! екен. Мы- салы, Москвада, атакты академик Трофим Денисович Лысенко Шыранякты потеd!не конакка шакыоды. Мен де ере бардым. Сонда Лысенко Шыранакты «Экем. ме- иш!.. CyftiKTiM, менщ!» деп бауырына кайта-кайта б^сып, аймалап суйгенде, адам мен адамиын арасында осынша махаббат болуына кайпан калдым. ©з! ауыл шапуашк- льнынын зор ралымы бола тура, Лысенко Шыранакты бул шаруанын «кудайы» кереД1 екен! Шыранакка мен, екжип рет, 1944 жылдын багында, аса ауыр халшле жолыктым. Сол кезде батые мяйданын б|'рзз аралап Москвага келсем, кылтамак болтан Шы- ганак, Склифасовский атындагы ауруханада нашар халде жатыр екен. Барып кешлш сураиан маран, ол те- менлеп'дей е-п т ш айтты: «Б1рнеше жыл барып ecioreii шаруам бар ед1.— дед1 карт кезше ж ас алып,— меи ел- геннен кей1н не боларын б1лмеймш. Сол шапуа хялыктын есшде санталу yiuiH , сипатталыгт жазылианы макул бо- лар ед1. Осыны уйымдастыруынды етшем!» Каптка мен «жарайды» деп уэде беод1м де, Алмятыга келе, Рабиленнен осы такырыпты кадра алуын етшд1м. Ол (Ираз уакыт ойлачып жургенле. Шыганак уапат бол­ тан хабары ест1лд1. Сонда да Рабиденшк соныиан кал- май. акыры кещ ирд1М де, 1942 жылдын жаяычла. Раби- Денге шырармалык командировка берпзш , Шыганактыц туран облысы — Актебеге женелтт1к. Актебе обкомыныц сол кездег! секретары Иночкиннен Рабиденнш Шыганак шаруасымен толык танысуына жардай жасауын ет!шп хат жа.зып беод1м. Иночкин Рабиденд! аса жаксы карсы алалы: жупуше арнаулы машина жэне шофер берел1, аудан басшыла^пы- на хат та жазып. тслефонмен де сейлесш тапсырады. Осы сапарында, Ра биденге темендепдсй кызык ксздеседк «01

Ойыл елкесжщ кумын аралап журген Рабиден, ыстык кунде каталап келе жатып, бакташынын кипз уГпне кез- деседь Уйде жалрыз кемшрден баска жан жок екен. Kipin баркан Рабиден кемшрге,—«шеше, шелдеп елт барам, сусын бар на?» дейдк Кемтр Рабидениш бетше тандана карап, ерши шылп endain, бетш шымшып. «бар едН» деГда де, салкыи кумга кеммген торсыктан муздай шубатты (туйеш'н кымызы) табан аяк кып куйып бере- дь Шубатты ciMipe салган Рабиден акып терлеп коя бе- ред1 де, «шеше, тары 61'рдП» деп аярын усынады. Оны iniin сусыны канган Рабиден, терге TiriTi куйылып кеткен сон, жслшнуге тыска шырады. Сонда уйде калган казак шоферга KeMnip: «Карагым-ау, элп орыс казакшара агып тур рой!» депп. Кезег1 келгенде айта кетеШ'к, KecniHinc карап, Равн­ явши таиымайтын казак кана емес, орыстыц ез|' де «орыс» деп ойлайды: 1943 жылдын кысында, сол кездс СССР Жазушылар Одарынын секретари болып хызмет аткаратин А. Д. Поликарпов Алматыга келди Мен К.а- закстан Жазушылар Одарынын председател1 efliM. Тунде Поликарпов™ поездан карсы алдьш да, мейманханага ориэластырьш, ертсщ'не баскарма уйше шакырдым. Одан бурын баскармага президиум мушелср1 Рабиден мен Дмитрий Снегин келш отырды. Снегин копир ешй, кара шашты ж!г!т. Баскармага келген Поликарпов Ра- биденд!—Снегин, Снегинд1 —Рабиден деп амандасуы бар емес пе?!. Рабиденге байлапысты бундай кызык оки- ралап 6ip кггап боларлык. Шыранактын eMipin, icm зерттеп кайткан Рабиден, бул такырыпта Tayip роман жазганын будан бурынры та- лай макалаларымда айткамын, ол nixip.iepai кайтала- маймын. Бул биографиялык очерктщ максаты, Рабиденнщ шыгармаларын талкылау емес, опылен калай жолра- сып, калай icTec болудын елесш естелж есебшяе корсету рана. Рабиден мен мен 1938 жылдан 6epi Алматы кала- сында турып, 6ipre жасап, Элеуметтк, жазушылык iaep- Д1К б|разын 6ipre аткарып келем13. Осындан ic уетшде TyciHicKen де, тусМспеген де, кейде жакын, хебде алшяк журген кундер!м!з де болды. Осы жаивйлардын кандай ни болса да бастан еткерген кундерде ле, мен ез1м Ра- оидешпн уш icine эрдайым жаксы барамен карайтыч 602