С. Муқанов-Өсу жолдарымыз

киялга симайтын, eui6ip ертепнщ киялы на симайтын е су . Б1зд1н жер ж узш е айтарымыз: Л енин партиясы баскар- ган совет халкынын жасампаздык. куш ш керг!ц келсе, со- нын айкын 6 ip айрары К азакстанга келш кер! TepTiHuii, казакты н шын маганасы ндагы улттык мэ- дениеп советик дэу1рде рана ж асалды . С оветик aoyip re шейш казакта мемлекеттж Т1л ж о к е д 1, кэз1р ол бар; советик Aayipre шейш казакта ултты к мектеп ж ок е д 1, кэз1р ол бар. Республикамызда кэз1р 613 казактын улт- тык бастауыш м ектебж мындап, орта мектебж ж у зд еп , жогарры м ектебш ондап санаймыз. Ж алгы з Алматыныц изiнде рана 24 жогарры до реж ел i мектеп бар. Ж алрыз Абай атындагы к а за к педагогика институтынын 03i рана жиырма жылдык eM ipiiue рылымнын 3 6 кандидаты мен докторын шырарды. 1948 жылдык е зш д е гана казактын 4 мыннан артык ж асы жорарры д э р еж е л ! мектепке тусть Сейтш, егер, революциядан бурьш к а за к халкынын 2-ак проценттеСп сауатты болса, кэз1р тугел деш сауатты ел. Осы сауаттылыктын ен мунарасы б оп 1946 жылы Казак- тын Былым академиясы курылды. А кадемияда кэз1р ры- лымнын 17 докторы, 90 кандидаты б а р . С оветик дэу1рге шей1н казакта улттык баспасез ж о к сдт, кэз1р респуб­ ликамызда 138 газет, 6 журнал шырады. К азакстанда мемлекеттж уш баспасез орны б а р . Ж алры з К азОГИ З- Д1н ез] сонгы терт жылда 140 eciMai керкем едебиет Ki- табын шырарады, онын баспа табагы 1223,тиражы 170000 экземпляр. С оветтж дэу1рге шей1н к а закта улттык театр жок ед1, кэз!р республикамызда 2 1 к а за к театры бар, олардын терт еу1 республикалык, алтауы облыстык, он 6ipi колхоз-совхоздык- Бесшип, казакты н советик э д е б и е п гана емес, улт­ тык эдебиетш ш е з 1 совет дэу|'ршде рана жасалды десек Кателеспейм1з. О л ай дейт1н1м1з: ж орары да 613 револю- цияга керкем э деби етп я 6 ip гана Typi поэзиямен келге- шм1зд1 айттык. Драматургия ж о к ед1 д е д ж , проза ж ана- да рана туа бастап ед1 дед|'к. Э д еби ет сыны, эдеб и етп зерттеу жумысы д а революциядан буры н жоктын касы ед!. Mine, осьш дай, революциядан бурынры казак эдебие- Д>нде жок ж анрларды н 6api советик д э у 1рде тугел ер- кендеп, кэз1р, алдынгы керкем э д е б и егп ц дэр еж есж е ж е- Tin отыр. Револю циядан бурынры поэзиям ы зда европа- аык маранасындары поэма болм аса, к э з1р ондай позма- ларды б1з казактын. кеп акынынан табам ы з: Иса Байза- зоз

и.свтын «К уралай с*-чуь!> мен «Каькаэы», Аскар Токма- гамбетовтын «Берлин кешесш дес!» мен «Уборшицасы». Тайыр Ж ароковтын «Таскыны» мен «Зоясы», Калмакан Эбджадыровтын «ЕскещЦр!» мен « Д ш сыры», Жакан . Сыздыковтыц «Майкел та мы» мен «К ос журегЬ, Эбдгл- да Тэж1баевтын «Кулрарасы» мен «Э б ш » , Жумагали Сайыннын «Кулэндасы» мен «Достыма хаты», Дихан Эбктевтш «Куаты », Калижан Бекхож иншн «28-i», Касым Аманжоловтыц «Абдолласы», тары баскалар... осы поэ- малардын 6opi д е идея жарынан да , керкемдпс жарынан да атаука турарлы к, казак совет адебиетшщ кымбат Ко­ рина жататып шыгармалар. Поэмадагы табысымыз осындай болса, кыска келемд! елец мэдениетш кетеруде де коп табыска жет-п'к. Бул арада 6ip айта кететш сез: казак совет эдебиеи’ алгаш поэзиядан басталды. Жане 6ip ескерте кететш сез: рево- люциядан бурынры казак поэзиясы, совет поэзиясына женд1 адам берген жок. Казак совет поэзиясы кадрлерш Совет вк'ш епнЫ &3i тэрбиелеп ecip ai. Олар алрашкы адымдарында халык фольклорыныи стилшен uibiFa ал- май, мадениетт1 поэзияныц, acipece, орыс совет поэзия- сьшыц дэр еж есш е отызыншы жылдардыи бсржарында рана кетермш . Кэз1р, б1зд!н казак поэзиясында, «еркем- д ж жзрынын 03ineH, бую'л совегпк поэзияныц алдынгы катарынаи орын алуга жарайтын акындарымыз бар, олар: Рали Орманов, Тайыр Ж ароков, Эбдкчда Тэж‘|баев, Касым Аманжолов, Калижан Бекхож ин, Эбу Сэрсенба- ев, Ж умагали Сайын тары баскалар. Булардыц эркайсы- сынанжазба поэзияныц бшк сатысында тургаи елсндерд1 ондап санауга болады. Революцнядан бурый жаца туа бастагаи cai деген ка­ зак прозасы, советтж дэуТрдщ алрашкы жылдарыида ма- териалды кунделж ем1рдщ такырыбынан алды да, кыс­ ка очерктер мен оцпмелер тур ш де жарыкка шырын отырды. Бул очерктер мен анпмелер советтж курылысты насихаттау жарынан багалы болганм ен, коркем адебет- Ti« тургысынан Караганда олс1з едк Шыи мпганасында- ры керкем проза казак совет эдебиетш де отызыншы жыл- japFa nipe ер ж е л т . Каз1р казак совет прозасында кер­ кем anriMe, очерктермен катар, э д е б и е т п з д щ кымбат корына юретш романдар мен повестер де бар, олар: Мухтар Эуезовтыц «Абайы», Fa бит Мусчреповтын «Кос шалкары», « К а за к батыры», Рабиден Мустафиншн «Шы- 304

ганары», «Миллионер!», Элжаппар Эб1шевт1к «Армансыз- аары», «Саржаны», Рабдол Слановтын «Д он аскаада*. «Арман агасы», Эбд!жэмил ЫурпеЙ1совтыц «Курл ян- диясы», Кэмен Оразалиннщ «К асиет!», Магзум Тие совтын, М укан Иманжановтын, Т ел еу х а н Сагымбаевтын кыска энпмелерк Byriuri казак совет прозэсын 6i3 совет- т1к Отанымыздагы туыскан елдердщ прозалык эдебиет- терш ц алдынгы катарына еркш коя аламыз. Революциядан бурын казак эдебиетш де драматургия жок ед|‘ десек, кэз1р: М ухтар Эуезовты н — «Енлж Ке- бек», «Тунг! сары н» атты пьесалары, Рабит MycipenoB- тын — «Козы Корпеш — Баян сулу», «Акаи сер! — Ак- токты» атты пьесалары, Элж аппар Эбнневтщ «Ж олдас- тар», «Достык пен махаббат» атты пьесалары, Эуезов пен Эбш ев 6ip irin жазган «Намыс гвардиясы» атты пье­ са, Шахмет Кусайыновтын. «Аманкелд!» атты пьесасы, тары баскалар казак театрынын сахнасы наи туспейд!, жэие совет керермендер! оларды cyScinin карайды, еДт- к е т , бул пьесал ардан олар еткен кездег! бостаидык ж о - лында жасаган курестщ, совет дэу!р1нде аткартан ерлш iCTcpiHiH бейнесш коредь Эдебиет сыны мен эдебиет тарихын зерттеу жумысы да казак эдебиетш ш сове-rriK дэу !р ш де рана еркеидед!. Эдебиет сынында курдел1 зор енбектер болмаганмен, эр уакытта басп асезде жарияланран шырармалар туралы кез!нде жазы лран макала газет, ж урналдарра жарияла- нып отырды. Э д еби ет тарихын ж а с а у д а 6i3 елеул! кем- шЫктермен катар, Мухтар Э уезов, Хажым Жумалнев, Мэлж Габдуллин, Есмагамбет Смайылов, Бейсембай Кенжебаев, Тем!ррали Нуртазии, тары баска жолдастар кеп енбек ciKipin келед!. Революциядан бурый казак тынне Шырыстык, ocipecc Ираннын классикалы к акындарынын шырармалары аз- дап аударылатын д а , орыс эдебиетш ен Крыловтык, Пуш- киншн, Лермонтовтык б1рен-саран шыгармаларыи казак окушылары А байды н аудармалары аркылы гана 6ijiin, орыстын, Европаны н езге жазушыларын орыс т ш н бьп- мейтЫ казак окымайтын, ейткеш, олар аударылмайтын. Советик дэу1рдег1 казак эдебиетш щ 6ip зор табысы, казак окушылары орыстын ж эне Европанын классика- лык эдебиет нускаларымен ез тш ш де таныс. Орыстын классик жазушыларынын н еп зп шырармаларынан казак т>лше аударылмараны аз рана. K asipri казак эдебиет!,

казак жазушыларыньщ FaHa шыгармаларымен байып жаткан ж ок, ж е р ж у зш к керкем эдебиеттщ жаксы нус- каларын казак т и ш е аударылу аркылы да байып жатыр. Сонымен, кыскасы, революцияра 6ip FaHa поэзия жан- рымен келген казак эдебиет) coBerriK дэу1рде барлык жанрдан д а еркш еркендеп, кэ31р шын маганасындагы улттык м эд ен и егп эдебиетке айналды, туыскан е лдер дт одебиетшде алдынгы катардан орын алды; езге туыскан елдер дт советик эдебиепндей, казак совет эдебиеп де rypi улттык, мазмуны с о ц и а л и с т эдебиет; езге туыскан ел д ер д т эдеб и еп н д ей , казак совет эдебиетшЫ де алды- на койран максаты 6ipey FaHa, ол, совет халкын комму­ низм рухында тэрбиелеуде К о м м у н и с т партияга жэр- демил болу. Kefi6ip елеул! кемшшктермен катар, казак совет эде б и еп бул мшдетш аброймен аткарып келедп Ж огарыда, 6i3, революциядан бу р ы н гы казак эдебие- т)нен казак Совет эдебиетше б)рен-саран тана болмаса, женд! адам ауыскан жок дедж, казак совет эдебиеишц кадрларын Совет еммеиш ц e3i тэрбиелеп ecipfli дедж . Осындай кадрлар Казакстанда С овет еюмет) курылран кезде бармакпен санарлык болса, K03ip Казакстан Жа- зушылар Одагында 6ip ж уз жиырма ек! муше бар, бу- лар жазушылык бет) айкындалган профессионал жазу- шылар. Эдебиетте керше бастаиан актив одан ею есе кеп деуге болады. Казак совет эдебиетппц кадрларында ерекше этап кететж 6ip топ, ауыз эдебиет)Hiи ек1лдер1 — акындар. Жамбыл бастаган бул топтын социалиста мэдениетте «андай орны барлыры ж ерж узш е Жамбылдыц жырла- рымен айкын танылды. Горький Сулэйман Стальскийд) «б)зд)к заманымыздыц ГомерЬ деп атады. Ол рас ед1. Сулэйман карттын шырармаларын баз Жамбылдыц шы- рармаларынан кем суймейм1'з. Д егенм ен, акындык дэре- желер) катар бола тура, Жамбылдыц совет еьп'ршен ке- терген такырыптары Стальский кетерген такырыптардан келемд1рек екенджше, советтж такырыптан Жамбыл шешкен м эселелердщ Стальский ш ешкен мэселелерден терешрек екенд1п н е ешюм таласуеа т ш сп емес. Жалрыз Стальский рана ем ес, a3ipre, 6i3 букш совет поэзиясында, соцры жиырма шакты жылдардары штердщ бейнес)н дэл Жамбылдай керкем жырлай алран акынды керген жок- пыз. Жамбыл бул кезецдег) поэзияныц аскар шыны. Жамбылдыц niaKipTTepi, ярни, совет и к заманды суй-

due1жырлайтын ауЫз эдебиетш н eKwmepi — акындар б1зде бфталай адам . Олардын карт ж аты Жамбылмен тустас токсандагы Шашубай бол са, ж а с жаты — елуге жакындатан С аядш . Булар 6i3re аса к а ж ет адамдар, ейт- кеш, булар, ауыл арасында: sp i энш ш ер , api куйшшер, api жыршылар. С окда, солардын эндерц куйлерм, жыр- лары тугел1мен с оц иал иста курылыстыц жетютжтерш мадактаура, курылыс iciHAeri кем ш ш ктер д! сынаура ар- налады. 5i3A ia акындар — ауыл арасындары тамаша уитиилер. Б13 акындарды суйем13, багалаймыз, колдан келген жэрдемд1 берекпз. BipaK, 6i3 ауыз э д е б и е т ш т еюлдер1 — акындарды, к азак эдеби еи ш н болаш агы демейкиз. К а ­ зак елшщ сауэтсы з кундершен мура боп калган бул акындар, енд!п орта, жораргы б ш м 1‘ б а р казак жастары- нан шырады деп ойлаймыз. Олардан калам tied акын- жазушылар рана шырура тш сп. Мше, жалпы алганда, Октябрь революциясынан ту- ран казак совет эдсбиетшщ ж етостш осындай. Б у ш Одактык Орталык Партия Комитетшщ Л енин­ град журналдары «Звезда» ж эне «Л енинград» туралы каулысы, эдебиет ж эне искусство туралы осы каулыга жалгас шыккан каулылары, букш советпк эдебиеттеп кателжтер мен кемш ш ктерд! айкын ашып беруде ж эне осы кателжтер мен кемшинктерд! ж ою д ы н жолын керсе- туде елш еуаз зор сабак болды. Бул каулыларра шешн, казак совет эдебиет]'нде кандай кателж тер мен кемш шк- тер бар eai? 1. Казак совет эдебиетппн б1рнеше курдел1 жазушы- лары — М ухтар Э уезов, Рабит M ycip en oe, тары баска- лар, вздер1н!н Heri3ri творчестволык куш ш, советтж д э - Уфдшулы бейнес1н сипаттауга ж ум сам ай, революциядан бурынгы казак аулында болван окираларды сипаттаура жумсады. Осы енпаттауда, революциядан бурынры ауыл- яын тап кэйшылырын, тап тартысын кей шырармаларын- да жеткЫкп кврсетпедк 2. Kefi6ip жазушыларымыз (Э б д ш д а Тэж1баев тары баскалар) ем ip шындыгын керсетуде, орыстын сыншыл- реализм барытындары жазушыларынан, социалистж р еа ­ лизм екьпдершен у л п алудыи орнына, Европанык бур- 'кУазияшыл-с1шволпстер1нен улг! алып, социалиста KOFaMra идеясы ж ат, ewip шындырынан тыскары шырар- «алар жазды. зот

3. Kefi6ip жазушылар (М ухтар Эуезов, Элжаппар Эб1шев, Р абдол Сланов, тары баскалар) советах таш- рыптан алып жазран 6ipa3 шырармаларында, бул дэуа'р- fliH алдынгы катаряары адамдарынын ешпес бейнеан жасаудын орнына, турмыс шындырын натуралдык калып- та керсетш, ж ал ан схема жолына туст|'. Осындай кате эд!с колданрандыктан, социал иста реализм эд^ м ен ка- руланбарандыктан, Казакстандагы с о ц и а л и ст курылыс- тын ж етотш тер ! туралы жазылран, идеясы да, керкем- fliri де ж огары шырармалар ете а з болды. 4. ¥л ы О тан сорысында казак халкынык катынасы кандай болганы н Совет ОдаРьшдагы туыскан елдер жак- сы бш едк Б ул о г а с т а , тылдагы енбекдплердш ерл к ic- TepiH айтпаранда, cofhctuk в31нде орасан ерлж керсетш, республикамыздыд жиырма мындай адамды наградтал- ды, ж узден артык адам Советтер Одагыныц Батыры атарын алды, солардык imiiwe казактын eni кызы: Элия Молдарулова мен Мэншук М эметова да бар. Булар бу- шл советп'к шырыстыц эйелдершен шыккан Советтер Одэрыныц 6ipinm i батырлары. ¥л ы Отан сорысынын осындай ерлерш керсетуде де 6ipa3 жазушылар (Нурлы- бек Баймуратов, Капай Сатыбалдин, Сапаргали Бегалин, тары баскалар) кате э д к колданады, Казактан шыккан Отан сорысынын ерлерш советык тэрбнешк жем!с1 кып керсетудщ орнына, ecKi ауылдары, ecxi батырлардык жолдарын куиан адамдар кып керсегп. 5. К азак эдебиепш н революциядан бурынры тарихы зерттеуде де, казак совет эдебиетш щ жет1ст'штерш кер- сетш, к ем ш ш к пен кателжтерш сыниа алуда да кеп кателжтер болды. Bipneme эдебиет зерттеунплер1м1з (Смайылов, К енжебаев, Жумалиев, тары баскалар) рево­ люциядан буры нп>1 казак эдебиетш деп кертартпа ба- рыттардын бетш ашудын орнына, прогресшшдш эдебиет- Ti кертартпа эдебиеттен бел уд in орнына, эдебиет те таи тартысынын куралы екенж керсетудщ орнына, револю­ циядан бурынры казак эдебиеп'н тугел]'мен халыктык эдебиет кып, тап тартысынан тыскары эдебиет кып керсе- туге тырысты. Совет эдебиетш деп ж епепктер д! керсете б(луд1ц орнына, кателжтер мен кемш шктерд! больше- викше сынап тузетуге ж эрдем десудщ орнына, жорарыда аталран, ж эне олардыц баска сыншылар либеральдык жасады. Казак совет эдебиетшде болран осы кателштер мен 308

кемшшктерд! аш уда, Бушлодактык Орталык Партия Комитепшн идеология маселелер! туралы ал Fan каулы- лары, елшеушз зор кемек жасады. Осы каулылардын не- пзшде, Казакстан Орталык Партия Комитет!, Казакстан Былым академиясынын т1л жэне э д е б и ет институтынын кателктер1 туралы 1947 жылдын басы нда каулы алды. Бул каулы керкем эдебиет|м1з б ен онык тарихы ж эне сыкында кездесетш кател1ктер мен кемш Ы ктерд! тузету- ге жэрдем бердг. Буюлодактык Орталык Партия Комитеткщ идеоло- гиялык мэселелер туралы алган каулыларын кке асы- руда, Казакстан жазушылары не icrefli? Орталык П артия Комитетшщ каулыларын тугел ал- ганда, олардын н е п зш д е б ip рана м эсел е жататынын 6i3 жаксы 6iaeMi3, ол — советгск такырыпта идеясы да, кер- кемдн! де жорары, советтк д эу1рд ш п л е п н е сай шырар- ма жазу. М енщ CHAiri айтатын сез1м осы туралы бол у Fa ти1ст1. Эйткенмен, советтк такырыпта не ж а з а алранымыз- Fa токтаудын алдында, тарихи такырыпта казак эдебие- тшде болган 6ip зор табысымызды атай кетуд1 кажет кой деймш, ол — Мухтар Эуезовтын «А бай» атты романы. Бул роман туралы кыскаша n k ip айтардын алдында, «тарихи такырып» детей мэселеш ц е зш е аздап токтай кету кажет. П артия б1зд1 советтк такырыпка идеясы жэне к в р кем дт жогары шыгарма ж а зу га шакыргандз, эрине, тарихи такырыптан без демейдк Егер 6i3 совет жазушылары, тарихи такырыптан с о ц и а л и с т заманы- мыздык тш епне сай шырармалар ж а зы п бере алсак, оран халкымыз д а , партия да куанады. Тарихи такы ры пка да шыгарма ж а зу , ocipece б1здш казак совет э д е б и е т к е кажет, ейткеш , 6i3 жогарыда казактьщ со в ет т к эде би еи FaHa емес, ж алпы улттык эде- бнет1н1н взi шын маганасында с о в ет тк дэумрде рана ж а- салды д е д к , п р оза жанры казак эдебиетш де советтк дэу!'рде гана туды д е д к . Революциядан бурынгы казак OMipiHiH шындырына айна боларлык прозалык шыгарма к а за к эдебиетЫ н р е­ волюциядан бурынгы тарихында болран жок. Осындай шыгармалар ж а з у керек пе? Эрине, керек. СебеЕн, оку* шылар керкем эдебиеттен, казак халкынын советтк ©Mip- a«ri бакытты бейнесш рана Koprici келм ейд!, революция- Дан бурынгы аянышты OMipiHiH, бостанды кка умтылу ж о-

лындары куресш щ бейнесш д е Keprici келед|. Прозада мундай шырармаларды rasipri казак совет эдебиетшш кадрлары ж асамаса, революциядан бурынры жазушылэ- рымыз ж асай алган жок. М ухтар Эуезовтын «Абай» атты романы осы т1лекке жауап беретш шырарма. «Абайдык» eipim ui ютабы 1943 жылы жарияланды. Окушы к еп ш ш к бул ютапты жылы карсы алумен катар, жаксы жактарын багалаумен катар, к1тапка 6ipa3 елеу- л1 сындар да такты, ол, автордын 6ipinmi к1тапта, ауыл- дары тап кайшылырынын бетш жетк1л1кт1 аша алмаган- дыгы едь Бул романный eKiHmi к1табы казак т!лшде 1947 жылы шыкты. Романныц ею ютабы да биыл орыс тшн- де 6ip том боп тутас басылып отыр. Бук1лодактык Орталык Партия Комитешн'н идеоло­ гия мэселелер! туралы со.чьы ею'-уш жылда алган каулы- ларьшын, ж эне «Абай» романыныц бгранш! к1табына ай- тылган сындардык жазушы М ухтар Эуезовке кандай acepi болганын «Абай» романынын ек1нш1 ютабынан ке- рем1з. Еюшш ю'тапта жолдас Э уезов, окушы кепш1л1к одан куткеи cKi мэселеге ойдагыдай жауап бер!п отыр, 6ipi — казак аулындагы тап кайшылыгын карсету, екш- tnici, казак мэдениет1не орыс мэдениетш щ эсерш кер- сету. Тап кайшылыгы туралы: ею ютабы 6ipirin шыккан «Абай» романында, ауылда канаушы тап та, каналушы тап та барын, канаушы таптыи ек1лдер1ш'н бейнес1 сияк- танып Кунанбай, каналушы таптыц бейнеш сияктанын Дэркеибай туратынын, exi таптыи арасында кел1амге келмейт1н тартыстар журш жатканын окушы айкын пе­ редо Осы тартыстардын 6opin коз алдынан етк1зген, сол тартыстардын, ку эа болтан Абай, теюпк жарынан канау­ шы таптан шыга тура, тартыс устш д е халык жарына ауып, канаушы таптыи нкш болтан е з OKeci Кунанбай- дан Ж1гш б1ржола айырады. Орыс мэдениетшщ acepi туралы: е з табынан 6c3in, енбекил кепш ш ктщ жагына шыккан Абай, сол кепшшк кайткенде адам катарына косылады деген сурауды коя- ды да, кеп толгану аркылы ж ауабы и табады, онысы — казак халкын улы орыс мэдениетш ен уйренуге шакыру, орыс халкы суйет1н акын-жазушыларынын шырармала- Р_ын казак тЫ не аудару, ез шырармаларын солардын ул- псш де ж а зу . М ухтар Эуезовтын «Абай» атты шырарма сыныц идеялык жарынан кундылыры осында. зю

Идеясынын кундылырымен катар «Абай» романында керкемдж жарынан да зор шеберлш бар. «Абай» романыиын бул касиеттер!н багалаганда, б1з онын сын айтар ж е р 1 жок, демейм;з: Ромаинын идеялык жэне керкемдж жаяынан жетпей ж аткан, немесе терен- дете тусуд1 т1лейтш жерлер! эл! д е б а р . Мысалы, роман­ ный сюжеттж жатый алранда, басынан аягына дейш тартылатын взект1 окира Абайдын басында болады да , езгелер1 окигара эпизодтык герой есебш де катыиасады. Абайдын ж а р cyroi де б1рде А йгерш ге, (Ярде Торжанра, б1рде Салтанатка байланысып ыдырап журедк Орыс exLiflepi Абайра акылшы есебш де ж у р ш , романнын iuiKi окирасын ерб1туге аз катынасады. Романга уакыт шын- дырына жатпайтын да эпизодтар б а р . Мэселен, екшии К1т' апта, Д эркем бай те.'ирепндеп кедейлердЕк еткен Ра- сырдын 70-жылдырында тап болып 6ipirin, б1рлесш ен- бек аткаруы, 6ipaecin байларра карсы шыруы тарихи шындык емес. Базаралы тобынын Тэкежанньщ жылкы- сын ашык барымталап алуы д а ол кездщ шындырына уйлеспейдк Романнын бойынан мун дай Cipraaaft кемки- лпстер табура болар едЕ, 6ipaK, ол , Б1зд1н бул жолры мш- ДепмЕз емес. Жалпы алганда «А бай» романы, жалрыз казак з д е б и е т д е рана емес, Буылодакты к совет аде- биетЕшн зор табысынык 6ipi. Бушлодактык Орталык Партия Комитетшщ идеоло- гнялык мэселелерг туралы алган каулысынан кейЕн, про- залык ж анрда жазы п журген к а за к жазушыларынык жузден токсан торызы советик такырыпта шыгарма ту- дырура ауысты десек кзтелеспеймЕз. Советик такырып- та, эсЕресе ¥л ы Отан сорысы мен сорыстэн KefiiHri бес- жылдыктын такырыбында казак совет эдебиетйие ж а- зылган ром андар, повестер бармакпен санарлыктай ©те аз. Ал, экгЕмелер мен очерктер, ocipece соцрысы аз жа- зылган жок. Бул такырыпта, сонры eKi-уш жылдын ЕшЕнде жазы л- ган прозалык шырармалардан, Рабиден Мустафиншк «Миллионер» атты noBeci жекелеп айтуды кажет етедь себеб!, идеялык жарынан да, керкем дж жарынан да бул повесть казак совет эдебиетшщ FaHa ем ес, Бушлодактык совет эдебиетМ н соцгы eKi-уш жылдары зор табысынык 6ipi деп есептеймш . «Миллионер» повесЕнде ж ол дас Мустафин колхоз ку- рылысындары сорыстан icefliHri ©MipAi алады. Ол сипат- 311

тап отырган колхоз, Отанымызда миллионер атанран, ша- руашылык жарынан да, мэдениет жарынан да ете бай колхоздын 6 ipi. Автордын повесшде кетерген мэселес!, осы бай, мэ- дениегп колхозды байыран устш е байыта беру, мэдениет- тенд!ру уст!не мэдениеттш шре беру. Bipax, бул кунге дейш еркендеп келген миллионер колхоздын, алдары куп­ ле де еркендей 6epyiHe кедерп бар, ол колхоз шаруасын ж урпзудеп ecKi эд1С. EcKi э д к т щ колхозрэ кандай 6ereTi барын жазушы, колхоздын бастыры Жакыптын бейнес! аркылы керсете- дй Жакып колхоз курылысына адал адам, жэне отыз уй боп уйымдаскан колхозды 150 уйге жетюзген, 30 койы бар колхозды он мын койга ж етюзген, шаруашылыктын барлык тарауын да ecipe 61'лген адам. Б1рак, ол рылым- нын табысына суйенген адам емес, тож 1рибеге рана су- йенген Kid. Сондыктан, шаруасы шагын кезде колхоз­ ды epKifi баскарран ол, молайып алран кезде баскара алмайтын халра жетед|\\ Колхоз курылысы б!зде еркендепш курылыс. Онын шаруасы ж эне мэдениет! ecyi кадрларын да ecipeai, курылыстын эр кезеншдег! iciepiHe ж ауап бере алатын адамдарды да шыгарып отырады. Осыидай адам Мустафин сипаттап отырран колхоз- дан да шыгады, ол — Жомарт. Агрономдык бш м ! бар, ауыл шаруашылырын еркендетуде советга рылымнын сонры табыстарына суйенген Ж ом арт, колхоз KenuiwiiriH ез1не тарта алады да, Жакыптан Жомарттын басшылы- рын артык керген копиил iк, бастыкка соны сайлайды. Колхозды рылми жолмен баскарран Жомарт, былай да, миллионер колхозды одан да tarepi дэреж еге кетерш эке- тедь ЕскБик пен жаналык колхозда тартыска тускенде. жаиалык жары басым боп шыга береди ейткеш, жещм- паз жаналык колхоз квпшшгшш ынтасын ic жузш де ескшктен басымдылырымен езш е аударып, жедш оты­ рады. ГТозестары 6ip кызрылыкты адам — карт уста Ахмет. Колхоз курылысы басталгалы алдынгы катарда ен- бек аткарып келе жаткан оныц табысы в з 1не керекп мвл- шерден асып кетедй Ол артык малдары н орталыкка бе­ реди •: Осы Ахмет образы женшде, noeecTi окыран Москва- 312

дагы Kefl6ip ж ол дастар «булай е ту колхозды н уставына кайшы келмей ме» деген пш рд1 айтады. Рас, уставка кайшы келедк Е н б е п м ен тапкан бай- лырын калай с ак таса да , колхозшынын epKi бар. С олай бола тура, егер ж азуш ы колхоз ехы рш деп шындыкка су- йене отырып, колхозды к курылыстын, Kaaipri уставын- да жок Keftdip мэселелердо кетерсе, м ук да ешб!р айып Мустафин ж олдасты н «М иллионер!», социалисток к у ­ рылыстын ерл1к icTepiH, оран катынасуш ы геройлардын жан жуйелерш сипаттау аркылы керсетуге курылиан. Бул дурыс, ce6e6i, советик такырыпта жазы лган керкем шырармалардын м ш д еп — социализм идеясына берш - ген совет адамдарыиы н бейнелерш ж а с а у . Ж еп еп к т ер ж багалаумен катар, авторга айтар ескертпем1з: колхоз­ дын жагымды, я жагымсыз адам дары ны н кейшн сеш м- Д1 жасаган Р абиден, аудандык басш ы ларды , scipece, райкомкын секретары Сарымбаев С атанды кемелше кел- т!ре алмаран. Сарымбаев с езд е б о л м а с а , icre ж еид! ке- ронбейд!. Повестщ жэне 6ip кемш ш гК колхоз e iu ip iciH iu айкын бейнесо азрантай. Колхоз шаруасыны н молайып та, мэдениеттенш те келе жаткандыры кебж есе герой­ лардын сезд ер1 аркылы Kepineai д е , ец б ск процесМ ц ез! жеткшкп суреттелмейдк Жалпы ал ранда. сынаура турарлы к кемшЫктер! бол- ранмен, Рабиден М устаф иннт бул noeeci казак совет эд е - биепнде рана ем ес, бушл совет эдебиетш де, колхоздын 6yriHri OM'ipiH 6ipKe.riKi жаксы к ерсететш таддаулы шы- гарманын 6ipi. 1948 жылдары казак прозасы ида ж е и с п т п з д щ 6 ip i деп атай кететж шыгарма Калмакан Эбд1кадыровтын «Комсомол звеносы » деген кыскаша noBeci. Бул повесть— 1‘Нбек epi атарын алраи казак кызы Рыскул Макатованын енбегш сипаттаура арналган. П овесть «Эдебиет ж эне ис­ кусство» ж урналы нын жуырда шыккан 11 санында ж а - рияланды. Ры скул Макатованы Э бдж ады ров енд1рет1н iciHiH техникасын бж етш адам кып керсетумен катар, KenuiuiiKTi уйымдастыррыш, бастарыш, ж ан жуйес1 де, Де улгыН комсомолка кып баяндаран. Жас ж азуш ы Эбд1жэмил Нурпсй'.сов ¥лы Отан coFbi- сын басынан кеш1рген жэне eai Курляндиядакы урыстар- ды тугел к озд ен етю зген адам. С онды ктаа, онын «Кур- ляндия» атты т у н гы ш романы cofuc ш ь ш д ы гы н сеш мд)

ж эне керкем сипаттаган. 03ipre кгтап боп жарияланбаган романнын елеул! кемшйпп, каламы жас, тэжрибеси аз автор, зор кэлемд1 шырарманын композициялык жэне сю- жеттйс жагын еркш игере алмауы нда. Автор бул кемнн- лжтерш K03ip тузеу устшде. Проза ж анрында, сокгы eKi-уш жылдагы жэнеб1рта- бысымыз,— кыска келемд! керкем энг1мелер жазатын авторлар керш е бастады. Мысалы, бурын эдебиетте аты MaaiMcis ж а с прозашыларымыз: М укан Иманжановтык «Жастык» атты эцпмелер жинзры, Телеукан Сарымбаев- тьщ «Алгашкы адыы» атты экпмелер жинагы жариялан- ды. Осындай кыска квлемд] эцпм елер, «Эдебиет жэне искусство» журналынын соцры жылдардагы сандарында унепп кездесш отырады. Бул энп'мелердш барлыгы да Оганымыздык сорыстан кейшп euipiH керсетуге арнал- рандар. BipaK, сапа жарынан алганда, эрине, 6spi 6ip- келк! емес, 1ш ш де тэу|рлер1 де бар, темен дэрежедегкче- pi де бар. Буларды Бую'лодактык Орталык Партия Комите- TiHiH coHFfai ек(-уш жылда керкем эдеб и ет туралы алган каулыларыиа, ж етк ш к п жауап д е п ойлаймыз. Зор кар- кынмен кун санап tarepi дамып бара жаткан Отанымыз- дын 6ip белш ег1 — Казакстаннын советтш дэузрде, aci- ресе ¥лы Отан сорысы мен, сорыстан кейшп жылдарда нелер ражап жеткггшке не болгандырын сипаттау, казак совет эдебиетгащ езге жанрында да , проза жанрында да жеткмйш з боп жатыр. С о ц и а л и ст курлыс туралы, оный ерлер! туралы жазылран келемд] прозалык керкем шы- гарма б!зде эл! бармакпен санарлык. Ж аэылган шырар- малардын б!разы идеялык жэне керкемдш жарынан т е ­ мен дэреж еде. Олар, мэселен, «Б1здщ заманнын батыр- лары» деген менш романымныц 6ip inm i штабы, Рабдол Слановтын «Ж анар тау» атты романы , Элжаппар 0 6 i- шевтщ «Ж ас тулектер» атты романы, М ухтар Эуезовтын «Асыл нэсш дер» атты noeeci тары баскалар. Б уш од акты к Орталык Партия Комитетшщ Ленин­ град журналдары туралы каулысынан кейш, казак совет поэзиясында болран табыстар, кыска жанрлы шырарма- ларда б1раз бар д а , келемд1 ш ырармаларда аз. Ондай- лардан атайтынымыз: 1. Тайыр Жароковтын «Астык» атты поэмасы. Кыска келемд! бул поэмада акын окушыларын астык жинау кезшдеп колхозшылармен, колхоз п р ед се да те л ей олар- 314

ды дурыс баскаруы мен таныстырады. К азак поэзиясын- да эпнкалык планда жазатын акын Ж ароков, идеялык жэне керкемдш жагынан бул поэмасы н б!рсыдырры ж ак- сы алып шыккан. 2. Касым Аманжолов «Б1эд1н дастан» атты поэмасын- да ез! аярына дейш катынаскан ¥ л ы Отан сорысынын жешсш суреттейдк Поэма идеялык жэрынын жорарылы- рымен катар, 6ip сыдырры керкем шыккан. Осы поэма- нын сезбе с е з аудармасын М осквага ж1берш ек, рецен- зенттер унатпапты. Осынын ce6 e6 i неде? Б1з сю ж етке курылатын да, сю ж етаз толраура куру- ларын да поэм а болатындырын ж аксы бшем13. Бул ею турдщ сонрысы Tin шеберл!пн ерекш е тюейд1, эйтпесе OKyFa кызык болмайды, ал с ю ж е т поэманыц окирасы кызык болса, Т1Л к ем ш ш пнщ э л Ы з д т н катардары оку- шылар байкамай да калады. Оран мы сал ecKi киссалар. Бул ею турл! поэманын соцрысын е з ге тьпге аударура жею л, бастапкысын аудару киын, ейткеш , содры TypiH аударранда оргиналдыц тin езгеш ел 1г1 сакталмаранмен, сюжет! сакталса, аударылран куй ш де де окушыларра кызык бола беру! мумюн, ал, с ю ж е т а з поэмада оргинал- дын п'л езгеш е л т1 сакталмаса, оны к керкемдш касиет! Tycin кап, аудармасынын окушыра кызыгы болмайды. Сондыктан да, мысалы, Пушкиншн сю ж етт1 поэмаларын аударудан Kepi, Некрасовтын с ю ж е т а з поэмасы — «К о­ му на Руси ж ить хорошоны» а у да р у элдекайда киын. Маяковскийдщ поэмалары да сондай. Касым А манжоловтыд «Б1здш дастан» атты поэма­ сы — М аяковскийдщ «Ленин» атты поэмасыныц стилш- де жазылран шырарма. Оиып бойыидары бар куаты, сез образдары аркылы берьлген. К езеш келгенде айта кету керек, K03ipri к азак совет поэзиясында Касым А манж о­ лов, тшге уста акыннын 6ipi. Оныц б>з талдап отырган поэмасын оры с тШ не сезбе-сез аудар ганда, оргиналдары керкем с езд е р д ш бояуы Tycin калган да, жапырарынан айрылган агаш тай сидиып шыга келген. Bi3ine, п оэм а­ ныц сезбе-сез аудармасынын орыс рецензенттерше уна- мауы осыдан б о л у керек. Эйтпесе, оргинзлында ол кер­ кем шырарма. 3. Игенсартовтык «Лавадагы ем1р» атты поэмасы. Игенсартов Караганды шахтасында кеп жыл icreren ж у- мысшы. Keaip ол , денсаулыгы эл аздистен шахта жумы сынан ш ыры п, облыстык г а з е г и н аудандагы Tinmici.

Онык поэмасы — шахтанын сорыстан кейшп eMipia си- паттаура арналган. Хат танитын рана сауаты бар бул акыннын мына поэмасы, поэзиялык жарынзн кеп жерш- де ете керкем шыккан. Поэмадан окушылар советик шахтанын м эд ен и егп жолра койылран, зор техникалар- мен каруланган eMipineH кеп шындыктардын керкем бей- несж кередк Н еп зш де сондай ж аксы жазылран поэма- нын елеул1 к ем ш ш г!, акыннын с ю ж е т а еркш менгере алмауында. П о эм а д а бас герой б оп сипатталатын брига­ дир Кайлан мен стахановшы Эсиянык eaaipicTerl icTepi жаксы сипатталады да, араларындагы махаббаттык дра­ ма а л а з Kepiнедр 4. Ж эрдем Tiлеков «Кулынды» атты поэмасын Ка- закстанда ж а н а д а н салынып жаткан тем1р жол курылы- сына арнаранмен, поэзиялык дэрежесг' темен болгандык- тан, баспасезде эдш катан сынра ушырады. Поэмадан акыннын улы курылыстын inline ю рмей, сырткы шуын рана еспгенд1п, курылысшылардын ж а н сырына терен сунпмей, сырткы кимылдарын рана кергендМ байкалды. Сорыстэн кейшп казак совет поэзиясынын салмагы усак жанрда жататындыгы жорарыда айтылды. Сол се- 3iMi3re кыскаша токтай кетешк. ¥лы Отан cofhcdi акындарымыздын ем|‘р гануын со- рыстан бурынры калыптарынан олдекайда KeniTTi. Со­ рыстан бурын е з республикасыныц iuiiim eri жардайды рана керш, шырармаларына такырыпты Ke6iHece содаи алатын казак акындары сорыс жылдары нда Советтер Одарын тугел шарлап, одан да асып, баты с жакта — Гер- манияра шейш, шырыста — Ж апонияга дейш аралады. Осы аралауда, олардын алгаи осерлер! сорыстан бурын- гы эсерлершен элдекайда кеп екенд]гш е да у болмаска THicTl. Сотые майданына ж ас акындармен катар, согыстап бурынры казак поэзиясыида сыбаралы орынра ие боп кал- ран: Ж умагали Сайын, Эбу С эрсембаев, Касым Аманжо- лов, Калижан Бекхожин, Дихан Э бш ев сиякты акында- рымыз да аттанды. Улы Отан сорысынын ыстык-суырын кезден еткерш мекенше жешстен кейш кайткан булар, кеп елендер де жазы п кайтты, болаш ак елендерш е такы- рыптар тауып та кайтты. Ж умагали Сайын сорыс к у н дер М н кебш Украина партизандарынын арасында, солардын 6ip отрядын бас- карып втк1згеи Kiel. Сол кундердщ бейнес! онын 6yriHre

дейжп еленлершен де кетпей унем! керш ш отырады. С о­ рыстан бурый шубаланкы жэне фольклор стилшде ж аза- тын Сайыннын cofhc кундерш деп, сорыстан кейшп елен- дерк ыкшам кшнш, буылып-туйшген, жорыкка даяр тур- Fan солдаттай ж инац, тур! сол солдатты ц кесюншдей айбынды, мазмуны да солдаттыц денесш дей шымыр. Со- нымен катар, 6i3 Ж умаралидш еленлерш ен жабайы сол- датты емес, акын солдатты, coflic шындырын езгеш е емес, акынша кере бшетш солдатты, ж эн е кере б ш п пой­ май, акынша айта бкчетш солдатты кереш з. Буран «Тун катады партизан», «Аттанарда», «Урыстан кейш», «Е сш - де Айдар е зеш » деген елендер1 куэ. Согыстан кейш «Туран ж ер» деген атпен жариялан- ган елендер жинарында 6efi6iT ем^рдщ тынысын, icin жырларанда, Ж ум агалн сорыстын катал кундерш есш е Tycipin отырады. Эбу Сэрсембаев сорыстан кейш « А к т а булт» ж эне «Туран елке» атты елендер жинаРын жариялады. Н эзж лирикалы елендер жазуга дарды ланган Сэрсембаевтын сорыс такырыбына арналран елец дерш тутас алганда, Алматыдан майданга аттанып, сорыстын бар ауыртпа- -’'biFbiii басынан етК1'з)'п, жешспен Берлинге жеткен совет офицершщ кунделж доптер! сиякты. Мысалы, «Акша булт» атты жинарын алсак, ондагы елендер «Украина да- ласында», «Б алкан жырынан», «Б алатон жырынан», « В е ­ на жырынан», «Туран елке» деген циклдарра белшедЁ «Украина даласы ндг» атты циклга Kipreti отыз шакты елец. Алматыдан майданга arraiiFa n акыннын жауды Украина ж ерш ен сырып экеткенге uiefiinri эсерше арнал­ ран. Бул е л ен дер д щ 6api, ж ер11ш д 1 ж аудан тазалау ку- ресждеН канды арпалыс туралы ж азы лган тутас 6ip поэ- маныц тараулары сиякты. в л ен дер д щ непзшде жаткан идея: совет халкынын, оныц акыны Э бу Сэрсенбаевтын Отанын е л ш е у а з сую, сол Отанды коррауда жан-тэнш аямауы. «Балкан», «Балатон», «Вена» аталатын циклды жыр- ларын акын советпк армиянын Шырыс-Европаны фа- шизмнен тазартуы на, бостандкк anepyiHe арнаран. «Туган елк е» атты циклында ¥лы Отан сорысын аяк- тап, туран елш е жешспен кайткан акын, ж ержуз!нде теп­ лее! жок Отанын кергенде, куанышы тец!здей тасып ша- рыктап кетедь Корытып айтканда, сорыска катынаскан казак акын-

дарыныц 1ш1нен, соры сты к ш ы н д ы ры н д а , бейнесш д е Эбу Сэрсембаев езгелерш ен тереш рек, айкынрак сипат- тайды. Сопле такырыбына взге к а за к акындарынан кеб1рек жазды ж эне ж аксы елендер ж а зд ы д е п жогарыда этап еткен акындардын 6apiiie тэуелд! 6 ip кемш шк — сорыс- тан кеШнп е м 1р д1ц такырыбына, сорыс такырыбындай ер­ ши сунги алмай келе жатулары. Ж еш спен елше кайткан булар, 6efi6iT ем !рге кешкен советик Отанымыздын iiiiiH- д е п курылыс такырыбын эл! толык менгере алмай, бул такырыпты курылыс каркынына сай боларлык, куры- лыска бейне боларлык, шырармаларды ойдарыдай жаза алмай келедь Бул ж е т н д е , майданнан кайткан взге акындардан ке- б!рек те ж эн е кундырак та шыкармалар жазып журген Калижан Бекхожин. Ол да, сотые такырыбына 61'рнеше жаксы елендер, кыскаша поэмалар берген i<ici. Калижан Бекхожиннш майданнан кайта салысымен курылыс такырыбына жазран «К елтемасат» жэне «Сыр- дария» деген елендер! жалпы с о в ет и к поэзияда баралы шырармалар екеш, еткен жылы болран пленумда жолдас Фадеев этап айтты. Ол дурыс бага ед!. Курылыс такырыбына одан кейш жазран Бекхожин жолдастын елендерш ен, мен ушеуш ерекше бел in атар ед1м: Bipi, «Ж ы лдар», eninmici «¥лытау», yuiiHiiiici, «Се- 3i мен ici мэнп жасайды». «Жылдар» деген еленш акын б|’зд!к coBerriK .w yipaiu дуниеде теплей ж о к каркынын сипаттауга арнайды. С о­ ветик елн'рд! тутас алганда сягатка бейнелеген акын, осы «сагаттын» э р секунды бурый кул ак ест!меген, кез кермеген жаналыктар экелш жатканын айтады. Акын- нын «сараты» заманнын орасан екш нд! каркынына ел- uieyiui кана боп коймайды, баскан !здерш де нелер жаца- лыктардын болгаидырып тугел баян е п п , табыстардын тарихын да ж а за отырады ж эне ол «сагаттын» ж е б еа (стрела) б е л г ш нысанага беттей тартады да, ол комму- низмге беттеп ж ур едк Философиялык мазмунда жазыл- ран бул елецнщ идеясыныц жорарылыгымен катар, кер- к е м д т эдем!. «¥лытау» атты елешн акын социал иснк мал шаруа- сынынесу!не, ол шаруаны жзксылап баккан элдынры ка- тардары бакташылардын. Енбек E pi деген зор данкка не болганын сипаттайды. 318

«Ce3i де, ici д е Mauri жасайды » деген ©лек жолдас Ждановтын казага ушырауына арн алган. Партиянын се- HiMiii улынын 6 ipi Жданов жолдасты н каза болганына шын кешлден кайрыра отыра акын К о м м у н и с т партия- ныц мызрьшас SipjiiriH, табыстардан табы ска ж етш зетж жеюмпаз кушш мадактайды. Курылыс такырыбына арналган ©лендерден, казак поэзиясынын сонры жылдардары зо р табысына б(з Кали Ормановтыц «Мыс кала», «Егш даласы », «Бетпакдала» атгы уш елецш косамыз. Рали Орманов «Мыс кала» ат- ты елешнде: буры н байрыздан баска к у с бармаран, жы- ланнан баска м ахл ук журмеген ж е р де , советпк дэу^рде орнаран дун иеж узш деН ец улкен заводтык 6ipi «Бал- кашты» ете керкем бейнемен керсетедк «Erin даласын- да» колхозды ауылдык бай астыгын, ол байлыкты кол- хозшылар кандай енбекпен е ш н р е т ш д т н жырлайды. «Бетпакдалада» кулазыран шел дал аны н советтш floyip- де гулденгенш айтады. Осындай ж ейстжтерш атаумен катар , кэз|'рп казак совет поэзиясындагы, acipece усак ж анрлы поэзиядары кеп акыннын шырармаларына тэуелд! 6 ip кемш ш кй ай- та кету кажет. K©3ipn такырыпта жазы лран ©лендердщ K©6i накты 1ст! сипаттаура арналмай, жалпылама турде айтылады. М ундай абстракция, эрине, поэзияны ©Mip шындырынан алыстатады, еидеш е, с о ц и а л и с т реализм принцишне кайшы келедк Драматургия жанрына мен кыскаша токталам, себе- 61, пленумда драматургия туралы ж еке баяндама тыкда- t галы отырмыз, сол баяндама бойынша, Казакстаннык алдыцры катардары жазушысынык ж эн е драматурп'шн 6ipi Рабит MycipenoB сейлемек. Орталык Комитетйц 1946 жылы драматургия туралы алран каулысынанкейш, казак драматургиясында кандай ж ей сй к т ер жэне кем- шшктер болранын Mycipenoe ж ол да с толыгырак айта­ ды, мен кыскаша рана токталам. Ец алдымен айта кетейн свз, Орталык Комитетйц каулысынан к ей ш , казак драматургтер1 тугел1мен совет- т'к дэу!рдщ такырыбына бет бурды деуге болады. Екш- ш>. бет!'н осылай 6ypFan драматургтердщ каламынан, ган жарынан аз шыгарма туран ж ок. Cohfu 1947 — 48 жылдын езш де рана искусство жумысын баскаратын К о­ митет, казак драматургтершен ж иырмара тарта пьеса мен опералык либретто кабылдады. ш р а к , амал неийк, 319

сан жарынан б!рсыпыра болганмен, сапа жарынан мак- тана алмаймыз. Аталран пьесалардыц б1рталайы казак театрларынын сахнасында койылды да, идеялык жэне керкемдж дэреж еш нашар болрандыктан тез шырып калды. Орталык К омитетов драматургия туралы алган кау- лысынан кейш жазылып, сахнада койылган пьесалардан керермендердщ жаксы кабылдаганы 6ipey FaHa, ол — Элжаппар Э бш ев тщ «Достык пен махаббат» атты пье- Пьеса — ¥л ы Отан сорысы кундершдеп Караганды шахтерлершн, ерлш icrepfa сипаттаура курылган. Пье- санын езскт! м аселеа — кем1рд! кеп еши'ру, ол удин ке- Mip комбайнын жасап шырару. Бул идеянын авторы, сорыс кундершде Донбастан Карарандыра келген меха­ ник —Мирон. Кунделж icieH ойы аса алмайтын, болаша- рын болжай алмайтын, зор кке Kipicyre журексшетш шахты бастыгы Мыркал Мироннын ешмд1 жацашылды- рына карсы болады да, тэуекелтшл, ерге тартатын жас инженер Соуле атты кыз бен калалык партия комитетЬ нщ секретары Абзал Миронды колдайды. Осылардын арасында журген тартыс Мироннын пайдасына шешшп, акыры комбайн жасалады да, шахтанын enaipici бурын- рыдан элдекайда артады. Элеуметок идеясы осындай пьесада Советтер О да- рыидагы елдердш туыскандык суШ спеншш п, советик адамдардын моральдык KacneTiiiin жогарылыгы керсеп- лед|. Оны 6i3, ocipece, Соуле мен С эу л еж суйетш TeMip- дш, TeMip мен Соуле суйетш Нурланнын, 6ipiH-6ipi шын суйген Соуле меи Нурланныц араларындары карым-ка- тынастарынан керехнз. Булардын уш еуш де де coeerriK улы журек, зор адамшылык касиет бар. Казак совет эдебиетшде ен нашар аталатын жанр — кино драматургия. Жасыратыны ж ок, казак такырыбы- на шыккан ею -ак кино-картина бар рой: 6ipi — «Аман- келдЬ, 6ipi — «Абай». Булар тарихи такырыпка арнал- ран жоне керкемдш жагынан жогары сатыда турган кар- тиналар емес. Советик такырыпта, ocipece, соц и ал и ст курылыстыц сонры жылдарындагы табысын керсетепн жалрыз Fana «Алтын муШз» атты фильм бар, онык да керкемдж до р еж ей темей. Булай болура ен алдымен ка­ зак жазушылары iciналi, ейткеш, олар со ц и а л и ст ку- рылыс такырыбына керкем жазылран сценарий бере ал-

май жур. Зам ааы м ы зды н т1лег!ие са й сценарий ж асатуда Казакста.ч кинофикация министрлЫ , А л м а ты да ш кипо- сгудияда еш ш ар а колдана алып оты рган м о к . Киио- студияныц к а за к жазуш ыларымен байланы сы нашар, жазушылардын сценарий ж асауы на е ш б т жакдай ж а - самайды. М ундай хал де, б упнге дейш ж аксы сценарий жасауда казак жазушыларык пайдалана алмаган Сту­ дия, жакын ар а д а д а осы олкылыктан ш ы гзр жайы ж ок. Балалар эдебпет1 тур алы а зд а га и с а з айтайык: б1здш казак совет э д е б и ет ш д с Маршак, М ихалков, Вирта, т а ­ ги солар сияк'гы 6ip ыкгай бал а л а р эдебиетош н шугыл- данатын ж азуш ы л ар ж ок дсуге б ол ады . Будан казак, с о ­ вет эдебиетш де бал ал ар такырыбьша ж азаты ндар ж о к дегеи сез ш ыкпайды. Аскар Токы агам бетов, Кал макан Эбдщадыров, Э бу Сарсембаев, Д и хан Э б т ев , Кдлижан Бекхожин, тары баскалар бу л такы ры птз 6ipnem e елец- дер, поэмалар, эцпмелер, кейде повсстер жазып, оларды басып та ж уредк Ш здеп кем ш ш к, осы жумысты уйым- дастырып отыратын баспасез ориы ж о к . М ундай баспа- сез орны К азакстанда 1935— 1941 ж ы л дарды ц арасында болтан ед1. Осы м езпл де ба л а л а рга арналган 7 7 ш тап шыккан екен. Согыстыц салдарьш ап бал ал арды к ж эн е жеткшшектердщ баспасы жабылы п кал ды да , согыстан кейш ашылмады. Сондыктаи, 1941 — 1947 ж ылдары казак тш нде балаларга арналып тогы з-ак ю т а п шыкты. Жасыратыны ж о к , б1здщ республи када балалар одо- бист1 тупл, к ерксм шырармалардыц е з г с турлер1 дс аса ккындыкпен Kem irin шырады. OFau ек! ссбсп бои колд!, 6ipi полиграфиялык базам ы зды ц э л а з д т , скншй кер- кем эдебиет к1таптарын, балалар э деб н стш щ кггаптарын- дай уйымдастырып, солардын тез ж ары кка шыгуына осер 6epin оты раты и арнаулы б а с п а се з ж ок. Республи- камызда кэ.з1р кы зм ет аткарып ту р га н eiri баспа орны: Каз.ОГИЗ б е и У чпед.Г И З керкем эдебиетт) де, балалар одебиетш д е ойдары дай мелш ерде шыгарып улгере ал- майды. Балалар эд е б и етн п ц сапасына кы скаш з токтайык. Казак жазуш ыларыны ц каламынан б а л а л а р такырыбы- 1(а арналып тугаи шырармалардыц iu iiim e К алмакаи Эб- Д'кадыровтыц «Тэтт1 кауып» атты он п м ел ер ш ш , Ж акан Сыздыковтыц «А л м ас» атты поэмасыны ц, Бегалинш’ц ац- ыылык туралы эцпм ел ер ш ш , Токмарамбетовты ц «Алып- таР туралы» дсгсн ер теп поэмасыпын, Бакбергеновлц

Совегтер Одарынын Батыры атарын ек! per алран Талгат Бигелдинов туралы повесшщ, Акынжановтын «Алтын са­ ка» атты Алматыдагы ТЮЗ д а койылып журген пьеса- сынын; балаларды таза жандылыкка, Отанын суюге тар- биелеуде манызы аса зор. Солармен катар, балаларра арнаган шырармалардын ]шшен идеялык кунсызы да, Tepic пшрдеплер1 де кез- десш отырады. Мысалга Д ихан Эбм евтщ «Жас аза мат» атты балаларра арнаран жинарында, б1рнеше жаксы елендермен катар, «Торрайлар» деген поэмасы басылды. Позманын мазмуны: кыстыгун1 шет жерге кеткен тор­ райлар, ж а з туа Советтер Одарынын жерше келед! де, с о ц и а л и с т Отанга ш еказ б е р м у туралы мэслихат жа- сайды. Сонда торрайлардын аузынан социализм идеясы- на бермген алдыцры катардары адамдардыц аузынан шыратын саналы свздер шыгады. Квп торгайдыи ш ш де бес торгай езгелершщ свздерiH жактай коймаса, езге квп торгай анау 6eceyiH Отанды саткыштар деп урып елтг редь Бул, эрине ката керсету. Торрайдан отаншылдар шы- гару, социализм идеясымен карулангандар шырару, эри­ не, барып турран соракылык, совет балаларын отаншыл- дык рухта муидай соракылыкпен тэрбиелеуге болмайды. Казакстапда «Пионер» атты балалар журналы шыга- ды. Сонын б е тж д е соцры жылдары балаларра арналып, мал шаруашылыры туралы экпмелер мен очерктер басы- лып жур. Булардыц сан жары 6ipa3 болганмен, сапа жа- рынан Ke6i темен дэрежеде. Идеялык туррыдан алганда, балаларды мал шаруашылыгын суюд1 уйретуге арнал- ган энпмелердщ , б 1разында, балалар орталыктыц телш кутуге, e cip y re емес, эр бала е з у йж щ менцпгшдеп те­ лш KyTin e c ip y жабдырымен шурылданып журед]. Булай ж а з у — баланы жекеиплджке баул у боп шырады. Казак совет эдебиетш ц cohfm еш-уш жылдары зор табысыныц 6 ip i, классиктердщ шырармаларын аудару- ды бурынрыдан д а удете тусумен катар, совегпк такы- рыпта, acipece ¥лы Отан сорысы мен сорыстан кейшп ку- рылыс такырыбында жазылран 6ipa3 кернект1 шыгар- маларды казакш ага аудару. Мысалы: 1) Прозадан: Катаевтыц «Полк баласы», Горбато- тыц «Бер1спейт1ндер1», Фадеевтщ «Ж ас гвардиясы», Си- моновтыц «Тундер мен кундер1», Василевскаяныц «Туран ел]», Бектщ «Волоколам тас жолы», тары баскалар...

!i) Поэзиядан; Алигердщ — «Зоя сы », Тзардоьский- Д1К «Василий Т ерки н», Антоколскийдж «Улы», 3) Драматургиядан: Суровтыц «Сталинградтая алыс- та», Симоновтын «Орыс адам дары », Леоновтын «Бас- кыншылык», Чирковтын «Ж еш м паздар », Кориейчуктын «Карапайым адам дар », Ромаш евтщ «Улы купи», Штейн- н1ц «Намыс зацы » т. б, Мше, ди спаш а айткаида, Орталык Партия КомитетТ iiiit Ленинград журналдары «Звезда» ж эн е «Ленинград» гуралы алган каулыларынан кейш к а за к совет эдебие- п'нде, советтш такырыпта ж азы лган эдебиет жасаудагы iciMi'3 осындай. СССР Жазушылар Одагшшд ISM8 жилы, декабрьде болган XII зленумында жасалган баяндаиадан. «Казак совет эдебиел' врлеу жолыида» деген атнен «Эдебиет жо- ie искусство» журналынын 194!) жылгы 2 санында басылды.

СЫН ЖЭНЕ ЭДЕБИЕТ Биылга жылдыя июнь айында, советтж улы астана- мыз — М осквада болып еткен казак совет эдебиетш т онкундт, социалистш Улы Октябрь революциясынан ту­ гаи казак совет эдебиетшщ кец epicKe шыккаи, epeci бшктеген, кеп тмин, 6ip мазмунды бую л совет эдебиеп- шц алдьщгы катарынан орын алгаи, букшодактык ма- дызы бар эдебиет екенд1пн айкыа керсегп. Оган, сол кезде «Правда», «Известия», «Культура и жизнь», «Ли­ тературная газета» сиякты орталык баспасездерде ж а- рияланган макалалар куэ. Ошсунд1к кезш де Орталык жэне республикалык бас- пасездерд1к бепнде, казак совет эдебиет! мундай бшк сатыга кандай шыгармалар аркылы котершгендйч элде- неше макалалармен ыспатталды, сондыктан бул жолы ол мэселеге токтауды кажет кермейм^з. Онкундж кезж де жеи'сп'пн де , кем ш ш п н де одак- тык окушы журтшылыктын алдына тайсалмай тарта оты- ра, б1рталай елеул1 кемиплжтерш мойындау, алда гы кунде тузеуге у эде берумен катар, керкеы э деб и етн здш барлык жанрларында да ауыз толтыра айтатын жетк- TiKTep барына еркештене отыра, к азак совет эдебиетше 6ip гана мэселедеи теменшектеп уялуга тура келдк ол большевик™ сын мен езара сыннык эде б и етй зде н арт- та калуы, онын гылымдык, саясаттык дэрежесшщ те- мендт. Бул эдш бага. Казакиа-^ет эдебиетш де сыннык томен дэрежеде, acipece, соцгы жылдарда томен дэрсжсдс келе жатканы рас. Бугаи шыдауга болмайды, ейткен1, сын

жэне взара сыннык керкем эдеби егтщ еркендеуше ка- жетп'п — ж анды табигаттын ер к ендеуш е кажеттк ауа- дан, судан, кун сэулесш ен кем ем ес. Б ул мэселещ айкын- дай тусу уш ш , «сын» дегеншн не с кенд1пне аздап ток- талсак. «Сын неден туады?» деген сурауга, орыстын атакты революцияшыл-демократ сыншысы Чернышевский — «Сынды жалпы алганда, ол, сынга корытынды ж асауга жарай алатьш эд е б и ет шыгармаларынын. фактыларынан туады» дейдй Чернышевскийдщ «эдебиет» деп отырга- ны жалпы керкем с е з, ярни, ж азба эдебиет екенд1п ж эне жалпы эдебиет ем ес, марка йган ж а зб а эдебиет екеш йп ези[ен-ез( мэл!м. ©йткеш, маркайтан ж а зб а эдебиет ж ок елде, эдебиет сыны туып керген ем ес, оган орыс эдебие- тшде, шын магаасындарысынныц X IX расырда рана тууы дэлел. Сынныц булайынша тууын мойы ндасак, б!з оны ж а з ­ ба эдебиетп н 6ip бутары деп карауы м ы з керек. BipaK бул кандай бутак? Эдебиеттж ден ет еркендетудс бул бутактыц poai кан- дэйлырын б!з орыстын XIX расырдагы атакты сыншылл- ры Белинскийдщ, Чернышевскийдщ, Добролюбовтын еи,- бектершен керем13, Белинский сыншыларды eKire ж у й еледп 6ipi — когам- дык ninipiMeH есептеспей, ез кара басынык Рана урымы- мсн сынайтындар, eKinmici, ез басы на келген ойды ко- гамдык niKipMeH салыстыра отырып, корытынды ж асай- тындар. Бастапкы Typai сынды ол кара басындык сын, сондыктан у с т 1рт сын деп баралайды, сонты турл! сын­ ды талкылагыш (аналитический) сын деп атайды, ез! roHFbi турлi сынды жактайды. Сын ж айы ндагы пш рлерш кеш те кеп, «бул ж уйел 1 сынды,— дейд1 Белинский,— acipece, сын тарихтык мэш бар icKc айналран кезде елемей аттап е т у — керкем енер- Д1 елт!ру болар ед1, сынныц е з кунын да Tycipy болар СД1». Будан шырэтын корытынды: ж алры з керкем эдебиет туралы, оныц ж еке жазушылары туралы , жазушылардын жене шыгармалары туралы жазылатын ж еке сыншыныц n|Kipi ез тусындагы элеуметтш niKipMeH тьшыз байла- нысты боп жатуы . BipaK, элеум етт ж niKip де ортурлк онын ш ш д е кер- тартпа жары д а , uirepi бзетамтын ж э р ы д а бар. Белин- 325

схийдщ niKipi, е з тусындагы когамдык т и р д щ tarepi бас- тайтын, ярви прогреашлдш жарымен кабысып жататын- дыры талассыз. Орэн бул арада бегелудш кажет1 жок. Белинскийдш элеумегпк icTepi кандай жардайда журп'зшгенш 6i3 тарихтык матерналдардан жахсы бме- М1‘з. Крепостнойлык правора, патшашылдык курылысца карсы пш рш эдебиеттш сын мэселелер1мен байланысты турде рана айтуга MyMKiHfliri барын айкын акгарран Бе­ линский, сыншылдык майданына калам устап аттанган- нан Kefliir барлык енбеНн, осы идеясын !ске асырура ху­ рал Fbin ж ум сады жэне ол куралы жылдаи-жылга му- кылданудын орнына етирлене бердй Онын каламынан тутан сыншылдык енбектерш тутас алгаида, бэршен туа- тын корытынды 6 ipey-aK, ол,— керксм эдебиетте не нэр- се K0F3M Kym iH in iarepi дамуына бегет жасаса, соны ме- Й1р1МС13 туйреу, бегеттне, кертартпалык iciH кепшшктш алдына жайып сап маскаралау, сонымен катар, керкем адебиетте кай шыгарма kof3m Kym iH in iarepi дамуына жэрдемдессе, соны дэрштеу, nporpecTiK машн кепшКи'к алдына сап, ерпйл идеясын насихаттау. Сыншылдык майданына Белинскийдеи кейш шыккан Чернышевский мен Добролюбов та Белинский бастаган осы жолды кецейте, шгершете тустк Бул жарынан, яг- ни, эдебиеттш сынды, сол сын туран тарихтык кезеншн nporpecTiK идеясымен тырыз байланыстыру жагынан ал- ранда, олардын енбектер| совет эдебиет)ндеп сыишылар- га зор улгь BipaK, 613ДЩ идеялык у.пг(м!з олар емсс, марксизм- ленинизм рылым ыныц эдебиет тану э д id . Бул женде ба ралы пшрлерд! марксизмнщ алгашкы классиктер! Маркс пен Энгельстш шырармаларынан да кездесттргенмем, ту Шнд1 зор П1к1рд1 Лениннен табамыз. «Партиялык уйым жэне партиялык эдебиет» деген ец- бег!нде Ленин партиялык эдебиеттш маныз-максатын ай- та кеп былай дейдй «Куылсын, партиясыз эдебиетшшер! Куылсын, адамнан тыскары эдебиешНлер! Эдебиет жу- мысы жалпы пролетариаттык жумыстын бел1мшеа болу керек, жумысшы табынын алдынгы саналы катары жур- ri3in турран социал-демократиялык улы тутас механизм- HiH «донралакшасы, винтшесЬ болу керек. Эдебиет жу- мысы социал-демократиянын уйымдаскан, белгш жолра койылран, тутаскан iciHiH бед1мшесше айналуы кажет». Кейб!реулер, Лениннш «партиялык эдебиет» деген се-

зшен, «саяси эдебиет» деген Fana м агна uibtFapca, ол — зор каталаскандык болар ед1, ейткеш , б 1зд щ совет эде- биетшдеп керкем шыгармалардын ж а зы л у aflici жагы- нан Fana бол м аса, идеялык жагы нан са я си эдебисттен еш- 6ip айырмасы ж о к . Екеуш щ д е мак саты 6ipey-aK, ол — халыкты ком мунизм рухында тэр б и ел еу д е Ленин партия- сына ж эрдем десу. Бул максатка, эдеб и стт щ бул аталган ew Typi гана ем е с, «Советтш б ас п асе з» аталатын орында басылып шырэтын эдеби ет турлерш щ 6api де к1ред1. Жалпы барыты осылай е р б 1ген со в ет о к эдебиеттщ жеке шыгариал ары нда идеялык; ж э н е керкемд1к кага- лыктар. к е м ш ш к т ер кездесш оты ру м у м т н . Соларды ке- зшде Kepin, т у зе л у ш е ж эрдем десу, шыгармалардары ка- талыктар мен к ем ш ш ктер д! сы наум ен катар, жаксы ж а - зылран шыгармаларды ж азуш ы лар кепш Ш пш к алдына улпге тартып, нелж тен жаксы болаты нды к сырын ашып беру, coBerriK эдебиеттеп сыннык мш детк Белинскиймен, немесе, онын м урагерлер!мен салыс- тырганда, совет эдебиетш деп сынш ыларга женитдне бар, ейткеш, Белинский бастаган сыншылар эдебиет сынында сурлеуд! тыднан тартса, совет э д е б и ет ш д е п сыншылар- дын зор таянышы бар, ол — марксизм-ленинизм рылымы. Керкем эдебиеттш бурынры м уралары на да, K33ipri шы- гармаларына д а кандай кезбен к а р а у ды ц к а ж е ги п бу л гылымда айкын керсетйпген. Ж эн е, нактылы даяр улг[- лер де бар. М ы салы , Лениншк Л ев Толстой шыгармала- рына берген анал издер ь Керкем шыгарманын идеялык жэне керкемдж сырын ашуда Л енинш к б у л енбектер1 е л - шеус1з зор улг!. Советтж керкем эдебиеттщ е р к ен деу жолы, онын ж е- т1стж, KeMmbiiKTepi туралы да ж азы л га н мар кош л дж ен- бектер аз е м е с. Б ул ж енде ерекше эта п кететш нускау- лы материалдар,— Орталык П артия Комитетшш керкем эдебиет ж эне е н ер туралы эр кезде алган каулылары. Осылардык б э р ш д е , совет халкынын совет ж азуш ы- ларынан нендей ш ыгармалар п л е й т ш д ш , кандай Tayip шырармалар ж асалранды гы , кандай ш ырармаларда нен- Дсй каталыктар м ен кемш ш ктер барлы гы , оларды ту зе у Ушш нелер к а ж е т екенд1п , бул ж е н д с эдебиеттщ сыннын Рол1 нендей болуы ашык, айкын айты лган. Ендеше, совет керкем эдебиетш е д е , онын макызды бугагынын 6 ip i — эдебиеттщ cbiHFa да Kirepi дам у уш ш салынган айкын ж о л бар. Ж азуш ы л ар ды н мшдетт осы 327

жолды ©рлей отыра, совет халкынын басынан кеийрген жэне аткарып жаткан ктершен алып, идеясы, квркемд)'- ri биш шыяармалар жазу, сыншылардын мш деп — сол жазылгая шытармалардыд жетгстш, кемш шпн Корее- тумен катар, керкем эдебиепьнздщ i.irept дамуына ат салысу. Жалпы совет эдебиетшде, оныц 6ip бутагы казак совет эдебиетш де осыидай сын ж е т к ш ш з . Казак совет эдебнетшдег! сынньщ хал-жайыи айкын тумну уш ш , эдебиеттщ бул тарауынын жалпы казак эде­ биетшде каш ан туу тарихын кыскаша шолып ету1'ш з ка­ жет. Орыс сыншыларыныи жотарыда мысалга алтан сез- дерше карап (ж эне расы да солай), егер 6i3 «сын» д е ­ тей созден, жасалып жаткан эдебиеттщ 6ip бутатын ту- С1'нсек, ж эне сол бутакты, керкем эдебиетке тэнд!к дене- tii оркендетуге ce6enmi активтш етщ р куралдьщ 6ipi дсп баталасак, б ]здщ ойымызша казак эдебиетш де совет до- yipine дейш эдебиеттщ мундай жанры болтан емес. Казак окыраидарынан, казак эдебиет! туралы 6ipin- uii рет niidp айткаи адаы Шокан Уэлиханов. Шокан ту- сында казакта ж азба эдебиет ж ок. Казактын ол кездеп бар эдебиет! — фольклор. Сондыктан, Шоканныц зертте- уше де, ninip айтуына да казак эдебиетш де фольклордан баска объект болтан жок. Рылми енбектер! орыстыц XIX гасырдаты демократ- тарыныц ыкпалымен жазылтан Шоканныц казак фоль- клоры туралы айткаи гпктрлер! куш бугшге дейш кунын жойматан. Оныц тарихтык, улттык ж эне коркемдж та- бигатын тус!н уде бупнп эдсбиетиплерге де коп жэрдети бар ецбектер. Мундай енбектерд1 б !з Шоканнык баспа- созде ж ариялантан шыгармаларынан тана емес, asipre жарияланбаган колжазбаларынан д а табамыз. Мыса- лы, Шоканныц архнвшдеп Kefl6ip материалдарта ка ратанда, ол — сол кезде «теория словестпости» деп ата- латын эдебиет тсорнясын жэне ©зге улттык емес. казак эдебиетМ к теориясын жасаута жиналтан. Колжазбаларында Караганда, сол кезде казак ауыз эдебиетшщ жасаушысы да, бурын жасалтан ауыз эде биет мураларын сактаушысы да саналатын «акын», «ж н

pay» немесе «жыршы» аталатын адамдарды Шок,ан ду- рыс багалайтын сиякты. Ол былай дей д к «Тарихтык жарынан алып Караганда казак халкыныц поэзиялык рухы там аш а; 1) неге де- сешз, акындарыньш гажап угымдылыгынын аркасында, батырлардын жорырыи баяндайтыи, еск! заманда туу салдарынаи Keii6ip сездср | xasipri урпакка туснпкстз болганмен, тарихтык хабарларра кабысып, Алтыиорда ту- сында дэурен сурген батырлардын icin сипаттайтын еск! поэмалар 6i3re тел калпында ж етш отыр; 2) эр уакытта жасаран акы ндар, е з тусында болран тамаш а уакигалар- ды халыктыи е сш де мэцг! сакталарлыктай рып жырлап, бэр! тутасканда кымбат казына болатын мул!К тастап Kerri; 3) осы поэмаларды тутас алканда. салт турлерс мен, макалдарымен, мэтелдер1мен, одет, зацдарымен ха- лыктын басыиан кешкен тарихтын ж э н е рухаии ех п р ш ц айнасы боп, тарихтык хабарларды аныктай тусуге, олар- дыц шыккан себебш аша тусуге м ум ш ндж беред!»1 Бул, эрине, акындар ymiH зо р ж эн е дурыс бага. Казак фольклорын зерттеудеп Уэлихановтын екбек- Tepiii багалай отыра, 6ip мэселен! ескерте кетпейболмай- ды. Кай материалды талдаса д а , Уэлиханов казак фоль- клорыиыц тарихын ж асау максатымен смес, орыс хал - кын казак халкыныц ауыз эдебиет!м сн таныстыру yuiin талдайды. С ондыктаи талдап отырган материалыныцэде- биеттнс касиет! кандайлыгын шукшия казудыц орнына. жалпы мэл!мет 6epin, фольклорын с е з гып отырган ха- лыктыц рухаии б аилыгы кандайлыгын гана дэлслдейд!. Ендеше, к азак фольклоры тур ал и Ш окан жазган ецбек- тср сын ем ес, эдебиетт! тану гана. Олай дейт!н!м!з «сын» деген — э деби етт щ K93ipri, не е тк ен д еп мураларына сы иап отырган заманнын кез!мен карап, осы заман уш ш neci пайдалы, Heci залалды е к е н д т н ашу. Эдебиет сыны туралы жазы лган арнаулы макалала- ры болганмен, Абайды да niKip айткан улкеи талапкер акын екенд!гш айтуга болар е д i. 0йткен!, ол 6ip еленде- ршде: Лкындары акылсыз, падай кедш. Кчр-жера! елен кыпты жоктан карман. 1Собрание сочинении 1004 г,— Петербург, етр. 193 -194. 329

бэр/Шортанбай, Дулат пенен Букар жырау, ©лен! 6api жамау, курау,— .деп, ез тусындакы казактык ей басым эдебиет! — фоль- клорда ушырасатын кемшшктерд1 катты м!ней отыра, казак акындарына: ©лен свзд1К патшасы свз сарасы, Киыннан киыстырар ер данасы, Плге жешл, журекке жылы тиш, Ten-reric жумыр келпи айналасы. Бвтен свзбен бултанса свз арасы, Ол акынныв бйнмиз, бишарасы.— деп, калай ж азуды н жолын ситейдк Сездщ курылысы, сырткы Typi эдем1 шыккан еленшн алдына коятын мак- саты туралы А бай езш мысалга алып: Мен жазбаймын блещи ермек ушш, Жок-барди. ертегЫ термек уипн, KeKiperi cesiufli, тШ орамды, Жаздым улп жастарга бермек уипн,— деп, еленнщ кепш ш кп, Абайдын т ш м е н айтканда, «ке- Kiperi сез1МД1, TiJii орамды жастарды» «тузу жолра» ту- суге шакырады, сонда оларга айтар акылы: ErimiiH ебш, Сауданын тепн Y/ipeiiin ойлап мал 1зде! Абай казак жастарына гылыммен байланысты енбек- Ti усынады, орыстан улп алука шакырады. Оныц мэн- жайына токтау — бул макаланын такырыбы емес. Абай тусындакы, не Абайдын кейш п казак интелли- генциясынан, эд е б и етп зл ш советт!к дэутрше дешн кем- ш ш кп тузеу жешнде Абайдай бакалы niKip айткан адамды 6i3 бммейм13. Мундай сынды революциянык ал- дындакы он жылдык ш ш де гана тукан казактын кейб]р улттык газет, журналдарынын беттерш ен де кездеспр- мей\\пз. Онын болуы д а мумкш де ем ес. бйткеш , казактын барлык жанрдан д а еркендеген, шын макнасындакы улт­ тык эдебиеп советтш дэу1рде кана туды. Чернышевский айткандай, толык улттык дорежете жетпеген эдебиетте, шын макнасындакы сын тууы мумкш емес. Окан орыс эдебиетш деп сыннын тарихы куэ. Орыс эдебиетиилерЬ

шн айтуынша, б у л елдщ одетinд с сыннын ушкыны Л омо- носовтык эдебиеттш енбектершен бастап кершгенмен, шын магнасындары 6ipiinui сыншысы — Белинский, оны тудырран — оры с эдебиетйщ еп «Пуш кин floyipi мен Го­ голь floyipi» аталатын, барлык ж а н р да н да ж ер жузып'к мацызы бар зор эдебиет. Мундай д э у 1рл ерд1 казак эдебиет! революцияра деш н басынан Kemipren жок, ейткеш эдебиеттщ jsy ip a i 6ip жазушы ем ес, 6ipiHe 6ipi ундескен, шырармалары идея- лык жарынан д а , керкемдж жавынан д а тутаскан, талант жарынан 6ipiHeH 6ipi жорары бола тур а, эдебиегпк мэ- дениет жары нан бойлары тенескен ж азуш ылар тобы ра­ на жасай алады . ill ¥лы Октябрь революциясынан кей!н рана расырл ар бойы е й ж акты канауда болтан к а за к халкы бостандык алып, экоиомикасын да, мэдениетш , эдебиетш де тарих- та болмаган каркынмен еркеидете дамытты. Революция- дан бурынры казак эдебиет!, ауы з эдебиетш щ Ж ам бы л бастаган б|'рнеше ек!лдер!нен б а с к а , к а за к совет эдебие- rifie Сейфуллин, Майлин, Д енентаев сиякты азрантай Fa- на адам берген болатын. Совет ую м етш щ , Ленин партиясыныц тэрбиес!нде ка- наттана бастарак казак совет э деб и етш щ ж ас кадрлары, колына калам ал ган куннен бастап eKi м!ндетт! аткарды: 6ipi — б!л!м!, санасы жетксншс с ов егп к дэу!рдк социа- листж курылысты жырлайтын шыгармалар ж азу; екж - uiici — с ов ег п к flsyipre, социалист!к курылыска карсы жазушылармен куресш , оларды каламыпыи шамасы ж ет- кенше туйреу, олардыц халык бостандыгына карсылык niKipjiepiH эш керлеу iciнде партияга кемекш! болу. Казак совет эдебиетш деп ен алгашкы сын осы курес- тен тутанды. Б ул ceaai дэл ел деу y m iii ек! мысал келт!- реШк: 1. К азак эдебиет!ндег! байшыл-ултшылдык барыт- тагы жазуш ыны н 6ipeyi, Октябрь революциясына ка- ламмен рана е м е с, мылтыкпен д е карсы аттанушы ж а - зушынын 6ip i — Ахмет Байтурсынов eKeHfliri ж уртка MsaiM. Казак халкынын бостандырына душ пан болран осы жазущынык е л у ж аска толуымен байланысты, партийны

алдап юрген кейб1р ултшылдар, 1923 жылы Орынбор ка- ласында юбилей жасамак болды. Осы юбилейге, сол кез- де Орынбордыд рабфагында окып журген казак совег эдебиет1'н1« ж ас кадрлары карсы шырып, юбилейд1 кула- тумен катар, сотая байланысты республикада шыратын «Едбекни казак» газетшщ бетшде, Байтурсыновтын ха- лык бостандытына жаулык бет1н ашатын макалалар жазды. 2. Алашордашыл жазушылардыд е д кернекткшщ 61- pi, шырармалары шылкып турган рсакциялык символизм баплтында жазылран Маржан Ж умабаевка 1924 жылдын кысында, Орынбордагы казак совет одебиетшш ж ас ка- дралары эдебиегп к суд жасап, онын да халык бостанды- рына жаулык сырып ашты. Бул ек! фактыны мысалра алып отырран себеб1м, ка­ зак совет эдебистшш жас кадрлары, алкаш калам алган куннен бастап байшыл-ултшылдардаи ipreciH аулак салуын, эдебиет майданыка олармеи кастаса шыгуын, олармен ешб1р кел1а'мге келмейтш куреске Tycyin корсе­ ту едь Бул курес жылдаи жылга ш неленке тусп. ©йтпеуге мумк1н де емес ед1, ce6e6i бул курес скire жуйелен- ген жазушылардыд жске бастарыныд гана Kypeci емес, шиелешскен таптык курест1ц 6ip бутары едк Максаттыд осындаилырын казак совет эдебпетйпд жас кадрлары д а , алашордашыл жазушылар да бышеген жок. Сондыктан д а , олардыц 6ipiH 6ipi Tyfipcyi жылдаи жылра кушейе туст), сондыктан да куреспд 6ip кура- лы — эдебиеттш сын жылдан-жылра етюрлене тустк Бу­ гаи, сол кезде казак тШнде шыгатын «Енбекил казак», «Ак жол», «Т1лш!», «Казак тин», «Бостандык туы» сияк- ты газеттердщ, «Кызыл Казахстан», «Эйел тещпп», «Шолпан», «Сана», «Тем1рказык», «Так» сиякты журнал- дардык бетшде жарияланган сын макалалар куэ. Жасыратыны ж ок, аталран баспасездердщ 6api совст- TiKбаспасездщ бетшде советтщ курылыска, ол курылыс- ты жырлайтын эдебиетке карсы ж азы лган сын-макала- лар да аз болран жок. Бул жонде халык алдында ерек- ше кшэл1 баспасездер: «Шолпан», «С ана», «Тан», «TeMip дазык» журналдары меи «Ак ж ол», «Tiami» газетте- pi. Олардыц бетшде жиырманшы жылдары Совет em ie- •riHe карсылык мазмунда жазылып басылран алашорда­ шыл жазушылардыд шырармалары мен сын чакалала-

рын о ш г а и д а , «С оветтж баспас&з к а л а й орын берген?!» деп кайран каласын. Бул, эрине, сол к езд е баспасез ба- сында перде жамылып алдаумем оты рран ултшылдардыц ici. Ултшылдык барытпеи белсеш п куреске тускен казак совет эдебиетш щ шын марнасындары ею лдер! ж азран сындардын нег!зг1 барыты дуры с бо л а тура, саяси ж э - »с рылымдык жарынан б1разында елеутй ксмшшктер оолды. Ол кемцплж тер, э д е б и е т ш д щ революцияра до- friiiri мураларын пайдалану м эсел есш де, оларга да ж опе казадтын ж а с с о в ет эдебиетш щ шырармаларына да ж ет- кди’кп турде мар ксдпл дж бага б ер е алмауымен, кейде ката бага бер ум ен байланысып ж атты . Бул сол кездег1 сынныд сая си ж э н е рыл ым ды к кем- шЫг! болса, екш ип жагынан а л ь т караранда, осы «сын* деп отырранымыздык 03i толык марнасындары сын ем ес, жещл жазылтан публицистика рана од!, ярни, талкылап отырран шырарманын мазмуны м ен ту р ш эдебиеттж ж а ­ рынан да терец талкыламай, когам ды к мэгнн Fana ашып беруге тырысу едь Жиырманшы жылдардыц орта кезш де, казак совет жазушылары есейгеки'гш б!лд!р1п, « К азахстан пролета­ риат жэне шаруа жазушылар одары» деген уйым курды. Совет ею м етш е арка суйеген б у л ж азуш ылар, 6 i- лепн 6ipiKTipreHHeH кей!н, ездер1 ж азаты н керкем шы- тармалардын сапасын арттыруга тырысумсн катар, бай- шыл-ултшыл э деби етт щ сырын аш у ж еш н д еп сынын кушейте тустп Б ул сын жиырманшы жы лдарды ц аяк ке­ зшде революцияра карсы ж азуш ы ларды ц ашык турлер in эдебиет майданы нан б1ржола куып шырура экеп сокты. Казак совет эдебиетш дег! эдебиетп'к сынныд бул 6ip до- yipi ед|'. Сынныд екш ип дэу-ipi, советтж эдсбиетте жамылткы- мен журген ултш ы л ж азуш ылармен куреске тусуден б а с - талды. Бул ту р л i жазуш ылар, с о циал истж курылыска Карсылырын ei<i э д к п е н етю зуге тырысты: 6ipi, ауылдык революциядан бурынры eMipin сипаттау аркылы, е сю ру- шыл-феодалшыл салт-сананы д э р ш теу , enim nici, совет­ ик курылыстары кемш шктерд1 асы ра, бояуын коюлата сынау аркылы, осы курылыс туралы халыктыц к едm ine кудж турызу. Бул багытпеи куресу жеш нде д с, к а з а к совет эдебие- TiHfleri сын а з к ы зм е т аткарран ж о к . K yp ecTin аяры, х а -

лык, tiaeriHc ж ау жазушыларды эдебиет майданынаи б1ржола куумен тынды. Казак совет эдебиетшдеп сын, ултшыл-байшыл ба- рыттагы эдебиетпен куресумен рана канараттанып кой- Fan жок. Ол, алрашкы адымынан бастап, советик багыт- TaFH шырармалардын идеялык жэне керкемдж дэреже- сш жылдан жылга жогарылату iciHe де айрыкша кен1л белдь Сондыктан, эр кездщ жаксы табыстарын кезш- де журтшылыкка таныстырып отырумен катар, темасы советик болганмен, кей шыгармалардын не идеяеында не керкемдтнде жаналыктар, кемшшктер болса, оларды ашыи айтып, тузеу жолыида авторына жэрдем керсетп. Жат пшрмен куресу icim e де, советтш шыгармалар- дык iuiiwie кездесетш каталыктар мен ксмшшктердл сы- нап тузеу ю нде казак совет эдебиетшдеп сыннын идея­ лык таянышы марксизм-ленинизм рылымы ед1, Ленин партиясынын кунделш нускауы, жол сштеу максатымен эрШр тарихи кезенде эдебиет жэне керкеменер туралы алган каулылары едй Кейбф елеул1 кемшкиктермен катар, казак совет эде­ биетшдеп сыннын эдебиепм1зд1 вркендетуге жэрдем1 кеп болды. IV Б1здт сыншы деп журген кадрларымыздыц квпшш- ri сонры жылдарда эдебиет тарихымеи шугылдануга, онын шшде революциядан бурьюты эдебиет тарихымеи шурылдануга Ke6ipei< бой урып жур. Мысалы, coiifh терт-бес жылдыц ш ш де, эдебиетп 3epTTeymUepiMi3 жиырмага жакын рылми диссертация KopFaFaH екен, солардын шшде жалгыз Жамбылдын шы- гармасы болмаса, советик эдебиет темасынан KopFaraii 6ipeyi де жок. KopFa.iFan диссертациялардын б1рталайыныц идея­ лык жэне гылымдык дэрежей теменд1п, б1разынын iiuiH- де ерескел саяси каталыктар кеткендт, Казакстан Ор- талык Партия Комитетшщ 1946 жылы шырарган «Казак­ стан Рылым Академиясынын Ил жэне эдебиет институ- тынык ерескел каталыктары туралы» деген каулысындз талассыз дзлелдермен ыспатталды. Аталган институттык бул каулыдан ойдарыдай сабак ала алмауына, каталыктарынын б1разынан элр де арыл-

ыауына, 1948 жылы «К азак э деб и ет тарихы» деген атпен басылып шыккан 6ipim ui том куэ. Бул томный баралы жактарымен катар, б1рл!-жарым KeMmiaiKTepi д е бар едь 1-томнын багалы жаты дейт!ш м !з, ен алдымен, оныц m a n боп ж ар ы кка шыгуыныц ©si. 1-томда талкыланатын эд е б и ет — казактын ауыз эде- биетп, ярни, фольклор. М ундай к1тап ©те кажет, ейткеш , республикамызда ондаган жорары, жуздеген орта мек- тептер бар. О сы ларда окылатын эдебиет сабарына, oci- ресе, фольклорра, окытушыларга к ур ал кып колданатын ютаптар ж о к , б э р 1 тек, газет-ж урн алдарда кадак-кудак кершетш мак алал ар . Сондай сусап отырран мектептерге, казак эдебиет та- рихынын бул 6ipiHnii томы ж уйеге койылран 6ipa3 мате- риалдар береди I-томнын 6ip багалылы осында б о л са , екшип багасы , бул томды жасаушылар, фольклорлык материалдарды сын к©31Мен талкылаура тырыскан ж э н е осылай сынауын- да, марксизм-ленинизм рылымыныц теориясын колдану- Fa тырыскан. Б|'рак, булай тырысу, I-томнын квп ж ерш де талап кана боп калган д а , тш си дэр еж еге квтер!лмеген. Бул св- 31М13Д1 дэл ел д еу ушш, ayeai I-томнын KipicneciHe токта- йык: KipicneHin айтуынша, фольклор атаулыныц бэр1 ен- бекип халыктын санасынан рана туаты н сиякты. «Енбекнн хал ы к дуиие жаратылы сы мен табират ку- рылысы туралы ,— дел iHген м р к п е д е ,— адам корамыныи шаруашылык, элеум еттж т1р им л т туралы взш щ сезген, кергешн буры н-сонды ауызша э н п м е кып айтып ж урген, сол жвнде шырарылран ©леи, ж ы р, дастан, ертек сиякты квп асыл, квркем сезд ер ауыз эдеб и ет!, ярни фольклор Деп аталады» (1 4 бет). Егер б у л niKip дурыс болса, KipicneHi жазушы хан- дарды, билердй байларды мактайтын фольклорлык шы- гармаларды кайда кояды? Ондай шырармалар к а за к фольклорында д а толып жаткан ж о к па? Фольклор атау- лы енбекнй халыктын санасынан Fana туады дегенд1 марксизм гылымынын кай ©к1л1 айтыпты? Олай болса, Лениншн 9p6ip улттык мэдениетте канауш ы жэне кана- лушы таптын идеологиясы бар деген кагидасын кайда коямыз?

KipicneHiH 6ip нагалыгы осы болса, екппш Катали­ ны, «эсерлШк, керкемдж жагынан фольклор жазба эде- биеттеи кем сокпайды, кайта кеп ретте фольклор жазба эдебиеттен кушл, керкем келед1» деуш де (16 бет). Белинскийдщ айтуынша «халыктык поэзияда (фоль­ клор С. М.) жуйел! ой жок. Ойна тырысушылык кана, ойды сезшупплж кана, жорамалдау тана бар. Сондык- тан, халыктык поэзиянын шырармалары, идея тугызар- лык керкем дэрежеге кетерше алмайды... Мундай идея- ны жазба эдебиет кана тутыза алады». Белинскийдщ бул cs3ine сын хез1мен карай, Э31-рше косылмай тура турайык. Сонда Маркстщ грек эпосын жэне искусствосын баталай отыра, олар когамныц бала- лык шагында туды, ендеше «журтка кули болгысы кел- месе улкен icici кайтадан бала бола алмайды» дсген сезь не не жауап айтамыз? Грек эпосыныц 6i3re кызыктыгы когамныц балалык фантазиясы, табигат алдында элаз- д|п н керсет>мнде демей ме Маркс? «Коргасынмен атыла- тын мылтык кезшде Ахиллес... станокты баспахана ка- сында «Илиада» болуы мумкш ем ес» — демей ме? Ендеше, бала корам мен есксн коиамныц ой-пшрш, кер­ кемдж жасауын 6ip дэрежеге калай коя аламыз? 6 з ба- сымыздын угымын алганда, «Илиаданы» жаксы кэре отыра, Толстойдык «Согыс жэне бейб1тшшгш» калай са- лыстырамыз? «Бугаулы Прометен» канша керкем бол- ганмен, идеялык жэне керкемдж жагынан «Гамлетке» немссе «Ревизорра» тевдесе ала ма? «Илиадага» канша жаркын кезбеп карасак та, б!'зд|' езше «Согыс жэне бей бИшшктей» тарта ала ма? «Кобыланды батыр» эпосы Шзд1н фольклорда тамаша шыгарма, 6ipan оиы «Абай» романымен калай тенлеелрекш? Бул — сонры п!к(р — академиялык таластын мэселе ci болуы мумкш. Сыига алып отырган «К,азак эдсбиел» тарихыныц 6ipiH«ii томыида мундай таласка жатпайтыи ерсскс-л саяси каталык та бар. Орыс эдебиет!н зерттеуде академик Веселовский жь берген космополнтизмдж катаны журтшылык жаксы 6i- ледь Ол каталык: фолькорлык материалдардыц кепнп- лМн тугаи мекен таппай, yiiCMi квшш журетш, туыссыз, тураксыз Fbin керсету. Сыига алып отырган томныц «Ертеплер» аталатын ушшип 6eaiMi, Веселовский салган осындай ката жолдыц i3iMeH курылган. Бул бвлЬчнц айтуынша,— «алые шы-

i-ыс, алые батыс, жакын шыгыс, О рта Азия, Монгол, Ти­ бет,— осылардыц бэрш щ ертеплер! кездесш араласып, кеп туысып, кеп e3repicin, кызьщ кубылыстарга ушыра- F3H» (59-бет). Сондыктан, «айтылатын тэты 6ip н е п зп niidp, epTeri 6ip елд1н, фольклоры колемшде тексерьяу ушш, оныц тек капа осы ел д щ ш ш д е туган тум а epTerici болуы ш арт емес. Кай ж ак та туып, кай шеттен келсе де, белгШ ерте- riHi 6ip халык е з т1лшде де халык болып аниме eTin, ай- тып журсе сол ж е т к м н т » (62-бет.) Heri3ri ш к!рлерш Веселовскийдщ фольклорды зерт- теу эдю н е осылайш а кур Fan бул томныи авторлары, ка­ зак халкынын кеп ер т е п а н е тукан ж е р де, тугызган ата, ана да таба алмайды. Осыдан бары п екншн кате шыяа- ды, ол фольклорлык материалдарды тексергенде таптык кезбен карай алмау. Букан авторларды кшалаука д а «болмайды», ce6 e6 i, ж ерйз, ата-анасыз какрырып ж у р ген ертеплерде тап тартысы кайдан суреттелсш? © нткеш , ата-анасыз ж е р д е тап бола ма?! Казактык кеп ертеплерш ж э н е б а с к а турл1 де ф ол ь­ клорлык материалдарын осындай кате эд1спен талдаран авторлар, тексерш отырран материалд а р ыныц марксизм кезкарасы мен таптык сырын аш уды н орнына, кебш есе, мазмунын кайталап айтып берумен кангаттанады. Тарихтык жырларды талкы лаганда да авторлар бул кателжтерш тузей алмай, Кенесарыны тугел1мен халык бостандырын коргаган адам кып керсстед! (311-бет), Ке- несары канауш ы таптыц сойылын соккан адам екешн ашып бермейд1. 1-томнын жокарыда керсетш геи кате п1к1рлер1и, осы том жарияланраннан алты ай кей1н, М осквада шыратын эдебиет а л ь м ан ахи «Друж ба народовтын» бетшде ба- сылран «Орыс реалнзм1н1ц к а за к эдебиетш деп салты» деген макаласында (1949 жыл, 2-ю тап, 123— 139-беттер), 1-томнык редакторы М ухтар Э у езо в тугел1мен катара шырарды. Bip адамнык eni е к б еп н д еп ж эне ж азы лган уакыттары ж акы н ен бепндеп м ун дай карама-карсы ni- xip кабран каларлы к ic!.. 1-томныц токызыншы бел1м1 боп , « К а за к совет ф оль­ клоры» юрген. Бул томный идеялык жагынан тэу1рлеу жазылран бел1м1 осы. Б1рак, онда д а бурынкы фольклор мен совет фольклорынын. арасындагы толып жаткан 22-С. Мука

принципиаляык айырмалар ашылмай, кеп жершде бул 6ejUMAi жазушы тек кана фактыларды баяндап етумен канагаттанган. Осылардын бэрш корыта кеп айтарымыз: «Казак эде- биет тарихынын» 6ipiHuii томы, Бумлодактык жэне Ка- закстандык Орталык Партия Комитеттершщ сокгы жыл- дарда идеологиялык мэселелер туралы шырарран кау- лыларьша толык жауап емес. Сонымен катар, бул томда, Казакстан Рылым Академиясынын И л жэне эдебиет ин- ститутынык бурынгы каталыктарымен жалгасыл жат- кан кеп кате пш рл ер бар. Аталган институттын 6ip кем ш ш п, кушшщ кебш ре- волюпиядан бурынры одебиегп галдауга жумсап, совет эдебиетш зерттеу мэселесше ойдарыдай кешл белмейд1. Казакстан Орталык Партия КомитетМ н бул институт­ тын кател1'ктер1 туралы 1947 жылы алкан каулысында, осы кемнллш атап керселлген. Каулынын осы бел1ш'не ж ауап ретшде, Казакстан Рылым Академиясынын Ил жэне эдеб и ет институты биыл, 1949 жылы казак совет эдебиет! тарихынын очерктерш баспака бердк Баскарушы профессор Хажым Жумалиев. Баспадан шырып болмаган, к еп ш ш к эл1 niKip айтпаган енбек туралы алдын ала 6aFa беру киын да. Дегенмен, б!раз таныстырымызга суйенш айтарымыз, кейб1р елеул! кемш1'л1ктер1мен катар, Казакстан Рылым Академиясы­ нын бул енбег! жаксы табысынын 6ipi. V Эдебиегпк сыннын кэз!рг1 хал-жайына келейш. «Сын» аталатын макалалар баспасез1м1зд1н бетшде сирек болса да KepiHin турады. Мысалы, 1948 жылы «Эде­ биет жэне искусство» журналынын бетшде казак эдебие- TiHiu кейб1р мэселелер! туралы 16 макала, 49-жылы 7 макала басылды: «Социалист1к Казакстаннын» бет1нде биыл эдебиетке арналган 39 макала басылды, солардын 17-ci K33ipri казак совет эдебиет! туралы; 15 шакты макала биыл «Ленинипл жас» бетшен д е орын алды. Сан жарынан бул макалалар а з да емес сиякты, ейт- кен1, 6ip жылда казак совет эдебиетж щ мэселелер1 ту­ ралы кырыктан аста.м макала жазы лса, олардын рылым- дык жэне идеялык дэрежес1 би1к боп жатса, бул, эрине, эдебиет1м1з yuiin а з олжа болмас ед1, мэселе осында. Жазылып ж урген сын-макалаларды талдаудан бурый,

оуел! солардын авторлары ш мдер е к е н д т н е аз т о т а- йык. Капш ш ктш угымында сыншы саналы п журетш 6ip- неше эдебиетш1лер1м1з, у с т п з д е п 4 9 ж ылда сынра ете аз катынасты. М ысалы, Есмагамбет Исмаилов биыл екЬ ак макала ж ар иял ады , 6ipi — П авел Кузнецовтын очерк- Tepi туралы, 6ipi — М устафиншн «Миллионер!» туралы, 48 жылы терт-бес макала ж азеан К енж ебаев Бейсенбай, биылры жылдын он 6ip айында уидем ей калды, Сайдол- ла Телешевтпс д е кыска келемд! eKi-уш -ак макаласын кердж, Н уртазин Т ем 1ррали «А бай» романы туралы ж а л - рыз макала ж а зу м ен рана канараттанды. ©скен ж а з б а э д е б и е т н 6ip б е л п а , сын мэселесш е жэне анау-мынау сын емес, рылымдык сыннын м эсел еа - не жазуш ылардын ездер!, acipece, элдынры катарда- ры жазушылар белсене араласып оты рады. Ж эне олар бул жуйел! ецбектершде, шамалы сыншылардан бойла- рын оздырып, сыннын саясаттык, рылымдык дэреж есш жогары устау жарынан, алдынгы катарлы сыншылармен таласып, кейб1р енбектершде асып тусш те отырады. Оран Пушкиннщ, Горькийдщ, М аяковскийдщ эдебисг сы­ ны туралы ж азган макалалары куэ. Булай бол у табири ic. © йткеш, ул кен жазушы — ол улкен сыншы да. Олай болмаса, ул кен шырарма да ж а за алмас ед|. Улкен шырарма, эдетте, ж азуш ыныц ж а за 6 i- лучмен катар, сол жазганына улкен сыншыныц кез)'мен карай, тузей бь ч г ен д тн ен туады . Буран, классикалык шырармалардын бэрпнн д е тарихы куэ. Казак совет эдебиетннк алдынгы катардагы еюддер! эдебиет сынын вркендетуде аз енбек сМ р ген жок. BipaK, олар да соцры к е зде бул мэселеге са ла к карал, аз жазы п жур. Bip куанышты нэрсе, cohfh ек ь у ш жылдын йшнде эдебиет сынына б1рталай ж астар а т салы са бастады, мы­ салы, Ж армарамбетов, Сентов, 6м 1рбек ов, Ерралиев, Бак- бергенов, Ш зйм ерденов, Шэмкенов, Т ургам баев, Куаиды- ков, Ахтанов, тары баскалар. Эдебиет сынына катыиасып ж у р ген жолдастарды ц саны б^рталай болранмен, баспасез!м 1здс жарияланып жаткан керкем ш ыгармаларымыздын к епш ш г! сын кер- меумен етш барады . Мысалы, К азакты н BipiKKeH Мем- лекетпк Баспасы , 1948 жылы туынды ж э н е аударма шы- сармалардан 55 е с 1м д1 кггапты дук енге туЫрдк Солардын

)ш!нен он 6ip-aK т а п к а сын макала жазылды да, езге- лер! ал! кунге дейш сын керместен келедь Осы мемлекеттж баспа, биыл отызга тарта керкем эдебиет ютаптарын жариялады. Олардын да Ke6ine сын жазылран ж ок. Сонда, бул ю таптар не сыналура турмай- тын кунсыз да емес, немесе Kipuihccte таза да емес, олар­ дын iiifiH актара бастасан кебшен-ак идеялык жэне квр- кемдгк жактарынан кателжтер мен кемшШктер табасын. Bi3 алдымызра ул п кып устайтын улы орыс халкы- нык сынында, сонау Белинскийден келе жаткан едем] 6ip салт бар, о л — жыл сайынгы эдебиет шыгармаларын ту- тас шолып, ж е п е п п мен кемш ш п туралы корытынды niKip айту. Бул салтты орыстын K33ipri советтгк сыншы- лары да колданып жургенш 6i3 баспасезден керенпз. Казак эдебиетж деп сыншылардын ешкайсысы алды- на мундай талап койранын, сол таланты icKe асырранын aaipre керген емесшз. Бул нелжтен? Белинскийд1н айтуынша, квркем дж дэрежес! жогары шырарманы шын марнасындары талант кана жаза алуы сиякты, саясаттык, рылымдык мэш зор, ушкыр ойлы, керкем THifli эдебиегпк сынды да шын магнасындагы та­ лант капа ж асай алады. Б1зше де бул дурыс, ейткеш, талантты жазылран сын, акылды рана ем ес, журект1 де билеп, окушыны езше бар- лык ыкыласымен тартып экетедь Егер, б!з жазушылыктын KacneTi — eMip шындырын втшр сезше бШ п, сол сезшген шындыкты заманнын ал- дынры катардакы идеясына сэйкестеширш, квркем турде корыта сипаттап бере алуда десек, сыншылдыктыц ка- сиет1 — ap6ip жазылган керкем шырармалардын автор- ларыныц д а , геройларынын да ж ан жуйесш е Терек сун- rin, солардын сана-сез1мшдеп‘, психологиясындары, iciH- fleri жетштштер мен кемшшктердщ ж ек е адамдык жэне когамдык сырын ашып бере алуда. Керкем шыгармалар- ды булай тус1ну ушш терен. акыл, ыстык журек керек. Олар галантна рана тэи касиеттер. Ондай таланттар, K03ipri казак эдебиетш щ сыншыла- рыныида арасында болуы мумкш. Ендеш е, талантты сын шыгармалары жазылмайтын ce6 e6 i неде? БЬше, мунын бас ce6e6i: сьшшыларымыздык кеб! э д е б и ет п зд щ кундеп ем!р!мен кайнаеып, араласып жат- пайды, онын кимыл-козгалысын сырттан рана бакылай-

ды да, сондыктан ж етктМ неде екеш'н, кем ш ш п неде екеш'н кезш де кере алмайды, эдеб и етк е кейле жетекш! болудын орнына, онын ж у п н 6ipre аркаласуды н орнына, етш кеткен кеш тщ сурлеуш сипалап ж уредй Сондыктан, олардык ара-тура жариялайтын сын макалалары тар- тымды болмай, мундай сындар к эп ш и и к тт кешлш озш е аудара алмайды, кешш лжтщ кенипн аудармаган сын- нын куны д а ш амалы болады. Казак совет эдебиетш деН сынмыц кепш ш к арасын- дары куны ж онары болмауына 6 ip себеп осы болса, екш- Ш1 себеп, ж азы лы п журген сындарымыздыи бфталайы- нык идеялык ж эн е рылымдык дэр еж есш щ темешнгк Керкем э д е б и ет шыгармаларыи д а , олар туралы ж а - зылран сынды д а окитын кэзipri б 1'зд щ жургшылык ре- волюциядан бурынры журтшылык ем ес. Bip кезде Ч ер­ нышевский «Кеш ш лщ керкем эдебиетк е кояр талабын 61- луге тикт1, сонда рана эдебиет w re p i дам и алады» деп yrirrece, сондай к етш л ж тш е з тусы и да жорыи арман ет- се, кэз!р: койшыдан, жылкышыдан, курш ш ш ен, сауын- шыдан, ш ахтерден, тем1ржолшыдан бастап, халкымыз- дыд басынкы к епш ш п эдебиет шыгармаларыи да, олар туралы жазылран сынды да сыралай, Tyciiie, сын кез!мен карай окиды, ce6e6i K03ipri керкем шырармалардын кеп­ шшп' сол енбек ерл ер ш ц е з eMipi. © з eMipiii дурыс кэр- сетпеген, не жетк!Л1Кс1з керсеткен шырармаларды олар тани кояды, осы шырармалар туралы жазылран сындар- Дын да д э р еж е сш щ кандайлыгын байкай кояды. Шзд! сыншыларымыздын каламы нан туран снбектер- Д1П KenuiLniri сынап отырран шырармасынын iiuiiwe eMip шындыры канш алы к дурыс к ерсетш генднш , егер дурыс керсет]лмесе, онын себеб! неде eKCHiii рылымдык 6imk дэ- режеде тал дап б е р е алмайды, сонды ктан окушы кепип- лш оран канараттанбайды. Ж асыратыны ж ок, орыстыц бурынгы ж ан е коз(рп эйп'л|' сыншыларындай кегпш- лш арасында бе л е л i бар, кегтшЫк 6 ip en6eriH окыганнаи кейж «тары да не айтар екен» деп аузы на карап отырран сыншыиы к азак эдебиетш де 613 бьлмейм1-з. Белинскнйдщ, Добролюбовтык, Плехановтык, Ленин- HiH, Горькийдщ сындары сиякты, ж еке не топталган шы­ рармаларды сы нау аркылы, сол ш ырармаларды тудырран Дау1рдш бейнесш айкындап ашып беретш сынды, ка­ зак эдебиетш деп бурын-сонды сыншылардын еибектер1- нен аз кездес-прем1з. Б 1зд 1н сыншыларымыз, орыс эдебие- 341

тшдеи сыннын жогарыда аталран классиктарынан да, Ковалчик, Тарасенко, Кирпотин, Ермиловтар сиякты бу- rteri сыншылардын жаксы енбектершен де улг1 алура аз тырысады. Жогарыда 613, «б1здщ казак эдебиетшде сын деп жур- гейиш дщ Ko6i рецензия» дедщ . Одан рецензия эдебиет шырармасына бага бере алмайды деген niKip тумайды. Сыига 6eprici3 рецензиялар да толып жатады. Мысалга Добролюбовтыц шыгармаларра жазган рецензиясыя алайык. K&neMi газетик макаладан аспайтын бул кып- кыска рсцензияда, орыс халкынын улы сыншысы XIX расырдагы патшашылдыкка карсылардыц Ж1герл1лер1 мен жцеры здерш щ бейнелер! кандай екешпгш салысты- рып, кез алдына солардын бейнелерш ашып бередь Сон- дыктан бул рецензия акыннын шырармаларына жасал- ран корытынды рана емес, киянатшыл заманра жасаран катал уюм. Сологубтыц «Тарантас» атты шырармасына жазган Белинскийдш рецензиясы будан да кыска, соз­ дай мелшерге ете салмакты п ш рл ер Kipri3e бигендактен, бул рецензия улы сыншыныц Herisri енбектершщ ката- рынан орын алады. Казак совет эдебиетшдеп рецензиялардын кебЫде кунарлы niKip ж ок, олардын Ke6i талдарысы келген шы- рармалардыц мазмуньш кайталап айтумен рана кана- раттанады. Bi3flin советик эдебиеттщ алдына журтшылырымыз хойып отырган талаптыц 6ipeyi — социал ист реализм эдю н эд е б и ет п зд щ барлык жанрында да кен колдаиу. Осы мо с ел ет казак эдебиетшдег! шыгармалардып фактыларымен тырыз байланыстырып, кетерген макала- ны, немесе, социалиста реализм туралы жазылран тео- риялык макалаларды б!з казак сыншыларыныц енбекте­ ршен аз кездеспрем|'з. Ken Tia.ai, 6ip мазмунды б1зд1ц советик эдебиеттш теориялык 6ip зор мэселесц социалиста мазмундагы эр улттыи эдебиетш ш улттык тур! кандайлыгы. Бул мэселе жешнде д е калам тарткан сыншыны б!з 03ipre керген жокпыз. Казак тш н ен орыс тш не, орыс ж эне баска туыскан елдердщ тш нен казак тш не кептегсн шырармалар ауда- рылып жур. Солардын дэрежес! кандайлыгы да сыншы- ларымыз ушш зор манызы бар мэселе. Бул жешнде сын- шыларымыз жонд! калам тартпайды.

Эдебиет сыны есебш де жазы лы п ж урген макалалар- дын кепш!'л]'п окы лады д а калы п к ояды . Ж арияланран- нан кей1н. арты нан айтыс тудырып ж а т к а н м акалаларды кермейм!з. Онын себеб|, сол м ак алал ар да кепш ш кт! тол- рандыратын niK ip ете азкантай болады . Э дебиегпк сыннын идеялык ж эн е рылымдык дэр еж е- ci ойдагы дай бол м ауы на басты себепттк 6 ip eyi, сыншы- ларымыздын б|'рталайыны ц ем!‘р шындырымен в з б а й л а - нысыныц азды р ы нан. 0M ip ш ындыгы на терендем еген жазушынын ойдары дай шырарма б ер е алмауы, сиякты, жазушы си п аттап отырран шындыкты жаксы б!лмегеи сыншы д а , о л ш ы нды к туралы те р е н nin ip айта алм айды . онын аты тал к ы л ап отырган ш ьтрармасын терен TyciHe алмайды де г е н с е з . Терен т у сш б еген шырарма туралы т е ­ рен п!к!рд1 к а л а й ж а за алады ол? 0M ip ш ынды рын терен тусш ш , сол шындыкпен ж а зу ­ шынын ш ырармасын салыстырып оты ры п сынауда, б 1зге елшеус1з у л п , орыс сынынын X IX расырдагы ею лдерн революцияшыл демократтар мен XX расырдагы ек^лде- pi — мар ксипл дер. Мысал Fa Б ел и н ск и й д к Д о бр ол ю бов - ты, Л енинд! а л сак , олардын е з тусы н д агы eMip ш ынды- гын б1л у! ж азуш ы ларды н кеб ш ен а сы п туе in оты рады . Сондыктан д а ол а р , eMip ш ы нды гы ны н алдынгы ка та р - дары идеясы нан ж азуш ы л ар а н га р м а й калган ж ерл ер д! коре койып, ж азуш ы ны н eciHe с а л а д ы . Сондыктан д а ж а ­ зушылар ол ард ы н сынынан сабак алы п, айткан акы лда- рынан а л да гы ш ы гармалары на п р о гр а м м а рып устайды . B iu iii бакыттылырымыз, казак одебиетпйн езж де бул аталран к л асс и к те р д ей акы лш ылар бол м аганм ен, оры с сынындагы классиктердш енбектерш , мэдениет! жояар- FH д э р е ж е д е п е з г е улттарды н классиктерйп'к енбектерш орыс т!лI арк ы л ы оки аламы з, ерк ш ту е ш е аламы з, пай- далана алам ы з. Сондыктан, к азак совет эдебиетш дег! сыншыларымыз, ж азган енбектерш щ дэрежеЫ кажет™ сатыда б о л м а с а , у л п м 1з ж окты ктан с о л сатыга к етер 1л- мед1'к дей а л м а й д ы , ом!р ш ын ды рын т е р е н 61’лмеуден б а с ­ ка, марксизм рылымымен ж еткЫ кт! карулана алмауы- нан баска д э л е л айта алмайды.IV VI YcTiMi3A eri ж ы л ды н ж азы нда, М о ск в а д а болып вткен казак совет эдебиетнпи он кундш нде, одактык эдебиет журтшылыры э д е б и е т п з д щ ж е т ш т ж т ер ш ауыз толты ра 343

атаумен катар, кемшшктерш сын кез!мен керсеткешн айттык. ©скелен э д е б к ет п зд щ epiciH будан да бшктету женшде ол сындардык жарден! тики сеза'з. Казахстан жазушылар уйымынын, онын жеке муше- лершщ алдында туркан мшдет — онкундш кезшде алкан сабактарын есте тутып, эдебиет1М1’з д 1н мейрамы болтан сол 6ip шаттык кундердщ туыскандык кешлмен айткан занды тьпектерж icKe асыру, hfhh заманнын плепне сай шытармалар ж а зу . Осы Т1лекке жазушыларымыз каншалык жауап бере алып жатканына токтайык. Ол уш ш , баспасездш бетшде онкушиктщ бержагында жариялантан, не жарияланып улпрмегенмен жазылып 6iTin, кепш ш кке мэл!м болтан Фраз шытармаларта токтайык. «Эдебиет ж эне искусство» журналынын апрель айын- даты 4 санынаи бастап жариялантан Мухтар Эуезовтын «Акындар атасы» атты романы, сентябрь айындаты 9 са- нымен аякталды. Жазушынын айтуынша, бул жариялан- Fan тараулар, аталтан романиык Cipimui 6aniMi. Атына каратанда, жазушынын бул енбеп бурын оку- шы кепшшкке мэл1маз шытарма сияктантанмен, таныса келе керет1шм1з: роман —жазушынын бурын «Абай» леп жариялантан ею кггабыиык жалгасы, ейткеш, бул роман- даты кешпкерлер «Абай» романындатылар. уакитасы да «Абай» романындаты уакиталардыц жалгасы. «Акындар атасыныц» журналда жариялантан 6ipin- iui ютабында, жазушы Абайдын ойы терендей тускен, акындыгы жаркырай тускен, алдына устагаи идеялык нысаиасы аныктала тускен, котамдык ici кушейе тускен адам кып керсетумен катар, оны тешректеген таяектес адамдардын да бейнесш мол камтнды. «Абай» романынын eKi ютабында акыннын арка су- flepi — енбекий кепшыпк, заманнын зулымдытын квтере алмай кайыскан шакта, Абайдан жэрдем сурайды да, эдеттеп cyfteyuii Абай зулымдык вк1лдер1мен белдесш ку- рссуге шыкканда, кара куштен баска жэрдем бере ал- майды. «Акындар атасында», Абайта ж эрдемнй тын куш все- Hi. олар: Абдрахман, Кэютай, Акылбай сиякты жастар. Булардын ш ш ен Абдрахман ерекше кершедй Романда сипатталган Абдрахман Абайдын баласы тана емес, акылшысы да . 031 орыс бш м ш е суарылтан Абдрахман, орыстык прогрест1к идеясына Абайды н терендей тусуше

жэрдем керсетедь Абайды ол Ш окан Уэлиханов, Алтын- сарин сиякты, оры с бш м ш ен ерко'н суарылган, орыстын прогрессток идеясын колдаушы б о п ж ур ген казак агар- тушыларымен таныстырды, сонымен кыскасы, «Абай» романынын exi ко'табында, 63i оры с бы л м ш еер кш суар ы л - мауына еконоп, А бай казак ж астары ны к орысша окуын арман етсе, «А кы ндар агасы» атты романда, Абайды н сол арманы оеке асады, орыс бШ м ш он казак арасы!1а шыккан ж е м 1сш кередк о л — А бдр ахм ан . А б д р а х м а н -- орысша ж алпы окы гандарды н 6 ip i ган а емес, Абайды н «керсем-ау» д е п арман етоп ж ур ген окьоганы, яши агар- тушы. Абайдын е з i аркылы, А бдрахман аркылы, «Акындар агасы» атты ром ан д а XIX FacbipaaFbi орыстын агартушы- лык идеясынын к азак арасына с эу л е шашуы кецид:. Орыс агартушыларынын идеясымен суарылнан А бдрах- MaiiFa, К э к п ай , А йдар, Акылбай сиякты жастар е се д ь Олар «бар зам анга ортак, каги да ж о к » деген уранмеи феодалшыл-рушыл заманнын каридасына карсы ш ыга­ ды, бул куресте Абайга бел бол ады . B ip кемшолж: осы - нын 6opi с езд е квп, icre а з керонед1. Романда кезге тусетш eKiumi елеуло кем ш ш к окушы, Долговтын образы туралы 6ipa3 ойланы п калады. Ж а зу - шынын сипаттауы на Караганда, оры с агартушысыныи екш- боп керо'нетш Долгов, «А кындар агасынын» бул Ki- табында, н е п з п ндеясы материализм мен байланысып жататын агартуш ы дан rep i, идеалисток багыттагы интел- лигснцияиын 6 ip i сияктапады. А байды оры с б Ы м ж с ша кыратын ол , е зй п н практикалык icioie келгскде, кдеалис- TiK жолдагы Л ом бр озоны н антропологиялы к теориясыи колдап, когам еморондеп 03i ескеп орт а да н туатын ур- лыкшылдык, бузакы лы к, тапл сондай кылыктардын борон жаратылысындагы касиетшен !здейдк Мысалы, Абай ау- лындагы М ы к ж асар деген урыны квргенде ол А брах- манга: — Карашы, мынау адамны тип!, барыл турган бу- зыктын типо, аиы к Ломброзонын типо. М унын бас суйегои влшеп алуга сонш алы к ынтыкпын д е п , М ынжасарды зор- лап отырып б а с суйегон елшейдо. Осы niKipioi ол, «Коныр эулие» аталатын унгор тастын маны ндагы кабырларды актарганда да айтып, комнон, кай халыктан оныккаиын, кай гасырда жасараны н дене ж э н е б а с суйегшен айы- рады.

Ломброзонын осындай идеалистж теориясын колдай- тын Долговтан Мухтар атартушыны калай шытармак? Олай дейтш|Чпз: авартушылар ек алдымен— гуманнстер, олар адамды ултына карал емес, адамгершшгше карап багалайды, ж ам ан адамнык жамандыры ултына я туы- сына байланысты деген пш рден олар аулак. Ултына не туысына карап багалау, канаушы таптын идиалистш ni- KipiHen тугаи. Мысалы, агылшыннын ез1м1зге белг!лi бур- жуазияшыл окымыстысы Ипполит ТэньнШ айтуынша, европалыктар е зге материктердш адамдарынан акылды, ейткен1, е зге материктен Европанын географиялык ка- сиет1 артык, сондай жагдайда тутан европалыктар, езшщ жаратылысында езге материктеп адамдардан асыл. Агартушылар, acipece, орыс агартушылары мун- дай niKipre барып керген емес. 1рЫ-усактылы кейб1р кемшшктер!н керсетумен ка­ тар, «Акындар арасы» туралы жалпы айтарымыз, идея- лык жэне керкемдж жагынан бул KiTan та казак совет эдебиепнш елеул!' табысынык 6ipi. Онкундш кезшде жэне одан кейш шыккан «Эдебиет жэне искусство» журналынык б|‘рнеше санында басыл- ран прозалык келемд! шыгарманын 6ipeyi,— Элжаппар Эбшевтш «Улкен жолда» атты у зак noeeci. Казак совет эдебиетМ н еркендеу жолында, Элжап­ пар алдьщры катарда журген жазушымыздын 6ipi. Ол ек1 жанрда ж азады, 6ipi — драматургия, 6ipi — проза. Драматургиялык жанрда Элж аппар эдебиет1м1здЫ алдынгы катарында келе жаткан адамнык 6ipi. Сонгы терт бес-жылда ойдагыдай еркендей алмай келе жаткан, acipece, ез заманымыздын темасына ойдагыдай шыкарма бере алмай келе жаткан драматургиямызда. Элжаппар- дын орны белек. Жасыратыны ж ок, эдебиет!м1зд1'н Мос- квада болван онкунд!гшде абыройымызды Элжаппардык «Достык пен махаббат» жэне «Bip семья» атты идеясы да, к еркем дт де заманымыздын тш егше сай eid пьесасы жапты; эйтпегенде ардакты астанамыздан, драматургия жещнде уялып кайтатьш ек. взара сын тЫ мен айтканда, Элжаппар драматургия- да шыккан бш гш е прозада ani шыра алкан жок, соган кешлдщ 6ipeyi — «Улкен жолда». Повест1н жаксы жактары: инженер Саржанныи ойы аркылы райисполком бастыгы Босымбаевтын, колхоздын

ферма бастыры Картабайдын SHriMeci аркылы, Элжап- пар мал шаруашылырын ер к ен дету деп , шел даланы мен- repin пайдаланудагы совет адам дары ны н ерлiK icTepiH сипаттайды. Бул ж агы нан ж эне и л шеберл1п'нен баралы повесть, совет адам дары ны н социалистж Е нбек Epi деген ардак- ты атка ие болуы н, солардын аткар ган eH6eri аркылы керсетуге келгенде, елеул1 олкылыкка ушырайды. С оциа- листж Енбек E pi атарын алран Д осы м баев пен К а р та ­ байдын с ондай зор данкка ж ететш ш б!з олардын ici ар­ кылы емес, э н п м е с! аркылы рана кбрем1з. Саржанныц шел даланы суланды ру туралы эрекеттер1 д е онын нак- ты ici аркылы ем ес, кейде ойын баяндауынан, кейде iciH баяндауынан гана ацгарылады. Б ул , эрине, noBecTin елеул1 кем ш Ы п. Повести 6ip улкен кем ш ш п эдебиеттщ шеберлж мэ- селесше байланысты. Повестш композициялык жагы ша- шырап жатыр, сю ж егп к жары кеп ж е р д е у з а м боп ж ал - гаспай калран. Керкем шырарманыц ш е б е р л т н котеру, кэз1р эдеби е- TiMi3neri неп'зп' мэселешн 6ipi екендг'п жорарыда айтыл- ды. Элжаппар повестшш керкем дж шеберл!п‘н ж а са у да - ры кемпплжтер]' у за к токтауды тьлейдк оран бул м ака- ланын колемi кетермейдк Ж алпы алранда, бул noeecTin ш еберл т nicin жетпеген, кеп ж е р ш д е шалагайлык ж а ­ ры басым. BipaK, бул Элжаппарды н рана е м е с, советик зам ан- нын, acipece, с о ц и а л и ста курылыстын сонры ж ылдар- дары icTepiHiH 6efinecin керкем эдеб и етк е Tycipy жолын- да кызмет аткары п журген жазуш ыларымыздын uibiFap- маларында кездесетш кемпплш. Бул такы ры пта сейлескенде, кейб1'р жазушыларымыз «б1зд1н мш дет!м 1'з адамды керсету, enflipic процесш кер- сету емес, сонды ктан керкем ш ырармада сипаттап отыр- ран геройымызды енбек процесшде керсету 6i3re мшдет- Ti емес» дегенд1 айтады. Бул с е зд щ косылатын да, косылмайтын да жер! б а р . Рас, керкем шырарманыц MiHAeTi а дам ды керсету, адам образын ж асау. Tipi адам ны н эдебиеттж б е й и е а eKi Typai эрекетшен куралмай ма? B i p i— ж ан ж у й е а , ягни, сана-сез!мк пси- кологиясы, eKniiuici — дснс кимылы, ярни ici. ©HAipicTe ен бек аткарып ж урген жумысшынын неме- 347

се колхозшынын, немесе армия, оку, рылым, тары баска кэсттерде журген кызметкерлердш icTepi жаксы, орта, немесе томен ек ен д тн 6i3 олардын кескш, кейпшен емес. аткарраи iciHiii нэтижесшен бишейм1з бе? Олай болса, белпл] 6ip мамандыкта кызмет аткарып журген аламнын эдебнеттж образын жасаранда, онын жан жуйесш, ягни сана-ссз!кпн, психологиясын керсету- меи катар, сол ж ан жуйесше байланысты дене кимылда- рын, ягаи аткарран iciH керсетпесен, сеш'к образын iffli- сыртымен б1рдей керше ме? Олай кер]'нбесе сынар жак бон шыкпай ма? Сынар жак адам толык образ бола ала ма? С о ц и а л и ст курылыста катынасы бар адамдардын эдебиегпк образын жасау маселeciне келгенде, жогары- да койылган сурауларды <51з калыцдатып Ж1берем13. Се- 6e6i, бул курылыста катынасы бар адамдардын, ойы мен ici кабысып жатура тшстй бйткеш, егер советтж дэуйрге дейшп адамдардын обрззында ойындагы iciH жузеге асы- рура мумкшдж болмаса, б1здш советтпс exiipie социалис­ т а курылыска пайдалы ic аткаргысы келген адамга, ол ойын |'ске асыру жолында euiOip бегет ж ок. Бегеудщ ор- нына колдау, ercp, ici m enicii болса кошеметтеу, ардак- тау бар. Еидеше, cobctiIk адамныц советтж адам екендь riii, онын сана-ссз1м 1н, психологиясын сипаттаумен катар, ол аткарып журген когамдык icneH, япш енбек npoueci мен байланыстырмай калзй толык керсете аласын? С о ц и а л и ст курылыс темасына жазран шырарма- ларымыздин 6ip азьшдпйы кемиплж осы болса, енд| 6ip жуйелершдеп кемннлж: геройлардын icin калын кер- сеткенмен, cana-ce3iMin жукалау корсету. Бул жуйел1 прозалык шыгармалардык ш ш ен мысалга. Сапаргали Бегалиншц экпм елерж алура болады. Сапарралидын коп жазушыларымыз у л п алатын 6ip жерк мейл! кай шыгар- масын ал, елирднт калын шындыгы жатады, фактылык жагынан кою болады; eKiimiici жаксы жерк кейшп жыл- дарда ол актуальдык темалармен кеб1рек шугылданып жур. Онын сокры шырармаларындары непзп такырып соц и ал и ст мал шаруашылыгындагы гылымныц жэне тэюрибешц жет1'стжтерш сипаттау; yuiiHiui жаксы жерн iceftiHri жылдардагы шыгармаларын, acipcce актуальдык темада гы шыгармаларын ол совет балаларынын OMipi- нен алып жазады, сейтш, о д е б и е т п зд щ бул женде елеу- ai олкылырын толтыруга ат салысады. 34S

Мысалра, Сапарралидын еткен жылы шыккан «Тел- басылар» атты энпмелер жинарын ал сак, жакагы атал- F3H уш турл1 ж аксы касиеттерд! тугел табамыз. Осы эк- пмелердеп геройлардын екбек суйетпш гш жаксы бере- TiH Саларгалидаи, геройларынык im id дуниесш ашып беруде елеул1 олкылыктар керем13. Бул, эрине, тузетущ плейтш кемш Ш к. ©йткеш, соци- алистж курылыстык эр саласында кайран каларлык ек- бек аткарып, зо р даккка ие боп ж ур геи совет адамдары- ш'н сол icTepi, с оциал ист^ бш'к санасына байланысты. Сондыктан, совет адамдарынын icin калын керсеткенмен, санасынын бш к п гш керсете алм асан, одан толык бейне- ai совет адам ы ны к образы шыкпайды. Бул кемш ш к С а­ парралидын геройлары С эрсенбай мен Муслиманын да . Сэтжаннык да. А йдар мен К алиманныц да , Р а б дм дщ де басында бар. Сапаргалидыц кей экпм есш де («Сэтжан») окиFa ш убаландау келедк ди алогтер! олак курыяады, ацшылык, кусбегж ш сиякты салтгарка орыиды, орынсыз Ke6ipeK айналактайды. Э д е б и е т п зд е кездесеп'н ymiHiui 6ip кемш ш к туралы кыскаша п ш р айтайык. Прозамы зды к кабыргалы eid a i- нщ 6ipi Рабдол екендкш де einKiMHin таласы болм ауга тшсть Окан « Д е к аскандар », «А рм ан аплсы», «Ж анар т а р «Кен ep ic » сиякты ш ыгармалар куэ. Рабдолдык жэне 6ip жаксылыгы, унем1 совет и к д э у 1рд1к темасында жазады ж эн е ж а зга н шырармалары, кейб!р кемш ш кте- р1Мен катар, пролетариаттык революциянык, социалис­ т а курылыстык е р л ж icrepiH к е п ш ш к кызыпл! окитын турде сипаттап берель У еп.\\пздеп ж а з д а э д е б и е т п з д т М осквада болып е т­ кен о н к у н д т н д е , алдымызга устап баркан шыгармала- рымыздын 6 ip e y i, Рабдолдык « К ен ep ic » атты повесь Бул повеете, колхозды к Улы Отан сорысынан Kefiinri ic­ Tepi суреттелетйм мам м жэне арттагы емес, ерлеу ж о- лында кетш б а р а ж аткан алдыцгы катардары «Ш алкы- ма» колхозы суреттеледь Осы повеске байланысты, Р абдол ды к бфнеш е шы- гармаларында болы п келе ж аткан 6 ip кемшыИкке токта- йык, ол — такырып такдай (Ялу мен со л такдаган такы- рыптары материалдарды игере б!лу маселесь Н еп зж де ж ак сы шыгарма д е п танылран «Кек epic- ик* eaey.ii 6 ip к е м ш М п — композициясыпын босандыры. Жазушы бул повеете 6ip колхозды к байлыры мен icTepiH

барлык жарынан да керсетпек болады : онын мал жэне епн шаруасын д а , уйлер салуын да , электр станциясын куруын да, жол салуын да, Kenip салуын да, тары баска- ларын да... Осынша кеп жумыстын 6эр1н камтиым деп отырып, жазуш ы геройларынын б1рсыпырасына эр жу­ мыстын басын 6ip шокытады да, ic эрекетж усактап ж1- 6cpin, геройынын бойын темендетш алады, ярни, журю кеп, ici аз Kici боп шыгады (мысалы, Баршагул).Мундай кемш ш кп 613 Еабдолдыц талай шырармаларынан таба- мыз. Колхоз, eHflipic турмысын ж азу, сол объектщеп ic- тердщ 6opiн пзбектеп керсету емес, олай етсе, керкем шырарманын орнына, шаруашылыктьщ акпары боп шы- рады. Геройын enflipicnen байланысты кып алрысы.келген жазушынын мш дет1 — аткарылып жаткан енбектш тех- никалык пр оцеан, немесе баска егжей-тегжешн тугел камту емес, сипаттап отырран геройын аткаратын енбек- т1к фонында Fana керсету, ол yuiiii, жазушыра енбек объ- eKTinin жалпылама суретш берсе ж е т т жатады. бйтпе- генде, геройды жоралтып алуымыз мумкш, ce6e6i, кол- хоздын даласы мен кора-копсысы да геройдын денесшен элдекайда кен, за в о д пен фабриканын станоктары да эл- декайда улкен. Жазушыра кереп олар емес, адам; ж азу­ шыра олар адам бейнесш айкындагыш фон есебшде рана керек. Егер ол фон болмаса, эдсбиегпк геройлар, сахнада декорациясыз ойпаран артистердсй боп кершедк Артис- т!н ойыны канша жаксы болранымен, декорациясыз ке- flicneftTiHfliri сиякты, енбек процесш н фонында керсетьп- меген герой да epci кержедк Enai 6ip кемшинкке токтайык, ол, кейб1р жазу- шыларымызда, жазушылык темпераментен аздыры. Мысалра СеШтжан Омаровтын биыл шыккан «Заман ку- Ш1> деген онг1мелер жинарын алайык. Бул жинакка ба- сылган кыска келемд1 сепз энп'менш бэршш де такыры- бы — Отанымыздын сонры алты-жеп жылда басынан кеинрген eMipi. Осы энпмелердш б эр iHiн де такырыбы— актуальдк бэрш де де совет адамдарынын ¥лы Отан со- рысы кундер i мен одан кей!нг! кездег1 ерлш icTepi сипат- талады. Эдебиеттж теорияныи кез1мен Караганда, бул энпмелердш nenuiwiri сауатты жазылран: композиция- лары, сюжеттер1 оркында, ккер персонаждары бар, ил! сауатты, диалогтары тэртштк Сонда, бул энг^мелерде, окушыра ж евдш ремей тура- 350

тын не? Ол — Сей!тжанда, сипаттап отырран темасына акындык ж алы н, hfhh, — окираны кы зы рэ ж а зу азран- тай. Керкем шырарманын аты — к еркем шырарма, hfhh, ол акындык ойды к продукциясы. Акындык ойдан шыра- рь|дран шырармалар рана, окушыны е зш е тарта алады. 1шшде акындык оты ж ок, не оты э л м з шырармалар тех- никалык жагы нан канша сауатты болранмен, окушынын бойын ез1не тартпайды, себебк 'Плге жеш'л, журекке жилы ruin, Ten-Teric жумыр келс!н айналасы,— деп Абайдын акын ж азган еленге коятын шарты, керкем эдебиеттщ барлы к саласына б!рдей м ш д егп . Не шыгар- маныц iuiinae акындык оттын кызуы болмаса, сол шы­ рарма окушынын журеп'не, Абай айткандай, жылы ти- мейдь Жылы тимеген шыгарма, онын авторын осы шы- рарманы жазудары максатына ж етк1зе алмайды. VII Онкунджген кеШ н ж арияланган поэзиямыздыд iuiiH- де мактанып атайтын 6ip ш ырармамыз,— Тайыр Ж аро- ковтыд «Ж апанды орман жакрыртты» деген поэмасы. Тайыр б|'здш советик заманнын каркынды ж урк!м ен катар аттап келе жаткан акыннын 6ipi екеш, онын ба р ­ лык шырармалары советпк ©MipfliK кундел ж icrepiMeH тыгыз байланыстылыры окушы кепшйикке мэл1м. Акын атаулы нын, олардын ш ш д е Тайырдын барлык шырармалары 6ip калыпта керкем бо л а бермейдт Tsyip шырармалардын арасында идеясы ж эн е KepKeMfliri за - ман тьпегше ж а у а п бере алмайтын, олкылыры бар шы­ рармалар Тайы рдын елекдерш де к ездесш отырады. Онын ce6e6i, акыннын сипаттап отырран ©Mip шындыгын еркш мецгере алм аудан, KeperiH екшеп ала б ж м еуден екенд1Г1- не бул арада уза к токталудын каж ет! ж ок. Заман дауы сы наи унш айырмайтын Тайырдын сонры 6ipep жылда ж азы п журген елендер! керкемдш жагы- нан, мэдени Twieri зо р окушыларды толы к канагаттанды- ра алмайтыны, астанамы зда болган кейб!р эдебиеттж жиналыстарла айтылып, ол niKip ш ет-пуш пактап баспа- Рбз беп'нде ж арияланды да. Большевиктж 6 ip касиет! — сынды, еза р а сынды урз бшу, содан с а б а к ал а бж у, алран сабарын icxe асыра 6 i-

ay. Bis Тайырды осындай ж олдастарды н катарына коса- мыз. Соцры жылдардапл елендерш де олкылык барлыгы ту- ралы эдш айтылган сыннан са б а к алган Тайыр, сол сын- га жауап ретш де, жорарыда аталган «Жапанды орман жакш ртгы» д е й т поэмасын ж азды . Поэма казак тшн- де жэне орыс т ш н е аударылып баспасезде жарняланды. Идеясын алганда, бул поэманын жаксы жаты, Букы- одактыд Орталык Партия К о м и тет ш т 1948 жылы, шел далаларды ормаита айналдыру туралы алган каулы- сына акыиныц канагаттанарлык дэреж еде жауап берс алуы. Орталык Комитеттщ барлык каулылары да eMip- д т алFa умтылатын тнчегшен турандыгы бэр1м1зге мал!м. Жотарты аталган каулы да осы т!лектён туды. Табират бейнешн адамнын т и е п н е лайыктап езгерту- Д1 рылым, scipece, советт!к рылым злдекаш ан дэлелдедь Шел даланы ормандандырура толык мумкшдж барын орыстыц атакты ралымы Мичурин езш щ тэж1рибел|'к iciwie керсетт1. Осы icTiii кек масш табта жузеге асуына, Орталык Комитет аталтаи каулысымен жагдай турызды. Халыктын m c r i мен рылымныц ici, рылымнын ici мен партия нускауы кабыеып, Отанымыздагы шел далалар opMaHFa айнала бастады. Табигаттын мылкаукуш!, боль- шевиктердп[ ерк1не барынды. Тайырдык аталган поэма- сынынтемасы осы. М а р к с и с т эстетиканыц каридасы бойынша, эдем1 керкемдппт, эдем1 идея рана турыза алады. Осы карида- нын дурыстырына 6ip дэлел — Тайырдын 6i3 талдап отырган поэмасы. Тандаган темасы айкын жэне бай бол- гандыктан, акын езш кысылмай еркш устайды да, содан барып, iuii дэщ и темадан сырты одем1 керкемд1к жа сайды. Рас, эдем !, дэнд1 материалды керкем турде баяндап беру yiuiii акындык куат керек. «Шындыктан керкем бей- iiecin талант кана жасай алады,— дейд1 Чернышевский,— шын талант ж азгаи шырарманыц толып жаткан немил- aiKTcpi болганмен, шындыктын бейнесш ол дэл туиредй» 'Гайырдыц поэмасы сондай. Одан 6i3, 6ipiHmi жак­ там, большевиктердш колы тимеген кездегч шел1ркеген кунарсыз даланыц бейнес1н керсек, екшил жактан, боль- шевнктерд1н колы тиген кездег1 орманга беленген тама- ша елкеш керем1з. Бай шындыкка суйене жырларан талантты акыннын 382