С. Муқанов-Өсу жолдарымыз

Совет акыныва тарихтык ж уктеген басты м ш деп — ре- волюциянык досын да, душпанын д а а»кы н керсете быту, социализмд!, коммунизмд! ж асау ж олы нда пролетариат- тын алдьщры катардагы адамы болу. •Маяковокийдщ «марш пен ура н ж а зга н жазуш ы — б13Д1'н дэу|рд!ц жазушысы» деген! эл1 д е KyuiiH жоймай- ды. 1шк1 жауды нег!з1нде б т р г е ш ш з б е н , сырткы ж ауы - мыз aai «y u m . Сондыктан акындарымыздыц басындары бейкамдыкпен куресш , оларра Отан коррау маршын ж а з- дыру ен улкен м ш д е т п з д 'т 6ip e yi. B ip aK б1зде Оган адррау такырыбынан баока такырып та коп. Ол такы- рып буНнп соц и ал и ста курылыстын тарихта болмаган зор табыстары. З ор табы ска ие бопоты рган Совет Одагы- нын бакытты адамдарынын турмысы. Б!зд1н елен, позма- ларымыздын Ke6i эл! бай турмыска терек сунги алмай. еаяз малтып ж ур. Б1зд!н K©6iMt3 б у гш п ем!рд! (жетш- тИн, кемш ш лн) суреттеп бере алмаймыз. Мэселен, Fa ли Орманов «К,ойшынын ойы» деген елец!нде бугшг! 'Койы кеп бай ауылды жазып отырып, асыра сйпеуш !- лш жылдарына жеTin калады. «Абысыннын сыры» деген еленшде жырланраи абысындар к э з 1р п жавды тур мыстарын кенесш отырып, асыра алтеуш ы нк кезш щ ки- ындырына кет!п калады. «Кырманда», «Оналбайдын уй- шде», «Кер1скенде», тары сол сыкылды влендерш де ж ана ауылды айтып отырып, асыра а л теу д! керген ауылды 6ip шолып отпей коймайды. Бул ж эксы эд е т емес. Асыра с!л reyuiiaiKTi ай ж ы н келсе, езш ж вке ал д а мыктап айт. Ал, асыра с!л теу салдарынан арылган ауылра кайта- кайта басыиан кешкен киындыкты ескерте беруден нс лайда бар? Ралп ж а с зкындардын ш ш д е свзге еркш, ка­ ламы OTKip, келеш еп бар акыннын 6ipeyi. Егерде жора рыда керсетглген эдеттсн кутылмаса. кеш лдепдей вес алмауы мумкш. ©леннш квркем дпш е, ол колданатык создерге жауап- •'ы карау жайы нда Ж акан Сыздыковка да 6ipa3 сын nixip айтура болады . Жаканныц олендер1'нде саяси кате «з кездеседь Ол жарына Ж акан сак. «Эл! карг» жазыла- ГЫН кезде Ж акан еленнщ коркемд!г!не д е коп «ею л бе- луш! eai. 1934 жылы шыккан «Кызгалдаж» дейтш поэма- сында ол .мазмун жагынан да , тур жарынан да коп аксады. «Кызгалдакта» Ж акан езбектщ , кыррмзлын, гУР!кт1н, казактын, кыскасы Совет Одэрынык барлык \"нбекип э й ел д ер тщ револтоииядан бурынгы тарихтарын

жазы п, бостанды кка калай колы жеткенш керсетпек болады . М ундай кен такырыптан ж аксы поэма шырару мумюн емес. Турасын ж эне кыскасын айтканда, бул ноэманын м азмуны винегрет болкан д а шыккан. Мазму- нында табак Tipep ешнэрсе бо л м а га н шыгарманын тур! де онбайды. «К ы згал дак» тур ж агы нан да нашар. Сю- жетс1з поэма ж азган , тур турпайы ж ам ан поэма жазган жалгы з Ж а к а н см ес. О ндайларды н саны кэз1р б^рталай. Ж аканга ренж итш жер: б1рнеше ж ыл жазушылык стажы бар, окыгаыы б а р акыннын е н б о л м а са сезд! дурыс кол- данбауы. Колхоз такырыбына жазган «Кажымурат» деген поэ- масында Р алы м М алды баев м ал жайылып ж аткан Ес1л елкесш rayip суреттеп желед! д е , сол малды багып тур- ган К аж ы м урат деген ордснд! малшыга «елгенде «Байты да баты рак сд1, ендй мше, жеилд!'» деген сыкылды сез- бен сыдыртып вте шыгады. Ралым поэманы кеп жазады. Сонда да оран а дам образын ж а с а у киынга тусш жур. Адам образы Ралымнан женд1 шыкпайды. Ралым ауылда, sHflipicTe квп болгап жазуш ы. Сонды ктан адам матери- алын Ралым ш ала бш ед! деуге болмайды. Бул арада ж ал ил з-ак с еб е п болу керек. Ол Ралымнын эдебиетпк бш м ш щ аздыгы, эдебиет тарихында адам образын жа- caFan классиктерд1 аз б ш е и н д ш . Бул « е м д т н жоймаса. Ралымнан ж а к сы акын шыкпайды. К алам куш агы мол, Казакстанны н ж а с акындарынын Gipeyi саналатын 1лияс Ж а н су п р о в, тарихи такырыпка ж азган керкем поэмаларындап,! акындыктын тасхынын «Мш де ш ап» пен «К олхоз тойы» дегеи колхоз такырыбы­ на жазы лган поэмаларында саркыратып агыза алмайды. Не адам бейнесш табудан, сез асылдарын тегуден «Кол­ хоз тойы» «К уйш 1» поэмасынын карасы н кермейдй Кем- ипл!ктер1мен к а та р «К уйш Ь поэзияны н туран баласы , ал «Колхоз тойы» поэзияга асыранды ба л а сиякты. «M in де шапта» осындай. Екеуш де де «К уй», «Kyfiuii», «Кулагер- лердей» «т!лге жец!л, журекке жылы тиетш» жерле|н жок. 1лиястын сонгы жылдарда ж а зга н курдел! поэмалары «Куй», «Куйш!», «Кулагер». Бул ym eyi д е революдиядан бурынры казакты н ecKi аулынын турмысын керсетедь «Куйшще» ханнын аскак мшез, тентек кызынын еркекЬ peKTiriH, наш арга зорлырын керем!з. «К улагерде» Сары- найлып HypMaFiiMfipTi сыкылды б я й д и . опымен ауыз

жаласкан ояэды, байдыи мансаикорлыгын, мен-мендн iu, киянатшыл кара журект!пн каремi3. И л жагынан бул поэмада улкен ш еберлж бар. П оэм а окыран адамды уйы- тып отырады. Осындай жаксы ж актарымен кабат бул поэмаларга 6ipa3 сын niKip ж асаура д а болады. С южет хурура 1лняс олак емес. Окигасы 6ipiHen 6ipi шырып, 6ipine 6ipi жалрасып отырады. Сайте тура классиктердш шыгармаларында «ездесетш дей, 1ш i, сырты 61'рдей ай- кын кершген адам образы 1лиясха унем! хездеспей ж ур. «КушшдегЬ адам образдары Карашаш пен Куйшк Бул eneyi де ездерш ен азгеге байланысы ж ох, аз iimepiHe ©3aepi ушлген б1рынрай ж алан «ейш керлер. «Кулагер» поэмасынан окушы Ахан мен К ул агердш халык ертеп кылатын образдарын кутедк 1лияс «К улагерде» бул ум|т- Ti ахтамайды. Тойдын топырына Kipin кеткен Ахан мен Kyaarepai охушы топырлакан топтын шацына жогалтып, топтан айыра алмай калады. 1лияс поэмаларына ж а д ­ ны тэн 6ip кемшнлш геройы кешшл|'к болады да , жалпы- дан жалкы белш бейдх ерекшеленш .х езге кершбейдк 0p6ip такырыпка жазылран шырарма мейл! 6yriHri болсын, мейл! тарихи болсын когамды i.Trepi бастайтын курдел1 прогресплл идеяга ж ату керек. «Ревизордын» акырьшда шын ревизор келу1, «0 л i ж андардыц» аягына Кастенжогла пайда болуы, «Анна К аренинада» Лебин ЖУРУК—« П л а з де» Матвей болуы, Ш експир пьесаларын- Да, Гетешк «Ф ауст» атты драмасы нда, Бальзак роман- дарында, тэты сондай атакты адам дарды н шырармала­ рында унем| с у й т а д кешпкерлер Kepinin отыруы элде- халай емес. Пушкин Bipim ni ПетрД! тарих ушш алран жох. EcKi грек эдебиетш ен бастап, бугш ге деш нп эде- биетте, iuiinae суйкЫ д! xefiinKepi ж о х шырарма таныл- маган. Осы ж агы наи Караганда, «К улагер» мен «Куйш'1» Де 6ipa3 олхылык бар сыкылды. «Кулагерде» Аканнын xiM екещ мэ;мм ем ес. Онын хогам нан 6e 3in, аттан баска зос таба алмауы нелрктен екеш дэлелденбеген. «Куйш1- Де» катыгез, а н мшезд1 Карашаш куйге уйып кап, поэ- маныц аягында ж ум сах ж ур екп б оп шыгады. Элеумет- Т1К жагынан дэлелденбеген. Тарихи такырыпка жазура болады. Bipan тарихи та- кирыпты тарих ушш емес, 6yriHri «мпрдщ KeperiHe жа- рату ушш жазу «ерек. Олай болу ушш тарихи такырып- ка жазран шыгарманын непзшде прогресппл идея жату 205

К азак совет поэзиясынын к еуде тусында ж у р ед1 дег. есептейтш акыкныя 6ipeyi А скар Токм агам бетов. Tiji ер- KiHfliri, с е з байлыгы жагынан А ск а р кернект1 акын. Сон ры жы лдарда ж азран онын поэм ал ар ы «К узетте», «Мария уборщ ица». «М ария» туралы б а с п а с е зд е сындар шык- ты. Поэма м азм ун жарынан д а , саяси жарынан да кеп тузеуд1 керек кылады деп тапты. М ен д е сол niKipre косылам. « К узетте» поэмасында со в х о з малый урыра бер- меу ретш де ж аны н аямай, сол en 6 e ri уш !н бэйгеге кызыл кашар алган белсенд! Ы сцак керселледь Поэманыц кемш ш гк к а п ш ш п уры мен Ыокактыц канжарга тала- суы болран. Осы такырылты с овхоз турмысыныц кеи колемш е куры п, Ыскакты совхоз -пршшп'не кеб1рек ара- ластыра ту е се , оныц образы толырырак шырар е д ь Мы- пада 6ip тебелестен баска, шалалау суреттелген 6ip ком­ сомол жиналысынан баска дзнене ж ок. «Уборщицада» шолу жорырыиа барган уборщ ица аркылы А скар совет адамыныц тез есеп'ш игш, лагерьден уборщ ица хат танып кайткандырын кврсетпек болран. М у н да й такырыпка жа зуга да болады. Шрак лагерьдщ ликбездщ жарынан кв- pi, габираттыц мылкау куццмен кур есу жары басым бол­ тан. Аскар бул жагын абайламай ды . T eri соцры уш-тврт жылда Аокар бурынгыдай каркы ндай алмай ж ур . Оку лесе окуы бар, акындыкка кедей K ici емес, турмыстын шындыры керек болса, IllayiflAip сыкылды К азакстаннын ец бай колхозынык 6ipeyiHAe турды . А скарга енд1 не нар се бегет болатынын б!лу кнын. «Байрыздыц» (3 5 жыл) ойлануы в т е ж аксы. Ke3i кун д!з тук кврмей, ту н д е рана к еретш байрыз «усы ны ц о б ­ разы аркылы © тебай Балкаш за во д ы орнаранга дейш нелер мыц жылра карацгы тундей ом ip кешкен шел да- ланы керсетедк Тун ж олдасы байры зды ц басына 6ip кез- де «кара кун» туады. Оныц уясыныц мацайына Балкаш алыбыиыц ж ундей сэулел! электр ш амдары жанып, бай- гыз TyHri ракатынан да айрылады . Акыры ол да тасты кираткан динам иттщ куццмен жанш ы лы п еледь Байрыз­ дыц елуш ен акын ecKi вм1рд1ц е л генш керсетедь П оэм а­ ныц басындары табиратты оры псыз суреттеген 61рнеше жолы болмаса © тебай алран такы ры бы н жаксы мецгер- ген. Тайырдын «Таскын» атты би ы л ж азран поэмасында ертерек кезде Алматы да болран б!р таскын, сол таскында yiii кирап, ш еш ес! e .iin , ж е л м ка л га н Кайсар деген же- riM бала, осы баланын совет б а л а л а р уйш е туеш окып гае

инженер болып, баягы бузылран уй1н1нщ орныка жер козралса козралмайтын ц е м е н т уй салынраны айтылады. Поэмаиын тал! етшр, керкем де. «М уз туж ы ны», «К ун тип капы», «Нефтстан» сыкылды поэмаларындары компози- цияга, сюжетке олактык бул поэма да ж ок. Поэманын бас- аяры, окотасы жииак, сж,уга кызрылыкты, «Таокыннын» жэне 6ip жаксы жер1 — совет мектебх шырарран ж ана ма- манныц бейнес1 керсепледк Ж ана Казаксганнын, гулден- ген Казакстаннын егшге, малга бай даласын, Турксибтей тулпар мшген бакытты улын, Алатаудай керкем тауын, Алматыдай ж еш ст! бакшара беленген социалиста ж ана каласын кере.чпз, «Таокыннын» кемшш'г! де бар. Балалар уйшен айы- рылран «уннен кешн совет мекте&нен окып шырып екеу: вК1 улкен icTiK маманы боп керккен Кайсар мен Ж амал- дын аиеуметтгк, жеке басындык катынастарын акын то- лык бере алмайды. Табираттыц, 1каланын cyperrepi адам образын басынкырап кет1п, бас герой Кайсар кещ лдеп- дей кершбейдн Сондай кеш ш лiктер ш ен 6ipre «Таскынг сонры жылдардыц ен Tayip поэмаларыныц 6ipeyi деуге болады. Стиль жарынан «Таскында» Пушкиннщ «Мыс салтатты» поэмасына елжтегендгк бар. Бул Тайырдын егкен жылы Пушкин поэмаларын аударуынын пайдасы. Проза Ecki е р гегк ер д е, ecKi заманныц батырлар жырындо араласып отыратын азгана кара сезд ер болмаса, револю- цияра дейш к а за к адебиетшде прозалык курдел1 шырар- ма болран жок. 1905 жылдардан басталган ултшыл эде биеттш проза мэселесш де казактыд улт эдебиет1не cittip ген пайдасы ж ок та, керкемдж жарынан кунсыз да. Казак совет эдебиепнде проза жанрын езгеден бурып бастаран жазуш ылар БеГпмбет пен Сэкен. Бещмбет «Ш у­ ра» повесш революциядан бурын жазран. Прозара Бе- Шмбепщ кыры барлыгын, «аламы ж уйр ж пгш «Ш ура» дэлелдей алады. Революцияныц бастапкы жылдарында ВеШмбепщ прозада кеб1рек айналдыррап шырармалары «от басы, ош ак касы» дсген сыкылды ауыл арасынын ЗДеттеп окигалары. Ж ер бел1с1мен конфиска науканынан бастап, Бей1мбет прозалык каламын саяси такырыптар- га бурды. Бурын шырармасына елеш й д е араластырып

журетш БеЙ1Мбет, 1927 жылдардын берж агы нда б1рыи- рай прозага KQiirri. Реконструкцняныц арж агында С экеннщ курдел1 ж аз- ран прозаеы «Тар ж ол, тайгак, кеш у» мен «Жер казран- дарды» мен e3i.\\f прозада элдынры катардан орын ала- тын шыгарма д е п санамаймын. Окигасынын шамалы турде кызыктыгы болм аеа, керкемд!к жарынан сонрысы мактаулы ем ес. К азак эдебиетш щ лроза жанрыныц еркендеу тарихынан сыбагалы орын алатын шыгарма «Тар жол, тайгак кешу». Ол ец алдымен казак эдебие- Tiiue бурын болмаран прозанын мемуар деген бутары. Мемуардыц да мемуары бар. Окыганда кезд! тартпай- тын, туздыгы жок. мемуар толып ж агады . «Тар ж ол » м аз- мун жарынан да , керкемдж жагынан д а дэмд1 жазылран мемуар. Ол ен алдымен Казакстандары азам ат оорысы- ныц, казак енбекнллершщ Совет етаметш орнату жолын- да куресшщ тарихы. Сэкен бул секшд1 саяси такырыпка керкем аж ар бере б1лген. Б ipim ui бетш ашканнаи кеШн «Тар жол» корнем жазылран улкен ром андар сыкылды адамды езш е тартып зкепп, аяктам ай кезпии ж!бермейдь Б1раз жерлер1нде мэкалалар арал асканм ен «1916 жыл- дын окирасы», «Акмоладары е зг е р к » , «Анненков ваго­ ны», «Колчак тур м есЬ , «Турмеден каш канда» деген жер- лер1 суретт1 берьпген. Шын марыиасындагы керкем сая­ си проза. Бул совет эдебиетш щ прозадагы 6ip кернекп бутары. Реконструкцияра дейш к а за к совет эдебиетш де кен epic алган проза бутагынын 6ipeyi фельетон. Бул жешн- де кеб1рек кезге кершген БеШмбет пен 1лияс. 1лиястын фельетондарынын 6 ip езгешел!г1: тьлшш керкемдМ, та- кырыбы е т т р л т м е н катар саяси жарынан актуальды- гы. БеШмбеттщ фельетондары да актуальдык такырыпка жазылеанмен эдет-рурып жары басымырак бол кетед1. Саяси м эселеш Б еш м бет 1лиястан етк1р коймайды. Дегенм ен бул айтылрандар улкен прозанын ip reci сы­ кылды, даярлыры сыкылды ш ыгармалар. Реконструкция басталраннан кейш казак совет эде- биетшде проза жанры бурынрыдан кеп клгершедь Cohfu уш-терт жыл ш ш д е , казак эдеб и етш де бурыннан кез- деспеген улкен романдар, повестер пайда бола бастады. Бул, зрине, куанарлык ic. Teri улкен прозасыз улкен здебиет ж асау киын. Ж ер жуз1 эдебиет мандай ал- дында деп есептейтш француз эдебиетш де проза « у н т . гое

Ол куш-ri прозаны жасаран Золя, Бальзак, Гюго сыкыл- ды ipi таланттар, Советке дейш г! оры с эдебиетш щ ен зор гулденген дэу1р| XIX расырдын ортасы . Осы кездш атакты жазушылары Гоголь, Тургенев, Толстой, Гонча­ ров, Достоевский, тары баскалар м э н п жасайтын про­ замен жазран романдар калдырып кеткен. Орыс поэзия- сынын аскар тауы Пушкиншц е з | д е е м iрiнiн акыргы ж е- тГсеНз жылында поэзиядаи прозара кеб1рек ауыскан. Орыстын совет э деби еп ш н байы да , « y u m d де проза жанры. Олай бол са, к а за к совет эдебиетш щ кеч epi-ске шыгуына таразы болатын жанр улкен проза, романдар, повестер болуга THic. Казак эдебиетш де совет прозасынын кадры eni ж уйеге белшедГ Bip жуйес1 бурын экындык жары басым, сонры жылдарда проза мен поэзияны катар алып жаткандар Сэкен Сейфуллин, 1лияс Ж аисугтров, К алмакан Эбд1ка- дыров, М эжит Дэулетбаев, А скар Токмарамбетов, тары баскалар. Жазушылыгын прозадан бастап сол багыт- пен ЭЛ1 де келе жаткандар Сабыр Ш эршов, М ухтар Эуезов, Габит Mycipenoe тэты баскалар. Бул жазушылардын такырыптары эртурль Bip ж у - йел! тзкырып революциядан бурынвы ауылды суреттеу. Мэселен, Сэкеншн «Айшасы», Сабырды ц «Алты басары», Мухтардын ecKi ауыл такырыбына ж азран эцпмелер! 6ip жуйе. Есю ауылды, 1916 жылды, революция жылдарын араластырып ж азад ы , Мэселен, 1лиястын «Жолдастары», Сабырдыц «Бекболаты», Сэкеншк «Тар жолы», 1935 жы- лы тузетш п жазы лган М эжиттщ «Кызылжары», Рабит- п’Н «Туларан толкындары». Енд1 6ip ж у й е а Совет OKiMCTi Казакстанда курылран жылдар мен реконструкция ара- сын алып ж азады . М эселен, Б ейьчбегпц «Азамат азама- тышы», Рабиттщ «Кок уйдег1 кериллер!», тары баскалар. Сонры терт-бес жылда жазылран, жогарыда аттары аталган роман, повестер казак совет прозасына каланраи 6epiK 1ргелер1. Бул арада айта кетуге THicTi куанышты oKHFa — жазушыларымыздыц азам ат сорысына, Отан коррау мэселесш е коп кещл белу)', к а за к екбекшьлершш Совет еюметш коррау жолында керсеткен cp-iiriii сипат- гауы, орыс пролетариатыныц к а за к ецбекиплерше бау- ырмалдык квмегш, К о м м у н и с т партияныц, оныц кесем! Лениннщ революцияга жолбаешылырын керсетуц казак ечбекшшерше тап жауларын танытуы, тары сондайлар. Совет ек1мет| казак даласына орнараннан кеШнп ау- 14-С Мгиадп 2ПЯ

ылдын турмысы, eiutipiCTiH турмысы так.ырыоына ж азы л­ ран шырармалар азам ат согысынын такырыбына жазыл Fan шыгармамен салыстырранда, сан жарынан аз, сапа жарынан темен. А зам ат сорысынын такырыбына жазыл- ран «Тар ж о л » , «Ж олдастар», «К ы зы лж ар» тары солар дай курде«п ром андар, ж а ц а ауыл exiipi такырыбына эл i жазылран ж ок. Панферовтыц « Б руски» деген романы. Ш олоховтын «К етер м ген тыц» деген романы сыкылды колхоз такырыбы казак совет э дсб и етш дс э л | жок. Колхоз такырыбына ж азы лран БеШ мбегпн, «Охрана бастыры», «К ы рманда » деген эц п м е л ер к Р абитпн «Шу- рыла», «Талпак танау» деген oitriMenepi, Мухтардын «Ш аткаланда» деген OHriMeci, тары б аскалар колхоздан- FaH ауылдын жетнпчк, кемдж терш , ж аксы , жам ан адам- дарьш толык керсететш курде.'п шырармалар емес, бу- лар ж а ц а ауылдыц, колхозданган ауылдын сонры уш- терт жылда аукаттанган тур.мысыиа толык бейне бола алмайды. Б ул эщчмелердщ K e ii6ip evi («Кырманда» «Ш аткаланда») ооцры 6ip-eKi ж ы лды ц ш ш д е жазылран- мен асыра с м т е у кезш щ алды -арты ндагы бай-кулактын кастырына арналады . Бай-куларын жойып, е з куште- р1мен аукатты турмы с ж асап ж аткан ж а н а ауылдын, жа- на адамдарыны к езара каты настары на, ез арасындары жаксы ж актары на, кемш ш ктерш е арналган энпмелрр ол! б1зде ж ок- Колхозды ц манайы нда кулактар журк, колхоз ш аруасына кастык 1стейд1 деген схемадан жазу- шыларымыз арыла алган ж ок. Т егш де колхозшылар ара- сында да к ем ш ш г ! кеп а да м дар ушырасатынын жа- зушылар зерттеген ж ок. Кулакты араластырмай колхоз турмысын ж а зу р а болатынын ж азуш ы л ар уккан жок. Бу­ ран басты себ еп ж азуш ылардын колхоз турмысына еркШ араласпай, к о л х о з турмысыныц гсше араласа е н т кер- VIей, сырттан ж о б а л а п ж азуы нда. Б1зде Гладковтын «Куаты» сыкылды социалиста ен- flipic такырыбына жазран роман д а , повес те жок, onriMe де жок. С экеннщ «Ж см ктерш де» берген социалист!к HHflipicTiR картиналары ен щ р к тщ ©3i емес, комсск! ке- л снк еа. K a3ipri б1здщ шын «Ж ем к тер » Сэкеншн кинога жазран сценарий!, онын !ш!нде 1919-1935 жылдардагы Казакстанда болтан тап-тартысы керсет1лед!. B ipaK шы- гарма кино сценарийшш едкммеи жазылгандыктан, оки- га куранды эпизодтар болып кеткен, энгсме, я роман кып ж азганда е те кызгылыкты болатын Н и я зб ен Райнидын 210

бастарынан кешкен кундер байланы ссыз уз'нш карт» налар болып шыккан. Совет ек(мет! орнаганнан кешв жержузшдщ алыпка айналран К араганды , Карсакпай, Балдаш, Риддер. Шымкент заводы, EM6i, Ульбастрой, Степняк, Ашысай, тары баскалар туралы прозамызда ауызга аларлык шырарма жок. Р и дд ер де болган 1лияе жолдас, Балкашта болган втсбай ж олдас, Карагандыда болган Бешмбст ж ол дас, тагы баскалар , уш-тврт жыл- дан 6epi ea a ip ic такырыбына роман жазам ы з дсп олемге ест1рте берген уэделерш орындаган жок- Ко.т- хоз такырыбына роман жазамын деп Казакстаннын ен бай колхозыньщ Oipeyi Ш эудадрде б(рнеше жыл жаткан Аскар Токмара.мбетов, элдекашал 6iripeM деп уэде еткен романын элi берген ж ок. «П ахта-А рал» атты роман б е ­ рем деп уэдесш жарнялаган Калмакан ж ол дас окушыны 33ipre курган уэдемен ?ана суарып ж ур. Дэу'ф'ш'шдщ жака адамдарын керсетпек болып талап еткен Калмакан жолдастык «Сэтбаев» деген эц пм ем ндс, 1лиястын «Даркан» деген энпм есш де, авторлар жала к ем’фбаяиды гама ж азудан -uiuFa алмай, геройдыд езш керсетпей, схемасын рана берген. Азамат согысынын такырыбына жазы лран роман, ио- вестерге улкен проза жасаудаты алгашкы адымымыз деп куанбасах, олардык д а кемшшктер'г кеп. Кызылжар ка- ласынын большевиктер1 Совет е й м е т ш орнату жолында капдай кныидыктарды басынан кенпргешн nepceTKici келген «Кызылжар» атты романында М эж ит «ызрылык- ты материалра квркем бону б ер е ал маган. Автор жазган романын кайта карай шыкпай, 6 ip эрпш взгертпей бас- пара берген. Сабыр Ш эр то в романдарыньщ окирасын кызык куратын жазуш ы.Оны ц шыгармаларьш адам ел г ге окиды. Окигасы бай болады. BipaK Сабырдын тш ндо кеп кемшшктер кездеседй грамматикалык жарынан ш а­ ла wepi толып ж атады . Осыпдай т1л ксмш Ы гш Керкем Одсбиет баспасы д а , редактор да ж ен/н туземсгеш . Жан- супровтын «Ж олдастар» атты романыныц мазмуны тым жайылып кетш, романный iiUKi бвл1мдер!нде байланые- пайтын жерлер, романда пэлендей po.ni ж ок, 6ipep рана Kepinin жогалып кететш геройлар коп ушырасады. Мазмуц жагынан да, 1керкемД1К жарынан да , азамат согысынын такырыбына арналран роман, повестерд! («Тар жолдын» ж ен! белек, ол мемуар) ор ы сп л ш де шык- кан Фадсевтщ «Тас талканына», Шолоховтын «Тынык

Донына», Островскийдщ «Курыш калай шыныктысына», Серафимовичтш «TeMip таскынына» тенеуге болмайды. Кожук, Левинсон сыкылды а за м а г согысьшын айкындал- FaH геройы к азах романдарында ж окка жакын. Сатан. Балталардыц геройлыктан схем а жары басым. Казак романдарынын мазмуны ш убалан, композициясы быты- ранкы. Эдебиетте роман жасау оцай ж ум ы с емес. Кай елдш эдебиет тарихын алсак та роман ж ещ л туа коймаган. Орыс совет жазушылары ж аксы романын ж азса, олар- дыц алдында X IX расырдьщ романшылары: Достоевский. Гончаров, Тургенев, Толстой, бертш кезде Горький сы­ кылды улкен мектептер! бар. К азак эдебиетш щ сопетпк дэу1р!нен бурынры тари- хында романныц жоктыгынап к а за к совет жазушылары- на тыннан ж ол салуга тура келдГ Б1здщ романдарымыз- дын кемш ш Н не бул объективттк себен. Bipax 6i3 ол себептщ келенкесш е бойымызды ж асы ра алмаймыз. вйт- кеш, казак совет жазуш ыларынмц кебш де орыс мектебг нен алган орта, жогары б ш м б а р , олардык б1разы орыс классиктерш орыс жазушыларынан кем окымаган. Солай бол ран кунде к а за к здебиетш щ бурынгы тарихында ро­ ман жок болгапмен, орыс классиктерш ен y.iri алып, со- лардын i3iMt-H жазура б1зде ж а гд а й толык едГ ол жардай- ды пайдалана алмай отырмыз. Бул ж енш де б 1зге улкен са б а к болатын адам Абай. Абай тусында к а за к э деб и ел н д е басым болган багыт — казактыц халык поэзиясы мен а р а б , парсыдан келген эдебиетк Орыс эдебиетш щ д эм ш татканнан кеШн Абай казак эдеб и сл ш к барына ел!ктеумен канараттанбай. орыс классиктерше арка т1рей отыра, казак поэзиясын Европа эдебиетннн сатысына кетерш , е з ш т шырармала- рынын сапасын котеруге орыстын бай эдебиетш пайдала- иа б'|лдг Орыс мектебшен б ш м ш А байдан кеб1рек алран 6i3, Европа эдебиетш ен улпн1 э з 1рге Абайдан алып келе- м!з. Алдагы кунде бул тузейтш кемш ш г(м1з'. Драматургия Революциядаи бурын к а за к эдебиетш де драматургия жанры атымен болган жок. ¥лтшыл эдебиеттщ револю­ ция жылдарында жазран пьесаларында саяси б е п Tepic- liriH былай койранда. квркемдж жагынан кундысы жок

ултшылдардын ездерйнн «Ш ернияз» еыкылды кертартпа пьесалары бер.тшде де Совет ек!м ет! орнараниан кеШн жазылды. Совет драматургиясынын 6ipiHiui ж ыл кусы — Сэкен- isiii «Кызыл суккарлары» керк ем д ж жарынан кемип- лнстер! болганмен, революцияныц бастапкы жылдарында «Кызыл сункарлардан» баска революция бавытында ж а - :1ылран пьеса болран жок. Драматургия жанры казак эдебиетш де прозадан ша- 5ан есть Р еволю циямеп 6ipre тугаи казакты ц совет про- засы революцияныц бастапкы жылдары наи бастап, жыл сайык birepi д а м и берсе, драм атургияда ондай д а м у болтан жок, БеШ мбеттщ «К ос какпан», «Ш аншар молда» еыкылды клубка арналган 6ipen-capaH ж еш л пьесалары болмаса, реконструкциянын басы на деш н советпк такы- рыпка «Кызыл сункарлардан» б а с к а -салмакты пьеса ж а- зылганын 6i3 бьтмейм1з. Тек драматургиянык тууы театр eMipiMeH байланыс- гы. Гректщ, Римш ц ecKi дэу !р д еп пьсаларын, Ш експир, Мольер пьесаларын, Островский пьесаларын турызура театр себеп болтан. Театр искусствосы К азакстанда кеш ж эне ш абан ер- кендедь 1927 жылра дейш К азакстанд а казактыц улт театры болран жок, оран дейш ш ала уйы мдаскан труппа- лар рана бар е д ь 1927 жылы К азакстанд а 6ipimui рет ашылган жэлрыз к а за к драм а театры казактыц совет драматургиясын ecipyre кемех ж асаран жок. 0 йткен1, оныц басында алташ кы кезде А ймауы тов еыкылды рево- люцияга карсы , алашордаш ыл а дам отырып, театрды Совет eKiMeTine карсы Tepic багы тпеи баскарды. Баска- pyFa алашордаш ылдарра кемек бердь Алашордашылдар- дын жазушыларыныи кертартпа пьсаларына бэйге бердь Бул 6ip себеп. Ек'ишп себеп: бурынры жолбасш ылы к театр искус- ствосык ескерм едц казактыц улт театрын сан жарынан Да, сапа жарынан д а ecipyre ш ара колданбады . Осындай слемеудш салдары нан сокры кезге дей ш букьт К азакстан­ да жалгыз гана ул т драма театры болды . Онын да уй, каражат жары к е ш л депдей болран ж о к . Театрдын хал- *айы нашарлырынан пьеса жанрына ж азуш ы лар жумы- аа койран ж ок. Сондыктан ол кезде ж азы лран пьеса Бе- шмбеттщ «М айданы». 1лиястын « K e rb еыкылды 6ipeH- саран рана. 218

Ь л к ел ж к о м т е т т щ ж ана жолбасшылыгы казактын улт м здениетш е, оныц ш пнде театр енерш е ерекше квшл бвлдь Сонгы уш -терт ж ылда К азакстанда улт театры- пин саны к ебейдь сапасы д а куш ейди Театрга 0лкел1к партия комитет! ерекше кещ л б е л у ш т , караж ат жагынан кеп кемек кврсетш , идеология ж агы нан дурыс баскару- ынын аркасы нда театрларымыз у л т республикаларында- гы театрларды ц мандай алды на шыкты. Оган еткен жыл- гы казак музы ка театры ны цМ осквадан жаксы бага алып кайтканы куэ. Театрды н саны ecin , сапасы артуы драматургиянын саны ecin, сапасы артуына улкен жа-гдай жасады. Пьеса­ ларымыз сан жагы нан к е б ей д1, са п а жагынан кушейдь Бул мерзгмде жазы лган пьесаларымыз уш жуйеге бв- лшедь Dip ж у й ес! к а за к е л ш н ecKi эдебиетш деп шыгар- иаларыныц н е п зш е к у р у — Р абиттщ «Кыз Ж^беп», Мух- тардьщ «Айман-Ш олпаны», К ам аловты н «Ер Таргыны», Ж ум ат Ш анинш к «Аркалык баты ры », тагы баокалар. Булардыц бэр! д е театрда сыкалып, караушыдан жак­ сы бага алган пьесалар. С онды ктан квркемдгк жагын талдауды коя турып, эдебиет тарихы на каж ет 6ip мэселе- ш айта кетейж . Тарихи поэмаларды ц нег!31не курылган пьесалар д а сол поэмалардыц образдары н езгертш алу лурыс па, я о з калпы нда алу дур ы с па? М эселеш осы жагынан алып К араганда «Ер Таргын», «Кыз Ж 1бек», «Айман-Ш олпан» сыкылды халык поэма 1арынын н еП зш е курылган пьесаларга 6 ipas niKip айтуга болады. Х алы к поэмасы онай ж асалм айды . Халык поэма- еындагы о б р а з д а р заводта корытылып шыккан кен сияк- гы корытылган алтыниан к айта корытып, кумгс шыгару каидай киын б о л са , халык поэмасындагы халык корытып шыгарган образдар ды ж а к а д а н ж а с а у сондай киыи Демьян Б сдныйдаи табылган кате Бедный халык жаса­ ган батырлар образы » бурып, езш ш е жасаган. Bi3- ДШ пьесаларымыз осындай кайта ж асау эдетшен кур емес. М эселен, «Ер Таргын» пьесасында Сагыр халык поэмасындагы ж аксы адам — А кж угйс образын жексу- рын кып керсетед!. М ен ез1м халы к ж асаган бул сиякты суйк!мд1 образдарды озгертуге косылмаймын. Музыкалы пьссалардагы халык oH.iepi туралы 6ipep свз. Бурый от басы, ош ак касы деген сыкылды уй-уйде айтылыи ж у р ет!н халык ондер'шщ пьесага араласып, квп- mijii-K1in алды на зрткл'.ы дуры с. DipaK 6i3AiH музыка- 214

лык театрдын 03ipri адымыида кейб1р эндерге киянат болып бара жаты р. К азак эш CKi турл1, 6 ipeyi авторы 6e.irici3, халык эш болып «еткен дер , ал ew ii 6ipeynepi барлык казак халкы бьлетш авторлар. М эселен, Акан се- р|н1н «Кулагер» деген aid, Сэкенш ц «Советстан» атты ноэмасын баска 6 ip ey м е н т деп айта алмайтыны сыкыл- ды «КулагердЬ> д е баска 6ip ey MeniKi д еу ге какысы ж ок. Эйткеш, «К ул агер д Ь Аканнын ез! ш ыгарган. Ш опеннш, Бетховеншн шыгарган пндер1н, музыкаларын баока 6i- реудщ MeniKi д е у ге какысы б ол м аса, «Кулагер» де соп- дай. Б1здщ театр бул ж онш де авторлык правоиы умы тип, «Кулагерд!» ария кып ш ыгарган Брусиловский эннщ аягындагы «Эй Бер1бай-ай, KepiM-ай» — деген ка- йырманы « Б еу Каднш а» деп буры п ж ур . Осындай кия- иатка ушыраган эн музыкалык те атр да а з емес. Будаи, эрине, «Кулагер», «Гакку» сиякты авторы бар лидер театрда айтылмасын, пьесага «ipMCciH деген магы ; на шыкпайды. Айтылсын, 61'р зк , eni нэрсеш театрда умытпайык. Bipeyi эннщ авторын жасырмайык, екшнп- ci — энд1 бурмаламай, ез «алпында айтайык. Сонгы жылдардагы драматургиядагы курдсл! орып а-тган 6ip такырып: 1916 жылдыц окигасы , азамат согы- сы. Бул такырыпка жазы лган пьесалар: Бей1мбеттщ «Шуга», «Ж албыр», «Б1здщ ж1г1ттер» деген пьесалары, Рабат пен Б ейш бет жазган «Аманкелд1», М ухтар ж азган «Тунг! сарын», Сэтсен жазга-н «Кызыл суккарлар», тагы баокалар. Булардын б эр 1н тутас алганда, а зам ат согысын н<ак- сы керсеткен Отан коргау манызы зо р пьесалар. Алайди бурынырак ж азы лган «Тунг1 сарын» мен сонырак жазы л- ган «Ж албырды н» арасынла жеп уксастык бар: Тэнеке мен Ж албыр, Н уркан мен Сайым, Ж антас иен Елемес, KopiM мен Ж акы п 6 ip-6ipine уксас, коп ж ерде 6 ip-6 ip inin KemipMeci сиякты. Бул eid пьссаныц окигасы да коп жер- де 6ipiHe-6ipi дол тусед1, айырмасы: «Ж албы рда» бас ге­ рой Жалбырдын о з i жаксы берш генмен манайы ж ал а- каш, баска образдары к у н т емос, «Тунг1 сарында» 6ip- неше коз токтарлы к образдар бар. «Ж албырдын» «Тунг! сарыннан» езгеше.'йп кешш лжтщ кайраты, кепш1л 1кт1к котермкке «аты насы молырак берьлген. Окига геройдын рана ««ты лы емес, квпт1н кимылы, квптщ жозгалысы бои кершген. Квп жерлерш де «Жалбырга», «Аманкел, е» уксас-

тыры б ол м аса, Б ей|м бегтш «Ш ура» мен «Б1здщж1ггттер№ жаман пьесалар емес. А зам ат сорысынын такырыбына драматургияда е н кэп ж азган ж азуш ы БейЫ бет. Онын бул е н б еп керкем эдебиетте д е , т еа тр да да баралы. Баска пьесада азам ат сорысынын такырыбын жаксы алып барран БеШ мбет, Р абитпен 6 ip irin жазган «Аман- келд1» атты пьесасында куткен yM irri актаган жок. Ха- лык e p ie ri кып экеткен, халыктын шын марынасындагы батыры А м анкелд! образы «АманкелД!» пьсасында элоз. Авторлар А манкелдьден казактык Чапаевын ж асай ал- маран. Батырлырымен, кайратымен, халыкты api уйым- дастыра, api баск а ра бьлушен, тапкырлырымен аты шык- кан шын Аманкелд1 пьесада С овет еш'метш суйетш жабайы , у я б е р ж адамнын 6ip eyi рана болып кершген. Пьесада А м анкел дж щ батырлырын керсететш ешб(р окн- Fa ж ок. Батырлык кэрсетуге ж еш келген ж ердщ езш де .(сонры картинада, колына пулем ет тускенде) Аманкелд! тусаулы аттай шырмалып, ж ауды ц колына сд а й тусе ка- латын Ж1герс1з а дам боп керш едь Казак совет драматургиясынык жалпы эркендеу жо- лын алранда, ani кунге дейш драматургтер1м!здщ еркж менгере алмай ж урген такырыбы: со ц и а л и ст а курылыс, курылыстык адамдары, ж ана ауыл, ж а ц а emiipic, жана мэдениет, ж ана адамдар. Ж ана ем1рдщ , жана адамдар- дыц такырыбына жазылран М ухтарды н «Тас тулек» атты пьесасы. Онын окирасы конфисканы н i3iH ш ала бастала- ды да, аяры байды н малайлары совет мектебш ет!П, ул- хен icTepnin маманы боп шыгумен бггедь Пьесанын саясн бет! дуры с, алран такырыбы ж аксы . B ip a x осы жаксы такырып керкем турде емес, схем алы турде жазылран. П ьесада геройлар eiuripicxe, не колхозта, не совхозра, не мектепке орнытьш отырып керш бейдь Колхоздан бастап. eiwipicxe, мектепке, совхозга тобы мен ыррып кешед1 де. 6ip ауылдын барлы к адамы кол хозд ан enflipicKC, efiflipic- тен мектепке, мектептен совхозра ж убы н ж азбай кешш журут турмыста болран д а емес, болм айды да. Автордын ниет! канша ада л болранмен, мун дай кезбе турмысты, кезбе геройларды жактаура болмайды. К азак совет эдебиетш де тез ш еш уд! тктейтш мэсе- ленш 6ipeyi клубтарга арналран пьеса. Аукатты турмыс- ка кешкен, мэдениет! ескен колхоздарымыздын кебшде. совхоз фермалары нда кэптеген театр лар бар. Улкеи те­ атрда ойналатын «Кыз Ж 1бек», «А манкелдЬ , «Кызыл

сункарлар» сиякты пьесалар колхоз театрына симайды. Колхоз театрларынын е з сахнасына лайыкты, колем! ы«- шам, кызрылыкты, жещл пьеса керек. Осындай пьесаны б!здщ драматургтер1М1з эл1 ж а за алмай жур. Клуб пьесасын ж асау женш де еткен жылы Казакстан укгмеп конкурс жариялаган едь OFaH oipuciue пьесалар да тускен е дь BipaK Казакстан искусство комитет! тускен пьесаларды м е згш н д с карамады, ж а с драматургтерге акыл айтып, к е м ш ш п барларын тузетир м едь Конкур- стан корытынды шырармай, аяксыз «алдырды. Ж азушы- лар уйымынык касындары драма секциясы булконкурске ат салыспай ш етте жалды. 1937 жылы 25 апрельдс, Кжакстан жазушылар одагаиыц плеву-

•КЫЗЫЛ СУНКАРЛАР,. ТУРАЛЫ Н оя брьдш 2 3 куш К азакстан мемлекет театры Сэ- кен С ейф уллиш пн «Кызыл с ун к арл ар » атты пьесасын Kepceiri. «Кызыл сункарлар» казак екбекнплерш е кептен бел- rial пьеса. Онын кыскаша мазмуны: 1917— 18— 19 жылы, Казакстанны ц 6ip тукш рш де С овет 0к1мет1н орнату унин курескен коммунистерд1н басы нан кеш1рген киыншылы- ры; Колчак, алаш орда сыкылды контрреволюциямен алы- суы; тап душ пандарыныц айуандык, азабы на кажымай, большевиктйч иогермен ж еш п шыруы. Сонры ек1-уш жыл- дын ш ннде а за м а т соплсынын темасы на жазылран Май- лиш аи «Ж ал бы р », «А маккелдЬ атты пьесаларына ше- inn, казак театрыпык сахнасы «Кызыл суикарлардан» баска бул тем ата жазылран пьесаны бымейтш , сондык- таи Октябрь революциясыиын ж ы л сайыи болатын той- ларыида, большсвиктерд1н О ктябрь кезш д еп кайратын еске Tycipy yu iia , кеп ж ерлер де «Кызыл сункарлар» ой- налатын. «Кызыл сункарлар» срте ж азы лран пьеса, ж ада эде- биетте у п т кушт1 кезде ж азы лран пьеса. Жалпы темасы жаксы болканмеи, керкемдж ж агы иан алтанда кеп кем- ш!л1ктер1 б а р болатын. Зрительдер «Кызыл сункарлар- дыц» тузел у ш , модениет1 ескен социалист!к дэу1р1м1здш тйчегше сэйкестелу1п кептен тш ейтш . Осы Tiaeicri тусш- ген Сэкен ж о л да с, 36 ж ылдыд басы нда, «К азак эдебне- Ti» газетипн бетш де, «Кызыл сункарларды » тузетш жа- тырмын, биыл 6iTipin, театрка беремен» деген уэдесш айтты. «Кызыл сункарларды» суйет!н енбекни' букара бул уэ- деге куанып, С экен жолдастан у п т ж у йепм ен жазылран «Кызыл сункарларды к» орнына аза м а т сорысынын ай-

кын жана толык турде бейнесш беретш , заманымыздык мэдени тш епне сэйкес «Кызыл сункарларды» 23 ноябрь куш кердш. Жазушыньщ алкашкы редакциясында беруге тырыс дан ндеясы «Кызыл сункарлардын» сонгы редакциясын­ да да толык сакталган: некие, казак, орыс сыкылды эр улттан куралган коммунистер Совет ешметш ж аудап KOpFay жолында кажымас кайрат керсетш , неше тур л i азапка шыдап, акырында женш шырады. Еркебулан, Са- кыр, Шнейдр, Ахметкали сыкылды большсвиктер бурый- гысынан кушейген, типтер1 айкындалган. Cokfli редак- ипясында жазушынын кебiрек кеш л белген мэселес! жергшжп байларды ц эдет-рурпы, С овет еюметш ж ою жолында эйелш е, кызына шейш курбан кылып, чехтыц офицерш тосуы. Ж алпы алганда пьесада кимыл-козга- лыс кушейген, пьеса сахна тьлегш 6ipa3 орындаган, оки- гасыныц шиелешсу, шедплу ж актары да кызрылыкты болган. Сонымен катар пьесанын б1рнеше Heri3ri кемил- aiKTepi бар. Ен алдымен (бастапкы пердеде) чехословактардыц перевороты болранда, пьесанын соцры перделершде ж1- repai коммунистер жасыктык керсетедц байдын yfiiine тырылып, 6ipeyi эйелше киппп, 6 ip ey i намаз окып д е ­ ген сыкылды жаныи коярга ж ер таба ал манды. «Тар жол, тайрак кешу» сыкылды азам ат сорысынын тарихи документшде Сэкен Акмоланын Совдеп мушелерй чех- тарра онайлыкпен берйш егеш н, алысканын, атысканып айтады. «Кызыл сункарларда» да Сэкен осы беттен таймау керек едь бйткен!, бул ойдан ж азаты н геройлык емес, революциянын шындыры. Шын марнасындагы комму- иисгер 1917 жылы душ пан кушшен асканда рана туткьш- га тускен. Ол кездерде б1рен-саран Ж умаш сыкылды жасыктар болуы мумю'н, 6ipaK «Кызыл сункарлардын» максаты жасыктармен 6ipre окка кеудсс1и тессйтш кай- раттыларды керсету. Бэйдмда, Жарыпар, Ш нейдрдш 6ip eyi абактыда ел- геннен атыста елгенде пьеса бул калпынан кеп жаксы бо- лар ед1, большевиктердш, образы есер ед1, кушейер едь Пьесанын ек1нш1 кемшШгй чехтардаи баска контрре- волюциянын куш! ете элс1з керсет!лсд1, ж ергш пш бай- лаР. болыстар, окыраидар, чехтын шылауында рана ж у- ретш «бейкунэ» адам дар сыкылданады. «Тар жол, тайрак

кешуде» олай емес: казактын байы Телебай Нуралин- дер большевиктердШ шашынан жулып ж урш сабайды, KapiM Сутюшев сьгкылды Совет вк!мет1Н ж актаган адам- ды кешеде ат куйрыгына байлап суйретш ж урш елт1ред!. Пьесада Сэкен неп'зг1 куш ретш де тек чех генералдарын гана алран. Пьесада гы уш шил кемшйпк— Совет екш етш е кар- сы казактын болысынын аузынан eKi с®зшщб!'ршде Абай туспейдь Ол езш щ барлык арам ниеттерш А байды нелен- дерг'мен дэл ел деп отырады. Абайды алашордашылар максаттарына к ур ал кылура тырыскан, Абай атын пай- даланып, байды жактайтындарды сонына epreici келгегп рас. BipaK онымен Абайды актаруды д батагей] кылу A6afiFa тарихи киянат. Булар пьесанык непзп каталыктары. Олардан баска жеке кемшмпктер!' де ж ок емес, пьесанын басында бай- дын кызы большевик Жумашты суйедг д е , артынан ала- шорданын окыганьша ауып кетедк К ы з осы кайгымен кете барранда шындыкка жататы н е д к BipaK олай бол- майды. Тураксыз кыз абактыда ж а тк а н большевиктерге амандасуга барады. Егер, кыз саяси кыз болмай, куйеу тандагыш ж абайы кыз болса, абакты га тускен больше­ вик™ i3flen б а рм ау керек ед1, егер кайратты, табанды кыз болса, 6ip туткан жолында к ал у керек едь Зритель- дер байдын кызы осы ею типтщ кайсысы enenin устай алмайды, ура алмайды. Абактыдары Жарыпардын актарды н тойына барып эн салуы да тым epci кершедь С уйетш кызы Жанианын чехтын офицер1мен «Жагыпар б у л ара д а эн салмайды» дел таласканын Жарьшар актамайды. Зрительдердщ кей61реулерк «С экен пьесада орыс пролетариатынын ж ол басшылык ролш айкындамаган екен, орыс рсволюционерлершен к а за к т ы — Еркебуланды кажырлы керсеткен екен», «оры с пролетариаты Фран­ цуз революциясынан ул п алды деген ката niKip айткан екен» деген сыкылды.сын айтты. М еш мш е бул niKip ду- рыс емес: пьеса « казак мыкты», «орыс осал» деген урым бермейдь Еркебулан «6i3 орыс пролетариатынан yari алып» легенд! аш ык айтады. К а за к , оры с, немш комму- HHCTepi пьесада 6ipi мен 6ipi бауы р дос, кайры, куаныш- ка ортак. Бул интернационалдык тэрбие беретш карти­ на. Еюшш Захарды барлык орыс пролетариатынын бей нес! д еу дурыс ем ес. Ол провинциядары Совет yKiMeTiH

орнату жолында курескен катардаьы к о м м у н и с т 6i- peyi. «Орыс пролетариаты ф ранцуз революциясынан у-11' алды» деген с езд щ айкын у рым 6epM eyi рас: зритель француздын кай революциясынан оры спролетариаты са- бак алранын TyciHe алмай калады. Ф ранцияда X V III ра- сырда бурж уазиялы к революция, онан кейш X IX га- сырда Париж Коммунасы болды . Орыс пролетариаты- нын сабак алгаиы Париж Коммунасы. Ж азуш ы осы жагын ашып айтпаран: Dipaic бул байланысатын ката- лык емес. У йткеш, «француз революциясы» дегеннен П а ­ риж Коммунасын да yFyFa болады. Пьесаньщ т!л жакында да кеп к ем ш ш к бар. 9 cip ecc эдепыз сездер , элсум егп к оры ндарда тыцдаура кулак уялатын сезд ер кеп. Жалпы алганда, пьесанын ту зету г е THirri орындары кеп. Буран kim жазыкты? Керкем эдебиеттщ эр тур!, эр ж анры бар. Оиын 6ip жанрына, 6ip турше Kyiirri ж азуш ы , eKiHmi TypiHCKymci:i болу гажап емес. Мэселен, елецге куш Н KiciHin прозаян эл<мз1, проза Fa к у и т KiciHiH драматургияга 0J(ci3i бола бередк Сэкен к у п т акын, Казакстанны ц ардактайтын акыны бола тура, оныц пьеса ж а зу га олактыпд бол са, ол танданатын норсе емес. Пьеса керкем эдебиеттн; е те 6ip нэз!к, e3inin езгеш е- Л1И бар Typi. Т алай атакты ж азуш ы ларпьесагакалам ы н батыра алмаган. Пьесанын ж эне 6ip ©згешел1гп жазушы мен театрдыц авторлыгы онда катар ж уредь Автор га театр консультант болады. Ш експир, Мольер, Остров­ ский, Чехов сыкылды ж ер ж узш е атакты драматургтар- дын 6apin д е театр еа'рген. Солардын кай пьесасын ал- сан да, театр тузетпегеш аз кездеседк Солай болран М'НДе «Кызыл сункарларды»койып отырран театр С э- кенге кемектесуге, тузесуге м ш д егп efli, оны 1стемеген, колына тускен пьесапы сын кез!мен кара.май, калай бо.ч- са солай коя салиан. Бул театрдыц творчестволык бетЬ н|Н нашарлыгын, сахнага коятын репертуарыныц кемцп- Л1Г1Н кере алмайтындыгын керсетедк EKiHmi, пьеса ен алдымен керкем шыгарма. Керкем шырарманык кемекш ю жазуш ы ларды н эдебиет жумы- сын баскарып отырган К азакстан жазуш ылар уйымы.

SipaK, Сэкен ж о л да с бул кемектй елемеген, Ж азушылар уйымы кемектесу женшдеп' мшдетш уклады. Булардын б эр iйен де пьесанын тардырына жауапкер орын Совнаркомныд касындары К еркем енер комитет!'. Eui6ip пьеса онын карауынсыз, улыксатынсыз сахнага койылмайды. Сондыктан, оныц м ш дет! театрга жаксы пьеса беру, бугшгч мэдениет! ескен с о ц иал иста котам- ныц т!л епн е сэйкес келетш пьеса б ер у , театрдын кер- ксмд1к бетш дур ы с ж олга кою, каталырын тузету, театр кермегеп кемпнлшт! керу. DipaK, керкем енер комитет! бу л м ш дел н аткармады. «Кызыл сункарл ар » 5 —6 айдай театрда даярланранда, кемш ш ктерш к ерм ед1, тексермей жатып коюра улыксат 6epin, колын койып, мерш басты. «Кызыл сункарларды» автор болып, керкеменер комитет! болып, жазушылар уйымы, театр болып кептеп- к ем ектест ту зету керек. «Соииалипнк Казахстан*, 1936 жилы, 11 декабрь.

РОМАН ТУРАЛЫ Редактор ж олдас! «Жумбак ж алауды д» окушыларынан мынга жакын хат алдым. Бул хаттардын копш Ы п ж азды гуш , коман- дировкада журген кез1мде келген екен. Сондыктан хат- тарда роман туралы окушылардын KofiFaii сурауларына Keuiirin жауап беруге тура кеп отыр. Окушылардын р о ­ ман туралы берген сурауларыиын Kenuiuiiri жалпы эде- биеток мацызы бар сездер болгандыктан газет аркы- лы жауап беруд! макул керд\\м. Г азет аркылы ж ауап беруге жоне 6ip себеп: хат жазуш ылардын к епш ш п мек- теп балалары. Олар сурауды консультация ретшде коя- ды, «Роман не? Ол калай жазылады?» дейдй Бул хатты сол сурауларга ыцрайластыра ж азды м . Сондыктан ха- тыма газеттен орыи 6epyi«i3ai отш емш. Бул хатта мен'щ 6ip рана сураура толык токтагым кслед!, ол,— «Аскардын, Б отакездщ , Амаптайдык а др еа калай? — Хат ж азар ек. Кулаков ю м боп кегп?». 0 зг е сурауларга «Э дебиет жэнс искусство» журналы аркылы жауап бермекпш. Роман геройларынын адресш суратута себеп романда- |'ыек! жай: 6ipi — Аскардын кундел1п‘, eKinmici — эпилог. OcueKi жагдайга карап, одебист теориясымен оншалык таные емес окушы «Ж умбак ж ал ау» окигасын нактылык гарих екен деп ойлайды. Сондыктан, романга объект! болгап Кекшстау елкесшде турран Kefi6ip окушы «б1здш арада буларга уксас адамдар болды , 6ipai< нак: Аскар, Амантай, Ботаквз, Итбай атты адам дар болтаны еспл- ме“Д>» деп жазады. Осы сураура ж ауап б ер у кажет, вйт- кеш осыдац кеп, роман теориягына катынасатын 6ip мэ- ('ej,cniH бет! ашылады.

Тарихи роман бар, тарихи ем ес роман бар. Тарнхи романда автор элеумет турмы сы нда болтан нактылы 6ip о к е а н ы алады да , сол окитата катынаскан адамдар- ды ч атгарын езгсртпей, кимыл, м ш ездерш сипаттайды. Бул ж уйел 1 романда автор бо л та н окитаны болтан ку­ шиде беруге тарихи адам дар ды н кимыл мелшершен шыкпаута тырысады. М ундай ром андар, мэселен: Алек­ сей Толстойдын «Bipinuii Петры», Фурмановтын. «Чапа­ евы» т. б. Тарихи ем е с романда автор, элеумет турмысынын шындыгына су йене отыра, е з жаны нан окита жасайды, ез фантазиясьш ан с у й т ц и , суйш м ш з геройлар тугыза- ды. М ундай романдар, мэселен: Спандияр Кебеевтш «Калын малы», Гогольдщ «0л1 жандары », Шолоховтык «К етер к ген тыны» т. б. «Ж у м б а к ж ал ау» осы eni ж уйенщ кайсысы? — Эри­ не, сонгысы. — «Ендеш е Аскар, Амантай, Ботакозд1 корд1М деу- ini3 калай?»— дсп сурар окушы. Отан ж ауап: Александр П уш кинш н «Белкиннщ энп- мелерЬ дейт!и шыгармасы б а р , со л энп'мелершщ ба- сында Пушкин «Горюхин селосы на барсам, Белкин де­ ген жазуш ы опат болтан скен, соиын колжазбаларыиа редактор бои К1тап кып бастырып отырмын» деп жазады, Шынында Горюхин дейтш кала д а ж о к , Белкин дейян жазуш ы д а болматан, эцпмелерд1 Пушкиншн ©3i жазтан. 0 3 t ж азта н шыгармаларын 6 ip ey ж а зд ы деу, шыгарма- сындаты геронлармен араласып ж у р у — эдебнетя н эде- я н д е кеп кездесетш ж агдай. « Ж у м б а к ж алау» геройла- рымен мен!н кездесш калатын себеб1м осы. «Ж умбак жалау» калай туды? 1922—2 5 ж ылдары мен Орынбор рабфагында окыдым. Сол кезде б1збен Gipre окитын Султангазы Кыдыров дейтш ж т т я окудаи шытару мэселес1 козталды. Себе- 6i ол Сайым Кыдыров дейтш байды н баласы екен, экесш 1916 жылы к о теркген кедейлер е л я р г е н екен. Сайымды елт1ргеи торт ж т т я патша у ю м е я дарта асып, оларта ‘■ерш болтан коп адамды ж а за та тарткан екен. Осы окитата мен кызыктым д а зерттед1м: дарта асыл- тандарта сот куртаи К азан соты е округынын дала соты екен, архивтан 1здсп оны таптым; сол Костанайда шыта- гын «Ауыл» г а зе я аркылы 1916 жы.пты окитата катынас-

кьндарра хат жазыа кеп материал алдым. Сол материал- дар романра Heri3 болды. Бул 1926 жылы ед1. 1916 жылдын окирасы казак даласына теп е тарады, кай жерде болса да ецбекпп халык байлар мен патша ушметше карсы шыкты. Мен 16 жыл туралы жазылатын романда сол окигадагы ерекше жардайлардыц 6ipiH кам- тымак болдым. Олай ж азу ушш жалрыз Сайымныц ел1- мше байланысты окига жетпедь Енд| не ic iey керек? Керкем эдебиет тарих емес. Тарихи романнын езш де де автор тарихта болтан окираны сол куйшде ж азбай. ез|'нше керкем эдебиетш е корытады. Эдебиеттщ таяны шы — образ. Образ — орыстыц «образовать» деген eTicTiriHen ту ­ кан сез. Оны казакшара аударсак — «ж асау» болады. Керкем эдебиеттег1 адам образы 6ip жарынан шын адам. Шындыгы — мэселен, Амантай сиякты 1916 жылы х а ­ лык козралысын бастаран халык epi Казакстаннык кеп жер1нде кездеседг, жасандылыры — «Ж ум бак ж алауда- ты» Амантайдын нак ез1н ешкайдан таба алмайсын, о.т ядам шынында жок. Жасанды адамды жазушы неге 1здейд1? Таптык корамда белгш 6ip таптыц саяси максатын идеяеын езш1ц шырармасында жактамайтын жазушы болмайды. Ж азуш ы — бел гш 6ip таптыц жазушысы. О.т езшщ шырармасында кепш1л1кт! е з табынын максатыня уг!ттейд1. Осы ниетпен жазушы ap6ip шыгармасында ха- лыктын алдына пайдалы адамдар мен залалды адамдар ды тартып, жаксыга ел1кт1руге, жаманнан безд1'руге ты рысады. Корам iuiituie ецбекш1 халыкка пайдалы да, залалды да кылыктар кеп. Ж азуш ыда эсерлеу, ecipe ж азу эдет1 бар. Халыкка улпл1 жаксы адамнын ке'йпш жасарысы келгенде ж азуш ы kofhm турмысындары жаксы кылык. жаксы мшездерд1 жинап, жаксы геройдын уст1не уйед1, жаман мшез, жам ан кылыктарды жинап, жаман керсет- Kici келген адамга беред1 де, халыкты одай жиренд1ред|. Mine, осыдан барып, жасанды адам образы туады. Ал, сонымен, езш щ шырармасында жасанды кейшкер берген жазушы eTipiKUii, я шыидыктан шыккан деуге б о ­ ла ма? Олай десе, барлык жазушы eTipiKiui болган бо- лар ед1. Себеб! дуние ж узш деп керкем шыгарманын квпшшгшде шындыкка суйене отыра турызкан жасанды керойлар. IS -С. Мум«о« иг,

«Ж ум бак ж алау» окирасы е и р ж пе? Патша уюметЬ шн кезш де енбешш халыкты канаушы тап зарлаткан жок па? Ею жакты талауга ушыраган халык 1916 жылы к етер ш с ж а с а г а н ж ок па? Осы к е т ер ш с и н арты аза- мат согысына жалтаскан ж ок па? Осы окирада eripiK бар ма? — Эрине, жок. Олай болса, пактылы адам аркылы керсетп не, ж а - санды адам аркылы керсегп не, тек тап тартысынын шындырын дуры с керсетсе жетпей ме? Окушы керкем эдебиетп'н осы езгешел1п'н абайламайды да , романды та- рихка санап, роман геройларынык адресш 1здейд|\\ Осы арадан жазушыиын лабораториясы туралы 6ip мэселе туады. К ейбф, тэж рибеа' а з ж азуш ы былай ierefi- д 1: тема 1здеп, енд1р1ске ме, колхоз Fa ма 6 ip ж ерге ба- рады. Варган жер1нен ол кеп м атериал алып, жазатыи мекешне кайтады. BipaK, ол ж инаран материалын коры­ та б1лмейд1, езш ш е, жазуш ыш а м енгере биш ейд|\\ кер- гешн кергенше ж азам дейд1 д е , о б р а з ж асауды х орнына саяси-шаруашылык есеп снякты бгрдеме береди Тэжрибел! жазушы олай к т е м е й д !. Ол жазатыи те- масына керекп матсриалдарды мейлш ш е зер тт евд , ке- рекн материалды мецгерш алраннан кейш жазушы ол материалдьщ бэр1н де ж ауып кояды , зерттегеи материа- лыиа суйене отыра болаш ак шыгармаыын жоспарын ку рады. Ж азуш ы — инженер. Ж инаран материал — aFaui, Kipnim, тас сиякты курал. К,олдяры материалын калай курап уй ж а с а са да инж енер дщ ерк1. Сол сиякты жина- FaH материалын шырармасьша кал ай орналастырып пай- даланса да жазушыныц ерю. Болашак шырарманыц жоспарын курранда жазушы- нын кездейтпп не? 1. Tan KypeciHix, котам турмысынын шындырынан шыкпау, б а яндап отырран окигага окушы сенеин болу. 2. К,огам турмысынан у л гШ , улг1с1з, жаксы, жамаи адамдарды алып, халыкты ж ам андардан безд1ру, жак- сылыкка баулу. 3. Ж аксы , ж ам ан адам дарды , олардын, кимылы, ici. м1нез1, кулкы аркылы керсету. 4. Окираны кызык кып к уру, 6ip окирэ мен еюшш окирэны, романных барлык окираларын байланыстыр» б1лу. 5. Ш аманш а аде Mi сездер табу. 6. Окиганмен, кейшкерлсрщмен, сезщ мен окушыны 226

wiiKTipyre тырысу, окушыны ш ыгармана кумарландыра 61лу. Егер, ж азуш ы жинаган материалдарынык келемшеи аса алмай колында бармен гана канагаттанса, одан ой- дарыдай шыгарма тумайды. К еркем эдебиетш е корыта бммеген материал керкем шыгарма емес. Сондыктаи. талантты, ысылран жазуш ы белгип 6ip тем aFa керект! материалды м е н г е р т алрасын фантазиясына epiK 6epin, шарыктайды. К а ж е г п ж ерде тарихи материалдын келе- мшен шырып, бол м аса да белуга м у м ю н ш ш п бар оки- галарды косады . Содан барып эдебиет образы туады. Bip шыгармасын 6ip рет сыдыртып жазып шыгатын жазушы ж ок. Олай ж а зса керкем д е болмас еди Эдем! сарайлар салура инженер кандай кииалса, ойланса, тол- ганса, жаксы шыгарма ж а зу га ж азуш ы да сондай кина- лады. Дуры с каланбаран 6ip Kipniiu б у м л уйд! булд1ре- ДЬ сол сиякты орынын тауып дуры с пайдаланбаган м а­ териал буктл романга к ем ш ш к келт1редн Сондыктаи жазушы романына катынастырязн ap6ip адамнын орнын тауып жумсаура тырысады. Ды лыксыз, icci3, м ш езсп адам герой бола алмайды. Керкем эдебиет турмыс шындырынык сэулес! тусетш айна, 6ipaK турмыс шындырынын 6 api керкем эдебие! бола берсе, онда ол керкем эдеб и ет бо л а алмайды. Керкем эдеби ет не? Ол, жазуш ыны н керкем ф анта- зиясы аркылы елеш п шыккап турмы с шындыры. Ж а зу - шылык електен етпеген турмыс шындыры керкем эдебиет смес. Турмыс шыидырын елей бйш еген Kiel, жинаган материалын менгерш , керкем б оя у бер е бышеген Kici жа зушы емес. Ж азушылык api талант, api профессия, талаитсыз Kici жазушы бол а алмайды, 6ipaK жазушылыкты профессия ' а айналдырмаган талант еркендемейдк Жумыскерлш, окытушылык, гылым neci болушылык профессиясы, сол жуйен! кеп зерттеуд! ттлесе, жумыскер де , мугал1м да , К0п енбек ciHipy аркылы профессионал болса, жазушы лык профессиясы да сондай. Академиктщ б ш м ш н басы « э л т -б и » ден еркендебдй Содан жогарылап 6ip гылымнын Te6eciHe шыккап сон гана ол академик болады. Керкем эдебиеттщ де е з 6niri, е з шыны бар. Ол адам баласынын, талантты керкем с е з иелерМ к ыыцдаган жылдар бойы ж асаган эдебиет мурасы. Осы мураны мен-

le p in , те б ес ш е шыга бйлмеген а д а м кептщ кезш е кайдан туссш . О ндай ада м сай-саланы н шукырында журш кун- е лтед1 д е , эд е б и ег п бурынны сатысынан жогары катеру- ге камектесе алмайды. Bipneiue талапты ж астар «кайтсек жазушы боламыз? Р оман, поэм а, пьеса калай ж азы лады ?» деп сурайды. Ол с ураул арга ж ауап б ер у уипн, op6ip хатка 6ip-6ip «Э дебиет теориясы » атты ш тап ж азы п ж1беруге тура ке- лер е д 1, К у н д е сондай 6 ip кггапты ю м ж а за алады? Сон дыктан, ж а с та р д а п «Р ом ан, пьеса, поэма не? Ол калай жазы лады ?» де ге н хат алранда, мен е з 1м катты киналам. Н еге?— О л с урауды н ж ауабы 6 ip хатка симайды. Кей- 6 ip ж аста р сурауы ны ц ж ауабы ха тк а симайтынын абай- ламай, «жауап бермедЬ деп екпелейдь Кеп хатка ж ауап кайтарасын, «Х аж ы м Жумалиевтш «Э дебиет теориясы» атты ютабы н окы , «Абайды, Пуш­ кина!, тары сондай нлассиктсрд1 окы» дейсщ . Ke06ip ж ол дас с ондай кыска жауапты ж а у а п екен деп ойла- май ды . Шынында е н зор ж ауап осы. «Р ом ан, поэма, пьеса не?» деген cypayFa «Эдебиет теориясы » рана толык ж а­ уап бередк B ipep беттж хатпен оран толык ж ауап беру киын. Ал, «классиктерд1 окы» дейтш себеп: олар роман­ ный да, эц п м е ш ц де, поэманын д а , еленнщ де , пьесанын да талай тамашаларын ж азган. КлассиктерД! оку — керкем шырарма жазуды н ш еберл1гш е ж-аттыру деген свз. Олай б о л са , А скар, Тайыр, К алм акан, Эбдьяда сияк- ты Ka3ipri к а за к совет эдебиетдак алдынгы катардагы акындары, ж аксы шырарма ж а зс а , о л — ж ас жазуш ылар- га зстеген зо р к ем еп. Хатпен айткан консультациядан Kepi, егер 6ip ж азуш ы жаксы 6ip шырарма ж азс а, ж а с жазушыга молырак жэрдем жасараны боп табылады. Ж ас ж азуш ыларра ысылран ж азуш ылардын е н зор кемеп' хатпен кайтарган ж ауабы акы лда ем ес, жаксы роман, поэма, пьеса, елен, энг1ме ж азу д а. ■'Леншшмл жас», 1939 жыл, 280 номер.

ТАМАША ПОСТАНОВКА Курган айгайды, сылдыр с езд с жвнс1з жаркырауды жек керетш, бар ынтасы icre, енбекте, енбеп ж ем к п , ж е MiciHiK дэм1 тэгп — 61'зде кейб1'р акын, жазушылар бар, сонын 6ipeyi «Ер Таргымнын» авторы ж олдас CaFbip К а­ малов. «Ер Таргминан» бурый жазган 6ipep энпмелерш- де, Сарырдык ой epici кенш'п, калам кулашынын екпш- дш!г1, сез кестесш'щ ж1бектей оралымдылыгы Kepiiieriif ед\\. Каламды бертшде рана ycraFan жасталантты алгаш- кы адымында Kefi6ip кемшшк болранмен imi казыналы екендт сезьлетш еде кэпшьпк одан ipi енбеккутетш едс Сол ysiiTTi Сарыр жолдас «Ер Таргын да » актады. «Жазушы — адам жанынын инженер!» (Сталин). Он дай инженер болу онай емес. Техникадары инженер, мэ- селеи: Магнитогордагы домналарды, Днепрдег! электр станцияларын, Балтык пен Актешз арасындары канал- дарды, «Максим Горький» сыкылды самолеттерд1 жаса- ранда кандай киналса адамнын ж ан-ж уйеа тугел yFbin, онын барлык езгеш ел1гш тауып, сол взгсшелштерд1 ку- растырудан барып ipi образлар ж асау, домна жасаудан киынра сокпаса онайра сокпайды. Сагыр жолдас «Ер Гаррындагы» адам образдарын ж асауда улкен инженер- •пк керсеткен. Оган айкын долел Акжушс. Акжушс 6i:j - -Д1Нказак эдебиетш де (кай .isyipin алсан да) кездеспеген кеШпкер. Басы туу-туу, баягы «Кобыланды батырдагы» Курткадан бастап, iuiiHe: Гулбаршынды, Назымды, В а ­ яния, Киз-Ж 1бек п , Айманды, Сараны коса казактын классикалык халык поэмаларында акыл мен сез!мд! бо- йына тугел сирыза б!лген талай ipi образдар жасалды. Алашорда акындары эйел образдарын «куыршакка» ай- чалаырып, «суй ж ан сэулемшн» мазагы рып ж!бердс Бул ■’’куыршактарра» жан 6epin, адам бейнеЫнекелярген: Сэ- кен. ReiiiMбет. Тлияс берт!нде Мухтар.

Bipan, осылардын бэршщ де, эйел образын жасауда эдйй баска болранмен, арнасы бхр ед1. О л арна: бас бос тандыры уш ш курескен, я, алган б а с бостандытын icne асыра бастаган б1рыкрай жаны ж аксылыкка беГйм адам- дар. Осындай жанжуйсш 6ip i3aeri эй ел образынан аз- дап озгеш ел т бар кебшкер БеШмбеттщ «Шурасында- ры»1 Гулзипа. Гулзипа ез1минлэйел. Осы е з 1М1ш л д т icne асыру ж еш нде ол 6ipbiHFaft бузыктыры ашык, iuiKi сез!- мш!ц бержарында перде ж ок, 6eri ж аланаш эйел. А кж у- Hie образындагы ен улнен шеберлш: онын бузыктыры за- лымдыкпен кайнаскан, Tyci мын кубылран кабат-кабат жука iiepaeci бар бузыктык (пьесадары Акж унк, поэма- дары А кж уш стен баска. Оны та л д а у бул макаланын -.MiKACTi е м ес). Бояуы кубылран ж ук а перделерден залы м - дыктын б е й н еа кейде кемесю, кейде айкын Kepiнедр Кулю мен кездщ жасы 6ip кесю нде, 6 ip м езп л д е сапы- рылысып аралас берьюдь MiHe, осындай психологиясы е т е ш еберлж пен ж а са л - ран А кжуш с образын, автордын ж у р ек ж арды т р е п н е дэл келт!рш, ойлаганындай корсете алган К улэш Бай- сейтова, 170 миллион халкы б а р Советтер Одакыныи мактанышы болуга калай жараганды ры н «Ер Таррын- да» тары айкын дэлелдедк К,ыз->1<лбек, Ш ура, Айман рольдершде 6ipb!HFafi и гш к ж ан д ы образдар ды ойнап келш, «Ер Таррында» мшез! сы наптай толкымалы А кж у­ шс образын ж асауы , Кулэш ж олдаска ете улкен, ете ба- талы саты. Б удан кейж мейл‘1 кандай киын жасалган о б ­ раз болса да Кулэштщ ойнай алатындырнна ешюмнш шэп болмаура керек. Бул зам етк аш ц мш дет! пьесата, постановкара тугел шюр айту ем ес. Сондыктан пьесадары кейб1р кемнплж- тер мен ж еке актерлердщ оннауы ндагы Keii6ip жетшпе- генджтерге токталмаймыз. Айтпай кетуге болмайтын ж э н е 6ip табыс: ролж кек- к депдей шырарумен 6ipre Канабек жолдаска «Ер Тар­ рында» мен e3iM бурый онан ест1меген аруакты дауыс б т ч . Кейб1реулердщ кеш еде айтатын «К анабек операра даусымен улкен керш беух мумкш » деген niKipi ката еке- нш Канабек ж о л д а с керсетп . Е гер К анабек ж ол дас езЬ нщ жеткяйпн б е ю т е б1лсе, бундай дауы ск а em6ip опера- нык_ екпелеу ге какысы жок. Б1рнеше с е з «Е р Таррыннын» посгановщ ип. халкы- 1 Пьегэгнтагы. А втп п

мызга енбеп Ынген, орденд! артиС1М13 ж олдас Курман­ бек Жандарбеков туралы. Мен ез1м театр енерш де пос- гановщиктщ жумысы жазушыдан да , актерден д е киын деп ойлаймын. Уйткеш, автор эдеб и ет образын жасап бергеннен кейш, сол образдын, сахнада е з ойындакыдай fiiHFy салмагын режиссерра ж уктейдй актер 6ip FaHa кейшкерд! алады д а , сонын образын толык шырарураты- рысады. Постановшикке ен алдымен автордьщ барлык ойьш Tyciuin, к еш л дсп ойын жапды, кимылды адам га айналдырып бер у керек. С ез аркылы берген образды tipi Kici аркылы керсету керек. Ол уш ш сезд еп op6ip о б ­ разка Tipi адам нан (актердан) ылайыкты Kici тауып, ак- герра автордын ойын тугел ж е т з ш , сол ойды ic ж узш де керсегпре алу керек. Бул eKi киын шартка музыка, эн, би араласып, iiiiKi сез|'мд1 дыбыс пен кимыл толыктыру керек. Осылардын бэрш щ басын косып эртурл! матери- илдан курап постановка ж асау ен киын Miидет. Б1зд1н Курманбек, кэд1мг1 ез!м сш ген тмгаен айтканда: ж i г i т! Пьесадары автордын ойына толык тусшгеш йп, ньесада суреттелетш дэу|'рдщ взгеш ел1г1н уккандыгы, сол .tayipre ылайыкты кшм, ылайыкты би тапкандыры, бар- лык актерлерд1‘ тутас адранда, машинанык тетнчндей ор- ынды-орнына жа нылмай шебер коя бичгещип, би м ен м у- тыканы, музыка мен адамды, адам мен декорацияны сэй кес курагандыкы айкын кершш турды . Бул шеберлгктен кейш, Курманбектщ ipi артиспк таланты барымен катар, жаксы художник, жаксы постановщик екеншде де да у болмаска THicTi. Курманбек ж олдасты н бул енерше шын журектен куанамыз. «Ер Тарный» партнямыз еркендеткен Typi улттык, мазмуны с о ц и а л и с т мэдениеттщ ете зо р табысы. К уа- кыш кутты болсын! 'Казак эдебиет!* газете 1936 жыл. 40 номер.

АКЫНДАР Казактын XIX расырдагы атакты окымысты-демо- краты Ш окан Уэлиханов будан 85 ж ыл бурын жазган макаласында, к а за к халкынын поэзия суки', онын акын- дарынык халык мэдениетшдеп- орны туралы былай деген «Талай расырларды, урпактан-урпакка аралап ауыз- дан ауызга кешуше карамай, барлы к еск! жырлар мен аныздар, акындардын тамаша ш еб ер л ш мен тутымды- льнынан, ата-бабаларынык ерлЫтер! туралы шырарыл- гаи елен-жырларды, epTeri анызды халыктын езщ щ де ете суйетш д1гшен осы кунге дейш т а за сакталып келдй жэне ксн даланьщ эр ж ерш де жазылып алынган ол жыр­ лар 6ip-6ipiHe е те уксас». © з тусындагы халык пен онын акындарын Шокан ссылай багалады . Аталарынын со л там аш а салтынбупн- ri казак халкы мен б у п н п онын акындары да толык сак- тап, еркендетш отыр. Оран казак поэзиясынын аксакалы жуз жастагы Жамбылдык казактын ерте заманда еткен батырлары: ©теген, Сураншы, Сауырыктар туралы шы- rapFaH поэма жырлары куэ. Ж экецнщ тустас iHicl — 90 жастагы Нурпеш стщ «Кобыланды», «К арасай Казн», «Терекан», «Наррыз», «Аккенже» атты поэмалары куэ. Казангап Байболатовтын «Ер Е а'м Ь , Калка Ж апсарба- евтык «Кабанбайы», Омар Шипиншн «Аманкелдю!», т а ­ ры баскалары куэ. Бул акындардын узак жырлары, казак халкынын еткен eu ip i туралы акындар айтатын усак елен, жырлар сансыз кеп. KiTan, кисса — олар элденеш е том болар ель К азак эдеб й етМ н тарихында акындар ешуакытта ет­ кен заманга рана ун!лген емес. Олар халкын суйе тура, шаттырын? куавып. кяйрысыня кынжыла отыря. ез зама-

иынын да барлык и р ш ш п н жырымен баяндап отырган. Б1здщ заманымыздыц акындары да сонлай. BipaK, б1зд!н заман кандай зам ан? Бул заман: Рос- сиядары барлык халыктарга бостанды к эперген ¥лы Октябрь социалист^ революциясынын заманы. Бул з а ­ ман Ленин партиясы Ресейдеп барлы к халыктарды ез!- ш'н кырмызы кызыл туыныц саясында бауырмалдык рух- та тэрбиелеп отырран заман; бу л зам ан — бурынгы ша- руасы Европанын ж етепнде журген Ресейде, дуние ж у- зш деп ек элдынры катарлы индустрия жасаран, быты- ранкы ауыл шаруашылырыи 6ipflecTipin, ipi техникалык мэдениегп ш аруага айналдырган заман; бул заман — ту - pi улттык, мазмуны с о ц и а л и с т , дуние ж узш деп ен ал дынры катарлы, ен прогресшм мэдениет еркендеген за мак. Бул зам ан — азамат сорысы кезш де Чапаев, Щорс. Аманкелдш1 тудырран, бейб1т курылыс кезЫде — С таха­ нов, Кривонос, Кузембаев, Демченко, Нурипаиы, Чкалов- ты, Мария Раскованы тудырран, ¥л ы Отан сорысы кезш- де капитан Гастеллоны, Зоя Космодемьянскаяны, 28 батырды, Телеген Токтаровты, М эл!к Рабдуллинд1 тугыз- тан заман. К азак акындары осы заманнан шаттана жыр- лап, 6yriHri урпакка ез icTepiHiH сипатын суйсше тын- дайтын, келешек урпакка «солай болтан екен-ау» деп тамсана окитын шыгармалар ж асады. Акындардын халык iciH ыспаттауда колданатын ку- ралынын 6ipi — айтыс. Айтыс к а за к эдебиетш де 6i3re машмаз Kapi заманнан келе жаткан жанр. Шокан айт- кандай, ecKi заманнын «Бэдж » «Ж ар-ж ар», «Кайымдасу» сиякты айтыстары б1здщ заманга акыннан акыннын ау- зына кешу аркылы жетш отыр. BipaK жазудыц аты ж азу. EcKi грек эпосы «Илиада» мен «Одиссея» будан ек! мын Жарым жыл бурын жазылса, ерте сауаттанган грек, рим. еврей, араб, фарсы сиякты елдердщ ecKi заманда туган елен-жырларынын, аныз-ертеплершщ Kenmiairi кагазра ерте туссе, кеш сауаттанган казактын осы сиякты эдеби- ет муралары, онын ш ш д е айтыстарынык кеб1 б1здщ с о ­ вет заманында гана жазылды. Осы себептен, ecKi зам ан­ ив туган казак айтыстары б1здщ заманга 6ipiimen, та- лып жетт!. KenuiLniri жете алмай, арманда Kerri. Bi3fliR заманга молырак жеткен X IX гасыр мен XX гасырдын айтыстары. Бул гасырларда ж асаган казактын атакты акындары: Орынбай, К емш рбай, Ш еже, CyfliM еай. Бактыбзй. Бялтя. РубэИ р, Кеннпмбай. таги тлгылар

эзге елен-жыр шыраруларымен катар эдеб и ет гарнхында эз аттарын айтыс жанры аркылы алтын ж а зу м ен кал- ды ргандар. Оларды н тамаша айтыстарынан кагазра тус- кен ж узден астамы eKi томды Kiraii болып биыл басыла- ды. Олардаи эп\\ жазылып алынбарандар, жазылса да 6acnaFa берйлмегендер канша! XIX-XX гасырды н айтыстары одеб и еттж кана емес, тарихтык манызы б а р улкен документтер. Ол айтыстарда, сол кезде халыктын басынан кешкен ею жактык канау, патша эю м дер ш щ корлык-зомбылыны, эйел тенс1зд 1п , патша YKiMeTi коздырран улт ала ауыздыры, мэдени тур- мыстары кем ш ш к тер , халык арасындагы жаксы, жаман адамдарды н бейнелер!, халыктын тю ек-умШ айкын кер- сеилген. Б1здщ заманымыздын акындары Ж ам бы л, Hypneftic, Доскей, Орынбай, Кенен, Ш ашубай, тары баскалар 61'зге 613api зам андас, api тарих. Замандас дейтЫ м1з — олар - бен 6ipre ж асап, заманымыздыд жыршылары болып отыр. Тарих дейт!шм13 — осы акындардын Ke6i, 6yriH 6i3re та ­ рих боп калган XIX ж эне XX гасырды н маркум акында- рымен кеп жасын 6ipre жасаскан, солар ды н кеб1мен ез- дер! айтыскан, ж эне кэз1р п ipi акы ндар е зд е р 1 д е б 1р!мен 6ipi айтыскан, мэселен Жамбыл мен Алмам бет, Ш ашу­ бай мен Сарыбас, Доскей мен Ы брай, Ж амбыл мен Ша­ шубай, Куйкентай мен Оспантай, тагысын такылар. Айтыс рсволюциядан 6epri ж ы лдарда да болып жат- ты. М эселен, Нурлыбек пен Исанын, Нартай мен Нурлы- бектш, Кенен мен Нартайдын, Hypneftic пен Шашубай- дын, Ж амбыл мен Шашубайдын айтыстары. Бул кезде акындардын Kefi6ipeynepi айтысты ездер1 ж еке шыгарды, мэселен, Ш ашубайдын ©3iH каскырмен айтыстыруы, Омар Шипиннщ ею колхоздын айтысын шьиаруы, Телеу. бай Уркшбаевтын туйе мен колхозшыны айтыстыруы, Кененнщ ж а л к а у мен екпш д ш айтыстыруы, тары баска- лары. BipaK акындарымыздын арасы нда, шын магнасын- дары айтыс к эз1р п айтыстар болып отыр. 1941 жылдын июнь айынын 22 кун1 к а сиетп Отаны- мыздьщ жер1не тусш ж а рылга н нем1с-фашистершщ бом- басынан халык акындарыиын ж у р ег1 халыкпен 6ipre кектене д!р ете калды. Олар сол куннен бастап, кун! б у п н г е дейш аттан тус- пед1, coFbic кез!нде ж ур п зю ген саяси-шаруашылык нау- кандарра араласты: колхозшы, жумысшылардын ара-



сында болы п, оларды жалы нды ж ы рларм ен жанкияр лык енбекке ж умылды рды. К ем ш Ы ктерд! батыл сынап отырды. С орыстык алкашкы е ю жы лы нда акындар айтыстан баска ©лен ту р л ер ш колданды. Айты с жанрына олардын бет буруы осы ж ы л ры июнь айынан 6 e p i басталды. Айтыс ен эуел| Караганды шахталарынан басталды. К ар аганды дан у л п алран б!рнеш е облыстар (Кызыд- орда. Сем ей, О ц т у стж К азакстан) халык акындарынын айтысын втк1зд1, сейтш айтыс республикамы зда кен ©pic алды. К араганды , К ызылорда, Гурьев, Алматы облыстарын- да айтыс ойдары дай ©Tin, жаксы нэтиж е берд!', Онтустж- те, К останайда, Солтустж те, С ем ейде орташа FaHa erri. Ал Акмола, Ж ам бы л, Павлодар, Ш ырыс ж эне Батые Казакстан облыстары Орталык К ом итегпн каулысына жсн1л карады . Айтыстыц саяси, мэдсниеттж манызына жете мэн бермедь MiHe, eiw i 6i3 аудандарда еткен айтыстардын барлык табысын, к ем ш ш гш корытура республикалык айтыска жиналып отырмыз. Республикалык айтыстын нэтижесш сэуегейлж 1'стеу э л 1 ерте, оны айтыстын ©з кортындысы- пан керем1з. BipaK 6i3re республикалы к айтыстын 6ip рана кортындысы айкын, о л — мунын там аш а упт-наси- хат куралы екешигь Б1здщ тш ек — icKe сот, акындар! «Социалисты Казакстан». 1943 жыл, 246 но\\;ер.

КАЗАК.ТЫЦ УЛТТЫК ЭДЕБИЕТ1 ТУЙАЛЫ Казак халкынын шын магнасындары улт боп куралуы, казак елшде совет ею'мел орнаганнан ксйш рана екен- airiHe, марксизммен таныс, ocipece Сталин жолдастык «Марксизм жэне улт мэселелер1’» деген енбепмен таныс адам таласпайды. Ce6e6i, шын марнасындагы улт болура кажетт», Сталин атайтыи бес тутастыктык (общность), революцияга шейшп казак еипршде 6ipHemeyi болтан жок. Бул соз1мд1 дэлелдеуден бурын Сталин ж олдас айт- кан бес тутастыкты еске Tycipe кетейш. Ултка тэнд1 бес тутастыкты жете талдап келш, бар in корытканда Сталин жолдас былай дей д ё «Улт дегеш кйз— тиш и, террито- риянын, экономикалык турмыстын ж эне мэдениет тутас- тыгынан кершетш психологиялык тш ш и щ тутастыгы- нан тукан адам дарды н тарихи жарынан калыпталган бе- pin тутастыры>. Осы бес тутастыктын казакта, революцияга шей in нешеу! болды? Bipteuii, этл тутастыкы казакта болды, ce6e6i, кейб!р болмашы езгешелерхмен катар казак атаулы бхр калыпты йлде сейледь F>iр ак, осы тутастык, ш л м и жолка койыл- маган мектеп т ш н е , баспасез т ш н е, кенсе тш н е айнал- м_аран, тэжрибе ж узш деп халыктык кана т ш едх'. Осы твде казактын ж азба эдебиетш н Hcri3iH салран Абай- дын шырармалары, революциядан бурынры жылдарда аздаран окыгандарра гана мэл1м болды д а , к еп ш ш к тт арасына тарамады. КепшЫк Абайдын. шыгармаларымен совет дэу1р!нде гана кен танысты. Екищц, революциядан бурын казакта территория ту гастыгы болтан ж ок. Олай дейтш ийз: туратын террито- риясыныц аумагы 6ip болганмен, сол 6 ip аумакта тура- •2S7

тын елдер Россиян а косылтанша эл д ен еш е хандыктарта белшш ж урд| де, Россияга косылганнан кейш, жекеэк- iMmiflix облы старга бытырап, о л облы старда туратын казактардын арасында eiu6ip байланы с болтан жок. YuiiHiui, революциядан бурын к а за к т а экономикалык турмыстын тутастыгы да болтан ж о к . Э р облыста тура- тын казактын экономикалык турмы сы эр турде ж у р т жатты: О рталык Казакстандаты казактар бурынгыкеш- пелк мал б а ту турмысын Р оссията батынтан сон да вз- гертпедц О б 1 р д е п казактар мал ш аруасына е п н д | ара- ластыра б астады , теш з ж аталатан ел д ер мал кэаб1мен катар балык к эс!б1мен д е ш утылданды, кейб1р жерлерде: Еш бастуз, К араганды , Эмб), Б аскунш ак сиякты енд1р1С- тер шыкты. Оны эртурл! к эстт ) ж оспарлап тутастырып отыратын орталык казакта болтан ж ок. Тертшин, мэдениет тутастыгы д а казакта революция­ дан бурын улттык дэрежеге жеткен ж ок. ¥лт мэдениет) дегенде, революциядан бурын казакты н ауызга аларлык ею тана мэдениет тур! болатын: Bipi музыка, 6ip i эдеби- ет. Революциядан бурын казакта тутаскан улттык м у­ зыка жоты, мысалы, батыстык казактарды н эн-куйлерь орталык, не шыгыстык казактарды н эн-куйлерш ен тур жагынан да , стиль жатынан да б е л е к п п журтка мэл!М. Ал, эдебиетт! ал сак, Абайга шейшг) казактын эдебиет) - - непзш де фольклор. Халыктыц eMipiiie айна болуда фоль­ клорный да орны зо р болганмен, халыктык фольклорды, улттык эдебиеттщ бейнесш ж асайды деп, эз)рге eui6ip гылым айткан ем ес. 03ipre, eui6ip тылым eui6ip елдш улттык э д е б и сп ш н тарнхын фольклордан бастаган емес, ce6e6i фольклорлык шыгармада халыктык рух кершген- мен, улттык рух кершбейдй К азакта шьш матнасындагы ултты к эдебиет Абайдан басталды. BipaK, осы эдебиет, революцията шейш толык матнасындагы улттык эдебиеттщ дэр еж есш е жетпедь Олай дейт)шм1з: революциядан буры н казакта эдебиет- TiH 6ip тана ж анр ы , ятни поэзия ж анры тана еркендед) де, проза ж анры революцияныц алдынты жылдарында тана туды, б ул ж анр революцията ш спей, кемелж е кел- мсй э л а з тур ш д е ж етп, ал, драматургия coeerriK дэу1рге шейш казакта болтан ж ок. М ундай жан- жакты, барлы к жанрдан да ер ж етпеген эдебиетт), то- лык матнасындагы улттык эдебиет д е у ге болмайды. Енд| «вркендеген жанр» деген поэзиянын езш е аз 238

токтап етейш. К азак ж азба помиясы ньщ басы Абай екенше каз!р ешюм таласпайды. А бай казактык келем- деп FaHa акын емес. Ол ез тусындагы казак поэзиясын дуниежузш к ен мэдениегп ж а зб а поэзиясынык дэре- жесше тур жагслиан да , мазмун жарынан да жетк|'зген акын. Осы дэреж еге Абай калай ж етп ? Бул сураука ж ауап беру ушш, Абайдын кайдан ул п алрандырына токтап етейш. Абай казакш а емес мусылманша медреседе окып, мектептщ н е п з п б ш м ш содан алраи адам рой. Ол кез де мусылманша медреседе окыган жалрыз Абай рана емес. Абаймен тустас ж азба акындардык бэр! де (Ак- молда, Акан cepi, Нуржан, МэшЬур Ж усш , тары баска- лар) мусылманша окыды. С олардын iuiineH жалрыз Абайдан баска б)рде 6ipi шырармаларын таза казак т1- лшде жазган жок. взьмен тустас ж а зб а акындар шырар­ маларын арап, фарсы, турж Т1лдер1мен шубарлап ж ур генде, Абайдын em6ip улпЫз, е з б е з м е н , тасты жарып шыккан булактай мелд|'реп, м у л т ш а з, Mincia, таза ка­ зак тш нде шырарма жазуы, катардары акыннык колы- нан келетш жацалык емес, катарынаи бойы озык, да- нышпан акыннык рана колынан келетш жаналык. Кей- 6ip эдебиетцплер1м1з Абай ашкан бул жаналыктын себе- бш сонры кезге шейш дурыс туеш бей келди Олардыц айтуынша, Абайды н халык т ш н д е шыгарма жазуына еебеп онын халык эдебиетш ж аксы 6ijiyi. Булай деушилерге, 6i3, «Абайдан баска сол к ездеп казактын ж азба акындары казактык тьпш, иэ, халыктын эдебиетш б ш е н ж ок па?» деген сурау берер ек. Ол cypayFa еш ю м д е «биген жок» деген жауап бере ал- мас ед(. Казак т ш н , фольклорын, арине, Абайдан баска ж а з ­ ба акындар да жаксы б ш й . Ендеше, олар неге Абайдан шын марнасында казактын ж а зб а поэзиясын, ярки, т ш халыкка тугел TyciHiKTi, мэдениет1 жогары поэзияны жа- сай алмады? 6з!'м ен тустас ж а зб а акындардык 6ipa3U \"оэзияныц идеясын да, Typiii де фольклордан асыра ал- ч,ай жургенде, фольклордан бел т е м деген кейб1реулер! аРап пен фарсы эдебиетшщ ыкпалына туеш, т ш н ш у­ барлап халык тш н ен алшактап ж ургенде солардын бэ- Ршен Абайдын езгешеленуше шын магнасындары улт акыны болуына еебеп не eai?

М арксизм рылымынын айтуынша, apOip жакалыктын тууына б е л г ш 6 ip Heri3, тек себеп бар . Абайдын вз!мен тустас казактын ж азба акы ндарынан ерекшелешп шын марнасындары казактын ж а зб а зд еб и етш турызуына се­ беп, онын сол к е зд е п орыстын классикалы к эдебиеДмен, acipece, орыс э д е б и ет ш н теориясы н ж асаган Белинский, Чернышевский, Д обролю бов сиякты ралымдардын ецбе- п'мен тырыз байланыстылыры. Bi3fliH байкауы мы зша А байды н шын марнасындары улт акыны болуы на орыс классиктерш ен, взгеден Kepi eKi адам кеб1рек себеп болтан сиякты: 6 ip i — Белинский, 6 ip i— Пушкин. Белинскш'Ы Пуш киннен бурын атайтын себеб1м1з: оры с эдебиетш щ барлы к касиетш ен алгаш талдап берген Kici Белинский рой. Б ул ж ен де ерекше манызы б а р енбек — Белннскийдщ Пушкин туралы ма- каласы. Осы макалада Пушкиннщ шырармаларына терен талдау бере отыра, Пушкина!' орыстын шын марнасын­ дары 6ipiH iui улттык акыны дей оты ра, Белинский акын- нын из жазушынын кайткенде д е ултты к акын — ж азу- шы болуы туралы кеп шюрлер айтады , ж эне ол пш рле- pi кеш’лге конып турады. Бул м ак ала у л т акыны болам деген Kicire кайткенде болуды уйрететш , улттык акын- дыктын оку куралы сиякты. Абайга да Белинскийдщ белгШ дэрежеде эсер! бол; ды. Онын к а за к поэзиясын д у н и е ж у зш к ен мэдениетп' поэзияньщ дэр еж есш е квтерген акын екещйп'не ешюм таласпайды. Ол, эрине, поэзия жанры нда казак эдебие- T1HIH Пушкин!. Eipan, ж ал гы з адаммен толык марнасындары эдеби- ет ж асала ма? Пушкин капша зо р болранмен, онын ка тарында Грибоедов, Лермонтов, Гоголь, Фет, Тютчев, Майков, тары баскалар болмаса, i3in шала, Некрасов. Тургенев, Гончаров, Д остоевский, Толстой, Островский, тары баскалар шыкпаса ж алгы з Пушкинмен XIX расыр- дары орыстын б ай классикалык э де б и етж щ терт кубы ласы тугелденер м е ел!? Эрине, тугел денбес ед1, сынзр жакты боп турар едй Орыстын ултты к эдебиетш щ атасы саналганмен, X IX гасырдагы орыстын классикалык эде­ биетшщ керк1 ж алгы з Пушкин рана емес. Жогарыда аталран орыс классиктершш эркайсысы е з орнында орыс эдебиетш щ 6 ip -6 ip тулрасы. Пушкинд1 ез1мен тустас, не ж е д ел д ес орыс жазушы шылары кврштенд1ре, толыктыра туссе, Абайды да, ке-

ржтешцре, толыктыра тусетш ж а зб а эдебиет eai.'iaepi сол кезде болды ма? Сол кез туг!л советик flayipre шеШн болды ма? Bi3 болFaн ж ок дейм!з. Абайдык теш регш де Абайдан улп ала шыккаи шэюрттерк М агауия, Акылбай, Кек- бай, Spin дегендердщ бэр! Абайдын ез1не Fana емес, ша- нына рана шескен шын марнасындагы мэдениети ж азба акыннын дэреж есш е жетпеген адам дар. Эрине олардын каламдарыпаи TVFaH шьтармалардык д а ез1 тусынын шындырын керсетуге эдебиегпк орыны бар. BipaK, олар XIX расырдары казак эдебиенш к ж угш Абаймен тен суйрескен адам дар емес, артына иркелген адамдар. Кыс- касы, XIX расырдары орыс эдебиеинде алый Пушкинд! айнала ескен орыс классиктершдей X IX гасырдагы ка­ зак эдебиейш н алыбы Абайдык манында болган жок- Абайдык: Моласындай баксыныц, Жалрыз калдым, иак шыным,- • Деу! де осыдан. Пушкиннен басталган орыстык классикалык эдебие- й XIX гасырда FaHa емес, XX расырдын революцияра шешнп дэу1ршде д е талай алып жазушыларды бердк Маселен, Короленко, Чехов, Блок, Горький, тары баска- лар, булар орыс эдебиейнщ TypiH д е , мазмунын да 1лге- pi дамытты. Осылар сиякгы, ягни Абай бастаран казактык клас­ сикалык эдебиейн тур жарынан д а , мазмун жарынан да i.irepi дамытып экеткен жазба эдебиет е к ш , XX расыр­ дын революция д э у 1рше шешн болды ма? Б1з болган жок дейм1з. Идеялы к жарынан жакалыктары болранмеи, XX расырдын алгашкы жиырма жылында каламдары- мен майданиа шыккан казактык букарашыл жазушы- лары: Кебеев, Денентаев, Торайрыров, тары баскалар жазба эдебиеттщ мэдениетш Абай апарран сатыдан жо- гары акету1 былай турсын, сол сатыга ж етюзе алган жок, ней ж агдайда томен жатты. Кыскасы, революцияра шейшп казак ж азба эдебие- Tiiue жалрыз А байдан баска, эдебиет мэдениетш толык магнасындары европалык эдебиетт!н дэреж есш е жетшз- ген Абаймен катар TypyFa жарайтыи жазушы казакта болган жок. Ендеше, революциядан бурынры казак ж а з­ ба эдебией 6ip жанрдан рана, hfhh, поэзия жанрынан

►alia дамыган, эзг е жанрдан да м ы м аган, поэзия жанрын- да да А баймен катарласарлык акы ндары болмаган, то- лык магнасындары м эдениегп улт эдебиеттщ дэрежесше жетпеген э деб и ет дейм1з. Казактын улттык м эдениетш щ , оны д 1ш шде улттык эдебиетш щ ерк ш оркендей ал м ауы на бас Kecip,- - совет, тнс дэупрге ш ейш казак халкыныц eKi жакты канауда болуы едк Бул ай канаура ж ол аш кан патша у и м еи , ка­ зак халкын каранрылыкта у с т а у уш ш , онын сана-сез1м!н оятуга себеп болаты н рухани куралдарды к бэрш де ecip- меуге, e u iip y re тырысты. С ондай куралдары 6ipi — кер- кем эдебиет едь Казакты н улттык квркем э д е б и еп , казак халкы улт т е н с Ь д т н е н арылган кезде рана еркш еркендедь Бул 1тецс1зднлн, Социалисток Улы Октябрь революциясы ра­ па жойды. Октябрь революциясы ец алдымен казак хал- кына саяси право берд(. К азак халкы улттык мемлеке- Tin курды. Коммунисток партиянын м эц гш к 6epiK туы- нын саясында еркш дэурен сурген казак ел 1 туыскан одактас е лдер дщ жэрдем!мен, o c ip e ce , улы орыс халкы- иыц ж эрд ем 1мси, экономикасып д а , мэдениетш д е екшшн каркынмен кун санап дамытты. Б уры й кулазыган казак­ тын кен даласына, нелер зор за в о д та р , фабрикалар орна- ды. Кешпып ауыллар коныстанды. Бытыранкы ауыл ша- руашылыты 6ipaecin, тугел1мен колхозды к, совхоздык шаруага айналды. Бул ш аруал ар техникаиын сонры та- бысымен куралданды. Кец даланы ерсшькарсы лы тем ip жолдар Kecin e rri, далага телеф он, телеграф сымдары врмектей курылды, аспанда айкыш-уйкыш самолеттер ушты. Л уы л дар да, калаларда ж у зд е г е н бастауыш мек­ теп, онда гаи орта мектеп, оты зга та р та жорары мектеп ашы.тды. Б аспасвз орындары к е б ей д н жуздеген газет- тср, ондагал ж урналдар шыкты. Миллиондаран тираж- бон мындагап к1таптар басылды . Ондаган ютапханалар уйымдасты. Былым академияеы курылды. Квркем-внер кец вр!скс шыкты, ж иы рмадан а са улттык театр туды. Улт му.чыкасы дам ы ды . Сонымеп кыскасы, coBerriK до- уipдсп бурый тым-тырыс, кулазы п ж аткан казактын кен даласына О ктябрь революциясы ж ан бердь Д ал а т 1р' шД|. DCTi, еркендед!, Советтер Одарыныц ен мэдениегп елке- liiiin 6ipine айналды. К азактын шын магнасындары керкем эдеблетш де Ок­ тябрь революцисын турызды. Револю циядан бурын 6ip

гана жанрда, япш поэзия жанрьшда рана ерксндеген казак эдебией, революциядан кеШн барлык жанырда да каулап есть Бул есуде халыктын бай т й казнасыи то- лык пайдалана отыра, казак совет эдебиетш щ ж ас кадр- лары идеялык у л п т орыстыц пролетариат идеология- сындагы жазушыларынан алды. Эдебиеттщ тур in дамы- туды да олар орыстын бай эдебиетш ен уйреид!. K,a3ip казак эдебиетш де толык магналы улттык эдебиеттщ б а р ­ лык тарауы да ер жстш, кемелше келдЕ Б13ДЩ эдебиет те каз1р шын магнасындагы керксм поэзия да, керкеы проза да, керкем драматургия да бар. К азак эдебиетшщ тсориясы мен тарихы да советик дэу^рде рана жасалды. Егер, 6i3, совет эдебиет! дуние ж узш дег! ен прогреошл, ей алдагы эдебиет десек, сол совет эдебиетшщ кернеки fip бутагы б13Д1Н казак совет эдебиет!. Eimi, казак совет эдебиетшщ каш ан, калан туганы- наи 6ipa3 с ез айтайык. Ол ушш, ек алдымеи, совет эд е ­ биет'! дегсншн ез'1 нс екенд!п'пс аз токтайык. в й т сп н се- бебш!з: б^здщ кейб1р эдебиетШ1лер1М13, казак совет э д е ­ биетшщ тарихын Султаимакмуттен, Лбайдан, п п п одам аргы халык фольклорынан басталады , деп жур. Солай бола тура, букарашыл эдебиет пен совет эдебиетшщ ара- смнда зор айырма бар. Букарашыл эдебиеттщ совет эдебиетш ен непзп айы- рылатын ж ерй букаршыл эдебиетийлер когам eMipiic- aeri канаушылыкка карсы бола тура, енбский халыктын мунын мундай тур а, снбекип халыкка канаудан куты- лудык жолын керсете алмайды, совет эдебиет! корсете алады. Олай корсете алуына ссбеп, совет эдебиеи езге. непзде емес, марксизм непзшде тугаи эдебиет. Марксизм гылымыпын не гылым екенш (Из MapKcriH е з екбек- тершен, марксизмищ езге классиктерк Энгельстщ, Лсниншн ецбектершен кврем!з. Ол гылым, Маркстщ ез! айткаидай, дуниеш баяндаушы гылым гана емес, сол дуииен! налай езгертуд1 уйретуип гылым, екшип созбен айтканда, пролетариат революциясынын теориясы. Профессор Алексанлровтын «Батые европадагы фило- еофиянын тарихы» деген штабы туралы етксн жал М ос­ с а д а болган айтыста сейлеген сезш де жолдас Жданов \"Марксизмищ жарыкка шыгуы философияда тыниан аш- кап нагаз жакалык революция болды» дейд!, «Маркс пен Энгельс елкеи уакыттагы философиялык снстемалар- Дын бэршен, тт т! nporpccmi.'i философиядяп сапасы бн-

лек жана философия жасады» дей д ), «ПролетариаттыН дуниеге рылымдык квзкарасынан тута к марксизм жарык- ка шыкканнан кейш, философиянын есш тарихынын дэ- yipi б г т » дейдк Ж данов ж о л д а с айткан бу л ш ындык катидада марк- сизмге кол коятын адамнын таласы болмаура THicTi. Совет эдеб и етш марксизм н е п зш д е туды дейтш се- 6e6iMi3: бул эд е б и ет канаушы тап устем ж ердеп екбекдп кепш ш ктщ ауыр турмысын сипаттаум ен, сорэн жаны ашумеи Fana какагаттанбайды, сол ауы р турмыстан шы- Fypa жол сш тейдк Ол шлтейтш ж ол ы — 63i тапкан ж ол емес, марксизмш ц классиктер! тапкан ж ол, ярни проле­ тариат революииясыныц, пролетариат диктатурасынык жолы, социализм аркылы ко м м у н и зм а жететш ж ол. Сондыктан, е з1'нен бурынры букарашылдык эдебиеттен, скбекип халыктын турмысыи сипаттаура байланысты б о ­ ла тура, сол турмыска езгер!с ж а с а у ж енш де совет эде- бпст1 букарашылдык эдебиеттен нег1зш де белш ш , рево- люциялык идеяны, пролетариат революциясынын идея- сын жырлайды. Пролетариат революциясын а л га ш жырларан акын — «Интернационалдын» авторы Э ж е н Потье екещ 613- ге мэл1м. Орыс топырарында бул такырыпта 6ipiHiui ка­ лам тарткаи ж азуш ы Максим Горький. Сондыктан Горь­ кий идея ж арынан, орыстыц букараш ы л жазушылары: Некрасов немесе Успенскиймен ем ес, Потьемен жалра- сып жатады. Алгашкы адымы орыстыц букарашыл эде- биепмен байланысты, марксизммен танысканнан кейш букарашыл эдебиеттен ерекеш еленедк содан кейш, ол жалпы букарашы л жазуш ы ем ес, пролетариат револю­ циясын жырларан пролетариат идеологиясындары бука­ рашыл ж азуш ы болады. Сондыктан Горький, орыс эде- биетшде бурым кездеспеген ж а к а эдебиеттш, пролета- риаттык эдебиоттщ Heri3iH калады. Орыстын советтж эдебиет1 Горькийден басталады. ©йткеш, пролетариат революциясын, сол революция ар­ кылы Совет ею м етш , социалиста курылысты орыс эде- биетшде oipim iii жырларан жазушы — М аксим Горький. Горькийдщ бу л идеясы ен алгаш онын 1905 жылры ор­ ыс революциясмна арнаган шырармаларымен байланы- сып жатады. Ендеш е, орыстын советп'к эдебиет! Россия- да Совет еш мет! курылудан, hfhh 1917 жылдыц аржа- гынан келед1. 244

Казакстанда Совет ею м еи курылудан бурый тугаи осындай казак с о в ет эдеб и ен ба р м а? Б1зше, ж ок. Олай дейтш ce6e6iMi3: ауыз эде би ен Mi3fli алканда, ен букара- шыл акынымыз — Жамбылдын eai «К азакстан тойына» атты coeerriK такырыпка арнаган 6ipiHuii жырын 1924 жылы шырарды. Ал, ж а зб а э д е б и е г п алсак революция алдындары к азак жазушыларынан, советик идеяра ез- геден жакын Султанм ахмут Торайрыров. П ш р ш д е п то- лып жаткан кайшылыктары, кател!ктер1мен катар, ка­ зак эдебиетшщ советик дэу1р1ке ш ейш , ауылдары тап тартысын Султанмахыуттаи ашык керсеткен ж азуш ы казакта бол тан ж ок . Б1рак Султанм ахмут революция- лык идеяра келе алмай елген ж азуш ы . Оныц «Адаскан »Mip» атты поэмасында айтылатын социализм, марксизм рылымында айтылатын социализм ем ес, утопист социа- листерд1ц рылымында айтылатын социализм. Сейпп, кыскасы революциядан бурынры казак эде- биетш ц екш дерш ен ешкайсысы К азакстанда Совет eni- мет1 орнаганра шейш совет рухы нда, ярки, революция- лык рухта жырлай алран жок. Казак эдебиетшде, Октябрь революциясы бола салы- сымен бул багытты Cipimui болып С экен Сейфуллпя бас- гады. Казакстанда Совет е ш м еп 1920 ж ылдыц куз!неи бас- тап курылды. С овет eKiueri курылумен, казак халкына экономика жарынан да. ыэдениет жагы нан да кен epic- теуге жардай ж асалды . Казактыц ултты к мектептер!, улт- тык баспасоздер1 ашылды, Осы басп асездерд ш бетш де. халыктыц бостандырыиа куанышты к е н ш н елен-жырда бшд1рген а дам дар газет, ж урналдармыздыц алгашкы сандарынан KopiHe бастады. Юмдер ед1 бул ар? Булар —• С овет exiM en шакырран бостандык уранымен куанып, бакытты eu ip жасаура аяк баскан, б1рак сана-сез1м1 де, бмим! д е ж еплм еген, ж етЬ луге талпынран енбекш1 жастар ел!. Бул жастар, сол кезде ж уздеп, мындап советик мектептен б ш м алуга арылран е зге енбекип жастардын катарында бастауыш, орта, жорары мектептерге кеп окура т у с п . Совет мекте- 6i оларды марксизм-ленинизм рухы нда тэрбиелеуге к1- picri. Эдебиетке талапты советик ж астар, coeerriK ку- рылыска арнаган шырармаларын о ку устш де, ic устш де жазды. Кандай ж а зу ед1 ол?

Мунын кандан л а з у cKeHin к е р у ушш, 6ia сол кез- деН газет-ж урналдарды н сандарын актарамыз. Сонда 613д!н к е р с ш т п з : ыррагы да, уйл ес! д е олак курылган, сездер1 бейнелеумен керкем ж аты к айтылмай, турпайы шыккан, композициясы ш аш ы раган, ж ал ан уп тп к влек- дердь немесе, керкем эдебиеттен Kepi саяси макалага ук- сайтын фельетон мен онг!м елерд1 кврем 1з. Б уп н п куннщ кв31мен К араганда, сол елек-эшчмелер эдебиет сиякты ем ес. Bipan, дур ы с на осылай деу? Ме- шмше дуры с ем ес. Олай де й и н ce6e6iMi3, сол елен-энп- мелер кезш де т у р ш н де, мазмуны нын да элс1зд1гше ка- рамай, халыкты советик рухта тэрбиелеугс партиям каж егп кур ал болды , екшпп, со л е л е ц , сол энпмелердш и е а ж ас та б о л са совет эдебиетш щ болашагын антар- тарлыктай е д ь Онын есуш е, толыруына керекп жардай- дын бэрi бар болатын. Олай дейт1Н1М1з: казактык жас со­ ветик эд е б и еп и , советик топыракка С овет еш м еи ез ко- лынан екть С овети к топырак а д а м баласынын когамдык тарихындакы ен кунарлы топыракка себш ген дандей кау- лап еркендей Kerri. Бул еркендеуде к азак совет эдебие- и н щ жас кадрлары алдында у л п кып, орыстын совет эдебиет!н, acipece, Горькийд1, М аяковскш ш устады. Со- лардан окыды. Совет YKiMeTiniH, Ленин партиясынын кунделж кам- корлырында п р ш ш к ж асаган к а за к совет эдебиен, жыл санап емес, ай санап, куи санап есть Мысалы, 1920жилы советик такы ры пка жазьглран е л е н , жырлар, энпме- фельетондар к а за к TijriH.aeri газет-ж урналдарда айында, аптасында CipeH-саран FaHa уш ы расса, 6ipep жылдан кейш ондай елен-жырларды, энпме-фельетондарды газет- журналдарымыздын ep6ip санынан табатын болдыкжэне бул шыгармалар бурынгы ш ыгармалардан сан жагынан гаиа мол ем сс, сап а жарынан да артык, шын марнасын- дагы керкем шыгармака айналып келе жаткан эдебиет- п к манызы бар шыгармалар едь Эдебиеттш жарысы да аттыц ж ары сы сиякты. Жарыс- та озатын ж у й р ж ат кайдан шывады? Эуел1 6ip ауыл- дын тайы, кунандары жарысып, е н озганын Kepuii ауыл- дын ез катарынан озган тай, кунандары мен жарыстыра- ды. Сол жарыста озганды , дененш де, 6ipneme ауылдын денсндер1мен жарыетырып... Кыскасы, осындай жарыста сынаудан барып, шын жуйржтер керш едь Эдсбнет жарысы да сондан. Э р кезле одебиетке та-

лантты б1рталай адаы м а н д а т а ш ырьш жарысады да , шын магнасындагы таланттылары озы п, жазушылык ата- гына не болады, талабы болганмен таланты ж октар ка* лып кояды. Казак совет эдебиетш де де солай болды . Алгаш ж а зушы болура талаптылар кеп керш генмен, берп'н, т а ­ ланттылары 1р1ктелд1: 1922— 1923 ж ы лдарды н денгейш ен бастап Шолпан И м анбаева, Ж ак ан Сыздыкыв, Ралым Малдыбаев, 24—25 жылдардын денгейш ен бастап К ад- макан Эбд1кадыров, Аскар Токмарамбетов, 26—27 ж ы л­ дардын денгейш ен бастап Fабит М усрепов, Тайыр Ж а- роков, Эбд1лда Тэж1баев, 1930 ж ылдардын денгейш ен Рали Орманов, Ж ум агали Саин, К асым Аманжолов, Э б у Сэрсембаев, тары солардай шын марнасындапл жазуш ы- лар шыкты. Одан кейш п ж ы лдарда ж ы л санап элденеш е курдел1 жазуш ылар косыла бердк Сонымен, кыскасы, егер, 1926 жылы, 12 июнь куш Кы зы лорда каласында тунгыш реташылран Казакстан пролетариат-ш аруа ж а ­ зушылар ода гында айналасы он ш акты жазуш ы болса, каз'1р Казакстан совет жазушылар одагында ж у з он ею муше бар, соныц сексеннен аса процент) казак. Аз жылда кадрынын саны осылай буркырап ос кеп казак совет эдебиетш щ сапа жатыпа тары да токтап етеШк. Ец алдымен эдебиет1м1зд1н идея жарынан канша- лык ескенш б1раз талдайык. Казак совет одебиет'1, букш совет эдебиетш щ 6ip бу- гагы екендпн ж огары да айтылды ж эн е ол тары да дэлел- дей тусуд) каж ет кермейт1н ашык м эсел е. Ендеш е, жалпы совет эдебиетш е тэуелд1 касиеттер к а за к совет эдебие- л'нде де бар. Олай болса букарашыл эдеб и ет арымдары- ныц идеяларынан совет эдебиетш щ идеяеында кандай езгешелштер бары н талдасак, сол талдауымыз казак совет эдебиетш щ д е идеясыидагы езгеш елжтерд! кам- тиды. Марксизм-ленинизм рылымынын н е п зш д е тура» совет эдебиетй идея жарынан, одан бурынры, немесе осы куша буржуазиялык мемлекеттердеп букарашыл эдебиет агымдарынан нег1з1нде белек эдебиет. Ж данов ж ол дас марксизм философиясы, бурынры философиялардып 6i- реуше де уксамайтын, тыцнан ж асалган ж а н а философия йесе>осы сезд) совет эдебиетше д е колдануга болады. “¥л niKipiMisfli беш'туге 6ipneme дэл ел д ер келт1решк. Б1ршш1, жержузЬ-пк эдебиетт1ц тарихында, эр дэуар- 247

де, эр д э р еж е д е еркендеген букараш ы л багыттардыи (ш!нде ен революцияшыл эдеб и ет со вет эдебиетМ н Heri3iH налагай пролетариат эдебиеть Б ул эдебиет революиия- нын жыршысы Fana емес, оны уйымдастыруда партия- нын колында зор куралдын 6 ip i болганын 613 Лениннш Горький туралы айткан т ю р л е р ш е н керем!3. Екшшд пролетариат революииясын жасауда партияга кеп жэрдеий тиген пролетариат эдебиет! революция жа- салып, Р о сси яд а Совет ек1мет1 орнаяаннан кейш, советах курылысты нырайтуда, ол курылыстын душпандарыи каламдарымен туйреп, уш меттщ , партиянын беделш ха- лык арасында кетеруде, уш меттщ , партиянын урандарын халык арасына таратуда влшеуо'з кеп енбек сЫрдь YmiHUii, нырайран Совет е к 1'меп', Советтер Одарында с о ц и а л и с т экономика курура, с о ц и а л и с т мэдсниет ку- pyFa KipicKeaae, совет эдебиет! осы курылыс жумыстары. нын еркендеу|'не де бар ынтасымен жэрдем дестк Жыл- дан-жылра еркендеген с о ц и а л и с т курылыстыц совет эдебиетш де бейнес|' туспеген 6 ip д е бутагы ж ок. Тертшии', а д а м баласынын тарихы нда, енбекии кеп- шйиктш шын ынтасымен енбек аткаруы , 61зд1Н Советтер Одарында курылган с о ц и а л и с т ко га м да рана, вй т к ет аткарган е н б е г ш ц жем!сш адам баласы тарихта 6ipiHiui рет осы корамда рана ракатпен ж едй 0 з екбепнщ жемГ сше в31 не с о ц иал иста когамнын адамдары, енбек тари­ хында болмаран ерлштер ж асады . Осы ерлжтердш 6npi де совет эдебиетш е сэулесш T ycipin отырды. Жержузшш эдебиет тарихында, керкем эдебиет 6ipiH uii рет советах дэу1'рд1 рана халыкпен кайнаса 6 ip ir in , тутасып кета. BeciHiui, жержузы пк эдебиеттщ тарихында, енжауын- гер эдебиет совет эдебиет! екендМ онын барлык тарихы- мен дэлелдеидь Бейб1тшшк дэу1рде бейб!тш ш к куры- лыска курал болран совет эдебиет!, Отан басына сотые кундер1 туран кезде, халыктын, армиянын отаншылдык рухын катере тусуде, жешст1 уйымдастыруда елш еуаз зор енбек ж асады , ж ер ж у зш к эдебиетте ен зор отаншы- лык эдебиет екендцш айкын керсетт!. Алтыншы, совет эдебиет1, совет халкынын болтан, я болып ж аткан ерлш icTepiH сипаттаумен рана, сол ерлж ютердщ тез орындалуына ж эрдем десум ен рана канагат- танбады. С овет эдебиет!' совет халкынын бугш пеш е кан- дай нык сенсе, онын келешепне д е сондай ныксендкСон- дыктан. совет эдебиет! с о ц и а л и с т когамнын бупнгМн

рана дэрштеп коймай, болашарын, ярни коммунизм ко- Рамын да шалки жырлады. С о ц и а л и ст а романтика деге !ПМ)'з осы. Жегший, совет эдебиет! rypi улттык, мазмуны социа­ л и с т эдебиет дейм13. Олай дейтш!м1з: эр Т1лде жазы л- ранмен идея жагынан бул эдебиеттщ куятын арнасы 6i- реу рана, ол социалист!к мазмун. Кеп ултты Советтер Одарында, эр л л д е жазылатын керкем шыгармалардын максаты 6ip ey рана. Ол — осы т!лде керкем шырарма окитын адамды коммунизм рухында тэрбиелеу. C em im ui, совет эдебиет! адамды ултына, Tycine, жы- нысына карап багаламайды, iciiie карай багалайды. Юм- де-KiM шын магнасындары енбек и е а адам болса, ж зие жай рана енбек neci болмай, с о ц и а л и с т когам куру Fa колынан келген енбекпен ж эрдем дессе — совет эдебиет! суйс!н!п жырлайтын адам образы осы. Ендеше, дун иеж узш к эдебиетт!ц тарихында ец рево- люцияшыл эдебиет, дэу1р' !мен кайнаса араласкаи эдеби ­ ет, отанын ш еказ суйген эдебиет, ецбекий халыктык ©Mi- pi мен тутаскан эдебиет, ек интернационалдык, ен гум а­ н и с т эдебиет — совет эдебиет! гана. Сондыктан, совет эдебиет!н 6i3 дуниеж узш к эдебиетт!н е н биж сатысында турган, келешеп' одан да биж эдеб и ет дейм!з. Жалпы совет эдебиетш е тэуелд!, жорарыла аталган ceri3 сипаттан, казак совет эдебиет! 6ipeyiHe Fana ортак емес, ол — Октябрь революииясымен байлашдсты мэселе. Октябрь революииясын уйымдастыруда жалпы казак эдебиет!, онын иш нде казак совет эдебиет! енбек ciH ipreii жок, ce6e6i, Октябрьден бурынры казактын букарашыл- дык эдебиет! пролетариат революциясыиын идеясына ке- ле алмады, казактын совет эдебиет! Октябрьд!ц езш ен туды. Осы м эсел еде гана, мысзлы, оры с совет эдебиет)- нен езгешеленет!н казак совет эдебиет!, орыстын иемесе баска туыскан елдердщ советтнс эдебиетш е тэуелд! ©зге жен сипаттын бэр!не де ортак. Советик курылыстын, социалист!к курылыстык, Л е ­ нин партиясынын социализм к ур у жолында жург1зген саясатынын казак совет эдебиетш е сэулес! туспеген еш- 6ip бутары ж ок . К азак совет эдебиетш ен б!з: сорыс ком­ мунизм! туралы д а , шаруаны калпына келыру туралы. ауылда тап жш ш айкындау туралы д а , жср белы! тура- лы да, ipi байларды конфискелеу туралы да, ауылды кол- тоздандыру туралы да, eH.iipc туралы да, бесжылдык

жоспарлар тур ал ы да , гылымиык HtericTiri туралы да. отан KopFay туралы да, Кызыл А рм и я туралы да, ж е н к туралы да, согыстан кеншп бесж ы лды к туралы да, эр жанрдан улкендЬю'ш Ш толып ж а т к а н шыгармалар та- бамыз. Заманымыздын ж етек ш т Лениннен бастап, asyipi- М1зд щ злдынры катардагы а дам дар ы , к а за к совет эдеби- етнще зор м ахаббатпен тугел жырланды , мэселен: Ча­ паев, Аманкелдь Ворошилов, Д зерж инский, Буденный. Нариман, Эл1би Ж ангелдин, К иров, Стаханов, Мария Демченко, Н урипа Доскожанова, Шыранак Берсиев, П а­ панин, Б айдуков, капитан Гастелло, З о я Космодемьян­ ская, Мэншук М эметова, генерал Панфилов, Мэлш Габ­ дуллин тары баскалар . Казак совет эдебиеН жер ж узш де болган зор саяси уакираларра да даусын косып оты рдй, мэселен: 2 5 жылы болган А нглия ж ум ы скерлерМ ц н е т е р п е ж е , кы- тай халкын та л а у ж енш де империалистердщ ж ур пзгеи саясатына, Испаниядагы республикашылардын фашизм- ге карсы куресш е, тары сондай уакираларра, Антантанын им периалиста саясаты сиякты, Е в ропад а фашизмнщ бе­ лен алуы сиякты, когамнын еркендеуш е к еарлж жа- сайтын зулымдыкты эшкерелеуде д е к а за к совет эдебиел аз енбек ciHipreH ж ок. Кыскасы, к а за к совет эдебиет1, е з ултынык рана жыр- шысы емес, бук ш советт1к курылыстын жыршысы болган эдебиет, ол — с оветтж дау1рдщ бейнесш KccKiniHe Tycipe алатын кернект1 айнанык 6ipi. Н е п з п м ш д е п — совегпк дэу!рд1 ж ы р л ау бола тура, совет эдебиетн coBerriK когамнын 6yriHrici мен келешепн рана жы рлаумсн рана туйыкталмайды. Совет эдебиетк когамныц совет тж д э у 1рден бурынгы турмысынан да та- кырып тауып, сол такырыпта м арксизм кезкарасымен жазылран шыгармалар бередк К азак совет эдебиетшде мундай шыгармалар да аз емес. Эрине, осындай жаксы жактарымен катар, совет эде­ биетшде, оньщ ш ш д е казак совет эдебиетш де кемшшк- тер де, каталыктар да ж ок емес. BipaK ол кемшшктер мен каталыктар, дагдарыстан нем есе б е т алыстын ки- сыктыгынан туган кемш ш ктер мен каталыктар емес, есу ж олынданл киындыктардан туган кемш ш ктер мен каталыктар. О ндай кемш шктер мен каталыктарды тез жоюга кажетт: курал 61'зде даяр. ол — большевика к 23(1

сын мен езара сын. Ондай сын б 1зд с болтан да, бар да, болмак та. Жалпы совет эдебиетшщ, онын 6ip бутары — казак совет эдебиетшщ идеясы ж эне мазмуны туралы айткан кыскаша сез1м1зд! осымен дотарып, енд! с о ц и а л и с т ¥лы Октябрь революциясынан тугаи к а за к совет эдебиетш щ аз жылдык eM ipiaae, тур жатынан каншалык еркендеге- нш талдап кетейш. Ен алдымен, поэзията токталайык: революциядан бу- рынгы казак ж азба поэзиясынын е н курдел1 акыны Абай. Абайдын елендерш ш мазуны да , Typi д е сол кездеп д у - ние ж узш к поэзияны ц алдьщты катарынан орын ала- тын шын магнасындагы ер жеткен шытармалар екенш жотарыда айттык. Сондай зорлытимен катар, Абайдын казак поэзиясын е з тусындагы д у н и еж у зш к мэдениетт! поэзиянын кейб1р саласына ж етш зе алмаганын да айта KeTyiMi3 кажет. Акын дегешкнз eKi жуйел! болады той: лирикалык жуйешн акыны, эпикалык жуйеш'к акыны. Мысалга орыстын советик поэзиясын алсак, Твардовский эпика­ лык жуйешн акыны, Щнпачев лирикалык жуйешн акы­ ны; казактын советок поэзиясын ал сак, Тайыр Жароков эпикалык жуйеш ц акыны, Рал и О рманов лирикалык ж у- йеш'н акыны. Б|раз акындар осындай жеке ж у й еш н акындары тана болтанмен, Keii6ip кушаты кед акы ндар, ездерш щ шы- тармаларында осы ею жуйеш д е тутас камтып KeTiii, екеуш де би!к шынына шытарады, бутан орыс эдебиетш- Jc мысал — Пушкин. Бгздщ Абай 6ip-aK жуйешн, ятни лирикалык жуйешн тана акыны. П оэзи яд а ол эпикалык ж анрды кыска елен- Дор|цде кемелш е келл р е алтан ж ок та, европалыкмагна- сындаты поэма жанрын жасатаи ж ок. Онын «Ескешнр», «Мастуд» атты поэмалары, жанрлык жагынан европа- лык поэмалардаи Kepi ecKi шыгыс поэзиясындагы хи- каяларта уксайды. Рас, хикая д а поэманын 6ip Typi. «Поэма» дегешм13 Дс. уакиталы уза к жыр болса, сондай уакита хикаяда да болады. Хнкаянын сондайлык жайын бш е тура, европа- Дык матнадаты поэма мен онын арасына шек коятын се- 6e6iMi3, хикаянын уакитасына сол хинаяны шыгарушы адамнын е з 1 катнаспай, элеумет ем5рш де ушырасатын уакитаны, салкын канмен, келденен карап отырып ж а-

зады, фольклорлык поэмалар д а осындай. Ал, орта га- сырдан бастап еркендеген Европаны н поэмасын алсак, мунда, сипаттап отырган yaKHFaFa акын келденен, сал- кын карамай, ш ш е араласып нетели Европалык поэ- малардан сол к ездеп когам ек и р ш де кездесетш шын- дыктан баск а , осы поэманы ж а зг а н уакыттапл акыннын 93 жан ж у й есш щ де кандайлыгын кересчн. Хикаяда бул болмайды. А байды н немесе онын шэш рттершш поэмала- рын хикая дейтш ce6e6 iwi3, ол поэмаларда уакига бар да, акыннын е з бейнес! жок. Е н д еш е, Абай, казак поз- зиясында 6 ip кана ж уйенщ , ярни кыска жанрлы елец rypiHiH FaHa ш ебери П оэзияда 6 ip гана ж уйеш ц ш ебер акыны болу — Абайдыц к е м ш Ш п емес. Bip рана ж у й еде жазып эдебиет тарихында атары зор боп калатын акындар бола береди мэселен, ecKi Иран эдебиетш де Еум ар Хайям, француз эдебиетш де Б еранж е, орыс эдебиетш де Фет, тары баска- лар. Абай д а осылар сиякты. Ол д а , кыска жанрлы елец- z i тур жакынан д а , мазмун ж агы нан е з тусындагы ен мэдениетп поэзиянын шегше ж е тю зге н акын. Кыска ел е н ж а зу д а Абай ж а с а п кеткен бшк — ты.м зор бшк. К азакты н Абайдан к е ш н п акындары идея жа- FbiHan болм аса, елснш н шеберличн о л бшктен ani де асы- ра алрап ж о к . Дегенмен, кыска ж анрлы поэзияда казак- тыц советтйс эдебнетш щ айтарлыктай табыстары бар, со- aapFa аз токталайык. Bi3 жонарыда казактын советтж поэзиясы алрашкы жылдары керкем дж жагынан к езд! тарта коймайтын, ж алан yriT боп басталды д е дж . BepTiH келе, акындары- мыз теселе келе, мэдениел есе келе кыска елен жанры да шындалды, керкемдендй М ысалы, Ёали Орманов 1930 жылы, «Тунык коллектив!» деген елецш : «Социалист арында. Жаналык Kipai ауылга, Жалба тумак, жаман тон. «Кайда жауЬ дел шабуда. Жаппай ауыл жамырап, Коллективке аууда».— деген сиякты, ж а л а н yrirriK т!лмен ж а зса , ол елецш к em6ip керкемдш касиет1 болмаса, 16 жылдян кейш жаз гаи «Епн толкыны» деген еленш яе: