С. Муқанов-Өсу жолдарымыз

Адамнын ауыр «pin жс-pie TaMtail, Астык тур кауызына куйып алган, Сыкырлап сабакгары майысады, Сешлд! кетере ал.чай был талрая,- деген сиякты; Кеи толкын кел камбара жатыр куйып. Сары алтын мвлтглдеген катык уйып, Кен дала двнгеленген улкеи кырмаи, Сек>лд1 былкыл жаткан 6ip жеруйык — деген сиякты, вте керкем нлмен ж азады . Идея жагынан Ралидщ бул в л е т Абайдын влендершен жогары екендг- riHe токталмаранда, тур керк ем д тн ен д е бул елец Абай­ дын влендершен темен емес. Осыкдай идеясынын жога- рылыгымен катар, Typi де ете керкем жазылран кыска елендерш бгз Жумарали Саин, Д и хан З б м е в , Эбу Сэр- сенбаев, Касым Аманжолов, тары солардай Снрнеше акындарымыздан табамыз. Кыскасы, ж а л а н упттен бас- талран кыска жанрдагы казактык советик поэзиясы, аз жылдын иШнде тур жагынан да керкемденш , кейб!р кем- luiaiKTepi.vieH катар, ауыз толтырып айтарлык керкем поэзия дэрежесш е ж етн. Кыска жанрда осылай ескен казактыц советик поэ­ зиясы, узак ж анрда, ярки поэма ж анрыида революция- дан бурынры казак поэзиясынан элдек айда бижтеп кетп. Жогарыда, 6i3, казактыц ж азба поэзиясыныц неНзш налагал Абайдын e3i де, свропалык магнадары поэзия жанрын турыза алмаранын, ондай поэмаларды, казак поэзиясыныц совегпк дэу!рше дей!н баск а акындар да турыза алмаганын айттык. XX расырдыц алгашкы жиырма жылындагы казак поэзиясында поэма жанрын тупязуга езгелен Kepi кеб1- рекумтылраи акын — Султанмахмут Торайрыров. Bipaiv. Торайрыров та бул жанрдыдамыта алмады. Онын«Адас- кан eMip», «К едей», «Кала акыны мен дала акынынын айтысы» дейтin поэмалары, европалык поэмалардан Kepi, казактыц ауыз эде биепнд еп узак толгауларра уксады. Шын магнасындагы поэма жанры казак эдебиетшде советт1к дэу1рде рана туды. Алгаш у п т н к кыска елец тур1мен басталран казак совет поэзиясы, уш-терт жыл жазы п тесел1шарегеннен кей1н, поэма жанрына да кулаш сер м едь Б1рак, шу де- геннен сюжети поэмалар туа алмай, эуел! « О к т я б р и н ?53

еткелдерЬ сиякты советик такы ры пка узак толгаулар жазылды д а , артынан Иса Б айзаковты н «Куралай су- л уь », Ж а кан Сыздыковтын «М айкел тамы», Эбд1лда Таж1баевтын «Кулрарасы » сиякты, революциядан бурын- ры казак ем1рш керсететш , с ю ж е т , шын магнасындары поэмалар шыкты. 0ткен дэу1рд1н темасына поэма жазу, казак совет поэзиясы нда узш м ей келе жатыр. Оран, кей- inri ж ы л дарда ж азы лган: Э б д 1л д а Тэж1баевтыц « Э б ш атты, Ж ум акали Саиннын «К ул эн да» атты, АйтлайХан- гельдиншн «А кан cepi» атты поэмалары куэ. М ундай поэ- маларды тары д а санай тусуге бол ады . Сынаура туратын кейб1р кемш ш ктер1мен катар, бу л поэмалар, мазмун жарынан д а , т у р жарынан да к а за к поэзиясында совет- ■riK дэу-ipre ш ейш болмаган жаналык. С оветик такырпта поэма ж а зу га казактын советт|'к акындары ертерек талпьютанмен, бу л такырыпта, шын марнасындагы поэма тууы — 1930 жылдын, бержарында рана. Бул ж ы лдарда совет такы ры бына жазы лган поэ- маларды ондап санаура болады. М эсел ен , жалгы з челю- скинш1лерд1к жорыры туралы э л д ен еш е елеул1 поэмалар жазылды, м эселен, Тайырдын « М у з туткыны», Эбдья- данын «К уткаруы », Аскардын «У борщ ицасы », тары бас- калар. А зам ат сорысынык темасына Д и х а н «Куат» атты, Тайыр «Н арын» атты, Э бу С эр сен баев «Едш толкыны» атты поэма ж а зд ы . ¥лы Отан сорысынык такырыбына: Калижан Бекхожинныц— «28» атты, Касым «Абдолла» атты, Сапаррали Бегалин «Канатты казак» атты, Тайыр Ж ароков « З о я » атты, М эриям Х акимж анова «Мэншук» атты, Капан Саты балдин «Элия» атты, Илияс Есенбер- лин «Айша» ж э н е «Султан» атты, Ж а к а н Сыздыков «Кос журек» атты поэмалар жазды. Бул поэм ал ар ды н эркайсысынын вз1не тэнд1 жаксы л<агы да , кемш1л1г1 де бар. О лардьщ бэр1н талдауга у з­ ок уакыт к ерек болар ед1, ондай уакы т бул макалада жок. Сонды ктан ек1 поэмара рана кыскаша токтап кету- ге тура келед1. Bipiinui, А скар Токмарамбетовтын «Берлин квшесш- де» дейтш поэмасы. 1935 жылы жазылган бул поэма, стиль жарынан Аскардын езге шыгармаларыныц бэр1нен огаш турады , А скар, непзш де хал ы к эдебиетш щ сти- •ч1нде жазы п ж урген акын. 1925 ж ы л дан бастап баспа- с езд е шьи-армалары жарияланран А скар , 35 жылга шей- in 6ip сарында, ярни казактын халы к эдеСиенш к стилш-

де жазып келд! де, жорарыда атаиан «Берлин кешесшде» атты поэмаоында ол стилш бузды. Бул поэмада AcKapFa, оньщ шыгармаларында бурын кездеспеген пафос пайда болды. Бул поэма стиль жаганан, оры с поэзиясында ре- волюциядан кейш шыккан саяси лирикалык сарында жазылган кетерш к1 поэмаларга уксайды. Тур жагынан Аскардын рана ем ес, баска казак акындарыныц поэзия- лык шыгармаларында жакалык болтан бул поэма, иде- ялык жагынан д а , сол кездеп е те курдел1 6ip мэселеш кетерд!, ол — фашизмнын Европада, ocipece Германияда жасап жаткан апаты. Аскар осы апатты да, ол апаттан шыратын нэтижеш де екпшд) стильмен керкем айтып берд!. Акыннын болжалы дурыска жыкты: апатшыл ф а ­ шизм енбекип халыкты туншыктыра алмады, халык ф а­ шизма) туншыктырды. Бул поэма идея жагынан да, кер- ксмдж жагынан да эд е б и ет п зд е н кернеки орын алады. Еышш, Тайыр Жароковтын «Таскын» атты поэмасы. Егер Аскар «Берлин кешесшде» деген поэмада, фашизм устем елдеп' азапты, булш ш ш кп кврсетсе, Тайыр «Тас­ кын» атты поэмасында, тарихтык сол кезешнде, социа­ лизм елшде, hfhh Советтер Одарында кызу каркынмен жур1*п жаткан курылысты, сол курылыстын иес! — совет адамдарынын бакытын шалки жырлайды. Тайырдын поэ­ масында революцияга шейшп Алматы каласында тас­ кын копарып экеткен кшкентай, а п а з уйдщ орнына, еш- 6ip таскын орнынан козгай алмайтын уй советик доунр- Де ганажасалганы айтылады. Осы курылыстын нег1зшде, казак сиякты каранры улттан Кайсар сиякты советтт бШмд! жасынан шыкканын шебер мамандарыиын ж ак- сы образы керсепл едк Поэмадан аса 6ip сэулетп eMip- •Д>а, ярии советик ewipain керкем 6ip бута тын кересш. Еул поэма, советик такырыпка жазы лган жаксы поэма- чардын 6ipi. Кыскасы, казактын советик поэзиясы одан бурын- 'ы казак поэзиясынан идея жагынан рана жорары тур­ кан жок, тур жарыиан да жоиары тур. Ka3ipri совет иоэзиясында мэдениети поэзияиык барлык тур! де мар- кайды. Эдебиет1м1здщ советик aayipiHae ноэзия.мыздын тур жагынан дамуы осылай болса, осындай даму прозамыз- •ia да бар. Казактын жазба эдебиетш де, проза жанрын алгаш жасамак йолган адам Ыбрай Алтынсарин. Бул 265

жанрды Ыбрай казак ж азба эдеб и етш щ туpin байыту максатамен емес, эдебиегпк максатпен емес, мектептж, аедагогикалык максатпен бастады . Онын ж азтан проза лык шыгармалары бастауыш мектепт1Н балаларьша оку куралы ссебш де жазылкан шынармалар. Бастауыш мек- тепке арналган проза, ?дебиеттщ есейген окушысынын кешлш, орине, канакаттандырмайды. Бул канагаттан- дырмау Ы брайдын айыбы емес, ондай канараттандыру- ды Ыбрай алды на максат кып койган да емес. Онын максаты — бастауы ш мектептщ балаларынын муктажын орындау. Ол максатына Ыбрай ж етт! де. «Абайдыц кара сездер!» деген мэселеге 6i3 бул ара- да токталмаймыз, ce6e6i, керкем шыгармалык магна- сындагы прозаны Абай жазган емес. Онын жазран про- засы, жазушынын OMipre кезкарасын бш нрген фнлосо- фиялык толранулары рана. Казак эдебиетш де проза жанрын дамытуда, револю- циядан бурынры букарашыл э д е б и е т п з д е орны ерекше eKi жазушы бар: 6ipeyi Спандияр К ебеев, екшшнд Сул- танмахмут Торайгыров. Кебсевтщ «Калын мал» атты романы, Торайрыров- тыц «Камар еулуы », «Эж1бай болы с» немесе «Юм жа- зыктысы» эдебиеттш жагынан ел еул 1 кемш ш ктер1 бола тура, атауга турарлыктай прозалык шырармалар. Кай елдш ж азб а эдебиетш щ тарихын ал санда корнем проза- ныц туа бастаран кезш де жазьишан прозалык шырарма- лар осындай болады , буран мысал, X V расырдагы испан эдебиет!, X V II расырдары француз эдсбиет1, XVIII ра- сырдагы орыс эдебиет, тары баскалар. Ко.мпозициялык, сюжеттш ж арынан, «Камар сулу» мен «Калын мал» европалык магнадары романра уксай коймаганмен, у за к одп м еге (повесть) уксап жатады. Буларда да op6ireH ж е д ш окигалар бар, шырарманын окнгасы соларды ц карым-катиасынаи барып шепплетш адам KeiiiiiTepi б а р . Сондай ж аксы жактарымен катар, бул шырармалардын шын марнасындары керкем проза дэр еж есш еж етуш е ем кем ш Ш п бегет болады: 6ipi, адам Оейнелершщ сырткы кимылдары K©6ipeK Kopinin, inini дуниесшщ пердес! жеткЫкт! ашылмайды, eKiHmici, Т1Л курылысы, керкем эдебиетке тэуел д1 бейнемен керкем берш удш орнына, ж аландау публицистикага айналып кетедй Соидыктан, революниянын алдындары жылдарда гана жазы лган прозалык шырармаларды, 6i3, казак эде-

апыл-тапыл рана баскан ж асак шагы лейхЛз. Шын магнасындагы керкем проза казак. одебиепнш советик AeyipiHfle рана туды. М ухтар Эуезовтыц, Р абат Мусреповтын, Рабиден М устафиннш, Эл ж аппар Э б ш ев - тщ, Рабдол Слановтын;, тары баск а прозашыл жазуш ы- ларымыздыц каламынан, казак зд сбиетйнк тарнхындя fiipinmi рет тугаи, шын магнасындагы керкем эпп.мслер- ге талдап токтамаренда, «Лбай», «O hhfsh елке», «'Казак, солдаты», «М иллионер», «Караганды », «К ед epic», «Б о- лашакка ж ол » снякты ромакдарды, керкем ш ьтарма омес деп кш айта алады? Эрине, айта алмайды. Р ас, сы- наран Kicire бул шыгармллардан д а к ем ш ш к табу гя бо- лады. Б!рак, xeMiataiKcia ш агарма т с п н д е бола ма? Сы- наура Kipicce, классикалык д э р еж е д е жазылды деген шы- гармалардаи д а м ш табуга болм а й м а? Эрине, болады. Ендеше к азак эдебиетпан, тарнхындя, совсптк дэучрде тана жазы лган керкем прозаларды б ;з, си модението жазылран керкем прозасы бар е л д ер дш шыгзр.малары- ныи катарына уялмай коя аламы з. Кязакткгд ш ип маг- насындары керкем прозасьшын тарихы «Камар сулудан» да, «Калыц маллан» да емсс, совет жазушыларыиыц ка- ламынан тутан шын магнасындагы керкем энпмелердси, попестердек, рсмандэрдаи басталады . М зселеп, Р абдол Слановтын 45 жылы басылып шыккан «Ж анар тау» атты романынык керкемдМ туралы 6ipa3 с и идар айтылды, eaeyai кемш м1ктср1 бола тура, сол ром аиды рсволюния- лаибурын ж азы л ган «Калыц м а л » и ем есс «Камар суду» снякты ром андарм еи садисты руга бо л а ма? Эрине, бол- майды. «}К,анар тау», «Калыц м ал» мои «Камар с у л у ­ дан» идея ж а ш н а и гана емес, одебисттж жарынаи да элдекайда ж орары. Ммсалм, М ихаил Шолоховтыц «Ты- иык Дон» атты романы, Л ев Толстойдын «Сотые жэно бейбгптдне» атты романынан идея жагы нан жогары бол- ганмен, керкем дж жагынан жорары д е п сшюм айта ал ­ майды. Мундай мысалды орыс прозасы нан ж уздеп табу- та болады. К азак прозасынан табуга болмайды. Рспо- •ноцнядан бурынгы казак прозасы нда, советик дэутрдс 'Усан казак прозасымен керкемдж жарыплн катар тура- тын 6ip де шыгарма жок, Егер Белинский, «Улкеп проза- сыз улкен эдебиет жок» лесе, сол улкси проза, казак вдебиетшде советик дэучрде рана туды. Кдзактык драматургиясы революциями)!, ез'.нен тугаи 17- С .Чжанов 357

Оала. «Э дебиегп салака ж эне турке б ел у » деген макала- сында Белинскийдщ, керкем эдеб и ет жанрынан ен киы- ны да, ен маныздысынын 6ipi пьеса дегенш 6i3 жаксы б1лем!з. Казакстанда Совет ек1мет1 орнаканнан кейш, ка­ зак елш де театр керкеменершщ еркендеуш е жол ашыл- ганнан кейш, клубтык сахналарда ойналука арналып, профессионалды артистерке ем ес, сауыкка эуеской жас- тардык орындауына арналып ж азы лкан, кыска келем- д1, уггг мазмунды пьесалардан басталкан казак драма- тургиясы, каз!р кандай салмакты театрдын сахнасьш да керсетсен д е уялмайтьш 6ipHeme шыгармаларка не болды. Мухтардын, «Абайын», « Т у н п сарынын», Рабитпн «Козы Керпеш-Баянын», «Акан ce p i— Актоктысын», «Аманкелд|сш», Элжаппардык «Досты к пен махаббатын» тары б1рнеше пьесаларды совет керермендер1 суйа'не ка- райтын пьесалар емес деп шм айта алады? Эрине, айта алмайды. Сынаука туратын кейб|р кемшшктер1мен ка­ тар, булар д а шын марнасындагы керкем эдебиет. Басында, б!з, казактын совет эдебиет! рана емес, шын марнасындары улттык эдебиетш щ e 3 i советтж дэу1рде Fa- иа туды деген е д ж . Манадан 6 is осы сез]м1зд1 дэлелдеуге тырыстык. Олай тырыскан ce6e6iM i3, сонры кезге шей- jh, э д е б и е т п з д щ тарихын тусш уде кате пш рлер болып келдк Кейб1р эдебиетш1'лер1М13, революциядан бурынгы казак эдебиетш ержеткен, шскен э деб и ет деп дэлелдемек болды. Бул, гылымга непзделмеген кате niKip едь Бул п ш рдщ кате niKip екенш бурын д а айтканбыз. Бул жолы да сол айтканымызды кайталау максатымыз: кате nixip- flepi катты сыналран эдебиетнплер!м1зд* тары да тужыра тусу емес, ¥лы Октябрь с о ц и а л и с т революциясынын казак эдебиетж е жасаган жаца.чыктарын тары да айту аркылы, революциянын жасагыштык, еркендегш тж, ер- лепштж куатын керсету. Будан отыз ж ыл бурын кешпел! дэу р ен сурген, эконо- микасы да, мэдениет! де сол кешпел! турмысына сэйкес, Россиядакы е лдер дщ ш ш д е, ен артта калганыныц 6ipi казак елк 6yriH экономика жарынан д а , мэдениет жагы- нан да Советтер Одэрындэры ен м эд ен и ета елдердш ка- тарында отыр дейм1з. Казахстан Рылым академиясынык, Октябрь революциясынын Южылдык мерекес|не арналган сессиясында, 1947 жылы, 2 декабрь- жасалган баяндамадан.

1947 ЖЫЛДЫН, ЭДЕБИЕТ1НЕ ШОАУ Поагяя жанрьг игеншде Казак, совет эдебиетнйц кадрларын тугае алганда, олардын ж узден токсан 6eci, соцры кезге шейш акындар боп келгенд1г! 6spiMi3re м&шм. Мен бул акын жолдастардын согыстан бурый, coFbic тусында жэие согыстан кейш ж а зга н екбектерше токтап жатпаймын, ол туралы жеке анп'ме бо л а жатар. Мен in токтайтьшым: cohfu 6ip жылда, hfhh Орталык Партия комителшк каулылары жарияланраннан кейш жазыл- ран шыгармалар. Шыгармаларды талдаудан буры й, соцры жылда акындардан KiMiiiu адебиет майданына каншалык белсе- пе катынасып жургенш атай кету керек. Мэселен, осы 6ip_ жылдыц шИндс, б1рен-саран рана болмаса; поэзия майданына ат салыспай отырып калган акындар: Кал- макан Эбдпсадыров, Ралым М алдыбасв, Айтпай Хан- гельдин, К,ажым Ж умалиев, Э б д 1лда Тэж1баев, Капай Сатыбалдин, А л даж ар Тем1ржанов. Бул жолдастардын уйшде цандай жазрандары барын е зд е р 1 бшедц кепшь •lixTiH алдында жарцырап шыккан шыгармалары болма- ■ан сои, 6i3 оларды жазбай отыр, Орталык Комитеттш Каулысын ж узегс асыруга ж эрдсм деспей отыр дейьпз- Вулардын кейб1реулер1 поэзиядан баска эдебиет ж анр- •чарыаен шурылданатын жазушылар. Егер олар поэзияда калып койып, е зге жанрдан i^irepi дамып бара ж атса, С'Р жанрдан калранын Kemipep д е еди<, олай болмай отыр, бул ж ол дастар езге ж анрдан да ауыз тушырлык, Орталык Комитеттщ каулысына ж эрд ем берерлж ешиэр- се карссткеи жок. Нсгс'бунтш ж ур пж дерш олардын 03- Aepi биедк журтшылык оларра, «СПздер Орталык Коми

теттш к&улысыпа немкурайды карадыкыздар, халык ал- дында, совет акыны деген ардакты аттарыкызга лайык- TH ic id e f l алмай улкенуятта отырсыздар» десе, мунысы орынды кш элау. ©зге акындарымыз шама-шаркынша поэзияда уздж- CJ3 жазып келедй Ж зне, 6api д е CipuiiFafi жана заман- пын такырыбына, acipece ¥лы Отансогысы менсогыстан кейшп такырыпка жазады. Б ул, эриис, куанарлык жу- мыс. Bipaii., м эсел с жаца такырыпта ж азумен Faпа бггпей- iii- Сол ж а д а такырыпты окушы кепш ш к кызыга окыр- лыктай керкем суреттеп бере алмаса, ондай шыгарма- нык куны да кымбат болмайды. Б1здш сонгы 6ip жыл лык нш нде жазы лган поэзиялык шыгармаларымыз да мундай кемшьтпктен куралакан емес. П оэзняда каламдары теселген акындардан cohfm жылдары, acipece, сон,сы 6ip ж ылдыц ншнде Ke6ipen жазып ж ургендер жэне жазгандары окушы кепшшктш кекш н болin журген акындар: Касым Аманжолов, Та- йыр Ж ароков, Жумагали Сайын, Р ади Орманов, Дихан ёбш ев, Э б у Сэрсенбаев, К алиж ан Бекхожин, Сапаргали Бегалин. Булардын катарына, бурын поэзияда атагы женя! шыкпаган Хамит Ергалисв, Ж убан Молдагалиев, тары 6ipa3 ж астар косылды. Сорыстан Kciiinri такырыпка усак елскдсрд! кеб1рек жазиан акыннын 6ipeyi Калижан Бекхожин. Оныц «Кел- темасат» деген елецш бныл ж а з, июль айыида Москвада болып еткен жазушылар одагьшын плеиумында жасаган баяндамасында ж олдас Фадеев букш совет поэзиясын- дагы жаксы табыстардын катарына койып айтты. Олду- рыс 6aFa едь Согыстан Keftinri e w iip ic такырыбына ка­ зак т ш н д е жазылып журген ел ендердщ бул идея жа- рынан да , коркемдж жапынан д а TayipiniK 6ipi. Будак кейш Калижаннын жазган o a ew iep i «Колхоз ауыл», «Ер- Tic», «Ж ерден ушкан жулды з», «Кой корасында» тагы баскалар. Б ул алендерд1 жалпы ал ганда, идея жагынан жаксы болганмен, коркемдж ж агы б1'ркелш смес. Мэсе- лен, «Жерден ушкан жулдыздар» ж ецкке берпетш са­ лют туралы жазылган олендердш е н коркемшщ 6ipi. Ал, «Колхоз ауыл» мен «Кой корасындапы» алсан, бу- лардан кеп кемин'лж табасын. М эселсн, «Кой корасы» деген еленде Калижан «Кидын nci ж упардай» деп бей- нелейдн Койдын 03i жаксы болганм ен, киынын nici

жаксы деу, урине, ерескелдж. Ecki ауылдын жаманын да, жаксы керсетуге тырысу деп осыны айтады. Калижан, с ез ж о к , мэдениегп акын. Онык «Келтема- саты», «Сырдария кекбары», « М е н т данны м », «Черчилль .чырзага» деген елендер1 Kefl6ip уса к кем ш ш ктерш е ка- рамастан, зам анныц каркыиына сан елен дер. Сондай т о - yip елскдермен к атар , Калижаннык к ей де орынсыз ccki казакшылыкка тартьш KeTdiiii болады . М эселен, былтыр басыльш шыккан «Ш еру» атты елен жннагынднгы «Д ом - быра» деген соракылыкты айтса, биыл ж азган «К олхоз ауыл» деген е л е щ н д е . ауылына демалы ска барганда, ж ер ошакта бидай куырып жегенд! д о р т т е й д й Бндай куыр\\ - дьщ колхоз е м ip!н кереетудс нес! оде.ш ? Олай тамак ni- cipy, дщрмеш ж ок, кешпсл! надан ауылдыц салты ем ес яе? Болмаса, батып бара жаткан кундй «сулудын керпе- сшдей Ж1пт Kipren» деп бейнелеуде не тамашалык бар? Осылар сиякты, ecKi, надан ауылдыц салтынаи калган, 6i3.Vm заманымызга конымсыз тек еул ер Калижанныц елендершдс кездесш отырады. Ол, аринс, жаксы смес, жаман, жоюды тьяейтш кылык. Жумагали Сайынныц бес жыл удай ы с о ш с т а болуы, оиыц согысган бурый ж етш п болм аган акындык кала- мын маркайтты, етшрледй Муны 6 i3 оныц еткен жылда басылган «Ж орык» атты жинагынан кереыБз. Бул жинак- 1ын коп жолы, ¥ л ы Отан согысынын шындыгы, ж эне керкем сипатталгаи шындык. Ж ум агал и да сол шын- дыкты баса жы рлаумои кследй Оиыц «Киевке», «Донец», «Еамде Айдар езеш » дсген елендеpi осы сарында ж а- змлган: Айдар, Айдар, ак Айдар! Жаган сурег, суыи бал. Дон басталагын, Украинадагы А йдар е зеш туралы ж а- :>ылган елецге акын бойындагы барлы к акындык дэнш куйган, барлык ыкласын берс ж азган , сондыктаи оде Mi шыккан. Согыс такырыбына ойды толкытэтын керкем елекдер жазып дагды алган Жумагалидык 6ip к е м ш ш и , согыс- faH кайтканыиа уш жыл болганмен, тип ш еб е р л т н ani 'jpKm мсдгсре алмай журуй оныц колхоз такырыбына °Ы'1гырдан Gepi ж азган «Туган жер1м Баян», «Сыгала- 261

ды кек ж и е п certain», «Колхоз таны» деген елендер! dip- келю сауатты елендер болганмен, дэл согыс такырыбы- на жазылган елендерш дей ыстыктыгы ж ок, салкындау жазылган. «Акта ана борышын» снякты ©те нашар, акын- нын сонгы жылдардагы tarepi умтылган адымын кейш шегеретш елендер де жок емес. Согыс у стш д е ер жеткеи акынныи 6ipi Дкхан Эбйпев Сорыстан бурьгн eaeim i ш убалан дау, мазмунын суйыктау гып жазаты н Д и хан , согыс ж ылдары ©те ыкшам, niKipi, Typi ерн ек п кыска елендер ж азы п уйрендк Бутан оный жуык арада гана шыккан «Тулга» атты елендер жинагы куэ. Ж ум агали м ен Диханнын согыс такырыбына жазган елендерш деп айырма ©3i кеп уакыт партизандар ката- рында болгандыктан, бастапкысыныц елендерш де эс- кер ©MipiHGH repi партизан ©Mipi K©6ipeK айтылады да, соцгысыныа е лендерш де аскер ©Mipinin картипалары кеп иершедк Д и х а н согыс бастала у й ж ен майданга аттанып, coFbicTbin ауырлык, ж е ю л д т н щ б эрш керш, Германия- ны, Жапонияны ж енудш нш нде болы п, согыс б1ткеннен кейш гана эскерден босанган а дам гой. Осы узаксапар- дыц кеп ж агдайлары Ддханныц кыска едецдер1нде кэ- шл уяларлыктай керкем сипатталган. ¥сак елендер ж азуда epiciH осылай кеюткен Дихаи- нык, согыс жылдары да , одан кейш д е шеберлене алма- ган жанры — поэма. Онын согыс жылдары жазган «Май- данбек» атты поэмасынын композициясында, сюжетшдс, адам бейнесш ж асауда кеп олкылыгы болганы кезшдс баспасез бетш д е айтылган. П оэмалы к касиетшде «Май- данбек» Д иханны н согыстан буры н ж азган «Куат» атты поэмасынан тем ен де, сол «Куаттын» мелшерше Дихан биыл ж азган «Касым» жэне «М осква тубшде» деген eni поэмасын д а ж етш зе алган жок- Эс1ресе, «Москва туб!н- де» атты поэма, тек, акыннык отаншылдык сез1мш кер- сетуге гана арналган. Москваны коргаудагы ерлштердш бейнеш берм м еген, поэма дэмд1 сезд ер дщ гана Ti3iMi боп шыккан. Эбу С эрсенбаевтш «Анша булт» атты согыс такыры- быпа ж азган елеш н копш шк ж аксы б'1лел\\. Бул мактау- лы елендердш 6ipeyi осы « А к т а булт» деген атпен Эбу- Д1Н елендер жинагы бясыллы Ж инакта б 1рнеше жаксы шумак елендер бар

все вер ак макта. Кен дала тесйше Самалмен ыргалып, Кокыр куз кешшде.— деп басталатын ел е н керкем жазылран. Бес ауызды бул кыска елен мынадай сэнд1 жолдармен аякталады: /Юбектей орап ал, Кундактап Алтаймен Лтырау даласын. Жана такырыпка жазылран Э буд щ елендершде сырт- КЫ керкемд!г! д е , iiHKi сыры да , ете к у ц т бер'1лген 6ip елец Балкаш мыс заводы туралы. Эбудщ такырыбы, майданра Балкаштан кетш, 6ip e3i ж у з жетшс нем!стш кезш жойып, ерл ж жорырында казага ушыраран Эуел- бек Султанбековтыц мыс заводына селем!. Осы сэлем д1 Эбу, окушыныц ж ан журегш табатын аса кернект1 сез- дермен сипаттай кеп, Эуелбектщ заводтары серштерше: ДейД1 де: Батырыниын жас журегш. Жырыма орап алып келд!м!— Турмын улык бала шакта Асыр салган шынга шырып. Тас тебемде жанарындай, Жымындайды жулдыз кулш. Орнат зауЛ1м ескерткшт. Мыстан мынау шыцдарына!— деп, заводтын батыр улыныа рухын келт1ред1. Зор ма- хаббатпен жырлайды-Осы жырында ол Балкаш мыс за- водынык сорыска берген зор кемегш айта кеп Эуелбек­ тщ cepiKTepiH будан да зор табыска шакырады: Агылса Кызыл жалыи, куяр толкып 1рб|тт1н токып жаткан жббсгшдей... Курт емес, куйрандары кыл-кызыл мыс. Калыптан шырып жатыр уйш к!рп!ш, Айырган тастаи торта сол жандарга, Карасын кашли керш тыныс!»— деп- тамаша бейнемен enaipicTin куды ретп процесш кез алдыца келт!ред1. Биыл Ралидын керкем жазы лган 6ip влек! — «Егш толкыны». М унда Ради: гея

\"Адашши ауыр lepiu жерге ламраи, Лстык тур кауызына куйып алРан, Сыкырлап сабактары кайыеады. Сыкылды катере алмай 6e.'ii талгаи:, — деп кеяед! де: «Кен толкни кал камбака жатыр куйын. Сары алтын, мвЯшлдеген катык уйып. Кен дола, денгеленген улкен кырмлп, СекКлд! былкып жаткан 6ip жср уйык»,— деп, uric даласы н да , одаи алынатын мол ешмд1 де а са керкем кип береди Теп' Рал к кыска в л е т с ш еберленген акыньшыздын ojpeyi гой. Онын елсцш дс матынасыз, KOpiKci3 с езд ер а з боледы. Ол елещ и кыска ж азады- Тек Fa.niFa айтары- мыз, б:зге бс л п ш з себеппен, биы лfi>! жылы Г али кыска вле.члерд1 б'реи-саран рана ж азды . М умкш оныц ойын, соцры eKi-уы ж ы лда айналдырып ж у р ген ж а ц а поэма- сы — «Султан дастан» бол rail б и л а р . Поэманы ц бпкен 6ip барнаитын м ен окыдым. А кын o n i де виден тусетш болгандыктап о л поэма туралы n iiiip айтпаймыи, тек 6ip Faiia ескертетпнм: Гали бурынгы поэмалары кда свздш квр кпгш е кеидл кап боле.'н д е , поэманы ц езш е тэндк окикалик. ж аты и моцгерш алый к ете алмайды. Кыска нлекдерде ш сберлекш болтан Р ал нды н каламынан саны бфсыпыра бол га п я ен , окуш ыларды окигасымен тартып кетеч in, шын магинасындэкы п о эм а ЭЛ1 жок. «Султан дастан» атты иоэмасында Гллидыц осы кемш шгш ес- K.-proiii ж ен. Эрине, акдлндыктыц каеисп иоэм ам ен Faiia влшен- бейдк А бай шын макынасында 6 ip д е поэма жазбаран Ki- ei. Ол ouiKiMiieii кем акын бо л та н ж о к . Еидешс б1зд к Ралнга айтары м ы з, ноэманы ж о з б а , сгер жазсац, поэма енякты кип ж а з , Суд 6ip , CKiumi, Ралиды ц влецдершде- ri с езд к т е р (сл о за р ь ) эы ресе текеул ер, эарелеул ер , бей- нелсулер eciei кеш пел! ауылдармен байланысып жатады. М зеелен, ж а н а Faiia мысалра а л ган «Мыс кала» деген елещ нде Г али ней тастарын тал кандап жаткан машииа- оы насыиайдын у к ш ж е балап, айырылкан металлы май- .тын чортэсына, казанда кайиап ж а тк а н ыысты ipKiTKe, куйыл аи мысты куртка бейнелейдь Б улай деуде де ка- re.iiK жок, эйткенмен, ор зам анны н е з reueyi бар емес пе? К азандай тастарды ундай угстш , металяарды судай

агызатын кур алдар мен иасы байлик уы йнш ц, катык уйылатын тегенеш н арасында кеп айырма бар емес пе? РалиFa осыларды ойлану керек. Б1реулерд1Н « Р ади солай-ак б одсы н . сонда, ж аца за- манга ланыкты тенсу тапдан им ?» д с п сурауы MVMKin. Ондай сурауга б 1зд щ жауабымыз — Маяковский ше? 0зге казак акындарынан repi, Маякоаскийгс жуык- тайтын, б1зде ею акын бар, 6ip eyi Тайыр Ж ароков, 6ip c- yi Касым А манжолов. Олардыц калан жуыхтайтыиды- рын баяндар алды нда. М аяковскнйдщ езш ескс тусгре кетешк. Маяковскийдш елец дерш ц м азмуны , оз! ж асапанда- yipaiii к унделж OMipiKe арналатын c\\ai рой. Революций жылдарыида ж эне советик курылыстын алкашкыон у ш жылында ж асаван Маяковский е зШ ц барлык шырарма- ларын, революцияныц, советик курылыстын ж епонктс- рш шадки жырлауна, революцияныц. сс-ветпк курыдыс- тын душпандарын туйрей жы рлауга араады . Осы жыр- ларында, ол Совет заманыныц е з г е заманныц емес, революция заманынын уды каркынына лайьщты с езд ср гапш . «С ез тапты» дегенде ол ж а ц а д а н тапка и жок. Ха- лыктыц и л казнасындары бар байлыкты пайдалана оты- рып, сол байлыкты революция каркынына лайыктай, MaFnacUH салмактандыра, бояуыи кержтснд'фс алды. Бук1л совет поззиясында революцияныц, советик куры- лыстыц imKi мазмуны мен еырткы каркынын шырарма- ларында дол М аяковскийше екшидц куапы келирген Mi 6ip дс акын жок. Маяковскийден уйрену деген сеч — социалист!к рево- люциядан, conerriK курылыстаи уйрену деген сез. вйткеш , революция мен советик курылыстын каркыпын шынар- масынын мазмуны мсн до, Typiu.cn до толык корсете алу- да, поэзияда Маяковскийден искан акынды б!з о.нрге KopreMis жок. Маяковскийдш ocepi, озго казак акындарынан гор! Тайыр менК,асымда коб|рск д едш к о й . Епд! осы свз1мЬ- Д| далелдейш. Тайырдыц Маякоаскийыен жуыктасатын >xepi - - yrir- гж едецдершде. Тайырдыц блендерпик до ыргагы скшн- Дй сездерi koTepiHKi пафосты келеди Ол 03iHin барлык ЫБнармасын, советик ем1рдш кунбе-кун п нршыппнде ушырайтыи ж е п сп к т ер д1 дэрш теуге арнайды. Буя мосе- лсде Маяковскиймен ундесенн Тайы р, е ю маселеде одан 285

6ipas алшактайды: 6ipiHmi, М аяковский лирик. Поэзия тарихында, шын маянасындагы революциялык, саясат- тык лириканы 6ipiHUii рет аса жор-ары сатыра кетерген Маяковский. Маяковскийдщ y r ir r iK елендерш де, алып отырран такырыбынын каркыны Fana емес, езш щ кар- кыны араласып отырады. Ж ан-тзш революция icTepiHe, совегпк курылыстык Тстерше берьпген Маяковский, сол такырыпта шырарма жазранда, сипаттап отырран icine келденец, салкы н кезбен карамайды, сол !спен ез1 ара- ласа, 6ipre кайнай, ж епстш не шалки, кемшиппне кейт жазады. М аяковскийдщ ap6ip шырармаларынын ец ал- дымен е з 1н осы 6 ip шыгарманы жазы п отырран кездеп жан-жуйеснин кандай халде отырраиын кересщ. Лирика деп осыны айтамыз. Тайырдын 6ip a3 вленшде осындай лирикалык. жары жете бермейдй Жокарыда 6i3 Маяковский халыктын сез казынасын толык пайдалана отыра, сол казнаны асылдандыра, мар- насын терендете алады дедж . Мысалра мына 6ip ауыз елецш рана алайык: Не хочу, чтоб меня, Как цветочек с полян. После служебных тягог. Я хочу, Чтоб в дебатах потел Госплан. Мне давая Задания на год! Осы 6ip ауы з еленде халык, колданатын сездерден баска еш тыцнан жасаран em 6ip с ез ж ок. Ал, магнасына келсен, бурын em 6ip акынныц аузы нан шыкпаран кушт1 елец боп тур. Б у л б 1р ауыз елец, api окушыларра туешш- ri, api поэзияда ж ака сез. Тайырдын елендерш де осын­ дай жабайы сездерден рана куралып, маранасы 31лдей боп жататын кесек образ да а з кездеседй блендершш такырыбы, пафосы, кебшесе Маяковскийше келетш Тэ- йыр сездерш щ im «i салмаилна караудан Kepi, сырткы жаркылдарына кеп кенм беледй Сонры ею -уш жылда, scipece биыл байсалды акыны- мыздын 6ipiHe саналатын Тайыр, ауыз тушырлыктай курдел1 шырарма бере алран ж о к . «К аскелек тулектерЬ сиякты 6ipeH-capai! Toyip елендер! бол м аса, Тайыр жаз- ган усак ел ендердщ мазмуны суйылып, сылдыраган бос сездер1 кебейп'п баралы. Rip кезде «Таскын» сиякты. ка­

зак поэзиясыныц кымбат казынасына Kipren поэма ж а з- FaH Тайырдын, былтыр ж азгаи « К а за к кызы» деген поэ- масы, акыннын поэзия ерш де ж етк ен сатысынан темен тускен1н кврсетедк 0ткен куз ж азы лиан «Астык» атты поэма мазмун жарыпян да , тур ж ары нан да 6ipKeaKi тэ- yip шыккан. BipaK. ол да «Таскыннан» элдекайда тем ен жатыр- Тайырдын; осы ндай кемш ш ктсрш айта отыра, 6 ia Зейсенбай К енж ебаев ж олдасты н «Э дебиет жэне искус­ ство» журналынын биыл шыккан 4-саны нда «Тайырдын дыгармалары туралы »деген макаласына косылмаймыз. Казушыны д а , онын шыгармасын да 6 ip жакты сынау жэне сыннын кеп ninip/iepi сауатсы з болу, шыгарманын керкемд!гш идеясынан емес, формальный жагыиан. яг- ти ыриак уйлесш ен 1зяеу, Б ейсенбайды к бойында еж ел - 1ен болган дерт. Мына макаласы н д а ол сол д е р г п к пдзуымен ж азган . Сынап келгенде, Бейсенбай Тайыр- 1Ы жокка шыгарады, Ол, эрине, Бейсенбайды н FaHa ni- dpi. Кепшипктщ пМ рш де елеул: 61'р а з кемш шктер!мен <атар, Тайыр казак совет поэзиясыныц курдел1 кадры- нык 6ipi. Касым Аманжолов жолдаска оралайык. Жогарыда 613 оны казак совет поэзиясында М аяков- скийге ундес акыннын 6 ipi д е д ж кой. Бастауы эры ш рек бастаганмен, Касымнын шын ма- ынасындары акын болраны сорыс жылдары Fana, оку- шы кеппллштш к е н ш н онын е н алгаш белген шыгар- масы «А бдолла» атты поэмасы. Бул поэманыц жаксы казылрандыры туралы талай р е т баспасезде айтылган- тыктан, мен токтамаймын. Сонры ж ы лдардагы жазгандарын алганда, б!з к а з а к совет поэзиясынын зор табысынын 6ipi дей аламыз. Онын apeKuieairi acip ece сез мэдениетшде. Мэселен, коммунис- riK тэрбиешн ку ш ш сипаттай кеп К асы м: Укпаса уктырамыз. Шын мигула Болмаса, кенер еш'р буйырыгына. Жауызлык кузгын емес адам басы Эрк|мнщ конактаган иыгына!— иейдй Бул д а Касымнын FaHa аузы нан шыккан к у н т сез. Менщше, Касым ез заманынык бейнесш е уйлес мык- ть: сез табура дардыланып келе ж аткан акын. BipaK Касымнын Маяковскийден кешеулеп калатын

6ip /Kepi б а р . о л — Касымда M а я коиски идей кунделш oMipfiiH шыядырымен тутасып, кайнасы п ж ату аз. К а­ сым кебш есе ем ip шындыкынык eTin кеткен 1зш е тусш, артынан куалайды , катарласып. жарысып отырмайды- Biaaiu совет ж азуш илары на. е м 1рм ен жарысып капа поймай, ретт] ж ерди одан озып, алды нан тосу да керек. социал исте ром антизм дегешьпз осы. B isa iu романтизм- iiin еткен дэу а р л ер д еп ром антизмдардан артыкшылыры еткен ром аитизмдарды ц «бол у га т;пстЬ деп клял степи icTepiHin квшш.’п п и е жэры кка шырура заманы жардай бермеётш, ал , S isa ia зам анда, ж азуш ы адам баласына не бакытты княл етсе, сошли 6 opi д е к к е асуга тол и к жардай бар. К а сы ш ш д да , езге акындарымыздыд да осы- ларды ескеру! керек, К у п д е л п т ты ц такырылка кеп жазатын акындары- мыздыц 6 ip i Сыздыков Жаканныд ж а да д а н ip rn in кал ­ ган куши 6i3 керген емесшз. Бул эряне, онын жаксы жары. Ал к ем ш ш гш е келеек, Ж аканны н эртурл1 ат ко- йын, эр кезде ж азган влепдерпдц б 1рталаныиык такы- рыбы (iipey-ак болады, о л —-С о в ет ек1метипд жешлмес Kymi, ш аруасыниц да, мэдениетпп’д д е еркендеп жатуы. BipaK, ссылай еркендетутш [л идер ек ещ и п , янни, социа­ лист»: курылыстыц ж еке адам дары , олардыц осы елец жазылран сотте нс icri калай аткарып жаткандыры Ж а- капда KeGiiiece сараланбайды. Стиль жарынан келгенде, Ж аканны н елеидер! окыраи акынныц ж а зб а елеш нсн repi, ауы зш а акынныц жырына увдадкырайды. Ауызша жырдыд табираты, дзл осы та- кырыика ж анасиайты и создерге д е epiK береди Жене ауызша ж ы рды д тадырыбы ж алпы лау келедд ж алки та- кырыпты алы», седы га на б|рыцкай баяидап шыру ауыз­ ша жырда кеп к ездесе бермейдд А уы зш а aianiFa бул ке- -licin тс турады . А л ж азба акын осылай елед шыгарса, ол окушыга c p d керш едй Осы кем цплж Жакаяра эдеткс айналыгг барады . Мысал га оныд, «Э дебиет ж эпе искус­ ство» журиалы пы д бнылгы тортшин с а н да жарияланган Москвага ардакан еленш алайык. М унда саяси к а теж ок ••-'лсд. Ал KOpi;e.Mjiriiic келсед кеп к е м ш ш к бар. Ол кем- ini.iiK, ж уз жыл ж асаган М оскваиыд тарихын, акыннын отыз chi' ж олды о лед!нде айтып б ерем д е п тырысуы. Осы ара д а А скар туралы ,6ipep с е з айта кетешк. Сод- i ц жы лдарда А скарами жазуына, сырдаты c .ir .;i бччгт болып жур.

Сыркаттангалгя л ет и Аскардьш одо Сi««iviмiздег! орны ерекше болушы едк Кунделж g?.;ipлin лгэселелерiн одак кеп те. етю'р де жазатьш акын, жазушыларымыз болмай гын. Осы белсенд1 кызмепмен Аскар окушы каи ш ш к т т арасында, акын, жазушылардыц кебш ен э й гш болатын. Кошшлж оны жаксы керетш. Сол ж « к сн к ер етт кеппп- л)‘к Аскарды Kasip ispefiji. Аскар кебш есе эдет-гурыптыц, салттьп; яйналасыи огреттеуге ш ебер. Бул тэкырыпта ол шынлыктын жел'с- ririH дэрштесе де , кем!ШЛ)гш мыскылдаса да ©та ©тир, оте керкем шыгярады. Ал, коглмдык мэш зор мэселс- лс-рге келгенде, А скар кебнхсс бслпл ! жя.тпыламя упт- т1к тйшеп кетедк Биыл ж азгап , жуык арада басташ еи тарауы «Социа­ л и с т Казакстан» газотшде «Шыцырлудяп шыцга» д е ­ ген атпен жариялакгян Аскарды» ноэмасы. ссылай жал- пылама кеткен поэма. Поэманыц ккзыктыратыпы тып. Аскар халык т ш н е ©те шебер акын. О к т осы шебсрль п , кейде, окушыга кей ©лснш'н мазмуныиьш суйык ж а зылганын ацгартпай да жлберед!. М ыиа, «Шыкыраудан шыцга» деген поэмада сокдай. Осы псзманм Аскардыч ©3i ауызша окыгаида ыаган эдем! кбршгсп ела- Артынан. газеттен ойланып окыгандя, поэмада айтылган пi кi р : жалны евзбен патша умметш, байлпрды, молдаларды жамандау, революцкяны, бостандык алглн купдерд! ж ал- пы жырлау боп, ж ал ац Октябрь боп шыгады. Бул ак жыр- лзу Аскэрдыц ©3i де, ©areaepiMia д с талай жайлап, такы- рын шыгарып кеткен копые. Ол коныста.ч 6ia кашр коп i-irepi кеткенб1з. Осы ж ерде к азак совет поэзиясын бастаушы акын- дардык б|разы на тэуелд! 6ip ксышшкт! атап кптпей бол- майды. Бул жолдастар эдебиетке басында улкен б?лгм- яен келген ж ок , булардыц окыганы ауыл Meiae6i болды Да, улгнл халык поэзиясы болды- Халык поэзиясын 6i-;iin кад1рлсу:м!з керек. Ол бгздш «eri3ri азыктанатьш каннар булагымыз. Б!рак, халык аоэзиясынын стилш де жазба акынныц калуына болмай- Ды. Бул женде 6i3rc гажап ул п Абай. Абай халык поэзиясын б!2ден кем д е б и ген жок- Кем де суйген жок, кем де пандаланган ж ок. Буны 6i3 онык жыгармаларынан кврехиз. BipaK, А бай, калам ап ж азу- га отыргаида, алдына улп кып Б ухар, М ахамбет, Шор- тамбай сиякты ауызша акьтпдарды устягаи жок. Пушкин

мен Лермонтовты устады. ©йткек ce6 e6 i, егер ауызша акындардын улп'а'мен фольклордын уысында калып коя. тынын керд1, олай етсе казак поэзиясы бурынгы саты- сыпан жогарылай алмайтын болды. К азак поэзиясын жогары, мэдениетт! сатыра uibiFapy уш ш фольклордын кунп жетпейтшш керген Абай, купи жететш жетекш! i3- легенде, орыстын XIX гасырдагы бай ж азба поэзиясын, онык атасы — Пуш кш ш тапты. Ауызша у л п ала жазган Абай, халык акындарыныд 6ipeyine д е уксамай, казак поэзиясында ж а н а у л п боп, жаркырап шыря келдь К азак поэзиясын ол осындай жолга тус1ргенд1Ктен рана оры с­ тын алдынгы катардагы поэзиясыиын дэр еж еанс ж ет- Ki3Ai. Б1зд1н акындарымыздын кейб1р1 е зд е р ш н шыгарма- ларын Абайдын э д 1с!мен еркендету керек еД1, hfhh ха­ лык акындарынша емес, орыстын советпк поэзиясыиын алдынРы катардагы ек1лдер1н!п у л п с ш д е еркендету ке­ рек едь Солай етпей, Совет Одагындары ж а зб а поэзия- нын жана табыстарынан ул п ап, с о л а й жазбай, халык эдебиетЫн у л п а м е н жазрандыктан, жасыратыны жок, 6i3AiH Kefl6ip акындарымыздын е л ен дер ш стиль жары- нан ауызша акындардын жырларыкан айыра алмайтын куйге ушырап журм1з. Bip акындарымызда, жазранына б1рнеше жыл болганымен шын магнасындары европа- лык стиль ж ок. Евпропалык, o cipece орыстык маркайган поэзиясыиын y.iriciMeH елец ж а з л еген д е, акындарымыз- га 6i3flin айтарымыз: у л гш поэзняны пайдалана 61л, пайдалана алмай бетшмен ылакпа! Пайдалансан Абай- ша пайдалан, hfhh жазган елеш к к а за к поэзиясын мо­ ление* сатысына жогары кетере TycciH, 6ipaK ол елен- дер1ц окушы кепгаш кке т у с ш н т болсын, кепшшк ту- п'нбейпн алденем елерд| айтып кетпе! Олай дейпн1м1з: европаша ж а за м деп бепмен кете- тш, бшк марналы сездер табам деп, ол «тапкан» сезде- pi езшен баска адам тусш бейпн с езд ер боп шыгатын акындар да б1зде ж ок емес. Мысалра Куандык Шанрыт- баевтык «Элия» деген поэмасын алайык. Бул поэманын басы журналда жарияланган. П оэм а тугел1мен жуырда 6iTin, 6i3re кол ж азбасы келдй Шыгарманы кол ж азба куйш де к епинл л тн алдын- да сынамайтын одет бар. Солай бола тура, бул поэма туралы уидем еуге де болмайды. С еб еб !, поэманын авто- рына, онып «А р» атты елендер жинагы туралы катты

сындар айтылып, акыннын саяси кате пш рлер! барлыгы керсеплш ж ур . Сол сындардан кеш н жазылкан мына поэманы, акыннын кател1гш тузеген ш е куэ болар деп окып керсек, акын кател1пн т у з е у д т орнына улгайтып %i6epinTi. П оэм аны к басында «ба л а л ы к сагындардын, таптым кайдан» де п зарланады акын. Сонда е з1 карта- йып отырса 6ip copi рой. Ол жиырмара жана шыккан жас Ж1пт. Осы зар иоэманы н ен бойынан арылманды. Онын eai нана зарлап коймайды, Совет Одарынын Батыры Элия- иы да y'HeMi зарлаты п, жаура е и й к п р у д щ , жаумен со- рыстырудын орны на, ажесш , эке-анасы н, ауылын сапян- дырудан K63iH ашырмайды. Элияныц батырлык ici поэ- мада жок. Батырлыры былай турсын, Элия, Куандыктын сипаттауында, шын марнасындары советтщ кызы да ем- ес. Ол тым ауылшыл боп, майданда зорра журген боп сипатталран. П оэм ада Элиядан б а ск а адам ж ок. Ол жалрыз ыларып журген 6ipey. Тек армияга барарда, ж ергш кп военкоммен рана к ездеседк А л, ол военкомы: «ж1’п т те жетпей ме, кыздарга соныс не керек» дейтш барып турран окбаган. Мазмуны осындай жазылган поэманы н елендж ка- cneii де нашар. М эселен, Куандыктын ж1г1гпк шагыи си- паттаган мына 6ip ауыз елешне him тусш ед!? Досымыз адам. Максат когбасы Бостандык адамзатка. Партамызда Жаттап ед, том-том нэсш кагидасы, «Кан меи ар» кездИ жок калтамыэда. Осы вленд! м ен ез1м калай аударыстырып окысам да тусше алмады м . Осындай акыннын не айткысы кеп отырранын анрартпайтын ж олдар поэмада толын ж а- тыр. Бул онын, орыстын ecKipren термижмен айтканда «высокий стильде» жазран болган. С езд ж жарын алсак, осы поэмада ислам дшшен келген с езд ер кеп. Мэселен: «кушрет! тэрк етьямейтш TSHipi», «фикЬи», «кэрба», «эб- |лхаят», «жумак», «жайаннам» тары баскалар. Сонымен катаР. акын фарсынын «фируза», «лалэ», «раушан» де- г»н С6заеР'н д е кеп, кебш орынсыз колданады. Эленшн уйлес! де б1рталай ж ерде не олак, не марнасыз келедь Мэселен, сорысты ecTiren кунп Элиянын калш акын бы­ лай сипаттайды: 271

Карындгсим' (абыркау... кэуырсын нас кертлген бэи (’ (айыскак —шыкканаай 3(Л кабыррасьш. умсарыл (’), торыкканаай г.елеуи жэй. Ьул оленищ казмунындагы кател1КТ1 коя турганда, «жай» дегсн чзга viii;.acit£H «Сой» деген сездш магна- гын б ю с т т Kic:i б а р ма? M oninuic, ж о к кой деймтн. Бул i.inran г.тданныд аузьш а келген б 1рдемеш Кыскьсм II1лнп»гбаен ж ол дасты н бул ноэмасы Ор- алыч Партия Комптетпнц каулысын угып, он баскан- ыгыпз r v s е:.1с-с. укпай Tepic б а с к а н ды ш к а куэ. Эдобнет ма:Планыпа эраласканы на бтрталай жыл бол- анмсд, гдебис•тте, ecipeee ж а н а такырыптан кепшкпк- ■ц KOiiijii): бг;лсрл)кгей шыгарма б е р е алмай жургеи 6 ip i Сапаргали Б егал нн едь ©ткен жылы таена бетшде бпы л ж арияланган «Канат- тты созиасы , С апаргалиды н одебиеттп; iaii kircpi.TRTin тастады . Поэма Совет Ода- , ср.-йкпен казага уш ы рзган Нуркен Эбдтр- оП сотпсы хундертндеп ерл1к iciepiH си- мйпин идаялык ж а н е керкемдж жактары ссы. 'Гек жетштйремейтш жерт окигялык ?атмрдыц самолетпеи ж ауга жасаган ею а жырлайды. Нуркенш’н майдандагы, одан корсетпендт. Акынныц ен зор кемшиип in. картииасы издыгыпда, Нурконшц жур- зы лэекердщ ici жондт сипатталмайды. тзылгаи поэмалардын iuiiaae кврнект! 6ip акын Хамит Ергалиевтын «Эке сыры» д е ­ та. Шыгармада Х амит экешн жана туга» ;ан сырын ж азады. Такырып жагынан бул окольскнй «¥лым» атты поэмасында ессй- лпык бейнесш ж а са еа , Хамит советтщ ба- I бсйнест' аркылы бол аш ак урпакпен сыр- гакырыпты акын 6ip с ыдыргы одемт шн- О кудш ларга бурыниан fiipiiem e шыгармасымен та- ные акыпымыз Ж эрдем Tiлеков, ж уы р да «Ак сур ат» дегги поэма б т р л : . Поэма согыс такырыбына жазылып,

атгы эскерд!ц едпрш ен алынтан. Акыннын. бул поэмасы кызырып окырлыктан жаксы ж азы лган. Соцры 6ipep ж ылдык 1шшде к е р ш е бастаран ж ас- тарымыздан Ж у б а н М олдаралиев ж ол да сты жекелеп ай- туга тура келед1. «Э дебиет ж эне искусство» журналы- нын биылры 3-саны нда Ж убаи кыска ж азы лган бес еле- нш жариялады. Б ул бес елен мазм ун жарынан да , тур жарынан да оде Mi елендер. М эселен, «Сок. сататым» д е ­ ген еледшде акын: — Айтпайсыз ба?— дед! поляк,— Г1ан офицер уакыт канша? — Ka3ip он 6ip. — Дурыс па бул? — Эрнне, пан, Москваша. «Москваша» деген сез!м, Сагатыма болды бедел. Элп поляк 03 сагатын Дэл он 6ipre койды жедел. Жат жерде де ез елiимен, Журепмше 6ip согатын, Кремльдщ еагатымен, Сен де 6iprc сок саратым,— дсп, Отанын ш ек а'з суйетшд1Г1Н к е р с е т е д ь Бул елен,- Н1Д opi терец м агн ал ы , opi к ер к ем ж а зы л р а н ы н а юм та ­ ласады. Шетелден сарынып келген елш кергенде, Ж убан былай деп куанады: вскелен, eui сулу, epici кен, Осындай 0Mip yuiin согыстым мен,-- дейд!. Erin дал асы нда енбек 1степ ж урген колхозшыларды кергенде, акын: 0>i де eriHiMen 6ipre вскендей.- - 273 !№п' сотые жы лдары ескен ewtfpicTi кергенде: Тары да жана завод, Жака en.iipic. Даланы еркш ендеп алган тепе. Дегендеи не гажайып бул esrepic'».-- ДСП шалкнды. 1Я-С.

Осындай Отанымлы шарлап шыктым, Картасьш керш турып бесжылдыктын. Туе емес, киял емее, бул epTenri Tan bji акикат ic, зор шындыктыц] — деп шаттанады. Акын елеш н мынадай cepniHfli евз бМ редй Сэулетт! келешегЫ, суйген картам, Жырлаймын, соньщ т э т ' куй!н тартам, Жырлаймын eMipiMHin жарых кунш, Квсемге, партияга алгыс айтам.— Осы сиякты, журект! жарып ш ыккан, идеясы шын отаншылык, квркекш п суйк1мд! врнекпен бер1лген елендерд! 6 i3 эдебиет1м!зде сонгы 6 ip ep жылда кезге ту- се бастаган ж а с акындарымыз: С ы рбай Мэуленовтен де, Садыкбек Адамбековтен да, Аскар Лекеровтен де, Ка- бжен Мукышевтен де табамыз. К ейш п ею'-уш жылдын ш ш д е поэзиямыздагы зор табысымыздын 6 ip i, орыстын, С оветтер Одагындагы ез- ге туыскан улттардын революцияеа uiefiiHri, револю- ниядан кейшп' поэзия ернектерж ш б 1'разы казак тш н е аударылуы болды . Аудару жумысы на казак совет акын- дарынын басшыларынын 6api д е катынасты. Солардын куипмен, е т е сапалы турде, туы скан елдерд|'н классик акындары: Крыловтын, Некрасовтыц, Маяковскийдщ, Низамидщ, Н аваидш , М ахтумкулидщ жинактары ж эне Совет Одарындары ен жаксы акындардын шыгармала- рынан куралран, келем1 25 баспа табактай Антология басылып шыкты. Поэзиямыздын табысы осындай. П роза жанры женш де Рабиттж К араганды ш а х тер л ер ж ж ем1ршен алып жазган «Тарландар» деген эн п м ес1 идея жагынан да, керкемдш жарынан да жаксы шыккан. Бул энпме ж е- ншде авторFa кояр кжэм1з ж ок болганы мен, 6i3flin OFaH ренжитш1м 1з , биыл ол осыдан баск а шыгарманы проза жанрьшда FaHa ем ес, ез] теселген драматургия жанрын- да да ж азган ж о к . Биыл рана ем ес, согыстан кейш п уш жылдын ен бойы нда Faбит э деб и ет майданында унс1з отыр. Онысымен келкуге болмайды. Э а р ес е, Орталык Партия ком итетш ж каулыларынан кейш ундемей отыра 6epyiMeH кел1суге болмайды. 274

Рабит сауатты жазушы. Ол саясатты да, эдебиетт! де жаксы б1ледь Отанымыздын саяси хал! оран жаксы таныс. Ka3ip Отанымыз 6ip ж актаи согыстан олкылан- FaH экономикамызды KOTepin, Lnrepi дамытып ж атса, екшцп жактан, ш етелдж реакцияшылдардын демокра- тияра карсы ж асаган шабуылына карсы соккы 6epin отыр. Тап тартысы кызган осындай ерекше жардайда, та ­ ры да тутангалы ж аткан сорыс eprin советик Отанымыз сеширудщ амалына Kipicin отырранда, халыктын отан- шылдык рухыи квтере тусуге эдебиет!м1здщ жэрдем! ерекше кезде, совет жазушысы, колынан ж а зу келетш Рабиттщ унс13 отыруын эрине дуры с деп айта алмаймыз. Элжаппардын «Тулпар» атты энп м есш щ идеясы да , херкемдт де наш ар. Неге олай д е у 1м1з д 1 дэлелдеу ушш, экпменщ мазмуныи кыскаша еске Tycipe кетейж. Ж а- лау деген Ж1п т пен Сулей деген к у р да с ею ж1пт согыс- гы аяктап ауылдарына кайтып келе ж атканда эзщ десе- fli, сондары айтарлары эйел айы рбастау. Муны айтатын Жалау. Бул, эрине, эзы. Bipan, мундай э зи ш баспасез бет'шде жариялаудын нес! кызык. Ж а л яи з бул энпм е рана емес, Элжаппардын «Ж ас тулектер» деген роман­ ный басы да, курдас ж т т т ер д щ осылай эзммен кыз айырбастауынан басталады. «Тулпар» энпмеЫнде Ж алау м ай дандас жолдасы Су- лейге: «Анау ceniH жылпын сэры эйелщ сеш бупн ка- сына жолатпай м а деп коркып келем» дейд1 де, «Егер сен1ц эйелщ меш керсе сенен маран ауып кету1 мумкш» Дейд1. Сулейдщ эйел1 туралы сондай ойдагы Ж алау, е з afieai туралы айтканда былай дейдк «Н есш е жасырайын, мен!н эйел1м де керсе кызар боп кетш п». Бул эзш н ш эярын Ж алау: «Егер эйел керек болса, тарлан атты ки, тарлан ат керек болса эйелпип ки» дейдк Сулейдщ ал- дына не атын, не катынын беруш кояды. Канша эзш де- генмен, мунын аты кэд!мп дерекш к ем ес пе. Жалаудын 6ip ерескел э з ш эйел туралы болса, ен- Д| 6ip ерескел э з Ы ордендер туралы. Элжаппардын си- паттауынша. Сулей де орден аз д а , Ж ал ауда кеп. Сол ордендер1мен мактанган Ж алау, С улейд1 «Мунан баска ордек'т бар ма» деп ордешшн жэлрыздыры ушш сы- кактайды д а , «маран тарлан атты берсен ордендер1м- Н|н Жартысын саган берейж» дейд!, сондай да эзш бо- ла ма екен!..Ол— олма, «Егер,— дейд1 Ж алау Сулейге, сен °РДенд1 аз экелсен, катынын сенен кететш болады». 27S

Элжапарды н мундай экпмесш окушынын алдына rap туы уят. Э нпм ш к идея жары осындай. К еркем эдебиет шын- дыктын айнасы foA. Ол ш ындыкты сипаттаса рана керкем болады . «Тулпар» э к п м е сш д е шындык жок. Жо- гарыда мы салга алган Ж а л а у кумартып келе жаткан тарлан аттын тарихы мынадай: о л сорыстан бурын Ж а- лаудыц каскыр сорып журген аты , осы атпен Ж алау кас- кыр куып б а р а ж атканда, алды нан бош алап журген, яр­ ки иулындаралы журген бие к е здеседк e3i 6ip жамбасы сынык бие. С ол калпымен ол б ие тарлан атпен куран Жалауга ж етк!збей нетель М унда шындынтан тыс жар- дай: 63i аксак, 83i кулындаралы турран бие, канша тул­ пар болганм ен жуйрта атка кал ай жетш збей кетед1? Оран KiM нанады? Ектанй, сол биеш тулпар екен д е п ойлатан Жалау. каскырын сорып алраннан кейш isflen тапса, курдасы Сулейдта биес1 боп шырэды. Б и е б о з кулын табады. Сол кулынды Ж а л а у колкалайды д а , жуйрта атын 6epin yfli- не алып кайтады. Мундары 6 ip дуры с емес сез: биеден боз кулын е м 1рд е тумайды. Б о з кулын эуел1 кара боп туады да, есей е келе арарады. Ондай шындыкты жазушы б!луге THicTi. Б ул 6ip, екшни, m em eci «тулпар» екен деп, Ж ал ау ж у й р ж атын жана туран кулынга айырбас- тайды? Осы б о з кулын, Ж алау армияра кеткенде кулын ку- йiнде калады д а , Ж алау мен С улей ауылра кайтып келе жатканда тул пар боп, Ж алауды н баласы алдарынан шауып шырады. Тулпар токсан бэйге аттан озып келедь Ж эне, Ж ал ауды н пионер баласы , «Алдияр» деген уран шакырып ш абады . Алдияр Ж а л ауды н э к еа , ол кай уран? Атанын атын аруак кып шакыратын ecici салт, K33ipri пионерге улг1 ме екен? «Тулпар» эгш месш Элжаппар колхоз eMipiHcii алдым дегенмен, э к п м е д е колхоздыц согыстан бурыигы ем ь piHeH де, сорыс кезш деп емгршен д е , сорыстан KefiiHri eMipiiieii д е em6ip Kepinic ж ок. Энпм еден окушыныи KspeTini сер ш к : каскыр куу, ат жарыстыру. Колхозды былай керсегуге болмайды, Бул кате кер- сету. «Эдебиет ж эне искусство» журналынынбнылгы жыл- гы екншп санында басылган Сапаргали Бегалиншк «Жылдышы кыз» деген auriMeci де осындай с ер ш к та- 276

кырыбыпа курылган. CoFbic кез1н' де жылкышы болтан Ка- лиман деген кыздын касцыр согудан б а с к а 6iTipepi жок. Тек, 6ip боранда ыктаган жылкыны рана ол аман тауып алады. Осыдан баск а eui6ip ici керсетиш ейдк Кыздын кысты куш жылкышы болуы, acipece, coFbic кезшде ж ы л ­ кышы болуы вте жаксы такырып. Б1рак осы жаксы та- кырыпты ойлагы дай uibiFapy уш ш , кыс жылкы багудя кездесетш киындыктарды мына э н п м еден repi калындау суреттеу керек е д ь Олай суреттелмеген. Жылкы мен колхоздыц байланысы жок, жылкыга колхозшылардын камкорлыгы ж ок- Сондыктан Кал имак колхоздыц жыл- кышысы емес, аты жылкышы рана бон кершедь Эцпме- Hi окыган Kici, жылкышы кай зам анны ц жылкышысы екен!н бшмейдй Казак совет эдебиетшде прозашыл жазушылар аз е к е ш п макаланын басында айтылды. Б иылры жылдын 6ip куанышы, проза жанрыиа б1рнеше ж ас каламдар косылды: мэселен, Мукан Иманж анов, 1лияс Есенбер- лин, Телеухан Сагымбаев, Марзум Тиесов, CayipfieK Бак- бергенов, тары баскалар. Олар туралыкыскаша niKipiMi3fli Марзумныц «Орыс орманында» деген энг1мес1нен бастайы к. Марзум кер- кем эдебиет майданына ерте араласуга талаптанранмен, тесел|'п жазганы биыл рана. Онын «Э дебиет жэне искус­ ство» журналыныи биыл шыкканы 3-санында басылран «Орыс орманында» деген enriM eci, идея жарынан да керкемдж жарынан да кешл аударура турарлык, Марзум мелшершде тэп-тэучр жазылраи шырарма. Окирасы— не- Mic жаулап алган ж ерде орманга жасырынран партизан- дардыц жаум ен куресь Осы куресте, орыстын калын о р ­ ганы жай орм ан рана емес, улы орыс халкынын ж ау ке­ ше алмас калын орманынын кайрат-ж1гер1нщ 6eflncci бон шыккан. Такырыбы осылай жаксы алран э н г1меде, 6ip рана адамныц, ярки колхоздыц карт устасы Иванныц рана Seftiieci тутас, жаксы шыккан да, е зге геройлары шала- гай калган. Эщ чменш ж ел ю д е тутас емес, у зд ж , ок.и- Раныц 6ip жер1 кою, 6ip Kepi суйык. Эшчме ете шебер оасталып, сорыстэн бурынгы колхоз ем ip in корнем сипат- чайды да, сорыс басталган Keaai баяндаганда суйылып. айкай-уйкайы кебсйш нетели Содан кейш , Иван картгын агашка жасырынып, нешстермен куреске тускен же-pi *аксы айтылады да, копшшктщ Kypeci сипатталганда 277

анпм е тары суйылып, акырында рана ж инак 6iTeai. Эн- riмелен, жазушынын жалпы турмысты, онын iu ira e орыс деревнясынын турмысын жаксы 6 ia eriH fliri кер!нед1, энп- MeniH тип' ле жаксы. Мукан Иманжанов сонры 6 ip -en i жылда рана баспа- сезде кершш ж ургеи жэне очерктер1 мен анпмелер1.мен KepiHin журген ж а с каламнын 6 ip i. Онын биыл жазган «Жастык» леген шырармасы ада м герш ш к такырыбына курылран. E p i майданда елген Н азы м, табигат занымен 6ip жарынан ж а и а ж ар !здесе, екшип жарынан жэлрыз баласы елген карт енесш кимайды. EHeci казакы адам. Ол eim ip ie re 1стейт1н айел. Келшпп'н баска Ж1птпен жакындыры барын сезген ана, екпемен елше кетпек бо- лып жиналканда, капыда машина карып ауыр жарала- нады. Оны Назымнын жана ж ары д э р г ер Курмаш ем- деп жазады . Осы сыркат устшде yuieyi 6ipiH-6ipi жаксы урып, ею ж а с косылады да, карт эйелд1 ана тутып колы- на устайды. Энпменщ окиралык, психологиялык жары б1ркелю Tayip. Совет адамдарынын езара досты к такырыбына ар- иалган шырарманыц 6ipeyi 1лияс Есенберлиншк «Адам­ герш шк туралы» amiMeci, майданда кез1 кеткен Досым мен онын ж ары Бирайшанын арасындагы карым-каты- настарра курылиан. Бирайшаны Балым дейтш дэр1герж ь riT те суйедк 6ipaK Бигайша сертшен таймайды, к е н ш н Досымнан аудармайды. Акыры Балым, Досымныц ке- зш жазып, ym eyi достасады. Энг1мснщ артыктау « e p i— Досымныц адамгерш шп'. Киып тастагысы келмеген Би- Fafimapa ол, «М енш кез1м жок, сен менен без» деп жалы- нады. Ж азуш ы, езшш е, мунысын Досымныц адамгернй- jiiri деп ойлайды. Онда не адам герш ш к тур? Бигайша суймесе 6ip capi. Жан-тэшмен суйш турран адамра, менен сен кет деу дуры с па? Эрине, дур ы с емес. Ke3i кеткен KicUeH ю с ш к кетед1 деп юм айткан? Энг1мешн 6 ip кемшшг1 осы б о л са , екший кемш ш - ri жазушы енбегш е салак карарандыктан, Досым энп'ме- iiin 6ip ж ерж де «орта бойлы» б о л ады д а eHai 6ip ж ерж - де «суцгак бойлы» болады. Осынын кайсысына нана- мыз? Телеухан Сагымбаевтын биыл баспасезде жария- ланган: «Шын cepiK»,«Bip уйдщ адамдары», «Алрашкы адым» деген уш э н л м есж ж д е геройлары колхоздын 278

жас балалары. Автордын вз сезшше осылардык 1шшде- ri ен Tayipl «Алрашкы алым» дегенмен окушыра эдебиет- TiK жары 6ip келк! ыкшам, дэлелд)' шыкканы <5ip у й д т адамдары». Бул энпм е, колхоздын М урат дейтш пионер баласынын ауылындагы баласыз карт Байд(лдара кам- корлык жасауына курылран. Алран такырыбын автор ерк1н менгерген, колхоздын шалынык д а , баласынын да «сана советик caHa-ce3iMi сенерлштей дурыс сипаттал- «Алгашкы ады м» деген энпм еде С ады к деген колхоз- шы майданнан кайтып келсе, е з 1 кеткенде шшкентай ба- ласы Эм1р ересек боп, колхозда б елсен д1 озат екен. Эм ip экеа келген сои 63i звено курып, у л п кврсетпек болады. Сондары ic кыс eriH орнына кар токтату. Ен алдымен эн- пменщ мазмунына аты сай емес, сорыстэн кейш колхоз­ да кар токтататын бригада курылу неге алрашкы адым болады? Одан бурын колхоз кар токтатпап па? Бул ж а- зушынын 6ip ойламарандыры бол са, екшнп ойламаган- дыры, немесе ойласа да жетю'зе алмаганы осы звенонын езге звенодан калайша озганын дэлелдеп керсете ал- мауы. Сондыктан, идеясы дурыс болранмен, бул керкем- Д1п жет|'п жаткан энпме емес. Бул coHFbi 6ip e p жылдын !ш1нде прозада болтан аз табысымыз рана. Бул «табыс» 6ipiH uii жактан револю- циядан кейш зор каркынмсн дамып ескен прозамыздын сонры 6ipep ж ы лда Kuipin еспей калуын керсетсе, екш- uii жактан Орталык Партия комитетшщ еткен жылры тарихи каулыларына прозашыл жазушыларымыздын ж а - уап бере алмауы на дэлел болып отыр. Жана ш ырармаларда осындай олкылыры бар казак совет э деби еп , биылры жылы аудар м а эдебиетте елеул 1 табыскд ж е т п . Фадеевтщ «Ж ас гвардиясын», Р абдол Сланов аударды , Катаевтын «Полк баласын» Сей1тжан Омаров аударды , Симоновтын «К ундер мен тундерш» Куандык Ш анпитбаев аударды, Бектщ «Волоколам тас жолын» Курманбск Сарындыков аударды. Булардан баска, Пушкиннш «Капитан кызын» Э б д 1лда Тэж1баев, Тургеновтын «Рудинш» Тайыр Ж ароков аударды. Олар- Дан баска д а б>рнеше аудармалар б а р . Бул, эрине, ка­ зак прозасьш байытатын казына. Орталык Комитетпк каулыларына ж ауап беруде, ка­ зак. совет эдебиетш де елеул! енбек аткарран жанрдын 6ipi Драматургия. 279

вткен .ж ылы жарняланып, корытындысы биыл шык- кан казакстандык копкурске 4 8 пьеса тусш, солардын imiHcir Э лж аппар Эбш евтш « Д осты к. пен Махаббат» ат- ты кен келем д1 пьесасы байге алды , 6ipneuie пьеса теа- трлармен 6 ip irin тузеуге усынылды. Бул конкурстан кейш, Эл ж аппар Эбниев сотые та- ш рыбы на «Миллионнаи 6ip ey » атты пьеса, Мусатай Акынжанов «Ш олпан кыз» атты пьеса, сорыстан кейшп колхоз такырыбына Ш ахмет К усаинов «Дала жулдызы» пьесасын, согыстап кейшп нтеллигенция oMipineH Кайьш Мухаметханов «Дауылдан кейш» деген пьеса жазды. Булардан б а с к а , колхоз, совхоз театрларына ариал Fan 6ip актылы пьссалардыц б!разы кабылданды. Театрлар- мен 6ipirin тузеткендей кейб1'р кемшШктер^мен катар, бул пьесалардыц 6api керкем эдебиеп'мздщ елеул) та- быстары. Буран орыс драматургтерппн совет такырыбы­ на жазган б 1’рнеш е мактаулы пьесаларынын аудармала • ры косылды. Эрине, бу л айтылган ж енетш тер кешлд1 тугел кана- раттандыратын жеиетш тер емес. Е л1М1здщ мэдениеи ескен сайыи, керкем эдебиетке коятын шарты да зорая бередь Бугш кешлд]' канагаттандыратын шырарма, мэ- дениеп бугш нен ертен бшктей тускеи окушыларымызга олкылау Kepinin турады. Совет жазушысьшын лп'ндеп— халкымыздын осындай кун санап жогарыларан тьпепне сэйкес шырарма 6epin отыру. Б ул м ш дегп совет ж азу- шылары, оларды п шпиле казак совет жазушылары да берет1н1но eui6ip кумэн болмауга тшс. 1947 жыллын октябрь айынлл (22) Алматыда шахырылган жас дан. «Отыз жыллын ершле» деген атпеп «Эдебиет жэие искусство- журиалыкын 1947 жылгы 11 сянииан басылтан.

1948 ЖЫЛДЫЦ ЭДЕБИЕТ1НЕ ШОЛУ У епхйздеп жылдын август айьш ын 31 кун!, К азак- стан Орталык Партия Комитетйнн бюросы, казак совет эдебиетшщ хал-жайы жэне алдагы еркендеу! туралы каулы алды. Каулы алынардан бурын, июль айынын 1 4 — 17 кун- дер'шде, Орталык Комитеттщ б ю р о мушелер1 ж азуш ы- лармен мэслихат жасады. М эслихатка ж азуш ылардан баска гылымнын, искусствонын, о к у орындарынын, мэде- ии-агарту орындарынын кы зметкерлер! катынасты. Маслихатты Орталык Партия Комитетт1н секретарь- лары баскарды. Эдебиетт1д хал-ж айы ж эне мшдеттср1 туралы баяндам а жасалды . Жогарыда аталтан каулы, осы мэслихатта сенлеп- ген сездер д е к а за к совет эдебиетш щ Kosipri хал-жайы жэне MinacTTepi туралы айтылган партиялык пш рлер- Д1Ц непзш де курылды . Каулы б а сп а сезл е жарияланды. Сондыктан оны н мазмуны н бул ж ол ы кайталап жатпай- Казакстан О рталык Партия Комитет1и1н бул каулы- сы, Буюлодактык Орталык Партия Комитетшщ, « З в е з­ да» жэне «Л енинград» ж урналдары туралы 1946 ж ы - •чы алган каулысыныц, одан кей1м э деб и ет ж эне искус­ ство туралы ал гаи б1рнеше каулыларынын, сонымен катар, К азакстан Орталык Партия К о м итетш н и д еол о­ гия мэселелср1 туралы алган б1рнеш е каулыларынын жалрасы. Бушодактык Орталык Партия Комитетшщ де, Ка закстан Орталык Партия К омитетш щ д е эдебиет тура- •ть! 6ipneuie каулылары бола ту р а , К азакстан Орталык 281

КомитетМ н казак совет эде б и еп туралы биыл тары да каулы алуына себеп болранын, каулынын мына темен- деп свздер! керсетедь Сонгы еш'-уш жылдык !ш!нде керкем эдебиегге бол- ран кей ж еи сп к тер д! багалай кеп, Орталык Комитет каулысында былай дейдк «К азакстан Орталык Партия Комитет! казак совет эдебиеп' е з ш к еркендеу жолында, алдынгы катардагы совет эдебиетш ен артта калып келе- Д1 деп есептейдк Б упнп заманнын такырыбына жазыл- FaH кеп шыгармалар идеялык ж эне керкемдж жарынан э л а з, олардын ш ш д е казак ауылынык зор келемде кай- та курылуы. С овет ею м етш т тусында республиканын экономикасы мен мэдениеп ecyi ж е т к ш ш з жэне олак керсеиледк Патшалык Россияда артта калган Казакс­ тан елкесш социалист!» реслубл икага айналдыруда со ­ вет адамдарынын жасаган ерлЬс енбектерь Ленин пар- тиясынын poai болымсыз сипатталады». Ашык ж эне дурыс айтылран niKip. К азак совет эде- биетше бул бала, букйюдактык Партия Комитепшц Л е­ нинград журналдары туралы алган каулысынан бурын- ры хал-жайы ушш берш п отырган ж ок , каулыдан ке- йшг! хал-жайы ушш берш п отыр. Айтылган сын ауыр болранмен, факи ш мойындамау- га болмайды. Неге десеш'з, Бушлодактык Орталык Партия Комитетшщ де, Казакстан Орталык Партия Ко- митетшде сонры екЬуш жылдын iuiiaae керкем эдебиет туралы алган каулыларынын кетерген Heri3ri мэселелер1 6ipey-aK, ол советик такырыпта будан эрине, тарихи та- кырыпка uibiFapMa жазба деген марына шыкпайды. 0 т - кен заманнын шындырын совет жазушысынын K03i каре бш п жазган «Абай» романы снякты шырармаларды 6i3 курметтейшз. Сонымен катар, ол «Абай» авторынын алдына советик такырыпта да осындай багалы шыгарма жаз деген п л е к п коя аламыз, ж а зб а с а сынаура да пра- волымыз. Bi3fliK казак совет эдебиепнде, аталран каулылар- дан кешн совстт!к такырыпка кенйиЦ канараттанды- ратын шыгармалар кеп жазылды ма? Бул cypayFa 6 is жауапты киналынкырап береМ1з. Поэзиямызды алганда, Ралидыц, Касымнын, Калижан- нын, 96yflin, Ж умагалидщ , Ж убаннын тары 6ipa3 акын- ныц сорыстан к е й н т 0Mip туралы жазылран багалы 6ip- неше елендерш ен баска нен! атай аламыз? 282

Драматургияны алранда, Элжаппарды н жалрыз «Дос- тык пен м а х аббат » атты пьесасынан баска, сонга ек1- уш жылда ж ак а такырыпта ж азы лы п сахнага б1разы шыкканмен, идеялы к жэне керкем дж сатысы томен бол- рандыктан куларан пьесаларды ж етчстж деп калай ай- та аламыз. Прозаны алканда, М укан Иманжановтык, Т елеухан Сарымбаезтын, М арзум Тиесовтын сорыстэн кешнп eMip туралы аздаран экгш елерш ен баск а , Рабиденшк, «М ил- лионершен» б а с к а , Калмаканиын «Комсомол звеносы- нан» баска неш атай аламыз. MiHe, Орталык Партия Комитетшш: совет eMipi туралы, совет адамдарынын ер- лж icTepi туралы , Ленин партиясыныц социалиста куры- лыска басшылыры туралы ж а зы н да р деген ткпепне, к а ­ зак совет жазушыларынын 6epin отырран ж ауабы осын- дай, ете аз, ете ж е т к ш к а з. Аз легенде, жазылран ш игарма аз емес. Сан жары- нан аз жазылран жок, коп ж азы лды . BipaK, сол ж азы л ­ ран шырарманын Ke6iHin сапасы наш ар, кеб! Орталык Партия KoMiiTeTiHiH каулысында айткандай, идеялык ж з- не коркеыд|'к жарынан томен сатыда. Бул соз1'м|'зд1 дэлелдеу ушш тым алыска бармай, ус- Т1М13деп 1948 жылдын шыгармаларын кыскаша талдап кереГн'к. Поэзия туралы Казак совет поэзиясынын Ka3ipri кал-жайы туралы, Казакстан О рталык Партия К ом итеш пц биыл август айында алынран каулысында былай делшгеи: «К азак со ­ вет поэзиясына тэуел д1 6ip кемш!л1к: зор колемд1 поэ- тикалык шырармалардык, оленмен жазылран романдар- дын, сю жет! у л к ен поэмалардыц жоктыры. Коп акын- Дардын шырармалары дарынды ой айту жарынан да дэрменс1з, образдар ы болымсыз, коркем дж бояуы кук- прт, сазы элс1з келедь» Эдип берген 6aFa. Орталык К омитетш ш тйлепотырран поэмаларын б1здш казак акындары сонры 6ipep жылда рана емес, он шакты жылдан 6epi б ер е алмай келедй Он жылдын арж арыида 6yriHri зам анны н такырыбына ж а ­ зылран Тайырдын «Таскыны», А скар ды н «Берлин коше- с ш д е т , Ж ум агал идш «Достыма хаты » сиякты поэма- лар он жылдыц бержагында туган ж о к .

1948 жылы ойдарыдай ж азы лран поэманы 6i3 кер гем1з жок. Ж ек е сейлескенде, пэл ендей поэма жазып жатырмын дегенд1 эрм м -ак айтады , солардын колы- мызиа iy c in , кепш ш ктш к е н ш н уйытканын керген жок- 1948 жылы жазылып б а сп а сезде жарияланган «по­ эма» аталатын шырармалардан, Рабды ман Игеисартов- тын «Лавадары ем ip» дейтш шырармасына токтай кету кажет. Рабдыман Карарандыда туратын акынымыз. Ол e.3i б1рнеше жыл ш ахтер болып та icTeren адам. Бастауыш дэрежеде рана 6iniMi бар, казакша Рана сауаты бар ю- ci. Онын «Л авадагы eMip» атты поэмасы биыл «Совет­ и к Караганды» газетш де жарияланды. Ен алдымен ж ауап тйейтш сура у — «Рабдыман акын ба?» Ондай су р а у коятын себеб1М1'з, елец жазранныц 6api акын емес, елен техникасьш канша шебер курвиан- мен iiniwie поэзиялык жалыны ж о к шырарма ж азатцн акындар эдебиетте аз кездеспейд1. Рабдыман туралы айтарымыз, ол, с е з жок, дарынды акын. Онын дарынды екенш осы поэмасынан да, будан да бурын аздап окырэн шыгармаларынаи да керем|'з. Сез1м1зд1 дэл ел деу унпн поэмага ушлеШк, мысалы, шахта ш ш д е п жумысшылардыц ерлш кнмылдарып ай та кел!п: MeiUi кун, weiiai тун,—ояар тоПда. Мын журен косакталрап Oip-лк ойга. Мын бшек 6ip какшшыц аузын ашып, Алдыпан актарылгап алтын конма, - деу дарынды акыннык гама аузы нан шыкатын, терем магналы керкем сездер. Карасан калын колдан жср кайысар. Жол тарткан жукт! кештен ер майысар. Дабылмен ек!лсне кызар майдан, Забойда бет-бетюн ер сайысар,-- Жаткандан жардаи ушып атой 6spii Толкнды кара гендер бсрмей epik-i Ышшлдап шайкалады техпр арка. Ырралып CKi жагын Kesiip Kepin,—

Деген сездер, дарынды мкын деген багамызды бекгге тусещ. Кэп жерш де осындай керкем с езд сн куралган поэма- ныц касиет! неде? Ол — акыннын ш ахта e.MipiHeii езш е поэтикалык рух ала бшушде, еол алган рухын ж ур екп Козтарлык тур ш де айтып бере алуында. Поэманы тутас одып шыкдан адам шахта ем1ршен кеп б ш м алады, ж э ­ не сол бипмд1 акын поэманын кеп ж ерш де керкем тшмен айтып бередь Сондыктан бул поэма д а 1948 ж ы лры поэ- зиямыздын Toyip тобынын 6ipi. Сондай ж аксы жактарымен катар, поэманын сюжет- тж курылысында кеп кемш1л1кбар. Акыннын баяндауын- ша басты кей1пкерлер1: ш ахтада ул гйй бригадир — К,ай- лан, онын суйетш кызы ж эне ш ахтада стахановшы Эсия, Кайланнын улгйн ш эюрл Тул1к, эуел1 жалкау боп ар- тынан тузелет1н Шоман. Осы тертеуш ен акыннын алга устайтыны: Кайлан мен Эсия. Акын оларды енд1ркте ул- пл1, жеке ем1рлершде моральдык касиеттер1 бшк, улкен журект! адам кып керсетпек болтан. Ниет1 осылай болтанием ж а за келе акын осыны 1ске аеыруды шегше жетк1зе алмайды. Эуел1 eaaipic мэселес1н алайык. Тул1к деген ж ас б а ­ ла жйтг шахтата 6ipinuii к1ргенде коркып турса, К.ай- лан отан кеп акыл айтады: Bepi кел, корка |) тук жок, Kyperiiui ал, Кайлан,— мынау шомбал. Серпе тарт,— м ia бас, бушрлей сал. Былкылдап тым енкей ме, кырындап тур. Шалкайма, куш туссдк салмакпсн ур! Окуы жер астыпкщ киып гой, бул. Жара шап, жшн тауып, карсы салма, Иыкка квлбей катер с!лтсп кал да. Кайланын eid басы 61'рдей icriK, TiK согып мацдайынлы ойып алма! Куректш сол жак сабын кысып уста, взшд! «а» дегеивен онша кыспа. Кнмылга баса Tycin б!рте-б1рте Кулашта бойыц тершin кызган тустз! Бул терт ел е н д е п сездер, былай Караганда, кайла ша- будын инструкинясы снякты ж эне прозамен айтылуга

THscTi сездер сиякты. BipaK, дарынды акын, осы про- залык свздерге эдем!' бояуды рет!мен тегу аркылы, шын машасындары поэзияга айналдырып жтберш отыр. Бул терт ауыз елек керкем жазылудын ycTine шахтаны бш- мейт1н Kicire кеп б ш м де береди «Керкемдж — ем1рдщ шындыры» деген Чернышевскнйдщ ce3i осындай елен- дермен расталады. Такырыбымызра оралайык. Айтып келе жатканымыз eHflipic туралы. Ш эю рпне кайла шабудын эд1с-ш уйрет- кен Кайлан, K03ipri б!ЗД1к елдщ KeMip екшркшде бас курал кол кайла емес екенш жаксы бйтедк Соны бмггн- д1ктен ол, maKipTi TyniKTi кеипр комбайныньщ курсына аттандырады. Окушынын акыннан ендш кутетш — кеш'р комбай- нын не езппн, не бригада мушесшен 6ipeyim n, не Тулнс- т1н калай ж ур п зуш , журген комбаЙ1Шын кемфД1 калай eiuip yin сипаттау foA. Поэмада бул сипат элс13. Поэма- нын акырында акын, Тулжтк Ол кеше комбайнды айдап ерге, Курста сыннан вткен улкен жерде,— деп кетермелегенмен: Комбайн минут сабыи тонна шауып Bip цикл сататына болды дал-дал,— деп комбайнды кетермелегенмен, комбайннын да, оны менгерушшщ де каркыны керкем сипаттау аркылы ке- р1нбей жатыр. Акыннын Кайланды ер кып керсетем деген 6ip же- pi — лавасынык алды кулап, соны ашу маселеамен бай* ланысты. B ipan, мунда да Кайлан мылкау табигаттын тьяш 6i.nin, ебш тауып кеширш жаткан жок, «ара кушке салып кеш м рт жатыр. Бупнп, социал иста улы техни- канын ортасында журген Кайланга ол да Kexicnefiai. Эсия мен Тулж тщ icTepi Кайланнан да кемескг Жалкау Шоманнын екпшд1 болуын да акын дэлелдеп шыгара алмаран. Ж еке e.Mipfli алранда, акыннын керсетпек болганы, Кайлан мен Эсиянын 6ip-6ipin cyioi. Осы суюд1 сипат- тауда кемел iне ж етш турман жок. Акын 6ip жардайда Эсияны Кайланныц eHflipicreri ж эр д ем ш ю кып керсет- кенмен, енд! 6ip жардайда Эсиянын куиделж дэптерш 286

Кайланра окытып елж1реткенмен, осы ларды н бор1нде окушы нанып отырарлыктай д э л е л д е у аз, 6ipiH e-6ipi «мен ceHi с уйем » дегенмен сол с е з д е р ш д е жылылык кем. Оран Эсиянын, ез1 д е мойындап, ко сы л а р кеште К,айлан- Сезсем де салкындыгын маран !ш!н, Дуниеде жаралыппын 6ip сен ушш,— дейд!. Солай салк ы н м ахаббатпен косы лган ж астар ту- ралы акынныц: Сабырдык KeTin epxi жан тагаты, Лзззэтп'н сокты жылдам сыр сакаты, Акылга ырык бсрмей тентек сез!М, Кешлдщ кушп кушты ак канаты. Ыстык дем булыктырып бойды билен, Елж\\реп болып кегп журен жидек, Телм1р т ашып-жумып кара кезш, Кыз жаны елти берд| «cyfluii, суй!»— деп екпшдете жырлауы, ете керкем ж азы лран ел е н бол - ранмен, поэмадары драмалык о кир адан туып отырран жок, жапсырынды керкемдж боп тур. Сонымен, кы скасы арынды акы нны н керкем тьтмен жазран шырармасы, сюжеттш ж агы нан тутас окигалы, жннац поэма б о п шыкпай калган. Бул ш ырармага толырырак т о к т а га н ce6e6iMi3: 6i3 акындарымыздан eHflipic такырыбына келемд! шыгарма жазуды тал ап етем _13. Ол орынды ж э н е етелуге мумк’ш - uiiairi бар т а л а п , муи дай талап б1здщ к а за к совет поэ- зиясында ол1 аз; сонды ктан шахтанык ем1р1туралы Раб- дыманнык п оэм асы ндай поэма ж азур а таланты адам да- рымызра айтары м ы з: eHflipic туралы ж а з б а к болсан, эуе- Д! жазатын такырыбынды елш еп, niiuin ап окирасын, адамдарыныц к т е р ш , мш ездерш аны кгап ап Kipic. Олай отпесен нысаналы ж ерщ е шырарманды апара алмайсык. ©Hflipic такырыбындары келемд1 ш ыгармалар 1948 жылры казак со вет поэзиясында е т е а з десек ауыл ша- РУашылырынын такырыбы да ж о к д е у г е болады . BipeH- саран жазы лрандары болса нс кунсы з д а , не кате ж а ­ зылран. Мысалга Гурьевтш облыстык газет1 «Социалис- т‘к курылысты» ал сак , сонын май айы нда шыккан 6ip 287

санында А бай деген 6ipey «М алдарды н мэслихаты» де­ ген поэма ж азады . Поэма б1рсыдыргы сауатты поэзия тш м ен шыккан. Ал, идеялык ж акын алганда, бул ете соравд кателжпен жазылган поэма. Поэманык кыскаша мазмуны: epicTe журген куй-'п малдар ж азды гуш мэслихат ж асайды да, «Бакытты» eMipaepiH айгып, Москвага х а т ж а зб а к болады. Хат жазылады. Х атка кол койып, м ер басука кажет болады. Сояда, колдык орнына туйе табанын басады да , мердж орнына шошка тумсыкын басады. Малга адам ны н caHa-ce3iMin беру, малды да отан- шыл кып керсету барып туркан есуастык, совет адам- дарына барып туркан жала. Осы сиякты залалды, жшр- кешигп шыгарманыоблыстык газегп'н басуы кайранка- ларлык ic. Осыган банланысты 6ip айта кететш сез, социалис­ т а курылыстып срл!к icTepi туралы ж а з дегенде, KOMip- ден, тастан, муиайдан, малдан адам ж а с а деп еиш м айт- пайды. айтканмен ол акылка конбайды да. Акыннын eiwipicTCii такырып 1здегендеп максаты ,— Meuipey, мыл- кау табикаттан адам жасау емес, сол Meuipey, мылкау табикаттыц бойындагы барлык касиетш кереп'не ж ара- тудакы адамнын icTereH ерлжтсрщ керсету. Жазушыка адамды керсете а л у да н .ж эн едеа да м гер ш ш п зо р адам- ды керсете алудан артык касиегп м ш дет жок дегеи сез- д1 Белинский будан ж уз жыл бурый айткан. Сол шыи- дык эл1 де сол калпьшда сакталады, ж эне, inгерСде сак- талмак бйткегп, санасыз табикатты, кашанда ж етепне саналы адам гапа ала алады. Рас, такырып e iu ip ic туралы болса, адамнын ici ар- кылы eim ipicriii толык бейнес! д е керш у керск, eiiaipic шындыкы терец камтылу керск. Керкем шыгармалары- мыздыц опдагы дай керсете алмай ж урген 6ip жер1 осы. BipaK, енд|'р1с пен адамды тутас алканда бастаушылык рол! адамда болсын, адам мылкау табикатты билесш, мылкау табикат адамды билсп кетпссш. С о ц и а л и ст курылыстыд такырыбына жазылган ке- лемд1 поэмалар, еленмен жазылкан романдар жок бол- ганмен, кыска жаирдагы поэзиямызда болкан 6ipa3 же- TicTiKTepfli атамайболмайды.Биыл, 1948 жылы ютапбоп шыккан Жумакали Саииныц «Айгак> атты жинакында, Калижан Бекхожиннщ «Кектем» атты жинакында, К а­ сым Аманжоловтыц «Дауыд» атты жинакында, Эбу Сар-

Id*c. mvkuok

сенбаевтын, «Туган елке» атты ж инагында, Сырбай Мэ- уленовтын елендер жинарында, Рал идын, Жубан Молдаралиевтщ, Садыкбек Адамбековтын, Эуезхан Ке- пнмовтын, тары б!раз акындардын биыл журналра ба- сылран елендер iniн 6ip азында сорыс кезшдег! жэне со- рыстан KefliHri курылыс iciw ieri совет адамдарынын ерлш ютерш керкем баяндап беретш, окушылардыц отаншыл- дык рухын куш ейте тусуге себеп болатын кыска елендер аз емес. Осындай табыстарымызбен катар, кыска келемд1 поэ- зиялык шырармалардын к епш ш гш де кездесетш 6ip кемш шкке токтап кетпей болмайды, о л кемшшк,— со­ ц и а л и с т курылыс такырыбына жазылран влеидср1м13- Л1Н 6ip азында Отанды, курылысты, совет адам дары н сую сарыны ж алпылама айтыладыда, курылысгын белгш 6 ip зармарында кызмет аткарып ж аткан адамныц, я адам- дардын ici, сана-сез!м1 туралы пакты турде сипатталмай- ды, ал, осылай сипаттау орыс акындарынын кыска елен­ дер шде ушырасып отырады. Б1зде, ewip шындыгынын белгш 6ip саласынын эдем1 cypeTiH к е р с ет т тастарлык знпме-елендср1'м|'з жоктын касы, орыс поэзиясында бул бар. Ек! мысал алайык: 6ipeyi Э б у д щ «Ед1л толкыны» д е ­ рен е л е й , 6ipeyi Касымнын «Астыкты ауыл жырлары» деген e.neui. Осы е й елец де поэзиялык жакынан одеMi жазылрандар. BipaK eMip шындырына каншалык айгак бола алады десек, бул сураудыц ж ауабын е й еленнен де таба алмаймыз. C o fu c такырыбына 6ipHeme жаксы елендер берген бул е й акынымыз, сорыстан кейшп бей- 6iT ем1рдщ такырыбына oaiepKiH й р е алмайжур.«Ед;л толкынында» сорыстан жешспен кайткан Эбу, е з ш н шалкыран киялымеи, те й зд щ шалкыган суынан баска еш нэрсе айтпайды, сол т е й зд щ бойын кысы-жазы кезй, ©ймд! енбек аткарып журген балыкшылардын йрш ш - riHe уш'лмейдн одэн поэзия 1здемейд1, ал, колхоздын eric даласын аралаган Касымнын к е й л ш белел и енбек ки- мылдары ем ес, гармонь даусы мен кы з эн!. Сондыктан еленде енбек п р очей кем есй керш ед! д е , акыннын бар куаты кыздын э й н е елтуше рана жумсалады . Сонры кездег! поэзнямыздын ем ip шындырынын те- ренше бармай ж у к а калуына е й себеп бар ма деп ой- лаймы з: 6ipiHiui, шындыктын ез1мен аз араласуы, аз кайнасу, у с й р т б й у , Терек бкпмеу, е й н ц й , поэзнянында 290

uiimeti eMip ш ы н д ы ры н ы н айнасы б олу екенш ней ж а г- дайда укпау. Жасыратыны ж о к , э д е б и е т п з д щ е зг е жанрларынын еквдершщ д е к е п ш ш п со ц и а л и ста курылыстын кун- делж eMipiMeH кайнасып, араласып жатпайды. Олай етпеген соц толык бш мейдк бм м еген за т туралы квркем uiuFapMa ж а зу киын, жазыла калса нанымсыз болады. Мысалга Диханны ц eiiflipic туралы ж азганын алсак, кеп жер! квшлге конбай турады, ал, э л п н д е тана 6ip аз сын антып кеткен Рабды манны ц елеш нде ceaiM iiui K03Fan ж а- татын жолдар кеп кездеседк Оган себеп: Дихан жазып отырран eiiflipic iciH ус п р т бш едк ал, Рабды ман терец 6i- ледь Рабдыман сэтш здж ке ушыраса QHAipic шындыгыи бпгенджтен ем ес, сол б!лген шындыкты мецгерерлж 6wiMi болмарандыктан ушырайды. Р асы нда д а сол aft болып отыр. Соцгы он шакты жылдыц ш лн де б 1з д !ц 6ip аз акын- дарьшыз лирикага ауды. Онын пайдалы жары да бол- ды. в зщ iunci сарайына жуп'ш п, ap 6ip елеш нде ж ан сырын айткысы келушшк, 6ipnem e акындарымыздыц шырармаларын жаланриторикадан аршып сездерш сад- мактандырды да, керкемденд1рд! д е . Поэзияныц кер- кемдк дэрежесш кетеруге б у л к зж е т п курал efli. BipaK, булай ж азудан поэзияга с о ц иал иста когамнык KofiFan плегше тугел ж ауап беру емес. Е гер акын, баска шын- лыктыц бэрift е з ceaiMine рана багы нды рам десе, шын­ дыкты ез бойынан рана табам десе ол дуры с болмас е д 1, жекелеу болар едк Ондайларра казакты ц «Жалгыз каз- дыц ущ шыкпайды» деген макали до л кследк Б]здщ Kefi6ip акы ндары м ы з лир и к ан ы ц сонарлау жо •Дында Kerri де, ем ip шындырынын шенбершсм тыскары KeTKeniii б айк ам ай калды . Сондыктан, егер, 6ip кезецде лирикага умты лу поэзиямыздыц кер кем д ж бойын ecipy- ге жэрдемдессе, кеШ н лириканын м щ дет1н дурыс тусш - (*с-уд|’ц салдары нан лириканыц керкем дж дэрежесш те- менде-пп Ж1бергеш‘н айтпаска эсте болмайды. Будан 6i3 лирикадан каш демейм !з. Лирика поэзии- ра ажар 6epetin, ж ан берет1н курал. B ip aK лириканын Да лирикасы бар . B i3re керек лирика, акынды езге ду- ниеден алып кашатын, дарашылдыкка тартатыи лирика емес. акыннын сыры мен eMipaiu шырын алшактататып л,фика емес, жакындастарытьш лирика. Сондай лирика рана советтж курылыстын, ураншысы б о л а алады. Со-

цналнстш курылыска ураншы бола алмайтын лирика б 1з- ге кереп ж ок лирика. Б1з акындарды осындай лирика жазуга шакырамыэ. Проза туралы. Буюлодактык Орталык Партия Комитетшщ, 1946 жы- лы эдебиет ж эне искусство туралы алган каулылары- на казактын прозашыл жазушылары, еи алРаш социа- лиспк курылыстын кунделш icTepiH керсететш очерктер жазумен ж ауап бердь Осы очерк жанры, куш буНнге дейш прозанын езге жанрларымен жарысып недель Сан жагынан алганда, сонгы eKi-уш жылда жариялан- ган очерктер энпмелерден элдекайда кеп. Булай ет\\ кажет те. © йткеш, курылыстын кунделжт! icTcpiii накты- лы документтсрше байланыстыра керсетш отыру, куры- лыстагы жеп'ст1ктерш13Д1' жырлауда да, кемшшктерь М13Д1Н бетш ашуда да зор курал. М ундай очеркте{Ш 6i3 Мухтар, Рабит, Элжаппар, Рабиден, Рабдол Сланов, Сейтжан, Аскар, тагы 6ipHeme жазушыларымыздан та- бамыз. Облыстык ж эне республикалык газеттерде ондап ба­ сылган очерктерд1 атамаганда ж алгы з «Здебиет жэне искусство» журналыньщ биылгы шыккан он номершде 14 очерк жарияланды. Солардыи iiuiime б1разы С сйт- жаннын, Эбд1лданын, Мухтардын т. б . 6ipneme жаксы очерктер! кездескенмен ш ш де кунсыздары да аз емес. Мысалы, К уанды к Шангытбаевтын «Ор бойында» атты очеркшде колхоздагы ерл1к гстердщ алыстан кэр1нет1н сырты бар да , iuiKi npoueci ж ок. А л, Качан Сатыбал- диннщ «Кетпенд1 адам» деген очеркш де жинаган бай материалын корыта бш меудщ салдарынан автор улгип керсетпек болтан колхоз председатели! yjiricia кып, кен жерде акыл орнына жудырык жумсайтьш басбузар кып алган. Б1з эл! д е очерктен кашпауымыз керек, оны еркенде- те 6epyiMi3 керек. Б1рак, есте тутатын нэрсе: очеркте Авдеевтщ «Ж ол уст1ндег1 табындар» деген очеркшдеп Галч Озаренконыц типшдей.есте калатынтутас типжа- сайык. 1948 жылы жазылган энпм елердщ imiHeii, мен, Кзл- маканньщ «Комсомол звеиосы» деген энг1мес1н белш ап, кыска ж анрда кэз!рп замашш ц такырыбына шыгарма жазудагы биылгы курдел1 табыстарымыздын 6ipi дер

ем. Corfu бетш де 6ipa3 элЫ регендж бары н ескере оты- ра, бул энпме идеялык, жагынаи д а , керкемд'ш жагынан да жогары жазьишан шыгарма. Идеясынын жогарылыры: эн п м е н щ бас кей!пкер1, Ырыскул М акатова езш щ социалистш дэу!р!н ж ан-тэ- ш'мен суйетшд1гш iciMeH актайтын улг!л1 комсомолка, онын улг!л{ болуына ei<i жетекин бар: 6ip i— взбск макта- шысы Рахманов Ы брайым аркылы керш етш , макта егу- деп гасырлар бойы на созылран халыктык. тэжрнбе, екш- iuici — iciHe ж е т ж агроном Т и тул ! арк,ылы кершетш гылымнын сонры табысы. Осы ек! бул актан 61'рдей суарылван Ырыскулд! Эсем- кул сиякты оцай олжашылдар, Б азар кул сиякты ж ал- тактар бегешн л есе д е , тэуекелиил, е ж ет , уйренгш, уй- рснгеш'н 1ске асыррыш Ырыскул ж енш шьна береди Аз келемдг бул экпм еш ц нш нде шиелешскен драма- сы да бар, ол ж еке ем!рге емес, когамдык, iCKe байла- нысып жаткан онд'1pic жоспарын асыра орындаумен бай- ланысты драма. Энпменщ они Fa курылысы кызык, т ш корнем. Коп жер1нде афоризм боп кететш создер бар. Ырыскулдщ Рахмановтыц штабынан Kemipin алды деген создер1 даяр турган афоризмдер. Мысалы: «енбеккебас- шы болу ушш, басшы болтан ю еш щ улпЫ н уйрен», «бас- шы KiciniH eit6eri баскадан коп болуы керек, онын мак- дайынан шыккан тер жаныидагы ш а л е р ш щ ж урегш ж1бЬет1н болсын.» деген сиякты. Окыраннан адам ды кызыктырып тарта женелетш эн ­ пме, нак. бггер алдында элЫреп, керкем суреттеудщ орныпа уптке айналып кетеди Онысын e 3 i де сезгендей, Калмакан: «ен д1п кенест! скшип бел1м де айтамыз» деп окушысын у м 1тт ен д1рш кояды. Энг^ме екжип бшпмшн болуын т1лейд1 д е , ейткеш, Ы рыскулдщ эдем1 жасалран бейнес!, эл1 аякталы п болтан жок, ол толыктыра тусуд1 кажет етеди Егер эн п м есш , осы epiCTCTin экеле жаткан бетшен олпретпей алып шыра алса, сонры бес-алты жылда ойда- гыдай шыгарма бер е алмай журген К алмакан, окушы- аарынын алдында юнэдан 6ipa3 арылатын сиякты. Жазылуы 1947 жылды аяктап б1ткенмен, кепиплж баспасоз бетш де 1948 жылы окыран ж эн е суйсше окып, куанышпен кабы лдаган прозалык шырарманын 6ipeyi, габиден М устафиншк «Миллионер» атты noeeci. Повес- Т1 журттын 6api окырандыктан. онын мазмунын талдау-

Fa токтамаймыз. Тек кана токтайтын мэселем1з: осы по веске байланысты с о ц и а л и с т реализм туралы аз се: айта кету. С о ц и а л и с т реализм нщ кушары кен эдгс,жа зушы KOFaM eMipiHiu кай aayip iu алмасын, егер сол да yipfli марксизм-ленинизм туррысынан карап сипаттап бе ре алса, о л шырарма — с о ц и а л и с т реализм эдйймер жазылраи шырарма. С о ц и а л и с т реализмнщ ж алпы Miидеи солай бол- ранмен, оныц neri3ri мшдетц социалисток курылыстын орасан зо р каркынмен есуш кепшыпк алдында уагыз- дап отыру. Курылыста кездесетш кемшшктерд! катты сынап, тузесуге жэрдемцц болумен катар, социализм кокамыныц тарихта тецдеа' ж ок ерл/к остер/н шалки, ду- ние ж у зш е эйпл ей, дос суйшерлмстей, душпан куйшер- лшктей кып жырлау. Уль: Октябрь революциясы ж еш спен аякталран кун- иен Отанымызда ipreci калана бастаган социализмн1н, Отаннын жогары ерлей кен жайы ла е су жолымен б ай­ ланысты эр кезеш бар. Мысалы, сотые коммунизмнш кезеш, сорыс салдарынан булш ген шаруаны калпына келто'ру кезец!, Отанды улы ewiipicTi мемлекетке айнал- дыру кезеш, ауыл шаруасын колхозданды ру кезеш, бес- жылдык жоспарлардыц эр кезеш , Улы Отан сорысыиын кезеш, сорыстан KefliHri бесжылдыктын кезеш, тары та- рылар. Осы ксзендердщ барлыгы да , сол кезекдердш е з ту- сында тм егш е ж ауап бере алатын коркем эдебиет шы- рармаларын турызып отырды. М ундай шырарма жазран- дар кезшде совет журтшылырынан TuicTi бараларын да алды. Рас, социалисток курылысты ж а зу , оныц 6yriHri Tip uilniriH ж азу рана емес. Осы курылыстын еткен такта- ры туралы жазылраи шырармалар д а coeerriK такырып- ка жазылраи шырармалардыц катарына тура бередк Де- генмен, эруакыттыц такырыбын е з тусында дал камтып. сол уакыттын пл егш е жауап б ер е кою, социалистж реа- лизмнщ ушкыр эдебиет екендшш рана дэлелдей туседк С о ц и а л и ст реализмнщ осындай эдебиет екешпгше 6ip дэлел — «Миллионер» повесь Автор колхоздык бупн- ri eMipiH алады. Ол кандай eMip? Byrinri колхоз, тап тартысын басынан Kemipin болган колхоз. Онын K03ipri жэке болашактагы ic, кайрат-ж1'ге- pin колхоздык е з Tipmi.niriH байытура, мэдениеттенд1руге

жумсалады. Mi идет —заманымыздын ж орары дэреж еде- ri гылымына, техникасына суйене оты ра, табираттын сар- кылмас кушш мол пайдаланып, ж асы ры н сырларын аша беру. Осы зор ic ie есК1Л1к салт-сананык д а калран-кутканы етекке жармасып ж ур едй Алып к у н т ж аналы к тозран ескшжтш ж армасканы на кЫ рм ей ta rep i аршындай бе- редй Бабиденнщ no e e ci, осы ж е ш м п а з жакалыктын ер- кш кушш б ей н ел еуге арналран. К ол хозды н 6yriHri кар- кынды eMipi ж ар кы р ап ете, эдем 1 бояулармен коршедь Сонымен к атар повеете автордын 6yrinri е м 1рдш то- бесшен бойын асы ра караушылыры д а б а р . Ол А хм ептц образына байланы сты . Ахмет ком мунизм нщ адамы. Онын. ой-niKipi кэз1р г1 колхозды н уставындары ж еке шаруа ус- татура да м ум к ш дж беретш тармакты н аржарында ж а - тыр. Жеке ш аруа устауды А хм ет е з ш е артык ж ук деп бшедк Осы мэселе ж онш де айтыс та туы п ж ур. Б1реулер муны колхоз курылысынын K33ipri ж айы на кайшылык десеш. Рас, бул кайшылык. вйткеш б у л — уставта ж ок тар- Sip ак, залалды кайшылык па осы? Социализмнщ максаты коммунизмге ж ету б ол са, ж э н е коммунизмнщ ез! езгеден ем ес, осы социализмнщ о зш ен туатын болса, жэне, сол ком мунизм нщ элдынры катардары колхоздары- мызда кэз1р д щ е з ш д е туа бастаса, осы туа бастаран бу- I'jHi де, ертен! д е айкын ж асалган д а у с ы з icTi жазушы бу- п’нп' колхоз уставы нан шырынкырай айтса, меншше бу л ренж!рл1к ем ес, куанарлык ic. Р абиден 6 i3fli Ахмет о б р а ­ зы аркмлы осы лай куандырады. Повестщ к а с и е т !— социализм курылысшыларынын iciH жаксы к е р с ету д е FaHa емес, iiniH д е , ярни сан а-сезь MiH де, ой-niKipiH д е , мшез-кулкын да корсете бм у ш д е. Рабиденнщ алды нгы катардары геройлары: Ж ом арт, Жанат, Алма, А х м е т iuiKi дуниелер!мен д е Жака зам ан- нын, социализм заманынын адамдары. Кыскасы «М иллионер», идея ж ары нан да, коркемдш жарынан да ж ал ры з казак совет эдеб и етш ш рана емес, буки совет э деби етш ш 1948 жылры зо р табысынын 6ipi. 1948 жылдын прозасынан, «М иллнонерден» кейш не- Н| ауыз толтыра атауды мен б ш м ей турмын. «Миллио- нердщ» айналасына карасам, м анайы иан Калмаканнын 293

жогарыда атаран энг!мес1нен баск а тебеш , 1948 жылры казак совет прозасынан кере алмаймын. Орыстык не Украинанын жыл сгйын, acipece сонры ем-уш жылда туй- дектеле, 6 ipiniK артынан 6ipi туып ж аткан советт1к такы- рыптары керкем шыгармалары, к а за к прозасында ете си- рек, жэне (йрдо-жарыиды рана боп туады. Бул, эрине. куанарлык кылык емес. Драматургия туралы мен а з токталам. Оран ек! себеп бар: 6ipi, ж у ы р да драматургия туралы жеке мэслихат етк1зуге даярланы п жатырмыз д а , екш ийа, ол мэслихат- тын алдын ала, осы мэслихатта; «Мынау да зор табысы- мыздык 6i p b деп, 1948 жылы жазылран драматургиялык шырармалардан атай коятынымыз д а аз. Жасыратыны жок, Бук1лодактык Орталык Партия Комитетами 1948 жылы драматургия туралы алран кау- лысына ж а у а п боларлык пьеса б 1зд е dipey-ак кой, ол Элжаппардын «Достык пен махаббаты». Одан баска кай пьесаны атай аламыз. Атай алмаганда, пьеса ж азы лмай жаткан жок, жа зылрандар сан жарынан аз боп ж аткан жок. вткен жил мен биылры жылдыд ёзшде тана Казакстан искусство баскармасы жиырма шакты драматургпен шарт жаса- сып, кебшен пьесаларын алып ж эне кабылдап отыр. Амал нетш’к, осы кабылдаган пьесалардык кеппллт ся- пасынык нашарлырынан кулап та жатыр. Oi-ан мысал, Казакстан Орталык Партия Комитетшщ каулысыида керсет1лген уш пьеса: Акынжановтыц «Шолпан кызы» Сэрсембаев пен Жумалиевтнг «Арбасуы», Кусаиноотыи «Дала жулдызы». Сокгы жазы лран пьесалардан эз1рге ум1т кутш отыр- ганымыз Heri3i каланып болып, тузетьлуде журген «Б1р семья» атты Элжаппардын пьесасы. Драматургияны кеиес кылганда б1здш улкен 6ip ек- пе артатынымыз Эбд1лдэ Тэж1баев. СебеСи, Эбдмданыи идеялык жарынан кате пш рде жазы лран «Б1з де казак- пыз» атты пьесасы Орталык К о м и т ет ’н каулысында ата- лып керсеДлдк Коммунист драматург Эбд1лда, осы кау-. лыдан сабак алу керек ед1 де, KefiiHri он шакты жылдз кателест тускен символизм эд 1с1нен безш , социалисток реализм эд 1сш е кешу керек е д1, ж эн е, ертеп'лерд1 киял- дауды дорарып, е з заманынан такырып тауып, сол такы- рыпта кернекп шырарма 6epyi керек е д а Эбдо'лда эз1рге оны ктемедь Каулынык артынан талпыньш, Kasipri та

хырыпка «С оилстан Kefiiu» атты пьеса ж азд ы да, пьесара айтылган сынды кетермей, ту зету д щ орнына, сандыгына салып койды. Эдебиеттж адымныц алрашкы он шакты жылында реализм iieri3ine таяна шыккан ж э н е осы н епзде 6ipHe- ше багалы елец , поэмалар Сергеи Э б д !л д а , сонры он жыл- да советттк такы ры пка жалрыз др ам атургияда рана ем ес, 931 колданатын поэзи я мен пр озада д а ж асы на, бипм ш е сай курдел i ш ы гармалар бере ал Fan ж о к . Мунын б а с с е - 6e6i, оный swii д е бол са социалиепк реализм эдМ не т у ес алмай журуйнен б о л у керек. Eiwiri 6 ip токталатын м э с ел е — кадрларды даярлау жумысы. Зор эдебиет, эри н е, 6ip Kicimu е м е с, коллективен к у ­ пимен ж асалады . Коллектив м э с е л е ш — кадр даярлау- дык мэселест. Осы ж ен де аздаран э н п м е айтайык. Кадр ж асау м эселеа — талантты жастарды еарум ен байланысты. «Зам ан 6ip кел, адам 6 ip сел , алдьщры тол- кын аралар, арткы толкын iiiiaep * д е п А бай айткандай, зр жыл езш щ ж ан а кадрын эдебиетк е 6 e p in отырура тш е- ri, жэне берш келедт, OFan мысал о ры с эдебиеть Орыс одебиетшде, coiifli ею -уш ж ылда С та л и и д ж сыйлык л а у ­ реаты ататын алган жазуш ылардыц к®птшл1П ж астар. Жасыратыны ж ок , бул м эселеге К азакстаи Ж азуш ы- лар Одагы сонры кезге шейш с а л а к кар ап келдй Тек былтыр куз К азак стаи Орталык К ом сом ол Комитет1мен 6ipirin етк1з1лген ж а с жазуш ылардыц мэслихатынан ке- Й!Н рана бул м эсел еге 6ipa3 квш'л бвлдтк. Сол кенш б е - лудщ нэтижесл сияктанып ж уы рда алпыека жакын ж а с авторлар каты наскан жинак шыккалы отыр, бурый эде- биетте матммстз ж а с акын-жазушыларымыз Курмангали Уябаевтын, С ады к бек Адамбековтыц, Ж у б а н М олдага- лиевтык, С ы рбай Мэуленовтыц, М укан Иманжановтын, Толеухан Сарымбаевтыц, тагы б!рнеш есш щ 6ipiHjni ж и- иактары басылып жаты р. Келемш е карай «Эдебиет ж эне искусство» журналы иы ц бетшен д е ж а с авторларра сы бараль: орын б е р ш п жур. Зор шырармага кулаш урган Э бдтж эм ш НупеШсов- тын «Курляндия» атты романы, Кэмен О разалиннщ «К,а- сиет» атты повесi, cokfh eKi жылдын ш тн д е , Ж азушылар Одагынын консультациясы аркылы ш ы ндала туеш, ныса- иалы жерше ж акы ндап келедй Бул екеут д е зор ум1т ку Т'п отырран шырармаларымыз.

Ж ас авторлардык шыгармаларын 1р1ктеуде де Жазу- шылар Одары 6ipa3 енбек жасайды. Мысалы, жалрыз поэзия секцияеынын ©3i, 1948 жылы ж ас авторлардын жетшс мык жолдай елепдер1н, поэмаларын сьшаудан ет- Ki3in, THicTi акылын 6epin отырды. Солардын ншнде icne аспайтьгндары д а аз емес. Проза мен драматургия сек- циясы да ондаган шырармаларды консультациядан ет- Ж ас жазушылардын кепш ш п облыстык калалары- мызда, аудандык жерлерде турады. Олармен байланы- сып туру 6i3re киынра да согады. Осы киындыкты ж е- ц1лдету максатымен, республикамыздьщ Жазушылар Одары б1рнеше облыста еюлдерш устап отыр. Ондай &юлдер1м1здш саны алтау. Расьш айтканда, алты екш м 1'здщ 6ipeyi де канарат- танарлык кызмет аткарып отырран ж ок. Дегенмен, еза- ра салыстырранда, Карарандыдагы ек1л1м1з Эуезхан Ке- ш1мов, Гурьевтеп екшм1з Саламат И леков, Щымкентте- ri ек1Л|'м1з Омарбай Малкаров езгелер!нен repi тэу1рлеу. Булардын а з д а болса ierepi бар д а , ж эне сол ierepi ту- ралы жазушылар одагынын баскармасын хабарлап тура- ды. Костанайдары ек1л1м!з Ертай Калиевтш болымсыз- дау аз рана id бар. Ал, Семейдег! ек1л1м1з Мукаметха- нов пен Кызылордадагы екшм13 Аскар Токмарамбетов биыл, 1948 жылы не ктеп жаткандыктары туралы 6ip ауыз сезбен болса да хабарланран емес. 1948 жылдыц он айында Аскардан езМ н енбекакысы туралы жазган eKi телеграммасынан баска ек тдш icine байланысты 6ip жа- пырак хат а л ь т керген емесшз. Рас, облыстагы ек!лдер1м1зге 613 аппарат жасап берс алмай журм1з, бул мэселен1 Уюмет алдында койганы- мызбен, ал1 шеилмше жеткен жокпыз. Ал, еюл жолдас- тардын оздер1 айына жауапкер кызметкердщ енбекакы- сын алады. Б1здгн ренжит1шм1з не, жагдайын кслмесе, кызметтен босану керек те, не ецбекакы алып советик кызметке турраннан кей!н, совет адамынша жауапкерлж- Ti тусш п кызмет аткару керек кой дейм1з. 1948 жыляын ноябрь айыиын 23-25 кундер! Алматы каласында болтан жазушылардын республмкалык мэслихатыида жасалган баяндамадан. «Элебиет жопе искусство» 1948 жыл, номер 11.

ТАРИХИ КАУЛЫЛАРДАН КЕЙ1Н Бул жылы к а за к эдебиетч туралы баяндаганда, н е п з- ri MiHfleT, к а за к эдебиетш де, Букш Одактык Коммунист большевиктер партиясыныц Орталык Комитет!, Л енин­ град журналдары «Звезда» ж эн е «Л енинград» туралы 1946 жылдын 14 авгусында ш ыгарган каулысынаи кей1н нендей жеткязктер мен кемш1л!ктср болганын айтудыц к.ажет екенш мен жаксы бьлем. Дегенмен, одактын арена га к а за к э д е б н е п туралы бул 6ipiHmi рет баяндалатын болганды ктан, аталгаи каулы- дан бурынгы онын хал-жайынан а з с е з айта кету, казак эдебиетшщ бугш л халы мен алдагы купл ен мшдеттерш угу yiuiii аса к аж ет сиякты. С ондыктаи осы туралы а з с е з айтуга тура келед!. Социалистж ¥ л ы Октябрь революциясына казак оде- биет! 6ip гана ж анрм ен келдк ол — поэзия. Драматургия революциядан бурынгы казак одеби етш д е болтан ж о к , проза жанры ж ан а гана туа бастады . Булай б о л у «К азак » аталатын халыктыц дарынсыз елдтнен ем ес е д 1, сол ксздеп оп и и басында болган сая- си-экономикалык ж агдайдан едк Драматургнясы кайдан болады , егер театры б ол м а­ са?.. Театры кай д ан болады, егер халкыныц токсан тогыз процент! к ал ада отырмай кешпел! ©Mip сурсе?.. Прозасы кайдан болады , егер улттык баспасез! болмаса?.. ¥лттык баспасез кайдан болады , егер улттык мектеб! болмаса?.. Иэ!.. Р еволю циядан бурынгы к а за к халкынын токсан тоняз процент! кешпел! дэурен су рдк Онын улттык мек- Te6i де, улттык баспасез! де, улттык. театры да болган жок... кыскасы, революциядан буры нгы казак халкын- ка, толык маганасындагы улттык м эдениет болган ж ок. Буган 6ipiHiui себеп, Россияга косылганга mefliHri ка­ зак халкынын эледенеш е халыкка 6eninin, хандары мен

канаушы байлар табы халыкты nporpecTiK мэдениетп жо.тга бастамай, квшпел! патриархальд! — рушылдык ку- рылыста устауы болса, екшын себеп, Россияне косылран- нан кейш, казак екбекиилерш е зш щ бай-феодалдарымен 6ipre, орыс помещиктер! мен капиталистер1 ек! жактап канауынан едь Осы тарнхи жаидайлардын ссбеб!нен казак халкы со­ ц и а л и с т ¥л ы Октябрь революцнясына, материалдык мэдениеттщ ею -а к турiмен келдк 6 ipi, к ипз уймен, сойки iuiiHfleri усак-туйек заттар, eKiHniici, eKi доцгалакты aFaui арба мен аттыц ер-турманы. Осылардан баска материал­ дык мэдениет казактарда болган ж ок. Рухани мэдениеттщ казак халкы революцияга шейш екьак турш жасады : 6ipi — музыка, 6 ipi — поэзия. Казактын халыктык музыкасыньщ бигк дэрежеде е к ен д т 1936 жылы Москвада етю з!лген казак керкем- eiiepiHiH онкунд1пнде айкын керж дк Александр Затае- вич кана жинап, бастырып lUHFapFan «Казактын мын эн куй!» жэие «Бес ж у з эн-куй» деген eKi томдык ш а п , жер жузш деп музыка достарынан аса зо р б а га алды. Б1р Fa- жап каларлык нэрсе: казак халкы этикалык жагынан Шыгыс елше жатканмен, оныц халыктык музыкасы еш- oip Шыгыс е л М к музыкасына уксамай, оркстык халык­ тык музыкасьшен ундес боп жатады. Поэзияга толыгырак токтайык. Bopini3re белri.ai, ка­ зактын шын маранасындагы ж а зб а одебиетш жасагаи Абайга шейш, к азак поэзиясы, н е п зш д е ауызша, ярнп. фольклорлык поэзия боп келдк Ж ер ж узш деп барлык халыктын фольклоры сиякты, казак фольклоры да казак халкынын эр кезде, эр заманда басынан KeuiipreH элеу- меттж-экономикалык eMipimn айнасы болды. Казак фоль- клорынын мазмун жап>шан да, тур жарынан да дуние ж узш дж фольклордыц элдынры катарынан орын алатын- дыгы туралы кептеген рылми дэлеллер бар. Казактын ж а зб а эдебиет1'ш'ц иег1зш калаушы Абай дедж. Егер А. Н. Веселовский, казактын Абайдзн буры- нырак жасаран 6ipinm i агартушысы, галымы Шокан Уэ лихановты, шыгысты зерттеуде (востоковедение) «ере- мет кубылыс десе, казак эдебиетш де FaHa емес, жалпы шыгыстык елдердш эдебиетшде, онын imiHfle Русиялык шыгыс елдершщ эдебиетш де 6i3 Абайды да керемет ку­ былыс дейм1з. Олай дейпшм1з: тур керксмджш XIX га сырдагы орыстын алдынгы катардагы поэзиясынын аэ-

pwKedHe ж етк!зум ен катар, А бай ид ея жакынан да , еол расырдары оры стыц прогресш ьл-демократ акындарынын, дэрежесшде болды . Эстетикалык кезкарасы жарынан ол Белинскиймен тыгыз байланысып ж атты . Мундай бш к идеяга А бай оры с классиктершен с а б а к алу аркылы ра­ на желт. А бай ты гармалары ндары идеяны н квитэссен- циясы, казак хал кы н орыс м эдениетш ен улп' алура ш а кыру, казактыц акы н-жазуш ыларын оры с эдебиетш ен, ocipece, П уш киннен, Лермонтовтан, 'Голстойдан, Салты- ков-Щедриннен улг1 алура шакыру. Кещлдерше келмссш, мундай акындар Абайдыц ту- сында, мусы лм анды к шыгастын ш ш д е , acipece Русия му- сылмандарынык ш ннде жалры з А зер байж анда, баск а ултта болган ж ок. 1904 жылы кайты с болган А б а й да н кейш, казак поэ- зиясы, идея ж ар ы нан д а , керкем дж ж агы нан да Абайдан жорары кетер1ле алмады. Тек, ж а л гы з С ултанмахмуд Торайрыров капа (1894— 1920) ауы лдары тап кайшылы- гын Абайдан тер ец камтыды, б 1р а к , оны н акындык дэр е- ж ей Абайдан том ен болды ж эне жагы мды ндеясы А бай­ дан api кете ал м ады , социализм м эс ел ес ш козраранмеи, утопистш к озк ар астан аса алмады. Жэне 6ip ескерте кететш сез: халыктыц муц-мукта- жын айтып, халыкты прогреске ш акырран Абайдыц шы- гармаларынан, кез1 т'фю нде «Ж аз» аталатын жалрыз рана еленд б а с п а с е зд е ж арияланды , о з г е шырармалары- нын тандам алары , Абай елгеннен б е с жыл кей1н рана, 1909 жылы ж а р ы к керд1. Ол да opi к а за к халкына тусЬ wiKcis татар ем л ес!м ен, opi а з т и р а ж б ен басылды. Сон- дыктан, советт1к дэу1рге шейш А байды тек езйпц тугаи жеpi — Семей облысынын казактары рана, немесе, баска влкелердщ а зд а г а н окырандары Faна б1лд1. Абайдыц д а . °дан баска револю циядан бурынры к а за к акындарынын да шыгармалары совет уакытыида рана халыкка тугел тарап, к азак ел! оларды советп'к уакы тта гана толы к б1л д 1. Mine, кы скаш а айтканда, со вет и к дэу1рге шеШн ка- зак эдебиетш щ бары да , хал-жайы д а осындай. Социалиста ¥л ы Октябрь революциясына казак хал- к-ы жалрыз эд е б и ет маселесш де рана борышты емес, улт- тык TipminiriHiK барлы к саласынан д а борышты. Олай ДейтМкнз: 6 ip im ni, казак халкы е зш Ы тарихында Cipin- Ш1 рет Октябрь революциясынын аркасы нда гана тутас

улттык мемлекет болды. Тарихи материалдарда, бурый усах хандыктарра белш п журген казак рулары, XVI— XVIII гасырларда тутас хандык курып ед1 дейдь Бул, рас. Б1рак, осы тутас хандыктын 63i iuiKi, сырткы сая- саттарымен алганда, шын маганасындагы мемлекегпк дэрежеге ж етпеген, мемлекет екещ цпн баскарып отыр- ган елш е д е , Kepiui мемлекеттерге д е таныта алмаган, сырткы, формалык кана курасын (объединение) ед1. Осы элс!з курасы н 1722 жылдын жутында, езж ен аз-ак калкынды кериплес Ж оцгар хандырынын шабуылын ка­ тере алмаЙ быт-шыт бон белinin Kerri де, енд| кайтып мемлекеттж дэр еж еге котерьте алмады: кепшьшг! Рус­ скига косылды, 6 ip a3bi Кытайра к!рд|, 61'разы Монголия- га ауды. Сондай бытыранкы, буюл тарихында тутас мемлекет бои кермеген к а за к елше улттык толык право берш.улт- тык мемлекет!н курган — социалистж Октябрь револю- цнясы гана. EKiHiui, «Казакстаи» аталран бул мемлекет барлык казактыц рана мемлекет! емес, енбекц» кепиплжтш де мемлекет!. Расырлар бойына кулдык вм'1р кешкен казак енбекиплерк советтж мемлекеп курылган сои рана кул- дыктан азат боп, енд!ре енбек аткарып, мэдениетп' туру- ра мумшндж алды. Ko3ip ол социалистж курылыстыц барлык тармагында да ерл!к енбектер аткарып, зор абы- ройга не боп отыр. Жалгыз 1947 жылдыц ез!иде, респуб- ликамыздык 604 адамы Енбек Epi атарын алды. Yuiiiiuii, революниядан бурынгы Казакстанныц карта- ■.ына караран Kid, оныц безмен: к е ц д т алты Германия- дай даланы жиектей салы!!ган сирек кш жене калалардан: сабын булгайтын, Tepi илейтш, пима басатын заводсы- мактарды гана керер ед! де, езге Kepepi, кен даланы ер- г:екш!и!и ауындай шырмап жаткан кешт!ц жолдары Fana болар едк Б упн сол далада мындаран модениетт! колхоз- дардан баска, ж ор ж узш де тендес!' азгантай: Караганды, Балкаш, Ж езказган, Техпртау, Л енинтауы (Лениногорск) тагы солар снякты алыптар бар, революциядан бурын казакта шын маганасыпдаты пролетариат табына жата- тьш адамды ж уздеп кана санасак, Kosip 6i3 оларды жуз мындап санаймыз. Солардыц iminoH Карагандыныц он шахтер!' биыл Енбек Epi атагына не боп отыр. Экономикалык жагынан Казакстанныц ecyi em6ip