С. Муқанов-Өсу жолдарымыз

блендера эдем! ж асадган жуйрш маш инадаи ааулап, о ку - шыны iarepi ушыра .женеледГ Ш ел даланы н кунарсыз кез1н сипаттатанда, акын: Сол жер, сонау сары адыр. Сауырын куи кактаган, Швл1ркегсн сол адыр, Булттаа тамшы татпагаи. Алауланган акызда, Тзыыздык боп тамызда, ilie6i flip-flip кагатын...-- деп, суьнрейген сорлы дялакыц б е т бейнесш, кез алдына айкын келт!ред! д е , бупн орманга боленген осы даланы: Кол'еккеа уэарглн, Кун сэулесш тоскандай, Кулпырып тур кыз — ормян. Bip жагында ак кайыц, Bip жагында кек Терек. Гул аткан бэр! кокке ерлеп... Жайкалып епн алкабы, Бармактай басы эр дэнш'к, Квзд1 epiKCis тартады,- - деп, окушынык шаттапгак кеш лш аспаидатын ж1бе- редк Аз сипаттатанмен, поэмада а дам бейнеЫ кандай аде- Mi. Даланыц сиыксыз кезшде ж а л а ц б а с , жалан аяк ж у - ретш жарлыныц кызы, совегпк за м а н да орман ecipeTin мамаи болтанын, акын ммиа б!р эдем! сездермеп баяп- дайды: Оный сунгак Сийы т , Усте курте туймелк Шолак коныш, каря eriK, Аярына KHrciii. Кара торы, кыр мурын, Егде тарткан кул1м коз. Коргеидеймш мен бурын, Таныс, сол 6ip ойлы кез... Орманныц epi ecipym ici, api кутунйс) — Сарман шал- ды сипаттатанда, акы н:.

Как tepinae тогайдын, Карш жауып кабагын, Кожасы сол манайдын, Семлд| суеты, жауар кун. Бас иш жанта карамай, Бултка бойлай 6ip емен, Орманнык геиералындай Каская карал тур емен. Сол еменнш тубшде, ©3i еменге усаган Bip шал отыр, тершде Сыр бар узак жасаган,— деп куйкылжытады. Орыс маманы Сидор Семенычты сипаттаканда, акын Сарманнын аузына ол туралы мына- даб сездер салады: Орыстын жыные орманы Сек1лд| ед! сакалы. Кушатыи доска ашкалы, Жаркын жан ед!, ез! де, Бейне Ресей аспаны Сек1лд1 мелд1р кез! де. Осы Семеныч аркылы акын оры с тлымыяыц шел далага шыгарран ж емю ш ц айкын бейнесш беред|'. Поэзиямыздын K93ipri кезеш нде epeciH тары 6ip са- тыра кетерш тастаган бул поэманын, кемш ш п де жок Ен алдымен осы шырарма, поэма ма. Егер 6i3 «поэ­ ма» деген сезден, М и д е драм ал ык сюжет1 бар узак еленд| алсак, ол сюжет мунда ж ок. М унлага сюжет де- reiiiMi3 — шел даланын бурынгы ж эне 6yrinri Tipimi.niriHe акыннын кэз T iryi рана. Поэмада аталатын уш герой: Майра, Сарман, Семеныч эзара драмалык карым-каты- настары б а р адамдар емес, акыннын кэз тжкен шындык картннасын айкындаура объект болу ушш сипатталран адамдар. Осы жарынан караранда, бул поэма, «поэмадан» repi, француздык емес, орыстык магнадары «балладага» ук- сайды. BipaK, булай деуден, шыгарманын жорарыда оа- яидалран жаксы касиеттер! темендемейдк Екший, акын поэмасынын ешнш! жартысында: Суардык жерд| апсаган Булагымен Мичурин,— 354

дсгенмен, мичуриндж гыльшнын, макызы поэмада epic алмайды. Ytuimui, п оэм ада бурынгы ш ел даланы ц кэз1р гулде- Hyi сипатталады д а , ш елдщ калайш а ор.чанга айналуы дэлелденбейдк Тертшип, поэманы ц геройлары, олардын ецбек про- цесшде емес, е ц б еп н щ жемкнн таткан куйш де рана кер- сетшедь Беа'шш, поэманы ц сез^иде, уйл есш де, кей ж олдарда ушырайтын ж ек е кемш ш ктер бар. Мысалы: Жымнып жаркая аиынаи Кою кара .чуртьшын, — деген еш ж олды ц магнасын у гу ауыр. Осындары «жар- кын» деген с езд ш неменеге жанасты ры ла айтканы Tyci- Hinci3: муртка ма, мурттын астына м а? «Муртка» ж а- насатын с ез бол са «жарцын мурт» дегеинен не марна шыгады. Ол болмай, «мурттын асты» бол са, не кмлган «жаркын» ол. «Ерш» бе, Tic пе, немене... Ол кесеттс махорьш. дегендеп «махор» деп отырганы «м ахорка» foA. Оидяй зорлап уйкастырудьщ кажет! нс е д г Осылар сиякты кой<3iр усак кемш Ы ктерд! a.ii де си­ най тусуге бо л а р е д 1, онын кажет! ж о к , ейткеш, kcmllu- лнтн канша тгзбектегенмен, поэманыц ж аксы жактары басым жатыр. П оэманы тутас ал ганда, бнылгы жылгы поэзиямыздын ж ак сы табысы. Бнылгы ж ы л ды ц басында, б а с п а се зд щ бет!нен Хамит Ергалиевтщ «Улкен жолдыц устш де» деген позмасынан узшдшер окыдык. Поэманыц такырыбы ете актуальд:, каз1р курылысы ж ур ш жаткап Мойынты — Ш у те*ир ж о- лыныц бойындагы е р л ж icTep. Жалпылап айтармы з: Хамит бу л поэмасымен де, кей- 6ip елендер1м ен д е , казак поэзиясында ж а ц а сез. Онын жацалыгы — кеп акындарымыз туйыкталып шыга ал- май жургеи к азак поэзиясыныц калыптанган зацынан б|раз огаштануда. Егер, такырыбы баск а болганмен, б!з- ДН1 б|'рталай акындарымыздыц елец , поэмалары стиль жэне сезд!к ж агы нан CipiHe Gipi у к сап ж атса, Хамиттш кей6!р елецдерш де, ocipece, аталган поэмасыида езшд|’к

ерекш!лж, TiniHiH карапайым, халыктын знг1мелш т!л1н таба бьпуде. Бул жагынан Караганда, K33ipri казак со­ вет поэзиясында, орыс акыны 'Гвардовскийге квб1рек ук- сайтын осы Хамит. 3p6ip жаналыктыд кез уйренбегенше о г ш KepiHin туратын жер! бола беред!. Атал ран поэмада жатыркай карайтын шумактарымыз, жолдарымыз, ыррак-уйлесте- piMi3, жеке cesAepiMis толып жатады. Соларын еске ала отыра, бул поэманы мен K33ipri казак поэзиясыныд та- бысына жататын жакалык деп ойлаймын. Биылры, ecip ece, онкунджтен кешнп казак поэзиясын еез кылганда, кернеки акынымыздын 6ipi Эбдмда Тэ- ж1баевты атай кету кажет, Здебиет майданына революциялык каркынмен Kipin, алрашкы он такты жылда, реалистж багытта б)рталай кунды шьжарма берген Эбдмданын, сокры он шакты жылда Отан ллегше сай шыкарма бере алмай жургеш, б!рнеше шырармаларында ерескел каталыктар жасара- ны, ол каталыктары —- буржуазиялык символизмге сын кез1мен карамауына байланысты c m i i 6i3re мэл1м. Бул каталыктары yrniH, Эбд'шдара кезш де катал сындар ай- тылды. Большевик™ сын мен взара сыннык манызы туралы Ленин былай дейдк «Алдагы таптын куресшш партия- сына каталасу коркыныш смес, каталыкта касарып ту- рып алу, мойындамау, жалтан уялу, туземеу коркыныш? (XXI том, 219 бет). Лениншд 6i3re зйтатын акылы: «Каталыкка ашык бойлау, опын себебпр ашу, турызган жардайды талкылау. каталылыкты тузейтш куралды ойланып алу, м'ше, бул— салмакты партиянын ici, бул — мшдетт! орындаудык ici. бул — тапты окыту жане тэрбиелеуд!, OFaH жалгастыра. кепшьи'кп торбиелеудш ici» (XXV том, 201-бет.) Каталыктары туралы Эбдшдага катал сын болды де- д!к. Ол сын жокэрыда айткан большевнктж сын едь Сол сынныц корытындысы боп Бушлодактыц Орталык Пар­ тия Ko.MHTeTiHin «Драмалык театрлардын репертуарлары туралы» деген каулысы шыкты, осы каулыда, ката пшр- дс жазылгаи шыгарманыц 6ipeyi боп Эбдшданыц «Б1з де казакпыз» дейтш пьесасы аталды. Ленин айткаидай, каталасу айып емес, катаны тузет- пеу айып. Эбдкпданын косымша каталыры,— Орталык Партия Комитетшщ большевикше катал айткан эд1л сы- 356

нынан кейш, каулыра ж а у а п б е р е р л ж т е й шырарма ж зудьщ орнына, eKi-уш ж ылдай у н а з ж аты п алды. М у кш, бул — Э б д 1л' даны н каталыгына е с е п 6epin ойланра каталаскан ойы н кайтадан дур ы с ж о л р а коюрэ ж ина ган кез! бол ар. BipaK ол узары рак жиналы п Kerri... Сейтш ж ур ген Эб/илдадан биыл 613 аз да болса, к талыгын ту зе у г е талпына бастаганы н керем1'з. OFa биылры жылы б а с п а се зд е р д е ж арияланран 61'рнеше ел е дер1 куэ. О л ар дьщ ш ш д е « Б у п н п с е з » сиякты ж аксы л ры да бар. Осы е л е н д е р д щ (ипнде «Bip акын туралы жыр» д е гс влед кезд: ерекш е тартады. ©леннщ мазмуны окушыла дын есшде: 6 ip акы н соц и а л и ст^ курылыстын icinc д iuiiHe де ар ал асп ай уйш де ж атады д а , курылысшыла ды Геркулеске с ан ап жырлайды . С ей т ш журген акы 6ip кезде Г ер к у л ес п 13деп кол хозга б а р а д ы , ce6e6i, онь газеттен окуы нш а, бул колхозды ц п р едседател и Сочи листе Енбек Epi, ендеше, ол курылыстан тыскары ж у ген акыннын угымында дардылы а д а м е м е с — Геркулс Осылай киялдаран акын кол хозга барр а н д а , Геркулес емес, шыи адам ды кере;ц де, е зй н н TyciHiri ката скеш сонда рапа б ш п , енд1, шын ада м ту р ал ы поэма ж а зу г Kipicefli. 0бд!лданы н м азмуны осы ндай вл еш н окыган Keft6i акыидарыммз «мы насы 6i3re киянат» д е п тулап ж у р д Сонда, мен ол арр а «тулам акдар, б у л в зг е акын ем ес, Э б диданын 631. М уны сы , там аш а е л е ц . О сы дан бастап Э б дм да тузел ук сонры он ж ы лда ж а з б а г а н шьгндык темг сын енд! ж а зу ы м ум кш » д е д 1м. Ондай niKipre мен! Эбдьлданын «Ток-ток» атты вле1 келпрдк Отызыишы жылдардын алгаш кы кезшдо ж а зылган бул в л е н д е , «курылыстын балиалары токылда мазамды алды » д е п Эбдьлданын кулары н басып кашаты ны бгзге м эл 1М. Б у л влекши арты ж а м а н ра сокканын д кврдж: 6Mip шындырынан, ягии, с о ц и а л и ст е курылыс тан кашкан акы ннын барран жер1 «Тараспен ацп м е» , «Акку кел!>, «Кетернпген к ум без», « B i3 де казакпы з» сиякты 6i3re ж а т символизмнш ду н и ес! б оп шыкты. С ол туманды дун и ен щ iuiiHe Kipiri ап, ш ытармалы к дур ы с жен-жоба та б а ал м ай , он шакты ж ы л а даскан Э б д и д а - нык, жогары да аталран «Bip акын тур ал ы жыр» деген блеш, 6ipm uii ж ак тан , «6ip акыннын» а др есш дэл тауып беред1 де, екш оп жактан, шындыкка ем ес. туске уксай-

тын символизмге шырмалуын сезшгп, акыннын одан шы- рука талпынуын керсетедь Жазгысы келсе, Эбдкпданык ж а за алатындыгына еш- Ki.MHiH ш еп болмауга THicTi: о нда талант та бар, бш м де бар. Сондыцтан, 33ipre окымаранмен, колхоздын шын- дыры туралы ж азам деп у эде кылран поэмасын, Эбды- дадан кун сайын кутудем1з. Кайталап айтканда, Эбдшданык жэзрысы келсе жа­ за алатын акын екеш рас. BipaK, кейде, жэзрысы кеп-ак турранмен акын шырармасына дуры с эд!с колдана алма- са, дурыс ойы бурыска шыруы да мумкш. Мумкш рана емес, ол, расында да солай. Оран мысалды Эбдшданын езшен алайык. «Б1з д е казакпыз» атты пьесанын ката жазылганды- гы мэл'ш. Онын непзг] каталыры, буржуазияшыл симво­ лизм э д ^ м е н жазылуында. «Эд1с» деген сез.ш 613 бул арада эдей1 колданып отырмыз, ейткеш , егер аистш ка- 1 алыгы болмай, п|к!рдш каталыры болса, онынартыете жаманга coFap едь Оран айкын мысал, — Метерлинг. Буржуазияшыл символизм мен эд1сте емес, шюрде ауыр- ран бул д р а м а т у р г т каталык жолы, оны сексенге кел- ген шарында фашистер партиясына муше болура экеп TipcAi. Эбд!лдаиыц каталыры ш шршде емес, аш’сшде дедж. Олай дейтш'жпз: сол ката жазылды деген онын «Б1з Де казакпыз» атты пьесасында жазушынык ниет! дурыс. Ол алдына ескЫ к пен жаналыктык KypeciH керсетуд! мак- сат кып койган жэне пьесанын уакигасы солай боп шыккан. BipaK, осы «ескЫ к» пен «ж аналык» Эбдшданын кер- сету1нде ж ерден шырып кекке карай ecin жаткан жок, кектен ж ерге карай салбырап, ж ете алмай apipeiae тур, ягни, пьесадагы курсе ем ip шындырынан туган куресемес, драматургии киялынан рана туран курес. «Пьеса символизм эд|‘ам ен жазылран» дедж . BipaK онын да eKi Typi бар гой: 6ipeyi eMip шындырымен бай- ланысып ж аткан Горькийд1н революциялык символизм!, 6ipeyi — eMip шындырынан тыскары жататын Адлердш, Ибсеншн, Бальмонттын символизм!. Эбдипда колданган символизм Горькиймен емес, сонгылармен кабысады. Катальный тузеуге бетш бурран Эбдшда, егер шы- рармаларында символизм эдшшен кутыла алмаса, бу- рынгы каталыгына шырмала 6epyi мумии.

0Mip ш ындырын: эн, куй, б он у с у р е п , м у с т су реп сиянты элебнет ж эне керкеменер объекп'лер! яркылы керсетпек боп талаптяну, Эбд1ляаныи кеп шьтармлсын- да кездеседй Олай керсетуге, эрине, болады да, себебн— дурыс багытта шыгарылган эл сб и ет пен керксмгнер шымдыктын сэул есш туЫреин айна рой. BipaK, булай керсетудт д е мелшер1 болура THicri. YueMi айнаРа yni- лш, шьшдык е м ! р д т езш е аркасын беру — жаксы кы- лык емес. T epic багыттары символ изм нщ есетш топыра- ры осы. Оран айкын дэлелд1н 6ipeyi — Эбдьпданын. ж уырда рана б т р г е н поэмасы. Поэманык аты «Кесемд1 суйген журектер». Мазмуны: Кытайдын Х о-Л ун атты бояу е н е р ш т cypenuici, баласы Ма-Хойга «С С С Р атты бакытты ел бар, онын несемi Сталин бар» деп энны е кылалы, 631 С та л и н и т портретш жаса’.'мен шурылданалы. M a-Хой ескеннен кеГн'н. гомин­ дан билеп турран елкеден кашып, М ао Ц зэ-Д ун бас- карып журген революциялык армияра кетед1 де, сонын катарьшда ж ур ш , Сталинге арнап е л е н шырарады. Кы- тай елше тараран осы елец, Х о-Л ун турран елкеге де жеи'п, гоминданнын генералы, (эр ине, реакциялык гене­ рал), «балан; революциялык. ел е к ш ьтарипты » деп Хо- Лунды аттырмак болады. Bip офицер, е ю солдат Хо-Лун- ды атура алып шыкканда, солдатты н 6ipeyi офицердш езш атып т у а р е д ь ол М а-Хойлын идеялы к досы боп шы- гады. А ж ялдан кутылиан Х о-Л ун революциялык армия жагына егед! д е , 6ip тунде аскар таудыц аспаимсн та- ласкан шынын С тал и н и т мусппне (скульптурасына) ай- налдырып жМ5еред1, поэма осымен б1'тедн Kepin оты рсы здар — поэманын идеясы жаксы-ак, осы жаксы ойын ic x e асырура келгенде, дуры с эдю колдан- барандыктан, hfhh, алып отырран темасын идеялык ж э ­ не керкемдж жарынан ойларыдай Fbin шырару yuiiH, ен ceniMfli э д 1С — с о ц и а л и с т реализм э д к ш емес, тагы да буржуазияшыл символизмнщ a a iciii колданрандыктан, Эбдшданын поэмасы Кытайдын революциясы да, ол ж е- ш'ске ж етю зген марксизм-ленинизм рылымынын ж олбас- шылык acepi д е керш бей калган. Ен алдымен, 6ip елде революция ж асалу уинн, сол резолюцияра н е п з боларлык eMip шындыры болу керск кой. Б 1здт заманымыздары Кытай елшш eMip шындыры, Кытай енбекиллерш щ eni жакты каналуымен байланыс-

ты емес пе. Оларды dipimni ж актан вз помешиктер1 мен буржуазиясы, ешшш жактан арылшын-америкалык им- периалистер канап келген ж ок па, Кытайдыц марксизм- ленинизм рылымымен каруланган К о м м у н и с т партия- сы, онын KeceMi Мао Цзэ-Дун cKi жакты канауга карсы кетерыген ецбекил халыкты баскары п, Кытайдыц кэз1'р- ri халыктык демократиялык 0 к1мет1, осы улы курестш нэтижесшен барып тутан жок па. Эбдьяданыц поэмасында бул жардайдыц 6ipeyi де сипатталмайды: е м жакты канаудын картинасы, сол ка- nayFa карсылык нег1зшде туран революциялык курестж картинасы атымен кершбейд|', Баласы М ао-Хойга СССР-ды, Сталищц мактап ертеп кып атайтын Хо-Лун да, ек> жакты канау туралы аузын ашпайды. Советтер Одагын, оныц кесемш неге мактай- тынын дэлелдемейдь Сондыктан, Сталиннщ портреп'н жасауы да б е л г ш 6ip идеядан тумай ж ай рана профес- сионалдык Kaci6i сиякты бои кершедк Ма-Хойдын гоминдан билеген елкеден революциялык. армияеа кашып кетушде дс, Эбдшданын поэмасында материалдык ем ip шыидырына байланысты eui6ip дэлел жок. Сондыктан оныц да Сталин туралы елец шыгаруы белгш 6ip идеядан тумайды, акесш щ кэабш е уксайды. V II I Онкунд!ктен кейшп драматургиямыздыц елеул1 табы- сынын 6ipi, Рабиден Мустафиишц «Миллионер» атты ро- манныц негЫ нде осы атпен жазран пьесасы. Журтшылык алдында жаксы шырарма е к е н д т дэлелденген бул ро- маннын непзш д е жазылран пьесада, автор романдагы ге- ройларын ecipe, уакираны романнан repi де шиелешспре бергсн. Пьеса кэз1р сахнада койылура даярланып жатыр. CoiiFbi уш -терт жылда Отан ты еп н е сай шырарма бе- ре алмай, борышты боп журген алдыцры катардары жа- зушымыздын 6ipi, Рабит Муа'реповтын биылры 1949 жыл эдебиетт1к erini мол ешм берген жылы болды. Оныц «К азак солдаты» атты шыгармасы ¥лы Отан согысы кундерш деп совет адамдарыныц саяси жэне мо ральдык ж ан ж у й е а жогары екенд1гш керкем турде си- паттады. Онкундшке осы табыспен барран Рабит, онкунджтен кейш «Аманкелд1» атты пьеса ж азды . Рабит бурын да осы атпен драмалык пьеса жэнеопералы к либереттожаз- т

Fan адам. Мьгна «А м анкел дш ц» oa a p F a агы рана укса яанмен идеялы к жарынан да , к е р к е м д ж жарынан да олардан элд ек а й д а жорары. Бурынры «Лманкелд]'» аталаты н пьесаларда, казак чалкынын бостанды к жолындары ку р ес тарихында орны ерекше, халык батыры Аманкелдш щ образы, халы кугн- тын мелшерде берьлмей, жабайы адам ны н 6ipeyi сиякта- ныпкершетш, патшашылдар мен алашордашылар да ж а- лац схема эд1с1мен сипатталатын. Содры ж а зы л ра н пьесада Аманкелдш щ , ол басг а сан козгалыстыц, оран карсы шыккан куш тщ 6opi, зор сурст- miniH. айкын ж асар аи керкем бейиелер1 боп шыккан. П ье- санын идеялык ж э н е керкемдш ж актар ы жорарыланрап- нан кейш, др ам ал ы к карым-катнастары да ш иелсшсш. керермеидер кум арта карайтын д э р е ж е г е жеттк Реално- п’к эдкпен жазы лран бул пьеса к а за к совет драматургия- сын 6ip сатыра шырарды. Драматургнямыздын осындай табысына куанумен катар, Kei\"i6ipiHe ренжитетш де ж айы м ы з бар. Мысалга Нырмет Б аймухамметовгын dipneuie пьеса- ларын алайык. Бул жолдастыи «А сы л тастар» атты иье- еасыиа биыл куз «Казахстан П р а в да » еы газетш дс Тэжен Елеуовтык сыны шыкты. О н ы н — бул пьеса neri- зшде ката ж азы лран деген гпю рш е косыламыз. Ныг- метп'ц «Бал б у л а к » аталатын пьесасы на «Эдебиет ж опе искусство» ж урналы ны н биылгы жылры оныншы саиып- Да жазран К ап ан Сатыбалдшшыц д е niKipi дурыс. C s3i- -'113 жалак б о л м а у увнн, дэл ел дер келт1рсГйк. Ен алды мен, т а у д а отарда ж а тк а н мал шаруашылы- рындагы Е н б е к Е рлерш щ icTepin к ер сету максатымен жазылран б у л пьесада, ол максат орындалмай калган. Енбек п р о ц ес ж керсетудщ орны на, автор арзан ж эн е жалран «к ом ед и я» ж асайды да , с а х н а д а епш м нанбай- тын уакираларды керсетедк М ысалы, 6 ip фермада 6ip - неше жыл 6 ip re кызмет аткаркан а да м да р 6ipin-6ipi та- ны.чай шатасып ж ур ед]. Мал дар ire pi б оп кызмет ierefliiH Маржан де ге н кы з Ержан деген ж 1 г г т , e3iHiu суйш т! * im i Нуржан екен деп ойлап бет!нен ершелене суйедк Осы да «ком едия» боп па... Сол кы зды , капысын тауып Нуржан суй in а л с а , кыз содан « ж у к -п б оп калдым» деп электенедь Осы д а «комедия» б оп па... Бетшен суйгенге ^YKTi боп калаты н, ол А йса пайрамбаоды ц memeci ме?! Былтыр конкурсте бэйге алран «Енбек Epi» атты

пьесада, Ныгмет колхоздын Кзлкен деген жМт1н кыз- метшен алдырады да ориына эйел1 — Кунзипаны койгы- зады. Колхозшылар Кунзипаны сайлауын сайлап кал- ганмен, артынан «ойбай-ау, аудан гой оны сайлаган. 6i3 ем е стз» деп eninfli. Колхоздын Койбагар атты ста- хановшысы шалын Ныгмет сахнада сакау кып сейлетш журтты кулл1рмек болады. Осы да «комедия» ма... Ауыл совет секретарь! Кырыкпай мен Кэлкен eneyi Койбагар- ды мазактаймын деп, «сен е зш еркектсш, эйелкпсш» деп сурайды. Осы да «комедия» боп па... Жасы кырык- ка жакындагап Кырыкбайды Ныгмет Ажар дейт!н жас кызга уйлш ш рмек боп, махаббат сырларын ашканда екеуш былай сейлеспредк К ы р ы к б а й . Ажар-ай, 6epi келпи. А н а р . Е, келсен кел езщ. К ы р ы к б а й . Кауаана да Адаматага малы-малы ез аягынан барган. Кырманньщ как ортасында табыс- сак кайтедк А ж а р . С ез тапканга долга ж ок деп еда некем. К ы р ы к б а й (емегаген кызды езш е карай тартып). Былкылдап турган майсын гой езщ . А ж а р . Тарт деймш колынды. К ы р ы к б а й . Малы-малы ерк1нд!к 1здеп жур де. _ , А ж а р . Бщемш . Шымшимын дсп тула бойымды ю- pin ж1берген еркектер болатын... Осы диалогтар да «комедия» боп па... Мунын аты,— «комедия» емес, сахнада еркек пен эйелге богауыз айт- тыру емес пе. Мазмуны осыншалык маскара турде жазылган пье- санын республикалык конкурста бэйге алганы кайран каларлык ic. Шыгармага будан артык жауапсыз карау мумкш емес. Ныгыметтщ эл1 баспада жарияланбаганмен, театр- да кабылданган «Эке мен бал а» атты пьесасын алайык. Бул пьесада 6ip топ бала шайка боп бандалар тобын уйымдастырады. Шайкасын молайту женшде олар жа- сырын жумыстар ж у р п зт , улкен нэтижеге жетедь Сон- ша бузакылыкка бастык боп ж урген баланы бул кы- лыкка, iuiin кернеген акындык куаты итерген боп табы- лады. Осындай пьесанын сахнага канша керектш бар- Не тэрбие 6epefli ол... Ныгметтщ 6ip пьеса емес, 6ipnem e пьесасында ката- ласа берет]'н cc6e6i неде? Бгзше, онын ce6e6i, советик

ем1рдщ не екенш , оныц алдыцры катардакы адамдары кандай болатынын бшмеушде. Сонды катан.ол eaiMisjUn шындык eMipiH тер!с керсетедц мш езь ici жаксы кепил- л!ктш арасынан, ескш кпен байланысты б1рен-саран аз- гындарды Tepin алып, пьесаларын соларды н социалис- тж кокамFa ж ат, жаман ктерш е, ж ам ан кылыктарына курады. М ундай соракыльжтын тамырына балта шап- паса, непзш д е дуры с жолмен еркендеп келе жаткан драматургиямызра бегет болады. IX Республикамызда орыс жазушыларыиыц байсалды коллектив! бары мэл!'м. Олардын iuiiHCit Иван Шухов, Павел Кузнецов, Дмитрий Снегин сиякты жазушылар Казакстанра рана емес, бушл Советтер Одарына б е л г ш . Бул жолры oariMe эдебиегп ш олу ем ес, сын мэселеле- pi туралы Fana болрандыктан, мен республикамызлагы орыс жазушыларыиыц керкем шырармаларын талдамай, тек, сыига байланысты 6ipa3 мэселелерге токтаймын. Республикамызда эдебиет сынынын жумысына 6ip- неше орыс жазушылары катнасады, мысалы Сильченко, Николич, Малиновский, Ритман-Ф етисов, тары басца- лар. Казак эдебиетш деп сыншылардын бойындары кем- ш шк оларда да бар: олар да сын жумысына шурылда- на Kipicneft, анда-санда, кезец'1 кеп калганда рана, неме- се белгш 6ip наукаига байланысты Fana сын жазады; олардык да жазрандарынын K©6i эдебиеттж сыннан ге- pi рецензияра, немесе публицистикалык макалара уксап жатады. Ритман-Фетисовты езге сыншылардан белем1'з. Олай ететш ce6e6iM i3, езгелерш аз ж азады деп кшэласак, ол кеп жазады ж эн е орыс эдебиет! туралы рана емес, ка­ зак эдебиет! туралы да , езбек, азербайдж ан, тэж ж , т а ­ ры баска эдебнеттер туралы да ж азады . Кеп тьлд! бктетш, кеп елдщ эдебиет!м ен таныс адам- дар да аз кездеспейдк Ритман-Фетисов ондай адамдар- дын катарында ем ес. Ол кеп сынын, т!лш бишейтш эд е - биетке арнайды. Олай ж азудан кемелд! сын шыруы кнын. «Дружба народов» атты э д е б и етт ж альманахтын биыл шыккан тертшип санында, Ю. Калашннковтын республикамызда орыс тш н д е шыратын эдебиет альма­ наху Казакстанра» жасаган сы н-мака ласы басылды. зет

Осы м а к а л а д а Калашников, Ритман-Фетисовтык «Белин­ ский ж эн е оры с эдебиетш деп к а за к темасы» деп атала- тын ж эне «Горькийдщ революииялык романтикасынын казак эдеб и етш д е эсер!» деп аталаты н eKi макаласына сын айта кел, б у л ei(i мак алада д а рылым дык мэн аздая- тайлыгын, ейткен'|, макалада мы салга алынган дэлелдер- дщ арзан ж э н е кунсыздыгыи к е р с ете дь Калашников жол- дас дуры с айткан. Ритман-Фетисовтын ек! макаласы да сондзй екеш рас. Онык е зг е макалаларында д а , нсмесе, монография- лык зерттеул ерш де д е арзан, кунсы з айтылган ninip кездесе б е р с дк Мысалы, ол, сонгы жылдары Жамбыл- дын ш ыгармалары туралы кеп ж азы п жур. Бул темада онын енбек ж азуы на мумкшдйс кеп, ейткеш, орыс, ка­ зак ж эне баск а елдерд|'и тш дерш де Жамбылдын eMipi жэне ш ыгармалары туралы ж азы лиан жумыстар ушан- тензз. Онык уст1не, Жамбыл шыгармадарыныц кегшй; fliri орыс tuiiн е аударылган ж э н е иепзш де Ksnmi.niri дэлме-дэл аударылган. Осындай ардакты жумысты колына алган Ритман- Фетисов е зш е т у а ш к п кылми енбектер туралы, немесе орыс т ш и е аударылган ш ыгармалар туралы салмакты niidp айтудын орныпа, кеб!не, e iu 6 ip мэселеге тереи сун- riMeft бетш де ган а калкьш, буры н айтылган пшрлерд1 ез ce3iMen кайталайды, кейде купи келмейтш мэселеге урынып уят ж асайды , мысалы, к а за к т ш н бшмейтн! ол «Ж амбылды ц тьл езгеш елпч» деген такырыпта да ni- Kip айтады. Б иш еген тищщ е з г е ш ш п н ол, эрине, бьл- мейд|', сонды ктан бул мэселеде айтылган niKipi арзан болады. Ритман-Ф етисовка да , е зге сыишыларга да пдар ай- туды тш ейтш такырып толып ж аты р. Мысалга, респуб- ликамызлагы оры с эдебиетйпк соцгы кездег! хал-жайын алайык. К азакстандагы орыс жазушыларынык коллек­ тив! сонгы к е зде ж асаган шыгармаларынын ен молы да жэне идеялык. керкемд|'к ж агы нан багалысы да керкем очерктер. И ван Шуховтьщ «Техиртау» атты очерш, Па­ вел Кузнецовтын «Правда» да басылып журген очеркте- pi, BparHHHin, Богдаповтын очерктер1 республикамызда- гы с о ц и а л и с т курылыстыц, о л ард агы енбек ерлершш ш терт керсетуде ете мапызды материалдар. bip an о че р к тш аты — очерк. О л толык магнасында- гы керкем эдебиеттш ш ыгарм асы емес. Очеркте жазу-

шы накты адам дарды н iciH силатгауды н тешрегшен ш а ­ га алмайды, накты ж еке адам дар ды н icrepiH жалпы 1стерд1Н ipiKtereH бейнесше айналдырып ж1бере алмай­ ды, ал, керкем шыгармада, ж азуш ы ем|'р шындыгына суйене отырып е зш щ фантазиясына д а epiK 6epin, шын- дык бейнесш ipiKTefl, корыта, идеясы на багындыра ала- ды, еидеше ж ал пы эдебиетте, оны н пшнде эдебиеттш жеке 6ip бутагы нда очерктер керкем прозамен араласып жатпай, б1рынгай рана еркендесе, немесе прозалык жанрдын басы м Typi боп ж атса, ол , осы жанрдаеы олкы- лыры барлыкын дэлелдейдь Республикамыздары орыс жазушыларыньщ езгелер!- нен Иван Ш уховты н ориы б е л е к т т , ертерек жазы лган eipneiue романдарымен, онын бук!л о дак ка танылуы 613- ге мэл!м. BipaK, осы Шухов ж о л д а с , сонры он бес жыл- дын ш ш де тыцнан 6ipjieine ром ан бастап, 6ipeyia де 6iTipe алмайтын дардыра ушырады. Б ун и н себебш аш у, сыншыларымыздын ici ед!, ол оры ндаман жур. Иван Ш уховтын талантты ж азуш ы екендшше еш м м- HiH таласы болмаура THicTi. Бурынры ш аруалар, K33ip ri колхозшылар ем 1'ршен жазатьш оиыц, осы ем1рмен бай- ланыстылырым да 6i3 б1лем1з. Е ндсш е, колхоз eMipiMen тыгыз байланысты талантты жазуш ыны ц, осы ем ip тура- лы сонры он б е с жылда баралы шырарма боре алмай журген ce6e6i неде? Б1зшс, «©Mip ш ы нды ры н быгу» деген,— 6e.nri.ni 6ip iCTiK кимылын рана керу смес, оиыц сырын, hfhh осы кимылды козраран себебш, осы себсп арш л ы кимылга KipicKeH ic iiH каркынын, осы каркын аркылы тукан нэти- жесш, осы нэтиж еден шыратын болаш агын тусше б 1лу. Булай тусш уд щ ю л и — мзрксизм-ленинизчде. Егер ем !р шыидырына осы туррыда.ч карай бш месек, ем ip ш ы н д ы ­ рын шырарма аркылы езгеге д е осы туркыдан керсете бшмесек, со ц и а л и ст а корэмны ц п л е с ш е сан керкем шы- Рарма тудыра алмаймыз. «Марксизм-ленинизм рылымынын тургысынан карау» Деген,— онын б ш п н е шыру деген с ез. Иван Шуховта осы жагы жетпейтш сиякты. Оган 6ip дэлел: сонры кезде Казакстан ж азуш ы лар уйымынын баскарамасыныц н а ­ р я д а марксизм-ленинизм рылымынын eici жылдык кеш- Ki университет! ашылып, ж азуш ылар к е пш ш пнш тшсу! бойынша уш жуйел1 сабак, ж ур дк П артия тарихы, диа-

лектикалык ж эн е тарихтык материализм, философия та- рихы, сотая байланысты эстетика тарихы. Жазушылардын кэп ш ш й осы сабактарга катнаскан- да, Шухов шеттеп калды да, университет сабагын аякта- ганда емтихан тапсыра алмады. 0M ip шындырынын жар- кыи айнасы — марксизм-ленинизм рылымында сондаи шалагай жазуш ыдан, социал иста курылыстыц ешр шындыгын айкын керсететш шырарма туу, эрине, киын, Сол кем ш ш гш ойламаса, тузем есе Шуховка алдагы кундерде д е бегет болуы с е з а з . Республикамыздары орыс жазушыларынын каламы- нан сонры к езде туган курдел1 шыгарманын 6ipeyi Дмитрий Снегиншц «Алые шептерде» атты noeeci. «Ка­ захстан Правдасы» газетшщ бетш де, бул повеске сын жазылып, noeecTi icxe алгысыз кылды. Мен ол ninipre косылмаймын жэне окушылардык к эпш ш п д е косылмайды рой деп ойлаймын. Мешмше, 6ipneuie елеуоп кемшшктер1мен катар, повесш жаксы жары да бар, олар: ен алдымен, повестей б\\з ¥лы Отая сорысынын кэп шындыгын, acipece, артиллеристер smi- piHiH шындыгын кэрем13, повестщ б5рнеше геройлары imixteH де, iciMen де кызык ж асалган; повеетш тш № тартымды. Повестщ елеул! кемшшктер'г. сипаттап отыртан вм)р шындыгын ж азуш ы жазушылык кез1мен epKi’H корыта алмагандыктаи, п о в е е т геройлары да, уакмасы да 6ipa3 жергаде эпизод боп калады; адам образдарын ал- ранда, жазуш ы, армия катарындагы адамдардык темен- ri жарын, ярни солдаттар мен Kimi офицерлерд1 жап- жаксы керсетед1 де, генерал Панфилов сиякты, полков­ ник Талгаров сиякты жораргы ж а пан элаз сипаттайды, сондыктан, ¥л ы Отан согысында ерекше орын алган Панфиловшыл ceri3inuii гвардия Снегиннш повесШде то- лык бейнеам ен керше алмайды. Балалар эдебиетш жасаумен шугылданып журген жэне бул турл! эдсбиетте б!рталай кунды шыгармалар жазган адам — Зверев. Ол кебш есе хайуанаттзрдын ем>- pinen алып ж азады жэне кызгылыкты рып, окыран адам- Fa бми'м 6epeTin кып жазады. Зверевтш каламынан ту­ гаи шыгармалардын бул жагын багалай отыра, оран к°- яр 6ip Faiia кшамыз, балаларра советик адамдардык eMipi мен ici туралы шырарма ж а зу талабына xipicKen емес. Советик балалар хайуанаттардын емтргмен катар, зев

адам ем1р1мен д е танысуды талейдь Алдары кунде З в е ­ рев муны ой л ан у керек. Республикамыздагы эдебиегп к сыннын хал-жайын, соган байланы сты , э д е б и е т п з д щ онкущ пктен кейшг! хал-жайын б а я н д аган д а , 6i3 ж ет!сп к тер!х н зб ен катар, барталай KCMmUiriMi3fli сынга алды к. Kefl6ip ж азуш ы л ар ды н жеке шырармаларындары ка- талыктар м ен к ем ш ш к т ер д1 сы наудан б 1зд щ максаты- мыз сол ада м д а р д ы н кара басына Kip келэтру емес, за - манымыздын та'легше сай ш ырарма беру л ер ш е ж эрдем - десу. Эр зам анны н п р огр е еш ь ж азуш ы л ар ы , шыгармала- рында ен ал ды м ен е з зам аны ны н элдынры катардагы адамдарын к ер сетуге тиа'ста. Оран, о ры с халкынын п р о ­ греешь жазушыларынын шырармалары куэ. Энгельске ж азр ан 6ip хаты нда, М а р к с ,— «революция - ра iueftinri уакы тта болсыи, ж асы ры н уйы мдарда бол - сын немесе басп асезде болсын, не револю циядан кейш еюметтан ашык кызметшде ж у р еш , партиялык K03Fa- лысты баскарран адамдардын бейнеса, Рембрантты н жаркын бояуымен, OMipiHfleri ба рл ы к айкын icTepiMeH сипатталуга тиас» деаш (М аркс, Э н гел ьс, Ш ырармалар жинагы, VIII том, 293 бет.) Маркста'к осы niKipiH, Горькийге ж а зг а н хаттары нда Ленин калындатып, революцияшыл иролетариатты н iciH , оларды бастауш ы ларды н iciH мол cy p e rre y n i етшедк Совегик кур ы л ы с к езж де, Л енин партиясынын кор­ нем эдебист! тур ал ы алван каулыларыны н 6 o p iiu e д е койылатын та л а п осы , h fh h , шырармаларымызда оз за - манымыздыц алды нгы катарлы адам дары ны н бейнесш жасау. Бул м ш д е г п оры ндау уцпн ж азуш ы л ар ды н алдына койылатын 6ipiH m i талап, OMip шындырымен тырыз б а й - ланысу, e niiim i та л а п , сол OMip шындырын керсетуде марксизм-ленинизм рылымына суй ен у. Т у с ш к п тьчмен айтканда, с о ц и а л и с т а реализм д е ге ш м !з осы. Бул зо р максатты бурн ы гы дан да артык iCKe асы руда больш е­ вик™ сын мен е з а р а сыиды курал кып ж ум сай быаейж. 29/XI. 49 жыл . Казакстак Совет Жазушылар Олагыныц 1949 жылгы 30 иоябрде “олган IV пленумында жасаган баяндамадан.

ТАРЫ ДА ПОЭЗИЯ ТУРАЛЫ Kipicne Бул макаланыц алдында турган мшдет, екший жэне ушшш! съ сз1м1здш арасындагы казак поэзиясынынхал- жайын шолу. Казак совет эдебиеннщ кадрларын тутас алтанда, жалпы саны ж у з жиырма терт десек, онын жетшс бес, секссн процент! поэзия жанрында кызмет аткаратындар. Ecem i он бсс жылдын 1ш!нде олардын каламынаи тугаи кептеген елендер, поэмалар бар, онык бэрш тугел тал- дау бул макаланыц кушагына симайды, сондыктан 6i3- ге жалпы э д е б и е т ш г е , онын im iiuie поэзияга байланыс- ты 6ipneiuc Tyrtiiwi мэсслерге токтап, хал-кэдарымыя- ша iijeuiin алута тырысу кажет. Букин соне т к эдебиеттщ, оныц 1шшдс казак сове! адебиетййц ecyiKe 6ip гама eam eyiiu бар.ол—социалис- п к реализм. С о ц и а л и ст реализм дега т й з, ешр шык- дыгын оныц революциялык еркендеу калпьшда керсет} eneiii, здебиегтсн сауаты бар адамнын бэрнзе белили Казак совет эдсбиел с о ц и а л и с т ¥лы Октябрь реа°‘ волюцнясыпан туганыиа ешюм таласпайды, ейткеш ол. ф а к т е п дололденген ic. Осы эдебиет, алташки дэшче1‘ бастап, с о ц и а л и с т реализм багытында enin, ecin, еркек дсп келсдц Олай дсйпщ м1з казак совет эдебиеКшн Ос pimui шытармалары Казэкстапда Совет ею мей курилУ' та, гаеырлар бойы каиауда келген казак енбекшидердшн ол кулдыктан кутылып, саяси право алуына, бул право казак сцбекиплер'шщ экономикасы жэне мэдемиетшш ocyine кен ж о л ашуына арналды. 0Mip шындыгынык революциялык оркендсуше арпалган шыгарма осындав болады. э Р»не, казак совет эдебиет! б!рден ойдагыдай еркен- деп кете а л еа и жок, огам себеп, кадрларынын жастыгыи-

да ед!. Р ев олю циядан бурынгы к а з а к ж азба эдебиетй казак совет э деби етш е жалды з С эб и т Двнснтаевтан б а с ­ ка 6ip д е ж азуш ы берген ж ок. К а з а к совет эдебиетш щ алгашкы кад р л ар ы Совет е ю м е т ш щ жэрдекпмен тана сауатын аш кан кедейлердщ , б а тр актар дьщ балалары ед1. С ондыктан, о л а р , алгашкы ш ы гармалары н, казак ен- бегашлерше бостан ды к 6epin, экономикалы к жарынан да . мэдениет ж ар ы нан да есуш е ж о л а ш кан Совет еюметГ- не, К ом м униста партияга арнай ж ы рлады . Осы icriH уе- тшде олардын б^разы e cr i де, еш й б 1разы , epeci жы лдан- л.'ылрэ би ж теген к а за к совет э д е б и ет ш щ кызу каркыны- на ере ал м ай а р т та калды. Сонры ж уие-й кадрларга кей'ш оралам ы з, кэз!р , кы сцаш а, б а стапкы жуйедег1 ка- дрларынын icl туралы . Казак совет эдебиетш щ алдынкы катардары кадрла- |>ы, олардын 1ш ш де акындар, тур ! ултты к, мазмуны со циалистж к а за к совет эдебиетш в р к ен д ет у де орасан зо р енбек аткарды. Оран дэл ел , егер револю циядан бурый казакта одебисттщ жалрыз-ак Typi — поэзия рана болса, советтж дэу!рде, шын магнасындары ул кен проза, улксн драматургия, салмакты публицистика ж асалды . П оэзия- ныц 83i де мазмун жарынан рана е м е с, тур жарынан д а . революциядан бурынгы поэзиядан э.чдекайда ж огары кета'. Мысалы, шын магнасындары п о эм а жанры, к а за к эдебиетшде тек сове т к дэхнрде гака еркеидеди Казак совет эдебиетш щ барлык ж е й сп п н е ортак бола тура, п оэзи я жаирынык е зге ж а н р алдында ерекшс 6ip езгешел1г1, ерекш еб1рецбег1 б а р , о л — кунделж ем1р- Д1Ц барлык ж а гы м е н де тырыз байланыстылыгы. Казак- станда С овет е ю м е т ! курылган куннен бастап, 6yriHi i кунге дейш , к а з а к совет поэзиясына бейнесш тусшмеген coBerriK куры лы сты н eiu6ip куш ж о к . Б ул жагынан алып Караганда, п оэзи я советтж еьнрдщ шын магнасындары летописи E n 6eri д е , багасы да зо р бо л а тура, эдебиеттш &зге жанрлары м ун дай кызмет аткар ран емес. Есепт1 ж ы л д ар д ы ц imianeri к а з а к поэзиясы да о с и багытынан танган ж ок. Эдебиет майданы на 6ip акын кеч, ®Ф акын аз ж азган м ен , 6Ipey w re p i, 6 ip e y кейш ж урген- мен, поэзия отр яд тш тутас ал ранда, о л ;wii д е казак совет эдебиетшщ е ц <Илсепя1 жанры, о л е з г е жанрдан Kepi кунделж ем1рмен э л 1 д е тигыз байланы сты , ол ani д е -\"итопиетж калпы нан танган ж ок. Бграк., euiCip керкем одебиет ж а н р кундел ж ем'фмен

тырыз байланыстыгымен рана эдебиеттт алдыигы ката- рынан орын ала алмайды, ол керкем дт сапасынын жо- рарылырымен рана ондай орын ала алады. Bi3 ендц есеп- Ti уакыттагы поэзияга осы жарынан KapayFa тырысамыз. Бул мэселеге де 6i3 с о ц и а л и с т реализмнщ турры- сынан рана караймыз, ейткеш, совет™ эдебиетпн кайт- кенде керкем болу жолын, тек, с о ц и а л и ст реализм эдй ci рана керсете алады. Cohfh жылдарда квб!рек сез боп журген конфликт мэселес!, т и п т мэселеш, жалпы ше- берлш м эсел еа сиякты теориялык мэселелердщбэршн де К1ЛТ1 с о ц и а л и с т реализм эд1сшде рана. Ендеше 6i3, ecenTi уакыттары казак совет поэзиясынык идеялык жэ- не коркемдж сапасынын каншалык ескешн, не кемшЫ- ri барын осы туррыдан рана кере аламыз. EcenTi уакыттын iiuiRneri казак поэзиясынык социа­ л и с т реализм эдю н каншалык дурыс колдануы, яду рыс колдана алмауы туралы создц 6i3 ею мэселешк тошрегше топтамакпыз, онын 6ipi — жалпы совет жазу- шыларынын, олардын ш и л е акындардык OMip шынды- рымен байланысы туралы, е к ш и па — шеберлж мэселей- Q yeji 6ipiHmi мэселеге токтайык. ©Mip шыидыгымен байланыс Совегпк OMipfliK шындыры — соц и ал и ст курылыс. Осы курылыспен тырыз байланыспаран акын-жазушы, табираттык таланты канша улкен болганмен, советик та- кырыпка ешуакытта коркемдж дэреж ей бшк шырарма жаза алмайды. Оган дэлелдер келпрерден бурый, «ку- рылыстык такырып» деген сездщ езше кыскаша токта­ йык. бйтетш ce6e6iMi3, coHFbi жылдардык iuiiime, осы мэселе жайында, Казакстанда рана емес, одактык бас- пасездщ бетш де, ocipecc орталык «Эдебиет газстшш» бепнде rriKip алысулар болды: б!реулер «шырармада ку- рылысты корсету керек» десп , енд1 б1реулер, «керкем шырарманынм!ндет1 адамды рана корсету,ендеше, куры- лысты керсетудш кажен жок» дести Бул ею пш фдщ дурыс жерлер1 де, кате wepaepi дс бар. Bipimni т ю р д ж дурыс « e p i, eiiflipicci3 жерде адам­ ды корсету мумюн емес. «0H,iipic» деген не ол? Ол — ен- бек процесс Енбек npoueci дегеш м !з — корамга пайда.пы 6ip иплшт! icTi орындау жолында. адам мен адамнык немесе адам мен табигаттын арасындакездесетшкарым- 370 h

катынасы. А дам ны ц а д а м г е р ш ш п тек осы карым-каты- наста рана к е р ш ед ь одан ты скары а д а м . копам eMipiiien тыскары, ен д е ш е енбектен тыскары. Енбектен тыскары адам — ж аты п iu iep арамтамак, ен д е ш е онда й а да м ко- FaMFa ж ат ад а м . Б1згс, эрине, керкем эдеби етте ж а т ада м - дарды да кор сету керек. Сондагы максаты мы з арам та- мактан когам ды жиренд1ру. Ал, ко р а м га пайдалы ада м - ды, 6i3, тек, е н б ек процесш де Fana, ярни, ewiipicTe рана керсете аламы з. Б(реулердщ урымында, «енд!р1с» деген , колхоз, с о в ­ хоз сиякты н е м е се завод-ф абрика сиякты материалдык иНлжт! е щ ир етш орын рана. Р а сы нда о л а й ем ес. Ралым- нын рылми ецбектер !, мурал1мшн окытушылыры, са я си кызметкердщ басшылыры, арм иялы к кы зметкерлердш Отан коргау жолындары icTepi, а р т и с п ц роль орындауы, акыннык ел е н де р ж азуы , ком позиторларды н музыка шы- гаруы, дегеи сиякты эю м 1ш лж , баскаруш ы лы к , гылым- дык. немесе рухани icrepaiR барлы ры д а енд1р!ске ж а та - ды. Мундай енд1р 1стен тыскары а д а м образы н ж аса у га болмайды, ейткен!, адамныц корамиа пайдалы iciHiH, кы - лырыныц, м ш е з ш т бэр! т е к осы н дай еш й р к у с т ш д е рана хертель Ендеше керкем шырармада eHflipicri керсетпеу, ярни, адамды аткаратын iciHiH у с т 'н я е керсетпеу— еш - тене де керсетпеу деген с ез. Олай ж азгы сы келген а дам с о ц и а л и ст р е ал и зм эд!сш ен ш ыгады д а , ем1рдщ iuiKi сырын емес, сы рткы курылысын рана керсететш форма- лизмге барады . О ны ц арж агында символизм мен дека- денство сиякты социалист!к к огам га зал ал ды ж о л да р тур. EKiHmi т ю р д щ дурыстыры, б !р е у л ер ewiipicTi керсе- ту дегеннен, ал ы п отырран icTiH технологиясын сипат тау деп урады, сонды ктан агроном тур ал ы ж а зса , eriii- Д'| калай е а р у д ш npouecin, мурал!м туралы ж азса, бал а- лаРДы калай окы ту процесш, трактор ист туралы ж а зс а , ррактордык механикалы к курылысы м ен ic аткару про- aeciH... деген сиякты , технологиялык проиестерд1 керсе- туге тырысады. Б ул ар , эрине, керкем эдебиеттщ мшдет1 амес. Онын м ш д ети аткарып ж а тк а н е нбегш щ устш де ap6ip адамнын ой-санасы , кылык-ici, мш ез-кулкы каи- дай exeniH аш ып беру. Булай аш у ж азуш ы лы к ш ебер- •Икпеи байланысты. OFan кейш о р а л а м ы з. Кэз1р аяктау- Ды тмтейпн масел е, жазушынын, акы нны н ем ip шынды- гына байланысы туралы.

Eceirri уакыттагы Отанымыздын eiiipi ек! дэу'фгебе- .lineai Foii: 6ip i ¥лы Отан соры сы ны н floyipi, eKiHUiici, Отан сорысынан кейшп дэу1р казак совет поэзяясына улес'ш калай туард1? Эуел1 сотые дэутрш алайык. Гермаинянын фашист баекыншылары Совет Одагына опасыздыккероетш, кут- пеген кезде шабуыл жасауы б у к и совет халкын, оный, йшнде совет акын-жазушыларын катты ызаландырды. Кару асынар жастары советтщ улы, кызы Отанын жау- дан KopFay уш ш майданга аттанды. Сол кундерде жаз- тан елеш нде Дикаи Эбитев: Тутандк сорыс, достарым, Катылды дабыл барабан. Керем!3 тагдыр косканыи, Карсы алып майдан даладан.-— деген уран тастады. Бул акыннын Рана емес, б у ш совет азаматыньщ ураны сдт. Мундай елещр казак акында- рынын кепш ш г1 жазды. Жауга соккы беруге аттанган совет армиясыныньт- repi умтылу бейнеш, Тайыр Жароковтын те.чендеп еле- цшен кершедй Карзгайды бетке алып, Kepinreu соиау далада Кслемсэ, батты кун талын. Kc.icMi3 жаяу коиага. Келем1з жаяу солдаттар, Жорыкта талай тун катып, Жол узак ол\\, алда аттар, Келем13 ашпай т1л катып. TyKipiK шде катканлай, Кслем1з шелдеп аттап-ак. Бойда кару батпандай, Иыкты кажан автомат. Квзден уйкы, рршнен Кулю шошып кашкандай. Дк сор катып TepiKiien, Допен.и туз баскандай. Согыска icipep алдындагы солдаттын антын Айтпан Хангельднн былай береди Лит ctomij, Отаным, Лрымнеп де, барыммен. ©Mipaeri ей кымбат, Журмтммен, каныммен. 372

Литым осы алдында, Жауды елп'рем, елмеймш! Жаным барда кеудемде, Корлыкка сем бермейкйн! Б р , эрине, ж а л га з Хангельдиннш гана емес, бую л Совет А рмиясыныц анты. Сотыска n ip in шыккан ада м - ныд жан-жуйеЫ кандай ек еш и п , С ы рбай М эу л ен о в т т «Солдат сыры» атты еленш де б ы л айш а сипатталады: Кереметп урыстын, Шелфкессм айяалада, Каи аралас су 1шт1м. Талай каллын тарытып. Бомбы жауды тас тебемнеа, Кетт| дунне тарылыл. Жапаи тузде жерлед'|м... Тагы, тары толып жатыр, Каи майданда кергешм... Осы толып ж аткан KepinicTep м ай д ан га каты наскан м з а к акындарыны к ш ыгармалары нан кен орын ал ады . Совет азаматтары ныц Отан к о р г ау д а гы ерл!к icTcpiniK акындар нелер таж ап бейнелерш ж ан д ы толкытатын турде сипаттайды. Сорыска ка ты н аска н акындар yueMi кандай атыстык ерпалыс кар ти налары н Fana сипаттай бермейдк ж ауын- Н’рлш айкасы т оластаган кезд еп ой -санасы на д а уш ле- Сагынкали СеШ товтын «М инск батпагы туралы ой» деген елец!иде, окопта кузетте оты рган солдат, e3i отыр- 1ан тустын батп ак т ы олкесш кургаты п, огаи erin ecip v a i арман етедС О сы сиякты Отанныц б е й б т и ш к т с еркен- .'icyiH ж ауы нгерлер мен командалык составтын кексеуЕи, fiij казак акы ндары ны к майдан кун д ср ш д с ж азган кеп н:ырармасынан керем13. Совет хал кы , оны д армиясы, ¥л ы Отан согысында -кенщ шыруына с ен д ь ейткеш, б 1зд щ iс iм iз эд1л ic e .ii. Осы ceniwai 6 i3 к а за к акындарынык д а аузы нан е ет ш к . Мысалы, м ай дан ж ауы н гер ш т 6 ip i бо л та н Ж убан М ол- дагалиев:. (Нэде'рзна азат стер ааамзатты.

Сенемж Улы дана,—партияга Халкыма ушан теШз мол кайратты,— депжазды. Бул сешм акталып, Совет Армиясы 1944 жыл- дын басынан, жауды Отаннан кирата куып шыгуга, фа- шизмнщ тепкюнде отырган мемлекеттерд! азат етуге Kipidi. Шекараны аттаган Совет Армиясы фашизмнен азат еткен мемлекеттердт енбекнйлерше достык куша- fmh аша Kipfli. Бул такырыпка да майдандагы казак акындары кеп шыгармалар арнады. Солардын ш ндеен кернектю З б у Сэрсембаевткн «Балкан жырлары», «Ба­ латон жырлары» деген атпен жазган циклдары. Мыса- лы ол, «Мадияр кызына» деген еленшде: Кврме мен! баскыншыдай, AlefiipiMcis каныпезер,— деп. Алаканнык аясындай, Керех емес б1зге жер!н.-- деп, Совет Армиясынын тек а за тг а к эперу ушш гана келгешн айтты. ¥лы Отан согысынын ерлж iCTepi, казак поэзиясында эпопеялык шыгармалар да тугызды. Калижан Бекхо- жинши «Жиырма сепз» атты поэмасында, Москваны кор- гауда кайран каларлык ерлж керсеткен, Совет Одагы- нын 28 батырынын ici, Касым Аманжоловтын «Абдолла» атты поэмасында, жалгыз ез! калын жауга карсы турып, ерлжпен казага ушыраган казак акыны Абдолла Жума- галиевтщ ici, Тайыр Жароковтын «Зоя» атты поэмасын­ да Отаннын cyfiKiMfli кызынын 6ipi — Зоя Космодемьяи- скаянык ерл ж ici жырланды. Э бу Сэрсенбаевтын «¥лым туралы ой» атты поэмасында, букьп совет баласын ез ба­ лам деп ж аудан коргау сиякты зор гуманизмн1-н жэне с оц и а л и ст Отанда гана болатын халыктар достыганын айкын бей п еа бар. Хамит Ергалиев «Эке сыры» атты поэмасында, ж ас баласына, майдан KVHaepiHin ауырлы- сын жэне ж е т ’с жолдарын сырласу ретшде эдем! айтып 6epeai. Бул поэмалардын эркайсысында сынауга тура- тын елеу.-ii кемиплжтер бар, 6ipaK, олар непзшде жаксы жазылган, совет акынынын патриоттык ceaiMifie айгак боларлык жаксы шыгармалар. Казак поэзиясында. согыс жылдарында тыл енбекин лершж кещ'л куйш, ерлж ктерш керсететш кеп шыгар- 374

малар ж асалды . Бул ж енде, к а з а к халкынын мактаны- шы Жамбыл Ж абаевты н орны ер ек ш е. Онын жалынды жырлары м ай дапдагы жоне ты лдагы е н б ек и л л е р д т пат- риоттык сана-сез1м ш етюрлей т у с у ге ора са н зор кемек етт1. Ж ам бы лды н «Ленинградтык ерендер1м е> атты ж ы - ры, Улы О тан сопдсы на арналган б уки! советик поэзия- ныц макдай ал ды нан орын алуы на ешк!М таласпайды . 9 зге ауыз акы ндары да Улы О тан сорысынын такы- рыбына ж ы р л ар , эндер шырарып, ж е н ю icm e ж эр д ем берд1. Жазба поэзиясынык тылда кы змет аткартан ею лдер! де майдан ж э н е ты л такырыбына квптегсн влен-жырлар жазды, солар ды н йш нде, в з уакы тты нда yrirriK мэш зо р болтан А скар Токм агам бетовты н « М у н а й бер» атты тол- гауы да бар . Б |р а к , турасын а й т к а и д а , тылдагы акын- дардан, майдан такырыбына да, тыл такырыбына да ай- та калтандай шыгарма тутан ж ок. О ны н б|'рден-б1р себ е - 6i, бул топтагы акындарымыздын м а й да н шыидыгымен, тыл 'шлндеп шындыкпен байланы сы ж е т к ш к а -зд!гш ен, кейде жоктыгынан едг Керкем э д е б и е т т е п шеберл1к м э- селесше байланысты, бул такы ры пка кей|'н оралам ы з, эзгрге, coFbicKa байланысты к а за к с о в ет поэзиясын ко- рытар алдында, аса к аж ети 6ip м эс ел ег е токтай кетемin, ол, осы такырыпта жазы лган кейб1р ш ырармалардары саяси кателж тер жайы нда. Согыс ба с т а л га н кезде, К а л и ж а н Беккожин ж азтан «Казак ул ы на» де г е н елеч: *9 Егер сен казак улы болсан анык. Десен сен. атам казак алсын данк. Егер ceniK каныкпа казак леген Болса 6ip от, жалындап жаткан жанып.— деп басталады д а , ел у ж олдан астам е л е н осы багытпен ep6in барып аякталады . М ундапл кателш , патриотизма! тар магнада уры ну. Рас, ултын ж а к сы кермейтш ада м жок. Жалпы адам гер ш Ы к и н неН з! э р адамнын туран ултын сую де eKeHiH, орыстын атакты сыншысы Б елин­ ский будан ж у з жыл бурын айтты. Д ары нлы орыс хал - кынан туранын улы Ленин мактаны ш кврдь Ендеш е, Калижаннын каталыры, туган у л т ы — казактм су ю де емес, Улы О тан сорысына каты наскан казактын М1идет1, казактын рана намысын кор гауда д е п тусш ум де. Булай тус1ну, ен алдымен, с о в ет т ж шындык ем ес. 375

Изшш, тугаи ултыи жаксы каре тура, eiu6ip совет азана- ш ешуакытта, ез ултын гана жаудан кортауды мшдет дспШ лмейдц отандасулттардын бэрш де кортау м!ндет дсп 6iae,'ii, ейткеш, онын TipuiiJiiri, азаттыты, еркендсур сол отандас у лттарды нпрш ш пне, азаттытына, вркенде- \\ш е тырыз байланысты. Олардын 6ipiHci3 6ipiaiH куш жок. Ендсшс, совегпкулыОтанымыздынкайшетшенхеи жау тисс де, ошд тойтару барлыи, совет азаматынын, шшн im iiije казактыц касиетп мждете Олай болса, Улы Отан соп..1сыныд майданына аттанган казакка «ка- пактык намысынды тана корта» деу саяси кате. Осы кате тусш к Еали Ормановтын «Полковник» ат- ты еленш де д е кездесж, казактан шыккан полковники? Кялялып кабагына карай бердш, Туртандай турлатында казак впкен,— дейдь Совепчк Армияныц офицерше, булайша тар кез- | бен карау дуры с емес. Казактан шыккан жауынгер улдар .мен кыздардь'И срлж icTepiH Коммунистш партияныц, советш курылыс- тын нэтлжесI деп карамай, Ед!ге, Кабамбай, Бегембаи, Кенесары, Наурызбай сиякты феодалдар мен хандардын аруагы ж ебеуден деп карау, сотые кезждеп 6ip жУиеЛ1 казак поззиясынан кеи орын алып кетть Бул саяси кате- •пкп 6i3 CanapFaan Бегалиншн, Совет Одагьшып Баты­ ры, атакты ушкыш Нуркен Еабд1ров туралы жазтап поэ- масыпаи да . Капай Сатыбалдин мен Куандык Шангыт- басвтыц С овет Одагынын Батыры атакты мергеи алии Молдагулова туралы жазгап поэмасынан да, Мэриям Х аш 1жанованыц, Совет Одагынын Батыры, атакты п\\- .!еметчнк Маншук Маметова туралыжазганпоэмасындн да кездест|'рем1з. Мунын 6api социалиста реализмши нрнншийис кайшылытымен катар, зор саяси кателнегер Бул KaTcviiKri Касым Аманжолов «Елге хат» атты илецдер циклында тсрентетш, Отан кортауды азаматтык барыш кврудщ орнына, мойнына амалсыздыктан »YK' голгем азан коредр Согыска ерш о'з келгенш айтып зар Клл.чодын кнрап. каусап,Ртёк ямлп-п-як. Tiuhim i roii Kaaipiiui.

деядк М ундай с е з д / , тек ж а у елд'щ и о л ы н д а калган адам айтар едк ал , К асы м бул еленд! С о в ет ж ерш де ж урш жазып отыр. М ун дай саяси к а т е л ж с о в е т акынынан шы- •уы адамды к а й р ан калдырады. Сотые такы ры бы на арналтан ш ы гарм аларды н ш ш д е кате пш'рде ж а зы л т а н ш ытарманын 6 ip e y i— Д икан 96i- левтщ «Тортайлар туралы» поэмасы . Б ул поэмада ф а- шистерден « ж о б 1р керген» 6ip то п тор тай, б 1зд ш тылта ауып келед1 д е , С о в ет тж Отанды ж а у д а н кортау туралы жиналыс ж а с а п каулы алады . М у н д а , exi кате б а р , f’ipi — тортайда адам ды к сана б ол уы кулерлж капа ic, eniHuiici — CoBerriK Отан тор тай лар ды д кортауьша (•шуакытта к а ж е т бол тан емес. Осындай к ей б 1р саяси кател1ктер 1м ен, елеул1 кемий- ■liKTepiMeH катар, соты е к е зш д еп к а з а к поэзиясы, Отан TipiuLniriMeH тытыз байланыстылытын кеп шытармала- рында керсетт!. Б удан 6 i3 онын с о ц и а л и с т а реализм эдЬ сше бергк суйенгенш карем 13. Согастан кейш п поэзиямыз д а осы багытпен ep6in ьеледь ¥лы Отан сотысы ж еш еп ен 61'т кен кун|‘, бул е л - к/еус!з зор куаны шка ун коспатан 6 ip д е казак акыны Аок жэне б у л такырыпта олар ж а зт а н е л ец дер д1к кеп- 1ш'Л1п ты н ж ур ектен шыккан, сонды ктан. окытанда ж а н - та аса жылы тиедь Майданнан ж еш епен кайткан совет ж ауынгерш ц ой- \"inipme, сол жауы нгердпт 6ip i К у р м а н га л и ¥ябаевты и \"Ансап ке.тд!м сен! енбек» деген е л е ш ку э. Ол: Па. luipiciH, ыстыгын-ай, тутан елдРс Каз конмп, уйрск ушкан шалкар келдщ! Жутпак боп сыкгырлаган Keycepiiui. ■■‘•ген сатынышын айта отыра: Бел шешш тыныгатын мезпл емес, Жешепен келгеШммен, бул да майдан! — теп, енбек майданы на аттанады. Бул niKipfli К ап ан Саты балдин « А сан солдат» деген нлешнде тер ен дете туеш , жинакы, э д е м ! ж азы лтан елен- н'н аягында А сан солдат: Шалкып жаны, журеп. Майданга кез тастады. 377

Енбекте яе. алра адым Жешспенен бастады,— деп б!т}ред1. Осы вленде, Асанды куанышпен карсы ал- сан ауыл адамдарын Калан: Табираттын бермесш, Кушпен женш алгандар!— деп сипатгайды. Тылдын геройлары туралы кыска ай- тылган бул дурыс бараны Калижан Беккожин «Келте­ машат» деген вленшде молайтады жэне терендетедй Сонау алые, шет влкеден, Сактап келем 6ip сагыныш, Журек оты озып менен Сагынышты тез алып уш!~ деп басталатын бул еленде, майданнан жешепен кайт- кан Калижан туып ескен тауын сарынып, келе жатады да, тауга таянады: О, перемет, кайда аулым? Bip кала тур, шык астында! Не каптаган тау бауырын, 03iM элде адастым ба?.. Пайда болгак бакша, сарай, TyciM бе, элде не керемет!.. Каз-катар боп тау жагалай, Т1зШп тур уйлер. белек!.. Жулдыздай боп жымын катил, Нетпен сэуле тауда жзпрзн, Жаткан елш, екд! не кып, Тае жаркылдап, тау тутанран!...— деп кайран калады. Поездан туеш танысса, бул керге; Hi—cofhc кезш де орнаран «Келтемашат» KeMip eiMipiO екен. ©те жаксы айтылран. Бул вленнен 6i3. тыл енбек- uiuiepima согы с кундер! ipi enflipic орнын ашып, нык аяк- ка бастырранын керем!з. Kefi6ip сыншылар «Калижан бул елекде енд!рктш iiui емес, сыртын рана керед1». Де‘ ген айып тарып жур. Ол ж е н а з айып, ейткеш, бул влек- деп мэселе, «Келтемашат» enaipiciHiH 1ш1н я сыртынси- паттауда емес, согыстан бурын жабайы калпында бос жаткан rayFa, сорыс кундер! ipi eHnipic орпап калуында, сорыстан кайткан акынныц мунша ма тез аткарылган зор lCTi тамашалауында. 37В

CoFbicraH ней in д е казак акы ндары ны к алдыкгы ка- тардагылары eMip шындыгына тер ен сунги бастаганын 6i3 олардын ел ен дер ш ен керем!'з, М ы сал ы , Сырбай М эу - ленов «Магнит оттары » деп атаган е л е н д е р ииклында, Совет Одагынын металлургиялык eHflipicTeri мактаны- шы— М агнитогорды, онын енбек е р л е р | туралы ж а н г а жылы коп с е зд е р айтады, кернекй кеп картиналар ж а - сайды. М узаф ар Эл1мбаевтын « К ар аганды жырлары » дейтш циклы да осындай. Капая С аты балдин «Тентек», «Талас», « К е р е гет ас» атты елендерш табигаттын мыл- кау кушщ а д а м пайдасы на ж ар а ту га арнайды. Тали О р- мановтын «Х ан тауынын кулауы» де г е н эдем! елещ'нен, Бетпзктын д ал ас ы н жарып ж ур ш ж а т к а н Мойынты-Шу тем1р жолынын те ш р ег ш д еп ерлйс icTe pn i керем1з. К а ­ раганды туралы э д е м ! елендерд! ж а с акынымыздын 6 ip i Жаппар 8м !р бек овт ан д а табам ы з. М акта елкесш деН ерлж 1стер туралы кыска, 6ipaK д э н д !, дэмд1 ж азы лган елендер циклы жасамыс акынымыз Э б у Сэрсембаев пен жас акынымыз Аманжол Ш эм кеновтен табамыз. Е п н даласынын, мал отарынын байлыгы туралы , ондагы ер- Л1К енбектер туралы жаксы ж а зы л га н елендер А скар Токмагамбетовт|'н, Ради Ормановтын, К алиж ан Бекко- жиннж, Ж убан М олдагалиевтш , Тайы р Ж ароковтщ , Д и - Кан Эбш евтш, тагы баскаларды н ел ендерш ен к ездеседь Акындарымыз кеп елендерш б е й б т ш л ж мэселесш е а р ­ найды. В ол г а-Д он сиякты ipi куры лы стар туралы, эр кезде болып ж ататы н саяси наукан туралы елендер ж а - зылып ж атады. Согыстан кейш де. казак поэзиясы нда эр такырыпка кептеген п оэ м а л а р жазы лды, мысалы: Айтпай Хангель- Дин «Акан c e p i» атты поэмасын к а закты н рсволюниядан бурынгы акыны ж д н е aHUjici Аканны н образын керсету- ге арнады; К а л и ж а н Беккожин «М эриям Ж агор кызы» атты поэмасында революниядан буры й казакка гашык болган орыс кызынын образын ж а с а у аркылы хзлыктар достыгын керсетп ек болды; Тайыр Ж ар оков «Нарын» атты поэмасында азам ат согысы кундерш сыпаттады, Дикан Э б|л ев «А лтай ж у р ен » атты поэмасында согы с коммунизм! мен шаруашылыкты калпы на Tycipy floyipiH баяндады; Х ам ит Ергалиев «Эке сы ры » деген поэмасын­ да бейбггшЫк мэселес!н. «Улкен ж о л ды н устш де» деген Доэмасында М ойынты-Ш у тем1р ж о л курылысын, «Б !здш ауылдын кы зы» деген поэмасында ш елд! суландыру, 379

же.'пе бегет-агаш белдеуш орнату мэселесш жазды, «Се iiin езенщ » деген соцгы поэмасында алган бул такырып- гы терендете тусуге тырысты. Тайырдын «Жапанды ор- май жацгыртты» поэмасы агаш егуге, «Тем1ртау» атты поэмасы советтж металлургтерд'щ турмысын керсетуге ■рналды, Касым Аманжолов «Шздгн дастан» атты поз- масында Л енин образин керсетть Жубан Моядагалиев ' Нурлы ж ол » атты поэмасында ФЗУ-лар аркылы жас жумысшылар кадрларыи дая рл ау мэселесш квтердй Сырбай М эуленов «Секретарь» атты поэмасында партия баскарушысынын образын ж а са м а к болды. Сан жагынан бул поэмалар а з емес, ал, сапа жары- нан алганда азшылыгы гана мэдениеп ескен социалис­ т а когамнын ттлепне 61'раз ж ауап беред1 де, кепшннп чл га е к т е н томен жатады, кейб1реулершде елеу/н кате- •пктер д е кездеседь Ец алдымеи, жаксы деген поэмалар- ды кыскаша шолып етеШк. Касым Аманжоловтыд «Б !здщ дастан» атты поэмасы партия кесемдерж ш образын ж ирлауиа арналады. Рас, поэмада Маяковскийдш «Владимир Ильич Лепин» атты лоэмасыпа 6 iраз уксастык бар, кей жершде аударма оияктанатын жерлер1 бар. С олай бола тура, Ленин об­ разын керсетудс бул поэма к а за к тш нде жазылгап оригиналды поэмалардыц ш ш д е п ей жаксысы деу1мп керек. Хамит Ергалиевтщ «Б1здщ ауылдыц кызы» атты поэ­ масы с ю ж егп к жэпе композициялык курылысын жасау- да, адам образын керсетуде, т ш н д е б1раз шеберленгенш корсотедн Акынныц бул поэмадагы ен шеберл!г1, басты KoiiiiiKi'pi — Гулжанныц образын жасауда. Ол ic успиде кнршетш, ic уетшде ескен жагы мды образ. Мешмше, Гулжан образы , казактыц гана ем ес, б у ш советтж поз- шяпин зор та б ы си . Гулжан жалпы совет эдебиетшде ен жаксы ж асалган совет кыздарынын алдынгы катарьшан ирып алады. Поэмапын к е м ш ш п , узак сездш п, поэма- пыц окнгасьш ербггу, кушейту орнына бегет жасап оты- рагын к е р е ш з шумактар, ж ол дар , сездер эр жерде кез- ti’c c.u Бул кемнплж Хамиттш е зге поэмаларында да '■ар. Одам арылуы керек. Хампттщ «Эке сыры» н с п зж д е жакеы жазылган поэ­ ма. инын кемцц’л ш — сонгы кыскаша тарауында, акын- мы!! ем |рд| жырлаудын орнына ел!м д1 жырлап кетуь Со- ста\" каиткан бетшде yiiiiic келгек акын жас балаеы-

мен сырласады д а , сорыс ал ды ш а д ы ракат кундердк сотые кезшдег! ауы р кундердк ж ещ 'ст!н куанышты кун- держ лирикалык тур де айтып береды П оэманы н бул та- раулары 6ip сыдырры ж аксы ш ы ккан. А кынрэ не осы- мен токтау к ерек ед! де, созрысы к елсе, Отанымыздын irnKi, сырткы х а л д е р ш е токтап, м ш деттер д! жырлауы ке- рех еде Оларды ж ы рлауды н орнына акын баласына, 63i картайып елгеннен KefiiH, атын ка л а й ардактап устауды осиеттейдь Х а м и т эл1 деш сау, ж а п -ж а с ж !пт емес пе? Баласы ерж еткен ш е, Хамит картайып елгенш е каш ан!.. Жэне Хамит бал асы на рана керек пе? Осы б е л мен ерби берсе, ол халы кты к акын емес пе, ен деш е, онын siyparepi баласы рана е м е с, халык емес п е? М ундай куйректжтш xiMre Keperi бар?.. «Узык ж ол ды к уетш де» атты поэм асы н да Хамит не- пзшде жаксы шырарран. TeMip ж о л курылысынын тен1- регшдеН е р л ж к т е р д 1 керсстетш б у л поэм ада елеул1 уш кемшшк бар: 6ipiH iui— бул, букьп К азак стан ел{ болып аткарган халыктык курылые, ен деш е к еп ш ш к тж бейне- сй! керсетстш картниалар ж асау керек едк акынныц ол женшдеп талабы орындалмай калган; екшип— Еспол- дыд су 1здеп адасуы снякты колдан ж орта жасаган ки- ындык жаксы поэманын дурыс е р б ш к е л е жаткан ж е л й cin бузып тур , осындай б егде эпи зо дт а р эр ж ерде кезле- сед1; ушшип — квп евздыпк. Тайырдын «К ы рда туран курыш ын» да жаксы поэмалардык катары на косу керек. П о эм а жарияланран- нан ксЙ1н, OFaH Алматы да да, М о ск ва д а да елеул! сын- Дар айтылды. М ен поэманын сол сы ндарды еске ала ту- зетшген сонры вариантын да окып шыктым. М ешмше, поэманын K33ipri куйш де, ж ас металш ылардын, acipece TeMip6eKTiH ©нд!р1степ ici сенерлнсгей жаксы берйггеи. Халыктар достыры д а поэмадан кец ж э н е дурыс орын алган. Поэманын. тип д с 6ip сыдырры жаксы шыккан. Сонымен катар , б у л поэмара eKi турл1 ninip айтар ек: 6i- piiimi, Тайырдын осы поэмасында д а , е з г е кейб1р поэма- парында д а гашыктык такырыбы табиги ж олмеи ep6 in шешшмей, ой д а н uiuFapFan ж асанды ж а к к а ауынкырап xeTin журедЬ М ысалы, мына п оэм ад а Л и за мен Тем1рбек pipiH 6ipi су й е т у р а , Лизаиыц б р и га да сы артта калуын Ге-'прбек газетке ж азс а, осыган Л и з а екпелегг, eKevi 6ip- неше ай свйлеспен нетель Осынын д а конфликт болтаны маэ Мундай ар зан к о н ф л и к т тукке д е Keperi ж ок кой.

Еюнип, ж асалы п жаткан тоганды су бузып кетш, сол мклкау кушпен жумысшылардын алысуы да, Лизанын сура кетш кала жаздауы д а ойдан жасалран арзан конф­ ликт. Осы жасанды ею окига поэманын ширак аркауыи 6ipa3 болбыратып ж ‘|берген. «Ж апанды орман жанрыртты» атты шырармасынТа- йыр «поэма» деп атаранмен, ол поэма емес. «Поэма»деп, эдетте, е р б к е н езекИ окирасы бар елещцк шыгарманы айтса, б ул ш ырармадаондайокира жок.Мунда, тек акын революциядан бурын кергенде кулазып жаткан шелге, совегпк зам анда орман, кала орнаганыи, бурынгы ба- тырак Сарманнын кэз1р орман кутунп болраны, онынкы- зы — М айранын араш маманы болраны айтылады. Шы- рарманын !ипняе шиелешсш немесе шешшп жатканоки- раж ок. Сондыктан поэма деу ге болмайды. Булжарыиан, Кайнекей Жармарамбетов жолдасты н жуык арада август) « С о ц и а л и с т Казакстан» газетшде жазран мз- каласына косылуря болады. Б ул шырарма, расында поэ­ ма емес, акынньщ кеш'л куйш б(лд|'рет!н толгау мна. Ей- деше, акынра езект! окига ж а са й алмадын деудш Де ка' же™ ж ок. Толраулык куйш де бу л жаман жазылгзн шырарма ем ес. Сонымен катар, Жармарамбетовтын Та- йырды «елуге» келген Майраны неге кыз дейсш» Д® юнэлауын дасалмакты niKip дей алмаймыз. Еналдымен макалада мысалга алган терт жолды еленде Кайнекей «Кыз орман» деген сездерде, «кыз» бен «орман» нын арасына поэм ада жок, yripfli (занятая) койып, магнасын бурмалайды. Бул арадагы «кыз» деген сез «кызра»емес, орманга айтылып тур, hfhh ол , орысша «девственный лес» деген с о зд | казакшылаган Typi, оны Кайнекей ан- рармаган, орысша айтканда «девуш ка» жэне «лес» ДеП TyciHren. Б ул 6 ip. Еюнцп', М айраны кыз немесе «эйел» деп атаудан поэмага кел|п-кетш жаткан пайда да, зияя да жок. YuiiHuii, поэманын б асы нда, ярки, революниянын алдында «юш кене кыз» деп сипаттаран Майраны, ортз кезшде Тайыр «егде тартка» кул1.м кыз» дейдь онынаты, «жасанкырап калды» деген с е з ем ес пе? TepTiHuii, отыз- га, кырыкка келген, т т л ерге шыкпай отырып калган да кыздар бола бермей ме? О ларды «кыз» деудш «eci айып?.. Бесш ш |, «Сарманныц кызы» деген! болмаса, поз- мала М айраныц куйеуг барлыгы не жоктыгы туралы сез жок. Ешюмге гашык боп ж аткан Майра жок, ендеше

кыз болсын, эй ел болсын, ж у зге к е л с е д е ол «Сарман- нын кызы» бол а бермей ме? Согыстан кейш жаксы ж азы лган поэманык 6ipeyi Жубан М олдаралиевтщ «Нурлы ж о л ы » . М унда ол ж а с жумысшылар кадры н даярлау сиякты аса к а ж е гп 6ip мэселеш кетеред1 д е , соны керкем т у р д е жап-жавды кып memin бередь Жаксы п оэм ал ар туралы сонры свз, Зейнолла UlyKipoBTiH вткен 1953 жылы « Э д еб и ет ж эне искусство» журналынын 4-саны нда басыл ран поэм асы — «Меш'н до с - тарым» туралы. Б у л ж ас акыннын б а с п а се з бетш де ж а - рияланран 6ipiHmi шырармасы. П о э м а д а Бану атты арх и ­ тектор кыз бен ж а с мичуринин К айы рбай атты жтпттш арасындары м аха б б а т с е з болады . Окира куруда, со зд! пайдалануда, поэманын елеул 1 кемцплтктер! болранмен, совет жастарыныной-санасын, а д а м г е р ш ш к махаббатын кврсетуде бф тал ай ж ылы лыкбар. Акыннын к ем ш Ш п — геройларын ic усП нде жаксылап к о р сете алмаран. К а - ламды жана устаган жастын болаш ары на еэуегвйл ж ж а- саура болмайды, дегенмен, егер д а н да й су да н аулак бол - са, сынра т е з1'мд! болса, бтлтмш, ш еберлж ш кетеруге ынта салса, OMip шындырымен ты гы з байланысса, осы жас акыннан поэзиямыздык xayip u ie6 ep i шыруына мум- кшдт'к бар сиякты. Сонымен, макаламызды н бул бвлтмш корытарда ай- тарымыз, кейб1р елеулт кем ш ш ктер й кателтктер! б о л а тура, казак совет поэзиясы, ecerrri уакыттын тшшде де OMip шындырымен, н еп зш де тырыз байланысып, социа­ л и с т реализм принципше анык с уйенш келдй сондык- тан да ол б!рнеш е кунды шырармалар тугызды. Жазушы н е м есе акын кай ж е р д е OMip шындырынан кол жазса, сол ж е р д е социлистж реал изм рельсшен шы- тады да, кемтш лжтерге, кателж терге урынады. Шырар- манын ш ебер нем есе олак жасалуы д а с о ц и а л и с т р еа ­ лизм мэселес1мен тыгыз байланысты. Енд1 сол м эселеге кешем1з. Шеберл1к туралы ¥шкары Kefi6ip сыншылар, одебиеттег1 шеберлжт!, эд- етте сез курам ы нда деп урады. Р а сы и да ол с ез курамы- нан элдекайда кен. Бул пшрдт 6 i3 , ece rm уакыттары ка­ зак совет поэзиясыныц хал-ж айы м ен байланыстырура тырысамыз.

С о ц и а л и с т реализм од'тсшщ эдебиетке б1рден 6if коятын шарты, ewip шьшдыгымен жазушыиыц тыгыз байланысты болуы, шыгармасына азыкты сол шындык- тан капа алу ексш жогарыда айтылды. Ондай байланыс болмаган кунде жазушы немесе акын сез жок, еютурл! сэт а зд ж к е ушырайды: 6 ip i бос сездш к, eKinmici катет? урынушылык. К азак совет поэзиясында, онын 1ш1нде, ecemi уакыг- TaFbi поэзияда бос с е зд ш к деген толып жатыр. Keiloip елецдерд1 немесе поэмаларды окысан, сылдыраган сю- дер кегт болады да, к ец ш н д е калып коятып ойлар, об раздар а з болады, кейб1реулершде атымен кездеспер Keft6ip акындардьщ 6ipneme шыгармасы 6ipiH-6ipi кайта- лайды, кейде dipiieuie акыннын елендер] немесе познала- ры 6ip iH -6 ipi кайталап ж атады. Булай болу, акыннын Kymci3AiriHc байланысты емес. Акындык куин мол, б|лЬч ж стк ш к п Keii6ip акындарымыздан осындай бос свздкик Ti ж эне т р а ф а р е т кездесп'рш журезпз. Мунын 6apiHe 6ip гана себеп бар, ол — шыгармаы к а ж е т такырыпты вм!р шындыгынан 1здеп таппан,да- яр формулага жупру. Б1рнеше мысалалайык: турж๑ кап, мазмуи жагынан елеул1 кемшЬштер] бола тура, о13 Улы Отан согысыныд шындык бейнесш керсететЫкыск? влендерд1, OFan катынаскан Дикан, Эбу, Сырбай, Сагык- гали, Ж у б а н , Жумагали сиякты акынд’арды кеп табамнз Ал, тылда отырган акындарымыз: Аскар, Эбдида, Fa.it!. Жакан, Капай, КаЙ1Йкей, Куандык, TaFH 6ipneme акын дарымыздын согыс кундерн сорыс такырыбына жазгг» елецдерш окысак, елекдш жагынан жаксы курылгвнда- ры кездесе отыра, к еп ш ш п сорыстын пакты бейне- citi керсетпейтш жалпылама свз болады, 6ipa3bi 6ipnj' 6ipi кайталайды. Согыстан KefiiHri елендер де сондаи- курылыс iciHe араласып ж урген Хамиттщ, Эбудш, Сыр- байдыц, Капаинып, М узафардыц, Аманжолдык, та№ бзрнсше акындардьщ елендер] конкретл келед] да, elUI oip жуйсл] акындярдык елендерi жалпылама боп жата­ ды. Булай болатын ce6e6i, накты ем]р шындырынан алран материалы жоктыктан, немесе енпаттап отырган такырыбын шалагай б]лгенд]ктен. Мундай жагдаидн «ос сездыпккс урынбау мумк]н емес. о м ф шындыгына байланысы жоктык, кей кезде жа- |\\шыга ие.месс акынга такырыпты жерден емес, квктеи. игни шынлыктын вз iiuitteu емес. онын сыртынаи !здетс-

д). Ьуган м ы сал, Э бдЫ да Т э ж 1 0 а ев ш ц KcftOip шырарма- лары, К азак совет эдебиетш щ к ер н ек т1 екьпдерш н 6ipi, цаламынан б1ртал ай жаксы ш ы гар м ал ар туган Эбдызда conFbi он б е с т а к т ы жылдын ш ш д е , 6ipiHUii жактан — eMip шындыгымен ж етк ш к ш з байланы суы нан, екш ин жагынан ш ы гармалары нда символизмлл дуры с колдан - баудан, б1рнеше курдел i ш ыгармаларында елеул! кате- .иктер Ж1б е р д 1. О л ш ы гармалардан 6 i3 тауды кетерп; журген баты рды («Т ол ага й » ), ш еш ес ж щ аруагы м еисей- .'iecinжурген ба л а н ы {«Бала Т а р а с» ), та ск а а й н а л га н а р - хитекторды («Котерьлген к у м б ез» ), кущ и кетер генказак- ты («Bi3 де к а за к п ы з» ), аскар та у д ы н 6niK шыцын 6ip тунде бюстке айналды рган скульпторды («Худож ник Хо- Лун»), ж ауды к к ею л ш куйiм ен щ ирген куйшпп («Абыл»), С овет ею м етш щ ж е ы е п п н е кайраи кап ара- лан журген аруакты , ( « Е й ж иИ а н » ), С овет еш м етш ш гулденген даласы н кез1мен ем ес, к ол ы м ен сипап керш ганданеан сокыр шалды (« Б а гб а н ш а л » ) керем!3... Э б - дЬданын еш цп мшдет1 — осылардын катарына коятын, советик eMipfliH реалый шындыгынан а л ган ceniw ai ж ок е KyujTi образдар ж асау. ©Mip шындыгын Смлу бар д а , со л бьдген шыпдыктан |акырып табу, тапкан такырыбын кор кем адебнетпн t 'i- ■:амен ieKe асы ру бар . Егер ж азуш ы нем есе акын, е м ip шындыгынан к е р е п н ала (млмесе, а л ган керепн керкем ‘>дебиетке тэуелд1 шеберл1кпен к к е а с ы р а бЬтмссе о л у а - кытта ойдагы дай шыгарма тум айды , еоцчалиспк р е а ­ лизм одни акталм айды . Ец алдымен, е м !р шындыгынан закы ры а i абу детен ­ шн не екен!не гоктайык. Шын магнасы ндагы ж азуш ы жалпы адамнын. 6 ip i емес, алдынгы катардагы адамиын 6ipi, ендеше о л , когам кешш ж е тектеуш ш щ 6ipi. Оныц ярб1р ш ыгармасы осы максатына ж е т у жолындагы ку- ралы. Олай б о л с а жазуш ы ном ссе акы н e v ip шыиды- |'ьшан, алды на к ойган максатына ж е т у г е курал болаты- нын материалын ган а алады. Ж азуш ы л ы к идея дегеш - 'пз осы. Совет ж азуш ы сы — К ом м униста партийный халыкты коммунизм р ухы нда тэрбиелеу icitiдс-ri жордем иплерЬ пн катарыидагы а д а м . Ендеш е ол, eMip ш ындыгына ком м у­ нисту идеянын тургысынан карап, осы идеяга каж етп материалды га н а 1здсйдк Эдебиеттег1 f>о fiiмдестiк (т ен ­ денциозность) д егеш м !з осы.

Б'фак, материалды табу б а р д а , оны icne асыру бар. Тапкан материалды белгЫ багытка багыидыра кортып, !ске асыру жазушынын ш еб е р л т н е байланысты. 0Mip шындыгынан алдына койган максатына жэуап берерлш материал тапканмен, ол материалды шеберлжпен коры­ та бммесе, ойдагыдай керкем шыгарма тумайды. Осы арадан типпк (типичность) мэселеЫ кеп шыта- ды. Ншкашан, em6ip жазушы, немесе акын, eui6ip адам образын калай болса солай ж асай салмайды, sp6ip об­ разы» б е л г ш 6ip идеясыи ашып беруге курал есебшде жасайды. Мысалы, жагымды образдарды корамга улп кып тарту уш ш , жагымсыз образдардаи когамды жирен- flipv yiuiH. Олай болса, жазушыларменакыидар, жарым- ды, жарымсыз образдарра да квп-riH кенш ауарлык ic- тер, кылыктар, мшездер, ойлар, сездер беред!, сайты, ез.не тэуелд1 ici, кылыры, мшез!, ce3i бар ерекше адам- дарды, ярки типтерд1 жасайды. Б(рак осы типтер жазу­ шы сипаттап отырран уакыттын шындырына сэйкес ба- луы керек. Осы тургыдан алып Караганда, ecenTi уакыттын iiuin- де жазылраи Калижан Бекхожиншц «Мэриям Жагор кы- зы» атты поэмасында тигпчккс кайшы келетш елеул! № телж бар. Позманыц алгап идеясы дурыс. Акыннык максаты — Д у д а р мен Мэрияиын махаббаты аркылы ре- волюииядаи бурынгы орыс пен казак халкьшын досты- рын корсету. Осы дурыс идеяга, Калижан сипаттап отыр- тан заманныц шыидыгыиа жатпайтын дш кайшылыгы сиякты мэселеш океп тыкпадайды да , поэмасынык дурыс бели бурып ж iбередi. Рас, eiu6ip дш , олардын ш ш де ис­ лам мен христиан дим достасып кергеи емес, солай бола тура, XX расырда орыс пен казактыц арасында д!н тар- тысы болды деу , сипаттап отырран мезплге типично емес, шьшдыктан тыскары, ойдан куралган жалран nkip. Ка­ лижан поэмада осы жалган пiKiрд1н сонына тусш алады да, олеумст ren a m in ', тап тартысы сиякты басты мэселс- -iepai келенкедс калдырып кояды. 0Mip шындигынан ал- ган материалды мецгсре бкчмеудщ бул 6ip тури Екшил Typi, материалы толык бола тура, жазган шы- рарманы алдына ашык коя алмау. Буран Дихан Эбйчев- Tin «М айдаибск» атты ноэмасы куэ. Согыстын басынан аягына дейш болган Дихан, майдан OMipiH, эриие, жак- сы G!ледi. Онын «М айданбсп» осы такырыпка арналган. Сырткы курылыс жарынан «М айданбек» Твардовскийдш

«8асилий Теркин1не» уксайды. Д и х а н н ы н баеты геройы Майданбекте, Теркинсинкты катардагы солдат, акын со- нык 13|'мен ж ур1п оты рады да, керген-б!лгенш !н бэрш T13- бектей беред!. Диханны н к е м ш ш п д е осы Т1збектеуде. Твардовский д е Теркиншн i3iMeH ж у р ш оты рады, б!рак ол, керюнш ш б э р in т б е к т е й бермей, карапайым солдат- тын кез1 аркылы, >i<Ypin жаткан согы сты н философнялык сырын ашады, ал , Д и хан га , геройы кергенш н 6api кызык, ойтуше бас с е б е п — М айданбектщ ал ды на, Теркин сияк- гы белгш м ак сат, ягни идея коя бьлм еу, журш-турысын сол идеяга багы нды ра бглмеу. С онды ктан, М айданбектш *ypici кобше боска сандалу бопш ыгады да, поэма «В а ­ силий Теркиншн» келенк-eci тур ш де калы п кояды. Тип- TiK мэселелесш б ул ай шешуге бол м айды . «Алтай ж у р е п » атты шыгармасын Д и х а н роман деп агады. 158 б е г п к к1тап болган бу л ш ыгарма роман б а , емес пе, мэееле онда емес, авторды н осы шыгармада ал- гац ойынактап ш ы гаалу, яш ыга ал м ауы нда. Шзше, Д и - хан бул шыгармада алган ойын аяктай алган ж ок. Ш ы­ гарма уш бел1мнен куралады: 6ipiHiui бел!м де, азам ат согысы кезш де жабылып калган Р и д д е р eiiflipicin ашты руга комек сурап, 6 ip топ жумысш ы П етроградка бара- ды да, Леиинге жолыгады; ем кий бвл1мде, Ленинге жолыгып кайткан жумысшылардын Р и дд ер д! ка.тай аш- каны айтылады, уш пш й бел1мдс, Л ен и н ш ц елгсш , ж у ­ мысшылардын кал ай кайгырып, кал ай ж нерленгеш с е з болады. Б удан керетш !м !з — акыниыц ойы эдем1-ак. B i- рак, мэееле э д е м ! ойда емес, онык одем1 орынлалуында гой. Дихан э д е м ! ойын орыидай ал м аган. Ек алдымен Л енин образын сипаттауга акын барма- гай eai, ал, б а р г а н с о д Ленинге лайыкты ойлар, сездер, ктер табу к ерск е д й Романда оны ц 6 ip i д е ж ок. Д ихан Летний !здеп барган жумысшыларга Ленинше сойлес- йре алмайды, Л енин оларга Л енинш е ж ордем бергенш корсете алмайды . Жумысшылар мскеш не кайтканнан кеШн, Риддерд! аш уда Ленин тарапынан не комек бер!л- геи! айырылмай, шахтанын суын ш елекпен тегу, ертш шелекпен сенд|'ру сиякты пр им итивен арзан, кунсыз ic- 1еРД> сипаттауга коп орын береди И нж енер Горин, шах- геР Карабек, коммунист Д еев, ж ум ы сш ы Зейнеп, онык \"KacocnipiM бал асы Есей, каскунем Д у д а к о в сиякты р о ­ манда 6ip топ герой жургенмен, ол арды н ешкайсысы эде- >аетт!к образ боп шьта алмаган, ягни, ешкайсысында

:.есок ic жок,, кесек мШез, кылык жок, аткарып журген- j.epi усак ic, усак кылыктар. Каскунем кып керсетпек 6o.iFan Дудаковтыц icTepI бастан-аяк нанымсыз, жалан схема. блендйс жарынан Шрталай жаксы жерлер1 болрян мен, романда езектц дэлелд1 о дета болмаран соц, бай- салды, кызрылыкты адам образдары болмаран сон, ни- санасыз атылган окна уксап, кеп ж ерде боска кацрырып жур. Ромаииыц сонры бвл'т и Касым Аманжоловтыи «Б1здн1 дастап» дсйтш поэмасына ете уксайды. Касым ниц поэмасы Маяковскиндш Ленин туралы жазган поэ- насыпа 6ipa3 жершде уксаганмен, онда орнгиналды ой- лар, образдар, эдем! сездср кеп. Осындай оригиналдык каснет Д ихан поэмасыныц сонгы тарауында жок. Кыс касы, бул поэма да с о ц и а л и с т реализм эдгамен шебер жазыл м а г а н . Шырарманын, acipece поэма сиякты сюжет™ эпопея- цыц шебер жазылуыиа аса к а ж е т ' шарттын 6ipeyi кон­ фликт мосслес!. Конфликт дегеш хш , адам мен адамнык idiweri, кылыгынлагы, мш езшдеп кайшылыктардын вз- ара соктыгысып, шиелешам барып mcnnjiyi гон. Муидок конфликт, тек калин матсрналдан куралган жуйел1 окп- галардап Fana туады. жука, о л ш матсрналдан тумайды Ксш<!»лnKTici:i шыгарма, eui ушкарылыктын 6ipine epiKci.' согады, (не ем ip шыплыгмп орынсыз сандеп (лакировка) керсетугс, не турпаны туршдо. (натурализм) кврсстуге* '•\\пыц ciccyi до социалист!» реализм o;uci емсс. Конфлнктспз жазыл гаи исмссс колдап жасатан жал Iан конфликта? курылгаи шырармаляр да, казак поэзия мила а з очес. Копфлнкт!с1з ш игарманац yarici сссб!нл>‘ 1Ki поэмами алуга болады, 6ipi. Жумагали Сапниык •Алтай» атты пошлем, c-Kinuiici, Сырбай Моулсновтьш -Окрегари» атты иоэмасы. «Алтай» туралы « С о ц и а л и ст казакстан» газет!нЛ‘ жазган Жармагамбстон жолдасты ц niKipine 6i3 тугелг меп коеыламиз. Бул поэмплан б!з, сорыс шыидыгьшй баиланысты карсеш гсп совет жауынгср1н смес, майдан- ли бонд ай шапкылап жургсн сртепнш батыры сиякты \"ipcy.ii к е р о п з. Алгайдыи согысуы, жаралануы, жазы- луы СННК1 Ы басынап кеипргсн киындыктар окушы наи- гысыз зурде, жалан схемамен 6epi.ircn. ¥лы Отан coru- синиц журтка бслпл! картнналары поэмада жок. Сони» oopiiie косымша —я л курамы жарынан усак влсндерн'

де жазба поэзияны н ш еберлМ н е ж еткен Ж ¥ марали. мынау поэмасынын кеп ж ер ш де фольклорлык, 1збен тартады. Сырбайдын «Секретары» тш ж а гы н а н 6ip сыдырры керкем ж азы лган. Онын бойындары кем ш ш к: 6ipiHLui- ден, «канал к азай ы к , жсрд1 суарып e riii ecipeiiiK » дейтш , езге тм деп п оэзи я туты казак со вет поэзиясыняа да э л - денеше рет ыгыр болтан, тозыгы ж етк ен сю ж ет бол са. скшднден, осы сю ж етт щ тарты ссыз, киындьщсыз онай шенше калуы. П оэм аны н б а с геройы — Эл1мовтын р а й ­ ком секретарына лайы к eMecTiri бы л ай турсын, жалпы ккер адамнын катары на косыларлык em 6ip белп с1 ж ок- Шофер Б алгабай д а эрекета'з боск а ж у р ген адам, « К а б а сакал карт Иваины н» шал каллымен кетпсн шапкышты- 1 Ы акылга симайды . К аж ет б ол ган к у н д е, онын орнына -карт Иван» ем ес, «ж а с И ванды» кою керек едк « К ар ' Иван» мен катар аталатын П ак та б о с к а ж ур. Кыскасы. бул поэмада eiuCip конфликт ЖОК) сонды ктан em 6ip г е ­ ройы эдебиет тигп боп шыкпаган. Тайыр Ж ароков «Астык» атты поэм асы нда, шырар- манын материалында ж ок конфликт!Hi колдан ж асауга гырыеады, б|'рак, онысы шыкпайды. С езд щ материалы жап-жаксы жазы лран бул п оэм ад а, а д а м мен адамнын 'Фасынан конфликт таба алмаран с о к , Тайыр адам мен !абираттын арасы нан конфлик ш ы рармак боп, ж урт да у - жанжалсыз егшд1 жаксы жинап ж атк ан кезде, acnauFa бултты торланды рады да, колхозш ылардын зэресш ушы- рады. Олар ж ан бы р д ан коркып не кы луга б1лмей саскан тезде парторг Э б 1ш ев келШ кап к а йр ат бередк eriHfli тез жинаура угИ тейдк Сол угктен сескенгендей, тенш кел- ген булт ж а у м а й кояды, eriH ж и н а у каркыны кушейедь Мунын 6api д е кол дан ж асалган ж а л га н конфликт. Айтыс турызатын 6ip шырарма, Х амит Ерралиевтш 'С ен т е з е н т » атты cohfm поэмасы. Окигалык жагынан бул поэма «Bi3fliH ауылдын кызынын» жалгасы: екеуш - .;eri езект! о к и г а д а шел даланы суландырып пайдара асыру. Оран к оса, «Сенщ езенш нщ » neri3ri геройлары *Б'здщ ауылдын кызынан» «С енщ е зе н щ » Алматыда да , Москвада д а талкы га кеп тускен, кеп ппарлер айтылраи поэма. Сол п ш р л е р д ! еске ала оты ра, Хамит поэмасыкз б'раз тузетулер Kipri3in, ж уырда ш ыккалы жаткан сон- гы жинарына косып отыр. Мен поэм аны н бул вариантын ла °кып шыктым ж эне осы жылы да о л туралы кеп ой-

ландым. Мешмше, поэма ani де шынына жетш болган жок. ani д е онда елеул1 олкылыктар бар, осынын ce6e6i кеде? Ен басты себеп, мешмше, Хамигпн езше, осы поэма- нын такырыбы анык ем еспгш де сиякты. Мунда жары- сып отыратын eKi такырып бар, 6ipeyi, езеншк суын арыкпен ш елге шырару, cKiHmici, непзп геройы — Гул- жаннын галым боп шыгуы. Акын осы ею такырыптык 6ipiH гана алса, поэманын сюжеттш жары б1рыниай ер- 6ip eai д е , Гулжаи да, онын манындары жаксы-жзман адамдар да белг1лi 6ip зор i c r a тошрепндсп тартыста ici, кимилы, кылыры, мшез'|мен айкын шыгар едн Олаи болмай, поэмада, 6ipiHe-6ipiHin байланысы аз eKi мэселе унем1 катарласа жарысып отырран сон, геройлар, ocipe- се Гулжаи eKi-жарлы боп кетед! де, тутас боп шыкпав калады. Поэманын аркауы ширак болмауына 6ip себеп осы болса, ек1нш1 себеп, Шапай мен Гулжаннын арасынаХа- миттщ ж орта араздык салуы. «Б1здщ ауылдын кызыи- да» жап-ж аксы боп журетш, сондыктан Гулжаи оны су- йет1н Ш апайдын, «Сен1н езеш н» д е араккумар, арызкор сиякты азрындык жолга тусуш е em6ip себеп жок. Осыи- дай колдан жасалган арзан др ам а, арзаи конфликт, не- ri3i жаксы поэманын таза бойын орынсыз булрап, онын окикасынын зацды турде ербуш е ретаз кедерг! боп тур- Поэманын Heri3iHe жататын окира анык болмагаи- дыктан, басында эдем1 керсеНлген райком секретари Айболовка д а есуге мумюндж а з. Окиганын суйыктыгы жаксы акынды epiKci3 кеп сезд ш к к е апарады. Эрине, осындай куба-тебелд1 поэмалар бола беред' Ондай поэма дэрменаз акыннан шырады. Ал, Хамит ДДР' меняй отты акынымыздын 6 ip i, ендеше одан 6i3AiH жак­ сы жазылран поэма куту1м13 керек. «Сенш езенш» «Б|3‘ aiH ауылдын кызынын» жалрасы болгандыктан, одан ндеялык жарынан да, коркемдж жарынан да жогары ту- руы керек едй K03ipri куйшде томен жатыр. Поэма жанрындары кемшшктер1м1зд1 корытар а-1' дында, казак поэзнясына Fana емес, бук!л советпк поэ- шяга катынасы бар мэселеге сора кету1м!з кажет. БукМ Одакгык совет жазушыларынын XII пленумында поэзия маселeci с ез болды. Сонда шырып сейлеген 6ip жолдас (умытпасам акын Антоколский) «1812 жылдын окигасы орыс поэзнясына Пушкина! бердй ал б1зде совет поэзия ЗИП

сында ез Пуш кин! эл! шыккан ж о к » де г е н едь Бул п ш р - ге мен 6ip м э с ел ед е е те косылар е д !м , о л — совет поэзия- сында драмалы к поэм а Typin ж а с а у мэселес!. Эрине, б1зде М аяковскийдщ поэм алар ы , aeipece, «Владимир И льич Л енин» поэмасы сиякты , Тварловский- дш тары баск ал ар ды н поэмалары сиякты алдымызга ул- ri кып тартатын поэм ал ар бар, 6ipaK соларды н бэрш ту- тас алганда, П уш кинге жол беретш 6ip жагдайы б а р , ол — драмалык п о эм а ж асау, hfhh осы п оэмада бгрнеш е адамнын образы н алып. буларды н icTeri, кылыктагы, Mi- неядеп езара тарты старын ш иелеш скен турде, ягни д р а ­ малык турде ш еш ш беру. Бул м э с ел ёг е келгеиде, П у ш ­ кин совет акы ндарыны н б эрш ен д е б ю к турады. О л жазган п оэм ал ар ды н к е п ш ш п с ю ж е т ш т ширактык, д р а - масыныц коюлык жагы нан, ен т а н д а у л ы повестер мен ро- мандардын, нем есе пьесаларды н катары нда турады . Мундай поэмалар, совет поэзиясы нда эл1 туган ж ок. Е н кушт\\ акынымыз М аяковскийдщ та нд аул ы поэмалары драмалык тартыска емес, саяси ж зн е лирикалык пафос- ка курылады. Ka3ipri акьгндардын алды нгы катарынан орын алатын Твардовскнйдш поэм ал ар ы стиль ж агы нан Нскрасовтын, «К ом у на Руси ж ить хорош осына» уксап, геройларынын бейнесж драмалы к коллизияда емес, сая- хат сапарынын у стш д е ашады. П о эм аны н б'1зге мундай турлер! де керек. B ipax, Пушкин м ен Лермонтов масш - табындагы др ам ал ы к поэмалар ж а с а у м езгЫ жалпы с о ­ вет акыидарына, олардыц 1ш ш де к а за к акындарына жеткен сиякты. Адам об р а зы н кыска жанрлы е л е н д е де керсетуге бо- лады. Мысалы, А скар Т окм агам бетовтщ «Колхозлык 6ip туш» деген е л е ш н д е адамнын ой-санасы н, ккерлиш ай- кын керем1з . Ж у б а н М олдагалиевтщ «Ш ахтер эзйп» д е ­ тей елец! мен Э б л 1кэр!м Ахметовтын « Ж а с дикан сыры» деген елеш д е сондай. Эдетте, кол х о зд ы н ecenuiiciii ж а - еымсыз ад а м кып сипаттау кеп, ал , ж а с акынымыз Р а ф у Кайырбековтщ e n i шумактан ку р а лга н кып-кыска ел е - Ншде, ecenm ire курбысы: Отырмысын есен-сау, Келеккеае шот кагыл,— Яеп калжы ндаса, eceniui: Рас, шотты мен кактым. Оиын курбым, жок шамы. .491

Эр .тасында сол шоттын, Мандаи тердш моншагы,— дон ж а у а н беред!. Осыдан онын образы да квр!нед1. Сю­ жет! кы ска елекд! ягни а дам образын жасайтын влети' 6i3: Бали Орманов, Д ихан Эб!лев, Эбдшда Тэж1баев, егде акьшдарымызбен катар, Шэмкенов, Шэкенов, May- ленов, Мукышев, Эл!мбаев, Ахметов, Мамбетов сиякты жас акындарымыздан д а кеп кездеспремЬ. Сонымен ка­ тар, кыска олендерде адам образын жасауга талаптав- санмен, icK-e асыра алмаушылык та жок емес. Аскар Токтаматамбетов «Такия та с табылды» деген циклдк олендерш де Ержан деген адамныц образын жасамак болтанымсн шьиара алмаган. Адамды enaipicneii байланысты корсету 1сшде де кыс­ ка о л ендер де елеутн табыстар бар, мысалы уста туралы. сауыншы, дор1гер, агроном тары солардай мамандар ту­ ралы. Сады кбек Адамбеков «Д ш рм ен» атты олешнде коз- хоздын, ea a ip ic m 6eiineciH, «Кадиша» деген елеюнде тракторшы кыздын бейнесш ж аксы керсетед!. Сонымен катар, адам ды онупрк аркылы корсетем деп, нули! болар- лык халга ушыратушылар д а ж о к емес. Мысалы, «Кой- шыиьщ oiii» дегенде «Койыы се,\\пз болгансын вз>м сем1з> деген соракылык бары 6opiMi3re белил!. Дыкдай акыны- мыздыц 6ipi Айтпай Хангелдиннщ «Дала к\\'Ш» ДегСЙ оленшде: • Ьасталып куйдт басы трактордан, Аскактап асыл даусы (?!) олты хырдан,— деген сикты. Эк коса тракторра кыз, бозбала.— деген сикты. Астыкты эрен тарткан арбалар да, Алыстан. энш косар шикылдаран,— деген сиякты ерескелднсп айтады. Булардын 6api социа- лист1к реализм принципше кайшы, кулакка жат, жанра Жанга жылы олецдер, к ебш есе, лирикадан табылады- ‘г'ирика деген1м1'з, табнраттын нем есе когамнын ом!р1НДе оолып ж аткан KopiHicTepre акыннын эсерлену!, сол эсер- лерше ез жанынык толкыны калай араласуын айтып бе­ ру i рой. Бгер, акын, эсерлешйрген ©nipaiH объективах керш ю т тастай 6epin. тек е з жанынын толкынын рана 39?

жырласа, о дан с убъективен лирика FaHa туады, онын арты «мешн» д э р т т е у г е , одан а с са менм ендж ке со рады. Рас, « м е н а з» акын оригиналды акы н бола алмайды. «Мен» жок акы н 6M ipain бсйнелеунпс! ем сс, регистрато­ ры рана. Б1зге он д а й акынныц к е р е п ж о к - Б1зге Keperi — е.\\прдш ap6ip KepiHiciu е з жаны нын е л е п н е н етю зш , сол KepimcKe е зш ш «м еш н» коса жы рлайтьш акын. Казак акы ндар ы сокгы кезде лирикалык елендерд! де кеп ж азады . Соны к 6ip Typi ж э н е революциянын б ас- тапкы жы лдары нан 6epi ep6in келе ж атк ан тур! саясн лирика. Бул: партия туралы, к осем дср туралы, Отан ту- ралы, советт!к ар м и я туралы, О тан п р ш Ы п н е байланыс- ты кейб!р актуальды (бейб1тшш кт1 KopFay, табигат к у ­ пли менгеру, тагы-тагы лар) наук аи д ы (сайлаулардыц 0Tyi, заемный тар ауы , тагы тагы лар) мэселелер туралы жырлар. Бул такырыпка кеп ж э н е у з д ж а з ж азаты н акыннын 6 ip i Тайыр Жароков. Оны ц партия туралы, М о с ­ ква туралы елендер!, осы темара ж а зы л ы п журген саясн лирикалардын жаксыларына косы л ады . Bipan, Тайыр. бул бетшде унем1 жаксы емес. Оны к са я сн темара ж а з FaH елен дерш ц б!рталайында саяси к а т е болмаганмеп |‘ш|'нде оригиналды ой, оригиналды с е з ж ок, боска д а у - pwFy боп ж атады . Kefi6ip елендер бы лайш а Tsyip сияк- танранмен, 6 ip in -6 ip i кайталайды. Советик п оэзи я д а саяси лириканы н атасы Маяков- -кнй екен!н 6 i3 ж аксы бшем'ш. О ны н б у л темада ж азгаи кай шырармасын ал сан да, iuii тунып турран тын ойлар, гын образдар. М ундай ойлар м ен о б р а зда р , талантты- лыктын устш е, ap6ip шырармасына те р е н сунгуден, сол шындыкты с а я с и eTKip ж эне оригиналды сездермен ай- тып бере а л у д а н шырады. Лириканын тары 6ip Typi, кеш л куйш (настроение) жырлау. Б ул , революциядан бурынгы к а за к поэзиясында Абай мен С ул танм ахм удтщ ш ыгармаларында кеп кезде- седк мысалы «К еленке басын узарты п», немесе «Алтын кесе» тагы-тарылар. Лириканын осы Typi K33ipri к а за к акындарынын езгесш ен Kepi Х амит Ерралиевте Ke6ipeK кездеседк Э р и н е, Хамиттщ бул т у р д е п лирикалары А бай мен С ултанм ахмуд лирикаларындай торыккандык тур де емес, оптимистш турде, социал ист^ реал изм туршде ж а- зылады. Б13 бул а р а д а табигат лирикасына токтамай ете ал- маймыз. Bip к е зд е . ярни адам баласы н ы н э л а з к езш де.

адам табигат куш нш кубылысына не танданып кана ка- раса, немесе ол кубылысты Tonipire есептесс, матери­ а л и с т диалектика гылымына суйенген 61зд5н замаши ty6ipiMeH езгерд!, сонды«тан «Кунге» деген еленшде, Маяковский оны «онакка келуге шакырзы, Жароков «Кун тш катты» поэмасында. кун мен большевиктердШ купан салыстырды. Абайдын сипаттауында кыс: Ак шмд1, денелк аксакалды, Сокыр, мылкау танымас ripi жанды, болеа, «Орыс «ысы» деген А скарды ц елешнде, кыс акын- га: Болтанмен алдым аяз, артым шуак. Алдмнда аксакалым жаткам шубам, Жаз туып жадырата кун суйгенде, Куяаы сай-салака болып булак,— дейдй Капаннын «Кыс» атты елеш де осы багытта зылган. «Кектем», «Жаз», «К уз» «Жанбыр», «Боран», «9зен», «К ел», «Тенхз», « К у н т н куршреуЬ сиякты таби- рат «убылыстарына арналган елецдерд1 6i3 казак ахыи- дарынын да бурынды-сонды жазгандарынан кеп кездес- т|рем1з ж эне олардын басым к е п ш ш п , ecKi акындардын б1разында кездесетш табигаттыц мылкау куипне кулдык уру турш де емес, онымен к у р ес у жэне жену туршде жа- зылады. Оеындай елеща 6i3 акындарымыздын кейнеи табамыз. Э б у Сэрсембаев « Ж ас « у рак» деген кыска 0ле' нiн: леп бгтд'ред!. ©те эдем1 сез. Онын «Орман», «Шабын- дык» деген елекдер1 де оеындай. Ал Эбдшда «Тунде» Д*\" ген елеш нде, «Тунде де eu ip бар» дей отыра, тунге бай- ланысты адам ем!р!нен тук керсетпей, тек табигаттьш мылкау куалне «айран «алумен болады. Бул барып тур- Fan идиллия, ярни, табигат куш апн, табигат «epiHiciHiH алдында боек а елту. , Адам баласыныц космикалык угы-мы карангы кез1нде. аи, кун, жулды з, булттын KypKipeyi найзагайдын жал- тылдауы сиякты кершк, «убылыстардын бзр|'н табигат-

тан тыскары .к еремет деп, сиы на табы нран рой. Б1здш заманнын ад а м д а р ы , ocipece акы ндары о л кершгстер мен кубылыстардыц не екешн ж аксы бьледк Сондыктан да Калижан, « Ж е р д е н ушкан ж у л ды з» де ге н влещнде: Кектен аккан жулдызды коргешмде Элденеге Tiiipen Турган денем, бйткеш эжем. Бакытсыз элдек1Мге Белпс! Сул ажалдын tvfbh деген,— деп ecni угы мды айта келед1 де: Керд|м буп'н жарк erin ушкан жерден, Аспанга от жулдыздар алтын канат, ¥йкылы тунд1 жарып дабыл бергсн, Жузше Москванын турдым карап,— деп мейрам куидер1 М оеквада бернчген салютты о де Mi бейнелейдй Касым Аманжолов «Алтын жулдыз» деген елешнде, ж аксы бакташы болгандыры ymii! Енбек E pi атагын алып, кеудссш е алтын ж у л д ы з налагай кы зды сипаггайды. Ал, Э б д 1л д а «Ж улды з кыз» де ге н ел еш н де, 6ip за-ман- да жерде Ш олпан деген сулу « ы з болтаны й, оны 6ip хан зорлыкпен ал м ак болран сои кекке лсашып ж улды з боп кеткенш сипаттай кеп: Ей. Шолпан кыз. Болма жулдыз, Жазаладык патшаны б:з. Корыкпа сулу, 6i3re кел!— дейдь Бул е л е н д : Эбд1лда 1946 ж ылы ж азады . Р оссияда бул еленд1 ж а з у д а н жиырма торыз ж ы л бурый кулаган патшаны б у л а й еск е алудын ж а ж е п канш а? Халкымыз социализмд1 журы п болып, коммунизм бш гш е орлей б а с - таган кезде, ж е р г е жоламай, баяры патш а кезшде каш - кан калпымен ЭЛ1 д е кашып ж урген неткен кы з ол?.. Шраз акы ндары м ы з куши, айды, ж ул ды зды , найзагай- Ды eMip шындырыныц К 9 р к ем дт м ен бейнелеймш деп , женат ж ерде д е , ж е н о з ж ерде д е «ай » , «кун» дей б е р е т ш бар. Бул о д е т езгед ен repi Тайы рда к еп . Ондай acnaHFa шапши 6epyfli Тайырдык коятын узкы ты жегкен сиякты. Садыкбек А дам беков «Туран ай» де ге н елешнде: 393

Неге маган кулесш, Сауле 6epin тех турмай, Куаныш па, мазак па, Жемшп айтшы.бул халай? — деп аира урсады . Фаишстердт ж енуге айды жэрдемгеша- кырады. Б ул еленде euidip логика жок, сондыктан ешбш керкемдте жок. М а х а б б а т лирикасы д а к а за к поэзиясынан кен орьш алады. О ны ц толып ж ат ка и турлер1 бар: OtaHFa махаб­ бат, партийна махаббат, а станага махаббат, туган жергс махаббат, anaFa, экеге, туыскандарра, суйген жаргз- балага м ахаббат. Буран толып жаткан мысалдар алув бул м ак алад а орын жок, сондыктан 6ip Faiia мэселед кыскаша токтагымыз келед:, о л эйелге махаббат. Бул такырып, дуниё ж у з iл те эдебиеттен, acipece поз- зиядан, оны н шпнде лнрикадан кен орын алып келед:, дурыс та, ейтаеш , адамда сем ьясы з e.uip ,жок, эрб'ф адах тату-татп туратын жаксы сем ья болуды арман етеД1. о- ушш э р еркек, ор эйел эзкмен урысатын, уйлесетш, суя* пендтепен туратын ж убай :'здейд|\\ эйелге немесе ерге ма- хаббаттын neri3i осыдан ш ыгады , ендеше, жубай су«Ие:' гуатын лириканын да азыгы осы. С о циал иста Октябрь рсволюциясынан бурын, бук'| дуние ж у зш д е , ойел жынысты адам когам Т1рШ1Л1ПНД' правосыз бон 'келд!, сондыктан cyfireHiae косылу Дег_е!! мэселе о л кезде, кеитсл: к а з а к ауылы тупл, иэдениел Европада д а улкен проблема болатын, рашыктык тура* шыгармалар осыдан туатын. Б 1 зд т социалист^ Отая да бу л проблема шеш:лд1 д е , эрк1М суйгенше досылать»' право алды. . Б:'рак буд а н кершген еркек пен KepiHreH эйел косила oepeai^ дегеи с ез шыкпайды. Bip «огамнын 6ip Т1лектег Mymeci бо л а турып, адам атаулынын мшез-кулкы уил“ е бермейдк сондыктан эрюм ж аны на жаны уйлесер \"ын :здейд!, осыдан барып !здеу , керу, кумарту жыр»- япш м а х а б б а т жыры туады. М ундай жырлар б:зде б а р д а , кэп те, Сонымен катар- кенбф соракы лидтар да к ездеспей коймайды. Буил зак акьшдарыныц бэршен табылатын жалпы б:р кем®1' 1т.к, эйел бол са, мшдетт! тур де с.улу болу керек: сауыншь: Д:аа сrvу.лivу, имлоинттпепр да с..у..д..у.., с__о_л_д а т* к- ыз да су.д.у. - к-ы--с--к-гск. кап елец де эйелд': к е з д е с ф с е н , с о л e.ieHHin imiHen *CV ’• «ару» деген сездерден а я к алып журе алмайсын.

Эрине, с у д у айел пршЬйктщ, е н б ек г!н бар жуйес>нек де кездеседь BipaK, сонда, онык мактарлыры KecKiHi, не- ,месе тулгасы рана емес кой. KecxiH i, тулгасы суду бола гура.корамра тук пайдасы ж ок, а д а м г е р ш ш п ж о к э й ел - дер де, еркектер д е толып ж атпай ма? А л , енд1 6ip еркек- тер, эйелдер, кескш тулта жарынан с у л у болмаравмен, мшезшде, «ы лы ры нда, ш н де ж а к сы ем ес пе? К,огамга улгйй емес пе? Осындай адам ды , a c ip e ce эйелд1 «эйел» дел кана ем ес, « адам » деп, ж аксы м ш е з, жаксы кылык. жаксы йпмен неге сипаттап бермейм 1з? Эйел болса с у л у болсын де у д ш , с у л у эйелдщ 6 o p in e кумартудыц арты адамдык м а х а б б а т емес, хайуанды к кумарлыкка сокпай ма? Бугаа д э л е л , Кабыкен М укы ш евты ц «Гулсгм» атты узак елещ . О н д а колхоздын монтер кызы ГулЫмге б р и ­ гадир Ахмет те, агроном Ж акы пбек т е , кыскасы кол хоз- дагы жас еркек атаулынын бор i д е кызырады. Г улсЬ | тракторист Ж акыяны рана су й едi, езгсл е р ) одан Гулс1МД1 кызранып кундейдк С о ц и а л и с т саналы когамнын- му- шслерше лайыкты мшез бе осы? Х айуанды к кумарту д е ­ ген осы ем ес пе? Жацын арада мен 6ip ж ас акы ннын эл 1 ж арияланба- ган, 6ipaK ж арияланура жакын ж у р ген влецдер жинарын одыдым. С онда, акын кай ж е р де адемкпеу кы з KapiHce, сонын 6opiне елтш гашык болады д а ж у р едг Бул акын, «зшен жарты гасы р бурын ж асаган Абайдыц: Ер жЖт топтан тлцдай 6tpfii суйет. Тебетке едексеит fiopi 6ip бас — деген еленш д е , окьш аган болу керек. Кыска ж а н р л ы елендер ж айы ндаты сонры соз — сати­ ра турал ы. Б 1'зг е сатира керек. Ол ж ви де, XIX партия сгезшщ э к е л ж камкор каридасы 6 i3 r e айкын пускау. Казак поэзиясы ньщ басты 6ip к ем ш ш г ! — ©MipiMi3AiH келенке ж агы н к ор е б!лу, сынай б !л у жокты н касы. М ун- дай сынауды 6 i3 Ke6inece А скар Токмагамбетовтщ фе- Дьетондарынан табам ы з. Онын 1953 ж ы лы шыккан тан- Дамалы ш ы гармалар жинарына оннан астам фельетон к'РДй Б уларды н 6o p i де к е м ш ш к п сы науга курылран ж э не KenmLiiriH.ne дурыс, етюр сын айтылран. Осындай ж аксы жактарымен к а т а р , Аскардыд кейб1р фельетондарында бгржактылык та бол ады . Буран айкын 397

мысал, «Сталин жолы» журналынын биыл, июнь айында шы-ккан санындагы « Е р ккеннщ бупж мен ертеш» аггы фельетон. Ен алдымен, бу л фельетон, 1939 жылы жазыл- тан « Ж елж кен женгейлер» атты фельетонный канталауы. Бкеуш ш д е мазмуны, кы змет 1'стемей, бойын рана сылап отыратын, м1нез1 турпаны, котамта жат ак саусак эйелд1 сынау. Осындай эйелдер буры н д а , кэз1р де бары рас. Он- дайларды, эрине, сынау керек ж эне катты сынау керек. Bipan, б1р1нш)'ден, 6ip рет ж а зг а н фельетон сол «алпын- да он б е с жылдан кейш кайталап жазуда не мэи бар ед1? Екш нпден, моды 1здеуд1, эдем! ки1нуд1, помада мен пудраны, жаксы кош-шстерд! найдалануды, машинаразн- нуд1 сыкактаудын кэз1р нес! кызык? Бой тузеу кемии; лш пе екен? Еалым эйелдердйс, искусство кызметшдеп эйелдерд!н, Tinii стахановшылар мен у® кызмеп'ндеп эйелдерд!ц «олы жеткен сэн ем ес пе бул? Ендеше, 6i3ais мшдет, сэнденуд! сынау ем ес, м ш ездеп, кылыктаты, icrcri «ем ш ш ктерд! сынау. Аскардын. атаРан фельетонында олай боп шыкпатан, эйелдщ ж ан-ж уйес! емес, сырты и - на сыналтан. Поэзияны ц т ш туралы а з сез: жазушы немесе акын кандай ж аксы такырып тапканмен, сол такырыбын беи- нелеп берет! н тш таба алм аса, о д а н керкем эдебиетшык- пайды. Эрине, em 6ip жазушы ойдан с ез жасай алмайды. тек’ халы к т!л!н!н байилыртына -ссууййееннеед! де, эрбш!р шыгар масына к а ж е т сезд1 содан тана алып отырады. . Bipan, «халык т ш » деген д е 6ip калпынан езгермеи Tin катып -калган тас сиякты нэрсе емес. Экономикам мэдениет! еркендеген сайын, зр халыктыц тип де банды Осы ба ю устш де тыннан с езд ер косылумен катар, бу рынгы тел с езд ер дщ эз! д е м агы и а л вд жарынан -салмак танып, терендеп отырады. А дам сезд ! тура матнасымен д е айтады, салыстыру тснеу, эа'рел еу сиякты бейнел! матынасымен де айтадь мы салы , а д а т а баласын ж аксы корген cc3iMiH «балам ау.» дел те айтута болады, «сэулем-ау» деп те айтур оолады. «Балам-ау!» деу с езд ! тура марнасында айту «саулсм-ау!» д еу , баланы сэул еге балап, тенеу магнасын да айту. Мысалы, айтайын деген сез!н тайсалмай, ашык тура аитатын адамды «eTKip а дам » деГш, бул адамды ет- l Kj pajlFa тенеу. Ж эрдем! кеп тиет!н адамды «аскар таудаи панамсын» деу, ecip e, эс!релей баралау.

Пл атаулынын 6opi де тура магынасымен емес, бей- нел! магынасымсн сейлеуге беймм. К анд ай карапайым адаммен кенессек д е , ш ама-шаркынш а эдем1 сейлеуге гырысады, сондакы колданатыны — бей н ел еп сейлеу. А л , жазушыны нем есе акынды ал сан, о ны н шыгармалары тек кана бейнел1 сезд ер ден курылады. Б улай ж а зу , acipe- се акындарга к а ж е т , ейткеш, поэзиял ьщ шыгармалар- дын, acipece кы ска елендердш келем 1 а з , кей еленде, ж о - гарыда айткандай окига болмай, тек к а н а акыннын с е з о mih адгартады, он д а й шыгармалар бейнеленген керкем сезден куралм аса еш ю м д е окымайды. Барлык халы кты н т ш , керкем эдеб и етт щ TiЛ1 осылай курылура беш м б о л а тура, бейн ел еудщ э р халыктын Tip- шкпгшен туган езгеш елш тер! бар. М ысалы , казак халкы режшоциядан буры н кещпел1 ®Mip с у р дГ мал шаруашы- лыгымен, аншылыкпен к а с т e rr i. Осы шаруашылык онын ауыз эдебиетш е де эсер in катты ти п здк М эселен, казак энел1 баласы н «кулыным», «бо та м » , «козым» д е п , телдерге тенеп жаксы кердь Б1ржан с а л вз!н «Кара как аргымакпын тумарлаган» деп ж а к с ы жылкыра тенесе, Сара «Камысты терек келдщ суксырымын» деп уйрекке тенеД|'- Булай тенеулердщ , ертеден отырыкшы болтан елдерде 6ip eyi д е ж ок . Багы зам аннан еп нш ш кпен Kacin еткен Грек эпосы нда, эйелдщ э д е м 1 к е зш е п зд щ к эзш е тснейд1 («В ол оокая Г ера»), ейткеш , отырыкшы гректщ кеп баккан малы сиыр, ал, казактар эй ел д щ оде Mi кезш ботаныц к езш е теней ди ейткен кешпел1 казактын кеп устаган малы туйе. Жылкыны к е л ж есебш де та н а устайтын отырыкшы орыс ел Ы н угы м ы нда, адамды жылкьш а тенеу корлау, \"ондыхтан д а ол тьпде, комicinген Kicire «жылкы ем ес жевд1пнд1 д о л е л д е » деген сейлем б а р . Кешпел! ауы лды и, сол турмыстын салдарынан туран фольклорлык эдеби етт щ сезш деп мол байлыкты кен пай- лалана оты ра, 6 i3 казактын ж а зб а эдебиетш щ ек|'лдер]\\ фольклорлык стильде шырарма ж а з у г а THicTi емесп1з. Ед алдымен «фольклор» деген сезд ш езш е аздап ток- тайык. Р еволю циядан бурынгы марынасы нда, ол 6ipiHtui- Д«н, ауызша ж асалран эдебиет, екш нпден, шыгарушысы к>м екерп белг1с13, халык аузы нда рана журген, сондык- тан халыктык аталып кеткен одеби ет. Bipax, будан «ха- льмиык» поэзияны , кеп адам 6ipirin отырып жасады д е -

u-!( маьына шыкпайды. Фольклорлык, шыгарманыц к.ай- сысыныц болса да арры т у б ш де пакты шырарушысы бар, 6 ip a « ел д щ сауатеыздырынан ол шырарушынык аты жазы лмаган, сондыктан уакы т озраннан кейш умытылып, ауыздан ауызга кешед1 д е , н е а х а лык боп калады. Бул турл! адебиетке к а за к хажыныц бай екендшн дэлелдеудш кажет! жок. Ол табири ic, ейткен! казак хал- кы ел болран куннен бастап, с о ц и а л и с т Октябрь ре- волюциясына дейш тугелге жакы н сауатсыз боп кел- дК С ауатсыз елде туган акындык дарыны бар адамга, беидагы касиетш ауызша шыгарудан баска мумюшйк жок. Optiiiri заманнан «халыктык» болып келген казак фольклорыпын, эп'ресс фольклорлык поэзиясынын «кай- магы» X V III гасырдан бастап бузылды. Сол расырдь'н t'KiHiui жартысынаи бастап фольклорлык поэзиянын эле- чшдс. кенб!р шырарушылардын аты мэл!м бола бастады Мысалы: Букар, Макамбет, Шортанбай, Базар, тагы та гылар. Олардыц жалгасы, б !зд 1н заманда жасаган Жа>| был, Д о ск ей , Нурпешс, тары баскалар... By.iapra байланысты апырармалардыц да фольклор болатып ссбеи!, 61р1иш!деи, ауы зш а жасалран шырарда •тар, OKimuiACH, фольклорлык стиль сакталады. Ол не? Ец алдымен, фольклорлык шыгармада, ocipece, поз >ияда ni-Kip apici жазба адсбиегтей, онык ш шде жазб:; поэзиядай жупел! ж ентек тел т. 6 i рынрай келмейдь ом* ( ф а и .к л о р д а ): Базярлан илы» келген жеэд| кумав, Полого ушырайды сезд! куган, Г>ал шоки,in, шехср жуткав беу карагым, Koainiioa яЛчлллйып жаудыраган,—- лс’Гсн спякты, Gipine 6ipiniH байланысы жок'мазмундаг араласып жатады. Мысаляа ал Fan бул еленде шыгар!' шыпыц амтайын деген!, «кезпш ен айналайын жаудыра гаи» дегеи соцры жолы рана. Соны айту ушш, ол неге, оул riiKipiiic байланысы ж о к , э р турл! мазмуны бар озге колдарды окоп тыкпалайды? Бул сурауга жауап б ерерден бурый, фольклорД“ н •■киши туpiис токтайык: кейб!р фольклорлык елен-жыр- la. жогарыда келпрген б!р ауы з олендей, 6ipiHe-6ipi маз •у» ж агы нан жанаспай ж ататын жолдар жок, б!р,к орнына, айтайып деген п ш р ш шыгарушы ту*ы-

рымдап, дэл деп айтпай, ш убаланкы к еп с е зге салынушы- лык бар. Н ел ж тен булай? Yuiimui, кейб1р фольклорлык ш ы рар м ада, одан баска фольклорлык ш ырармалардын ш ум актары , жолдары, сэздер1 кесек-кесег1мен ж уредк Н с л ж теи булай? Ек алдымен осы уш сураура ж а у а п 6 e p in алайык. Фольклорлыц олен-жы рды шырарушыныц к епш Ш п, бул кызметш, к е б ш е с е , жеке немесе топ адам ны ц алдыи- да орындайды. Т а б а н аузында тыннан с е з , тыцнан уйл ес таба беруге ш ырарушыныц MyMKiHfliri ж о к , ейткеш, ой- ланып отыруга уакы ты ж ок, ж а гд а й ойын тез айтуды шейдЕ С ондыктан ол , тын п ш р л ер , ты к сездер , тын ыр- гак-уйлестер та б у уш ш , бурын (Илетж елен-жырларынан шумактарды, ж ол дар ды , дая р со з образдар ы н аралас- тыра айтып оты рады , сондагы м ак саты , машм сездер - :ii айтып отырып, ж а н а сезд ер 1здеу, о л а р д ы табу уш ш . бурынгы сезд ер д! колдану аркылы ты ны с алу. Ссылай тыныстауды 6i3 бурынгы фольклор еш л дерш ен гана -'tec, совет фольклорынын е ю л дер ш ен л е кеп к ездесл - Фолыслорлык поэзияныц стиль езгеш ел 1 п булар рана '■нес. Онын ж эне 61'рнеше езгеш ел1п б а р . Eipimni, фольклорда терец кам тылган накты ой обра- ч.ш жасаудын орнына: Кара жергс кар жауар, Карды кер де етш кор. Кар ycrine каи тамар Каиды кор де 6eTiM кер. Самаркан барсац сандал бар, Сандадды кер ле TiciM кер,— Деген сиякты « а н а у » мен «мынаудык» сырткы 6eflnecin салыстырып, iiuKi сырына терен у ш л м еу кеп кездеседь Мысалы А байды и: /KypcriMHin тубше терен бойла, Мен 6ip жумбак адаммын оны да ойла, Соктыкпалы сокпаксыэ жерле qctim, Мынмеп жалгыз алыстым кшэ кой.ма - -• •|ргеи елещ сиякты адам сырын те р е ц актаратын накты \"й образы фольклорлы к елен-ж ы р лар да ж енд! кездес- леЛль EiciHmi, e.viip ты нды ганы н ж а н -ж а к ты керкем бейне- с»‘ жасаудын орнына фольклорда:

TayFa fiirep таргыл тас, Тарыкса квзяен шыгэр жас, Тар колтыктан ок тисе, Квтерер басты карындас,— деген сиякты, немесе: Тауда арыстан акырар, Даусынан тау, тас калтырар, Ашаршылык жил болса, Булактык K93i тартылар,— деген сиякты акылдымсу кеп. в л е н д ж техника жагынан фольклор кедей. Сан гасыр жасаган казак фольклору поэзия техникасынын eni-ак TypiH ж асады. Bipi, 6ip шумагында терт жол бар, эр жо- лында он 6 ip буын бар, у й л еа а, а, б, а, боп келетш «кара елен». EKiHiuici шумагы да , у й л еа де epKiH, эр жолы жен буыннан келетш «жыр». Ал, жалрыз Абайдын взь казак- тын ж азба поэзиясына елецнщ жиырмага ж акын жанз TypiH косты. Идеологиялык жагынан революциядан бурынгы фоль­ клор, аржагын алганда (грек, рим, орыс, тагы баскалар) кеп, кудайга сену, бержагын алганда жын, шайтан, перк аруакка сену сиякты мифке байланысып жатады. Фольклордык жазба эдебиеттен булан баска да л®' лып жаткан езгеш елт бар. Б1з, тек, онын непзп езгеше- лштсрше токтап отырмыз, ондагы максатымыз — казак- тын ж азба поэзиясынык арасын ажыратып алу. Ол УШ1Н| тагы 6 ip курдел1 моселеге токтаймыз. 0ткен 1953 жылы, «Новый мир» журналынын 8 санын- да Николай Леонтьевтщ «Сэуегейлш жэне баксылык» («Волхование и шаманизм») деген макаласы басылдЫ- Осы макалада, советтк фольклорды жасаудагы жэие оны зерттеудеп мэселеде болган 6ipa3 кеминл1к‘ тер мен катальпктарды дурыс сынаумен катар, ол «кейб1р макал- дар мен такпак сиякты елендерд! коспаганда, советтЖ фольклоп ж ок» — деген хата niKip корытынды жасадьь Жылга ж зкы н уакыт бул хата nmipre бзспасездер1М‘3 унлемей кеп, сол «Новый мир» журналынын жакынДД Fana и’ыккян ceri3iHmi сапында 6 ipiieme автор бул niKip' ге сын айтты. Мен эрине, фольклорист емеспш , сондыктан, жалпы совет фольклоры туралы niKip айтуга мумк!нд1г1м жок, ал, казак совет фольклоры туралы niKip айта алам, вит- 402