С. Муқанов-Өсу жолдарымыз

кеш, онын к а д р л е р 1мен 6 jpre e cin к е л е м , шырармаларын калай жасаранын керш келем. Казактын револю циядан бурынры а у ы з эдебиетц ярки фольклоры басы Ж ам бы л , Hypneftic, Д о с к е й кып, ои д а - ран акын бе р д к Р еволю циядан буры н халыктын м у к -за - рыныц жыршысы болран, 6 ipaK, б е л п л 1 саяси максаты болмаран бул акы ндарды н алды нан с о в ет т ж дэу^р айкын жол ашты, ол — халыкты бакытка бастайты н К ом мунис­ ток партия ж ол ы е д к Б ул ж олга ту с к ен акындар, Facbip- лар бойына еко ж ак ты канауда к елген халкына бакы т куш туганын к е р д 1 д е , сол бакытты ш а ттана жырлай б а с - тады. Ж амбыл б а с т а га н бул топ револю ция идеясын, социалист куры лы с идеясын халы к арасына насихат- тауда орасан зо р е н б ек аткарды. Барыты осы бетп ен ербЬ ен ак ы н дар ды н шырармала- ры кандай ж ар дай д а калай тууынын iuiKi сырын 61'лмей, сыртына карап тон п ш етш а д а м д а р д а ж о к е.мес. М ысал- Ра казактын ек» улкен акынын алайы к: 6 ipi, XIX расыр- дын. алгашкы жартысында ж асаран, ш а руал ар кетеролЬ ciHiH бастаушысы ж эне онын идеологы М акам бет в т е м ь сов. eKinmici, Ж ам бы л. EKeyi де к у ц т акын. Е к е у ш н д е езшдш стильдер| б а р а!кындар. С ейте т у р а идеологиял ык жагынан ал ган д а, революциядан буры нгы жырлары нда екеушш арасы нда айырмасы ж ок. E x e y i де канауш ы тап­ ка карсы. Екеуо д е енбекий к епипл ж тщ мун-зарын жыр- лайды, 61'рак ек еу ш д е де бел голо с а я си барыт жок. Тек кана, айырмасы, М акам бет XIX расы рды к алгашкы ж ар - тысындагы к а з а н eMipinin, Ж ам бы л X IX гасырдын екш - жартысындары жэне XX расырдын басыидары казак OMipiHia шындырын жырлайды. Ал, револ ю ция дан кейшго Ж а м б ы л , идеологиялык жагынан М ак ам беттен туб|р!м ен б а с к а . Совет уакытын- Дары Ж ам бы л с о ц и а л и с т революциянын, с о ц и а л и с т курылыстын сан ал ы жыршысы, бу л х а л га Ж амбыл калай келд!? Жамбылды сы рттан б'глетш а дам дар ды н ойынша: «Жамбыл» атты акындыктын дар иясы б а р , ол yueMi ке- MepineH аса актары лы п жатады д а , ж у р т куйып ала б ер е- Д |- Егер ол , осы н д ай дария бол са, Ж а м б ы л советик д э - У'рден бурын неге осылай у з д ж а з актары ла бермедо? Актарылран кундер !нде с о ц и а л и с т и д е я , революциядан бурынгы ш ы гармалары нда аузына неге туспеш? Мунын б э р !н д е зандылы.к бар. Р еволю циядан бурын 403

Ж амбылга саяси басшы болтан ж ок. Совет™ дэу’фдем К о м м у н и с т партиянын тэрбиесш е т у т . Ек алдымев ол, советтЬк дэу|'рдш казак енбекиплерше берген елшеу- c'i3 зор жаксылырын кез1мен кердь Соны жырлаура бет алган Ж ам бы л га, жырларын халык куткен дэрежедешы- FaруFa материалды к та, рухани да жардай жасалады: Жамбылра арналып, мемлекет кутшмен аулына уйсалын- ды, ол уйге телефон, радио орн ады , газеттер, журналдар ж е ш з1 л д |, к1тапхана ж асалды , оларды окыл берепн, Отаннын, ж е р ж узш щ кун д ел ж Т1рш ш пмен таньктыркп туратыи ж эрдем нплер б е р и ш . К еш л Kyfii туокен Жа* былдын, ел ендерш жэрдемиплер1 жазып алып, вз!ие канта окыды, арты к кеткен сездерш акын кырнады, кем Кали­ нин толты рды, сейтш онын a p6ip жыры, жазба влен снякты элден еш е екшеуден, ярки тузету, екдеуден етп- Мундай ж а гд а й болмаса, дун ие жуз1 ардактайтын ЖаМ' был да бол м ае едь Осы а р з д а , егер Жамбыл идеясы жэне керкемд!П3°? шыгармалар турызса, мундай авторы бар шыгарма ФаЛЬ’ клор ма, ж о к на?»— деген с у р а у туады, ейткеш, Леонть- евтщ каталырып сынаран ж азуш ылардын ойынша S3, фольклор коллектив бон ж асайтын шыгарма. Б1зше,ЖзУ|' был, эрине, фольклор. Олай д ей п ш и н з, б1р|нш!ден, Жа>!' был хат быш ентш адам, сондыктан ол барлык жырларый да ауызша шырарды; еюшш'ден, фольклорра тэн, * вга‘ рыда аталган сипаттардын Ж а м бы л да 6ipa3bi бар, мыса- лы, ж ана м еняна беру аркылы, фольклорлык еск! образ- ды кен пайдалану. Бул nixipre 6 ip мысалды Макамбет Ti« жырларынан алсак: Лйдан керкем нэрсе жок, Тунде бар да кунд13 жок. Купчей керкем нэрсе жок. Кундй бар да тунде жок.— деген еез бар. Осы жырдыц аяры: Арайын деген Шмде жок, Кенте бар да меиде жок!— деп пессимизмге салынумен бвтедЕ Макамбегпк була ле.м занды д а , ейткеш' бул ж ырды шырарган кезде, х! лык ко тер ш еш патша уйм ет! куш пен басып, Макамби шагыаШЫП Журге\"' ж алгыздык Kepin. торыгып ЖУР*

Макамбет атына байланысты ж орары да аталран жыр- ды, Жамбыл «Туран е л 1М» дейтш жыры нда ж ана, опти- мистж турде колданады . Баска акындар туралы 6ipep сез. О л а р ды а Казакстан жазушылар О дагымен тырыз байланысып журген1н1нса­ ни 6ip кезде отызРа жакындады. Ш разы кешн кайтыс бшгды. Бул акы ндар ею жуйеге б елш ед!: 6ip ж у й е а — Жамбыл, Нурпеш с, Доскей, Ш ашубай, Орымбай сиякты, революцияра жарта йып жеткен ж эне х а т бЬтмейп'н акын­ дар, ендеше, ол арды ц элец-жырды ауы зш а шырарудан баска мумкшд1п ж ок ; еюндп ж у й еа — Кенен, Иманжан, Нартай, Ж аксыбай, Омар, Куат, К ал ка, Саядьл, Телеу, Умбетэлк Эбд1рали, Молдакмет, С эгп р у л , Есдэулет, Сапаррали, Н уркан, Рабдыман сиякты ж а за да бметш , ауызша да шыраратын акындар. Акындардык бул eKi ж уйеаш к д е эркайсысы шыгар- тан кептеген ба-ралы жырлар бар, о л арды н бэрщ талдау- ра бул макалада м ум ю ш ш лтхйз ж ок. Тек капа айта- рымыз, олардын Keft6ipcyaepi, ж а зб а т у р д е де баралы жырларлы, сюжеттж поэмаларды турызады. Мысалы, Нуркан Ахметбековтщ «Жасауыл кы рган» атты поэмасы, Рабдыман Игенсартовтын «Ласадагы ©Mips атты поэма­ сы идеялык жарынан д а , керкемдж ж агы нан да казак со ­ вет поэзиясьшын eui6ip жазба шырармасына бер1спейдй Фольклор туралы -ойды Фридрих Энгсльспн. томеняег! свздер1мен корыту макул: «Халыктык ютаптын (фоль- клордын С. М .) алды на коятын максаты,— дейд'| Энгельс, «Немктщ халыктык ютабы» дегеи е н б еп н д е — кун узыи аткарраи ауыр енбектсн калжырап, уй1не кайткан ша- руанын к ен ш н аул ау, серпту, ауыр енбекН умыттыру, ««ЫН кунарсыз тастак даласыи ражап бакшара айналды- РУ, онын (халыктык ютаптардын С. М .) ж эне 6ip макса- ты— усац колвнер иелершщ аянышты ту р деп ic дукеи- деР'Н поэзия дун иесш е, алтын capaflFa айналдыру, тУрпайы эйелш раж ап сулу ханша кып керсету, халык,- тцк кпаптын ж э н е 6ip максаты,—библиям ен катар, онын (шаруа мен ус а к колвнер нелер|' С. М .) мшез-кулкыи тарбиелеп, купи, правосы, epxiaaiKTi cyioi кандай екенш таныту, к ецш нде ерл1кт1 ояту, Отанды суйд!ру» (Маркс пен Энгельс шырармалары. II том, 2 6 бет, 1929 жыл.) Эр халыктык халыктык ютаптарды д а , ярни фольк- поры да алдына осындай максат кояды. Фольклордын багасы кандай екендш не бул айкын дэл ел . 40*

К азак фольклорьш, онын тиннде советтж фольклора? осылай баралай отыра, 613 бул кунге дейж болып келгеа 6ip хата niKipre жауап бермей кете алмаймыз, ол —ха- лык акыны деп ауыз эдеб и еп н щ еюлш ган санау, халык- тык эдебиет деп, тек ауызша жасалтан шырармаларды есептеу, ж а зб а шыгармалар мен онын авторларын бул есепке ю р п збеу. Шынында Октябрь революциясынын «азакка берген зор жем!ш ауы з эдебиет! ем ес, ж а зб а эдебиет. Кайталап айтканда, революциядан бурын поэзиядан баска эдебиет жанры ж о к « а за к к а , Октябрь шын марынасындаиы улкен прозаны, улкен драматургияны, улкен публицистиканы сыйлады. К азактын совёгпк поэзиясы идея жатынаи fa- на емес, жеркемдж жагынан д а революциядан бурыиш поэзиядан э л дека ида жогары ке-п-i. Мысалы, шын магы- насындагы поэма жанры казак поэзиясында тек советик дэу|'рде тана жасалды. К азак совет эдебиет/нщ, оны н ш ш де поэзияиын ка- дрлер!нен ж узден токсан торызы халыктын «алын тш'шеи шыккан, халык улдары, халык кыздары, ягни жумысшк- лардыц, колхозшылардыч, енбекш ! интеллегенниянын»3' лалары. Оларды ц шыкармаларынын барлыгы халыктын ез тьлепнсн тугаи, сол халыктын ерлш icTepiH сипаттай- тын шыгармалар, ендеше олар шын марынасындагы ха- лыктык шыгармалар. Олай б о л са , ауыз акындарынын шыгармаларын Fana халыктык деп ойлау, жазба эдебиет- ко оныц Kepiciiiine карау, ен алдымен саяси кате. К азакстанпыц бурынры басшылары марксизм-ленн- инзмш'ц талассы з карцдасын укпай. казактын тек капа ауыз олсбистш , ягни окымарандыктан, надандыктан ту­ гаи одебиетт! Рана лэрштеп, мэдениеттен тугаи казактьш жазба эдебиотш с кырып карап келдь Бул катсл!кт! жа- на басшылыктын тузеушс сенем|'з. фольклорды жогары баралай отыра, одан уйрене, Ул‘ п.тер ала оты ра, жазба эдебиет ешуакытга фольклора кап туга micTi емес, ейткен!, Маркстш баралауынша, фольклор адам когамыныц балалык шарында туады, егер квппц кс>з!пдс -кул-к|' болгысы келм есе, есейген адам ба­ лалык кялыпка канта алмайды. fin тУРгыдан алып караранда, казактын K33ipri жаз- ззп ,к,1 'ЯСЫ ^ ь м о р л ы к д эр еж е де д е \\\\ оны кулю бо- ларлык халра коюмен пара-пар. Ондай дэрежеден казак

поэзиясынын элдынры катары элдек аш ан еткен . Мысалы: Тайыр Жароков, Р ади Орманов. Эбд1лда Тэж1баев, Ди- кан Эбьлев, Ж ум аеали Саин, Касым А манж олов. Эбу Сарсембаев, Хамит Ерралиев, Калижан Бекхож ин. Капан Сатыбалдин, Сырбай М эуленов сиякты к а з а к акындарын фольклордан шылокан ж ок деген адамнын e 3 i кулк1 болар ед|. ©йткеш, бу л а р , 6ipneme елеул! кемш шктер!мен катар, шын магнасындары жазба поэзиясынын профес­ сионален дэреж есш е жеткеи акындар. К ейб!р шыеарма- лзрында фольклордын элемент! табылраимеи, олар жазган шырармалардын басым к е п ш ш п ж а зб а одебиет муралары. BipaK, будан, казакты н жазба поэзиясы тугел1мен фольклорлык дэр еж е д е н 1лырып боллы д е у ге болмайды. Кейб!р акындарымыздын шырармаларында фольклорлык стиль жи! кездеседГ Мысалра Аскар Токмарамбетовпн 1941 жыл жаэрап «М арш алдар шыхты майданра» деген елешнде: Аскар, аскэр. аскар тау. Аскарлан бш” тау болмас. Аскар тауаьгн басына Ай ауыллас кона алмас, О'йенер усы болмаса. Жауяа калар жалрыз бас, Жан аямас » Аскэр таулын басына. Кулалык ушып жете алмас, KvaeH казып тыпбачып. Бауырын тест ете алмас,— леген жолдар бар . Осы жолдардын астынан «Токмя*ам- бетор» деген eciMni алып тастап, ф^лькло^лен малюет! бар б!реулен сура'-ан. «Сыпыра жырчу м а, Букар жырау Ма. Макамбет пе?. Тары солардай 6 ip ey шыраррэн болар» деР ед! де. ж а зб а поэзиянын екш нен шыюкан жыр л\"п emKiM айтпас e a i, вйткеш, бул жырда фольклорра рана 1ан акылдымсу бар д а , жазба поэзияга тэч не ой образы Ж°К. не сез образы жок. Сонымен катар. Аскэрдын бул «ь|рынла, фольклордын жаксысында ем ес, жаманында сана кездесетш: 407

Жортклмла жолы болмлсл. Каскыр улып кыцсылар (?!). дггеч сиякты. Жя11Ы|МГи J.1IUII (?!) шинарга. Лйуаи Ko.iin зсылмаг деге» сиякты. деген сиякты тук магынасы ж ок арзан тенсулер журе»- <Кыисылаган «аокырды», «жапырагы алтын шынарды’ Дскардан баска Ki\\i керген? «Аскар тауга ай ауылд»‘ кона алм айлы » деген не сез? Тук магыиа жок кон осьш- да!- О с ы сиякты сездер А скар ды н бурын-сонды жззу->- гзивлечдсрШ де толып жатады. Фольклорга оте уксастых Мэриям Хак1мжаноэад« да табы лады . Оныц «Дна махабатты » деген атпен кан соцры жинагында «дулдул», «булбул», «кыран» »• яКтЫ Фольклорлык образдар дан аяк алып журе алча • сын. М ысалы , «Ж ас булбулга» деген еленнше ол Вагланованы, терт жолды ел ен н щ бастапкы жодви дулдулге, ярии жуй pin атка, екшин жолында булбул”' яги)! сайрарыш куска, ушшш] жолында кызралдакка. яигулге тецейдн Сонда, Р озаны н opi жыдкы, эр1кус'®Р eciMaiK болраиы ма? «Канатты кыз» деген елешнде ® рня.м уш кыш кызды «алтын ай д ар, болат быек» лепсП паттанды, Фольклорда Абай мыскылдайтын «алтын я • сары а л а кыз> деген осы болады . Булар фольклора®1*Л _ дына е м е с , артына текелу, фольклорлык стилыи 6i3 кан с-ыздыковтын, Ралым Малдыбаеатын. Калиан» Эбнкадыровты н шыгяпмяляпынян ля кеп кездеспрев3

Жумагали Сайыннык «П артизандар» деген в л е т жаэба поэзиянын жаксы шыгармасыиык 6ipi. Сонын шйиде: Кен даланы кор бассын, Фашнстерд! кап бассын,— дейдь Бул «К обы ланды батырдагы»: Мен Казанга барранша, Жанбыр жаумай, кар жаусын, Мен Казанга баргаи сои. Кар жаумак туг1л кан жаусын,— деген с езд ер ш т KomipMeci. Касым Аманжоловтык романтикалык турде керкем жазылган «А бдолла» атты поэмасы, шын магнасындагы жазба эдебиет мурасы. Сонын аягында Касьш: Ата казак аксакалы, Атыка м!н, ал домбыра, Жина жывмек урпагыкды, Аш кеудеши батырына. дейдК Бул, алдымен саяси кате багытта жазылган жол- Дар, ейткен1 ¥л ы О тан согысынын геройы — Абдолланы Казак кана ем ес, бу ю л совет халкы есте тутады. EKiHiui каталыгы, халыкты бата окырга шакыру — дшшышк са- рын, оран коса, осы жолдар, кыргыз халкынын «Манас» атты фольклорлык поэмасында кезлесетш «Кекетайдын асына» уксас. Б ул д а каз калпындагы фольклор. Жазба поэзиямыздын ен кернект1 е к ш ш к 6ipi Ради Орманов «Жылкышы» деген елекш де, реальды адамнын Миесш ж асауды н орнына: Нажагайлын касынла, Бултпен 6ipre ержеткен,— «п. жыякьгшысын epTeriHiH батырына айналдырып жЬ ®еред|. Жаксы акындарымыздын 6 ip i Ж у б а н Молдага- лиев, «Ауылдын т у т !н » деген елешнде: Ауылдын сенбес отынын, Сек1лд1 сонда купи бар.— Деп, электр заманында тут!нд1 дэрш тейдь

«Коктем» атты жинарында, К алиж ан Бекхожин да •колхоздын e.MipiHe б1рнеше жаксы елен арнайды. Heriai жаксы бола Tvpa, осы жинактын кейб1р елендершен ес- кш ктщ Hid аккиды. Мысалы, «К ол хоз ел1м» деген еле- н'шде, К алиж ан « к а р т дала кызырын к е н т м шат» дейд|. Буган караранда калада ол шаттанбайтын сиякты. Сол ойын дэл ел дей TycKici келгендей ауылда керген -кызы.к- думанын калана карсы адйып, «сол артык бакшадагы кызырыннан» дейд!. «Ак кешл момын нарашысын» ол «маикиран сэры атанра», бидай тарткан машинзларды «агылран калы н кошке», уйш ген каптарды «жусаган койга», ж у са га н койларды « сзл д е салган молдага», эниллерд! «ж амыраган малга», шы.ккан кунд1 «кундыз 6epiK киген (?!) кэр! эжеге», орманды «онаша тжкеи отауга (? !)» тенейдь Революциядан бурынры Kouineai ауылаын артта калган eMipiiie осынша кумартып, одан «одемш к» тапканына мэз болран Калижан, женгесшен,— «май сал да , казанына бидай куы р!» деп кешпел1 ауыл- дын ен сорлылык рурпын коксейдл Фольклорра елту до- ген осы. Ескш кке кумартуда кездесетш соракылык сондай болса, ж аналыкка кумартудын да хате жолына тусетти- дер жок ем ес. Мысалы Айтпай Х ангелдиннщ «Дала куй!» деген еледш де: Бзстальш куйдщ басы тратордан, Аскактап асыл (?1) даусы алты кырдан,— деген, немесе: Эн коса тракторга кыз. бозбала,— деген, немесе: Астыкты арен тарткан арбадар да, Алыстан эшн косар шнкылдаган,— деген жолдар бар. Бунин 6api, турпайы, тукке турман- тын ссракылык. Осы соракыльикты Эбдида Тэж1баев «Койшы жыры» деген еленшде, койшынын аузына са- Эн салады аузыма. МтылКУН\"еН баккан мал- Менен caFaH жануар!— энГ« йпо а д .амды хайуанныц сырласы, хайуанды ; Y ретуш! рып а д яды. «Бес тул!к» атанган i 410

елендершде Эбдйтда толдсрд! адамньш баласы сияктаи- дырып ж1беред1. Олсшпн с езд ер ш е жауапсыз карайтын адамнын 6ipi, Жакан Сыздыков. K en e a eiu ep i фольклорга уксастыгы* ныкустже, онын кей елсш ндс магынасыа сезд ср журсяй Oran мысал, 1951 жылы шыккап «© .тендер» агты жнна* гына коскан «С талннге» дсгсн елецй Вастанкы шумагы жазба поэчняпын дэстур1меп oii-niKiprc курылып керксм мнлккдн влек, екйш л шумагыкан рельсш еи ауады да бс- ir-ieii Kciin апатка ушырайды. Екйшл шумактын басы: Таза ceiiiit Ki-.ifii'Tiii ирлиорлап. леи баеталады. Е и алдымен, мвлд1р мраморды Жакан* и.ш баска квргек Kici жок. «М ел.лр» деп 6i3, бсржагы- чии караса. аржагы кэршетш затты айтамыз, мысалы:—- ■i onip су, мвлд!р ш ипы, молд!р тас... А л , мрамор, ылай СНЯК1Ы, бержагынан карат•пн аржагы к<нршбейтш кун- |'| тас коя. Осы шумактыц сонгы cKi жо. ты.. Ж.ллы айдап. кара иргам. Ж -.Й д \" “ 1 •' l 1.1™'- Бул не саз? Жауды кара бул гка тенесе 6ip !'| Опда логика бар. O.iaiii зекомой, Слалинге оуслi •а\\ды лилатын» тастап, олtail Keiiiii «кп ра тупек булт- * айдагчдя не мягына бар?' Сопла, булп .тганы ма1 Герой чин ер.-пк; ionic «сумей1стй1 тау». Жа ЙПЫЦ coiiiie К а р ага н д а , ci mcTTiK От ami ын образы сн- Неге мулrani? iu. ендешс ол «га\\» неге и сиякты магынасыз бис <•нзлер, бурым •сокды жазы л- я Жакамиын олецдершде i Олнцйн нлнкчй i.ipi .11ы. \\ алеп туралы да к азак совет ;яТп1лд?»\\га б'ул'^здлад' I.U 1.1ЫК толы п жагыр. Онын КЕПБ1Р К.ОРТЫИДЫЛАР Жогарыда, 6i3 казак совет поззияемнын ecenTi уа- wceTicriKTcpi мен кемшЫ к/ерше токгам о т к ■!-ТД6i;iaiu кчргошмп, eccnri уакы гтап бурым да, кем- ’\"ineii «fTicTiri басым казак совет поэзиясы, ecemi • im iiue яе сол каркыинан тангаи жок Ж.тл.ты бсталыеы осылай ор.теу жолында келе жат* '•а<| ноззиямыздыц Kc.Miiiuiri мен Katcairi до слсу.-н cKciiin

байкадыж. Оран уш себеп бары байкалды: 6ipiHiui себеп, кейб!р акындарымыздын ем ip шындырымен байланысы- нын аздыгы, екшип себеп, кей акындарымыздын eMip шындырымен байланысты бола тура, сол шындыктан ка- жетш Tepin ал уга б ш м кулашынын жетпейтшдт. Ушш- uii себеп, кейбтр акындарымыздын творчестволык кате жолда ж урук Б ул кемшЫктер мен кателштердш 6eiiH кен ашып, тез ж ою шшде К аза х ста н жазушыларынын ушшим съез! ж эн е Бушл Одатстык жазушылардыа екшил n>e3i кеп ж э р д ем берер деген у м 1ттем!з. Кешлге сол у м п п медеу тута, «ортынды сезде e«i мэселеге кыскаша токтай « етуд1 каж ет кврем1з. BipiHmi мэселе, eMip шындырымен байлаиысты Mi Де гырыздай туеу туралы. Бул ж е н д е Казакстаннын акын- жазушыларынын бойында бар кейб;р керенаулыдты атап айту «аж ет. Мысалга тын ж эне тынайран жерд1 катеру мэселесш алайык. Бул мэселенщ партиялык, мемлекет- тш, халыктык мэш канша екенш баяндаудын кажеп жок, ол м эсел е партиялык каулы ларда айкын карее- плген. Тын ж эне тынайран ж ерд1 -кетеруде, Казакстаннын орны ерекше екенше токталмаймыз. Ол да ашык, айкын мэселе. Осы зор ic ri керкем эдебиет т ш м ен насихаттауза Казахстан жазушылары уйымынын, оный жеке мушеле' piniii ici ойдарыдан элдекайда темен жатыр. Аздатан елец, жырлар, очерктер болмаеа, бу л зор 1‘ске арналып курдел1 керкем шыгарма эл1 жазы лран жок. Жазылды деген кыска жанрлы шыгармалардын да кепшшп ic бейыес!н керсетпейтш, сырттан топшылайтынжалпылама сездер. С оларды н арасына, тын ж эне тынайран жерлерд! кетеруге аттанган жастар армиясын енбекке емес, еулу кыз i3,ieyre шакыру снякты соракылыктар да Kipin кетш жатыр. Осылай, eM ip шындырыныц алдында емес, артында журу, Казакстаннын жазушылар уйымында, онынкейШр жеке муш елерш де эр кезде кездеседк Бундай Keuieyif деуден, керенаулыктан, бой-куйездш тен кутылып, eMip шындырымен кайнаса eceiiH, оны н артын ала емес, ал- дын ала ж уретш уакыт ж егп. Екпшп мэселе, ©Mip шындырынан тапкан такырыпты шеберлткпен ж азы п беру туралы. Бул мэселеш мен. оку, уирену маселe ciмен байланыстырар ем . Ei3AiH социалис-

тж корамда, окушылардын окуы марксизм-ленинизм екешн, 6i3 совет адам дары жаксы б|‘лем13. Соны бкде ту­ ра, марксизм-ленинизм ш-мш у з д ж а з ж э н е кайталап окып, кунделнсп iciMi3re нускау алып оты руды унекй ес- кере бермейм13, сондыктан каталыктарра, жейде саясн каталыктарра урынамыз. Егер, шын марнасындары саяси сауатты шытарма жазрымыз келсе, бул олкылыктан ары- луымыз кажет. Окудын cKiHiui Typi, керксм эдебиеттщ ез ш ш де. Дуниежузшк керкем эдебиеттщ бурыи-сонды жазыл- ган тыгармаларын к е д турде окымай, ж аксы ж аш яан \\vtri алмай eiudip акын-жазушы шеберлйчн ecipe ал- майды. Бул жен'шде б!зге ел ш еу а з зор саб а к оры с эдебиеп, окын класснкальчк ж эн е кэзф п элдынры к атарда журген жазушылары. К азак эдебиетЫ н мактанышы—Абаб, тек орыс класснктершен уйренудщ аркасында рана, и-еркем шыгарманык шеберлш шыцына шыкты. Ka3ipri казак совет эдебнетк онык ш пнде поэзия бар- лик жанрдан да ecin, мэдениетп ж а зб а эдебиеттщ ал- дыцгы катарына косылса, осы бетш деп онын ен зор ул- i'ioi орыстыц .классикалык эдсбиеп мен K03ipri советик адсбиет!. Отанымыздары туыокан взге елдер дщ эдебие- Tiiuieri жаксы жактарынан уйрене отыра б 1здщ ен зор сабак алатыньшыз оры с эдебией. Б'13 оныц идеялык, жа- ■ыиан да уйренемрз, керкемдж, ш ебер.йк жагынан да \\йренем'|з. Bi3jii( KevtGip жазушыларымыз осылай уйренуге бой Урмайды да, эдебиет1М1зд'т алдыдры катарынан орын алмай артында журедь Социалистйс реализм дегешсйз — 9Mip шындырымен, '■ны шебер турде кврсетудщ туйюкен жерк BipaK, шын- дмк та, шеберлщ тс 6ip калыпта турмай, yiie.Mi есу, вр- К(,”Деу, ьтrcpijicy, жорарылау жолында журедк Сондык- 1ак 6ia, социалиспк реализм oaicin оныц тохыраган ■млиында емес, револгоциялык еркендеу калпында кол- ланамыз. Ендеше, 6i3 SMip шындырын ем1р шындырымен, они шебер керссту iciне де осы козбеи караймыз. Б1зде олкылыктар, кемшшктер Ke6i рас. BipaK, 6i3, олардан арыламыз, Отанмен, халыкпен 6 ip re iarepi басып * пгары ерлсйм1з, ейткеш, 61здщ Отаннын жетекипа — '-оаст Одагынын жеадмпаз Ком муниста партнясы. ЙЛ’1И. Ш54 ж. Алматы,

АДАМ YUIIH 1954 жылры 2 6 декабрьде М осквада, Кремльдт Улкен сарайында со вет жазушыларынын Буюлодактык,еК11* съез1 жумысын аяктады. С ъ езд щ жумысы он e«i «Ун созылды. Съезге С овет Одарындагы 4 5 улттан 738 делегат к тысты. С олардын йшнде К азакстаннан келген 29 деле- гаттын 6ipi мен де бармын. , Съезд1н м а ж и н а он eKi кунге созылды дед1к. Бул а туга б1рталай кун, 6ipa« осы кундерд1н калай тез еткен мен б1лмей д е «алды м. Оран себеп съезде айтылгаи с дердщ кызрылыктытынан ед1. Съезд1н жумысы Совет Одарынын Коммуниста 11аР тиясы Орталык Комитетшн совет жазушыларын II съезше жолдаран куттыктауымен басталды. Бул кут тыктау кеп т1лд!, 6ip максатты совет эдебиет1н!н жетют тер1н жорары баралай отыра, онык елеул1 кемнплжтер де кэрсетш , ал да турран мш деттерд! нускап бердь Партиянын Орталык Комитетшен нуокау алран съезд ете гскерлгк ж ардайда erri. Б аянд ам а, косымша баянда- малар, ж ары ссездер, шетелдерден келген прогресиил ж • зушылардын сездер1 съезд делегаттарына влшеуаз зор эсер бердь М ен вз1м осы съезден 6 ip институттан еткен адамдай с а б а к алран сияцтымын. М еш ен алдымен ек съезд аралырындары 20 жыл уакыттын |'шшде совет эде- биетпнц карыштап ecyi катты куандырды. Мысалга ою- Д1ч казак совет эдебиетш алайы'к. О л будан жирма жы бурын ашылран совет жазушыларынын Буюлодактык 6ipiHiui съезш е ж ана рана аяктана бастаран. жас шарын- да келген едь Онда 6i3 поэзияда, драматургияда б!рсы- пыра жетш тш тердщ барлырын айта отыра, керкем про-

зада пэлендей ж ет1ст1к бар дей ал Fan ж о к ед!к. ©йткеш, ол кезде казак эдебиетш де шын магнасындары проза жана басталып келе ж аткан болатын. Бкшцн съ ездiH трибунасынан айтылтан сездерге ку­ лак турсек, кэз1р к а за к эдебиетшщ п оэзия, драматургия жанрларымен катар прозасы да кен к влемге шырып, б у ­ ки советт1к прозаны н элдынры катарынан орын алган. Б'фнеше шыгармалар Отанымыздары туы скан республн- калар халыктарынын жоне халыктык демократия елдерн нщ к е ш ш п н ш т ш н е аударылып, д у н и еж у зш к эдебиет корына косылран. Отанымыздагы баск а туыокан халык- тар керкем эдебиетп нц де есу-еркендеу бет1 осындай. Ken TMfli совет эдебиетш ш алга кояр барлык мшдет- TepiHin ортак 6ip Heri3i бар. Ол—а дам уинн! Социализм- кщ, онын woFapFbi сатысы —•коммунизмшн д е максаты — енбекий адам баласы на бакытты турмыс ж асау. Ендеше совет эдебиетшш мшдет1 осы бакытты ем1рд1 жасаушы бакытты адамды жырлау, онын калай ж асалы п жатка- нын керкем турде бейнелеп беру. Бакыт, тек еркендеу жолындагы бейб1т ем!рде рана. Сондыктан да улы Лениншн колы койылран советга 6i- piHuii Декрет бейбРпшлж туралы болатын. Сондыктан да кеп т в д совет э деби етн п н н сп зп такы ры бы — бейб1тий- •liKTis улы ici, социал иста курылыс, совет халкынын ба­ кытты eMipi, сол ж олды н ерлЫ icTepi. 1941 жылдын жазы наа гитлерш!л баскыншылар бтзд'т осы бакытты ем'ф1м1зге кол сурып. оны жойрысы, тапта- сысы келд1. 24 жыл бойы esi жасап, бакытты OMip сурген, бсйбпшшктщ сэн д1 жем1с1мен канараттанран совет хал- кын осы ж ем ктен айыррысы келген, азаттык ем1рден бу- Рынры кулдык eMipre кайтаррысы келген фашистерге ас- картаудай карсы турды. Совет халкынын курыштай шы- иыккан жешмпаз армиясы терт жылра созылган Улы Отан согысында зулым жаудыц тас талканын шырарды. Совет армиясы ж аудан тек ез Отанын коррап кана кой- •''ан, сонымен 6ip re Европанын ж эне Шырыстын б1рнеше елдер1н!н халыктарын герман фашистер1 мен жапоп ми- литаристервдщ тепк1с1нен азат етт1, фаш истш кулдыкка TYcy xayinTen куткарды. Отаннын ем1р1мен тырыз байланысты совет эдебиет! С№ыс жылдарында совет халкын, онын айбынды Армия­ ми. совет адамдарынын жауды тал кандау жолындагы еРл'К icTepiH жырлады. Бул совет халкынын, онын ай- 415

бынды Армиясынын патриогтык сез1м1н етшрлей тусуге себеп болды. ¥лы Отан coFbicbi жещспен аякталып, совет халкы бейб1т ж агдайда с о ц и а л и ст «уры лыска шурыл юрккен- де совет э д е б и е л де осы «урылыстын кызу каркынды icTepin жырлаура жумылды. Б 1здш э деб и етп з «эз1р де осы барытта еркендеп «еле жатыр. EiciHiui съезды нелзп anriMeci д е осы болды. С ъезд эдеб и етн здш алдагы уакытта да осы барытта еркендеу! туралы «аулы алды. Bi3, совет жазушылары, бул каулынын ic«e асуыиа барлыж, ж 1гер-талабымызды, акыл-ойымызды жумсаймыз жэне 6i3 бул м ш детп аброймен орыидай аламыз да. Оран б1здщ еткен уакыттагы iciiMi3 куэ. EociHuii -съезден кейш жана ж1гер, жана «аркынмен icxe «ipicKCH совет жазушыларынын кешлш 6ip рана жардай алан етедк Ол — империалистер тутаткалы жур- ген сорыс epTi. Дуние жузШщ енбекцшер1, прогрести ул-кыздары олардыц арам ниет1не карсы турады. 0 йтке- iii, бейб1тш ш к мэселес! — хальиктык мэселе. Ол напита- л и с т е л д ер деп азрантай билеунн топтардан баска, бар- лык ецбекш]‘ букараныд Heri3ri м у д д е а , сондыктан Д3 совет халды бейбшийпк ушш «у реседъ Совет Одагы бас- таган беШ тийлвк .narepi сорысты болдырмаура тырыса- ды. бйткеш , сорыс — бакытсыздык. Ол — миллион.!*- FaH адамньщ « а за табуы, «epiKTi калалардын бузылуы деген сэз. Демократияныц, социализмнш жэне бейб1гип- л1ктщ лагер! согыска жумсалатын каржынын адамзат бакытыиа жумсалуын тшейдй С овет одебиетшш де плен осы. Ал бул т!лект1, бакытты ем1рд1 бузгысы келепндср- дш эркашан д а кул-талканы шыгады. Мше, 6i3 ж ана, 1955 жылдын табалдырырынаи атта- ралы турмыз. Bi3, совет адамдары, алдымыздагы эрбф жылды зор «уанышпен «арсы аламы з, ейткеш, эрб!р * а‘ ца ж ы л б 1зд 1ц бакытты вм1р1м1з д 1 ж ана 6ip белеехе же- тектейдй Bi3 1955 жылды да осы куанышпен, осытыек- пен карсы аламыз. Ал, егср империалистер сотые ертш тутататын болса. б!з совет адам дары эркайсымыз е з 1.ч1з д 1н аткаратын кыз- мспм!зде ж а у га елпре соккы беруге эз!рм1з жэне б!з ол соккыны бере аламыз да. Отанымыздын тарихы да осы- ны кереетедн Bi3, совет жазушылары 1955 жыл бейбЬшЫк жылы. молшылыц .жылы, табысты жыл болады деп сенем1з, б!з

си.! жадайда белсене ж азура эзЁр екенЁмЁздЁ эркаш ан да бЁлдЁре аламыз. БейбЁтшЁлЁктЁ тЁлейтЁн букгл прогресшЁл адамдармен 6ipre 613, жазушылар ж а ц а ж ылдык куа- ньешты бейбЁт ен бек т еп улы женЁспен етуЁн тЁлеймЁз. Бёз- лён тЁлепмЁз эрдайы м -ак ж узеге асады. Б ёз букЁл совет халшмен бЁрге КоммунистЁк Партияныц басш ы лы ш м ен комыунизмшн салтанаты на карай алра б а с а беремЁз. Жана жыл кутты болсын! Жана ж ы л да бакыттын жана ерЁне шырайык,! чСоииалиспк Казакстан», 1955 жыл, 1 январь.

БУДАН ДА БИ1К УШАИЫК Bi3 М осквада, «Мосжва» аталатын мейманхананьи салтанатты ном ерш н б!р1нде отырмыз. Сагат жана ган ж етш сокты. Театрдык шымылдыгы ашылуына э.ш ор сагат уакыт бар. BipaK, 6i3 «барымызды кшшп, байлауы- шымызды салып» дегендей, театр уШнш залына Kipe»-' туге 33ipMi3. Отан эл1 ерте... Куткен уакыттын катай* шабан келетш эдеть Асыккан 6i3, сараттын_ минут былай койып, секундына да элсш -элсш карай бере* Жайшылыкта зырлай ж упрш , ез! тупл куйрыгыи да ?- татпайтын секундтын m i, ш абан итН мазактай кашк тулкшей Kiflipe секендеп ыза кылады... Неге 6i3 булан асыгамыз?.. Енд1 6ip ca F a ira Совет Одарынын «Улкен» жэне « mi» аталатын аса зор, аса к у р м егп , аса салтанатты * театрында, дэл сепзде eKeyiHiH д е шымылдыгы oip ашылып, eKeyiHin де сахнасында 6ip i — «Б1ржан Сар < 6ipi «Жалрыз aFam орман емес» деген атпен, казактыне спектакл; ойнала бастайды. К а за к керкемвнер* меи квр кем одебиетйпн Москвада болатын онкуидш осы ею спе ’ такльмен басталады да арж агы казакша тагы да б1рн*’ ше спектакльдермен, бфнеше эдебиет кештер!мен тутасы кетедй... Bi3 мундай онкундшке, М осквага осымен ушШин per кел1п отырмыз: 6ipiHini рет KeayiMi3 1936 жылы, еюнив per к ел у М з — 1949 жылы (ол жылы, тек эдебиеттж рана OHKyHjiri бол ды ), yuuiuiii келу1м1з— осы. YmiHuii о н к у н д ж т басталып кетум асыга куткен oi шабан уакытты тез!рек етю зу ушш, болып еткен eKi ОН- кундж пен болгалы турган онкундштш арасындагы а ырмашылыктарды салыстыра бастаймыз. Санай келе 418

олар кебей!п кетед! де, 6apiH 6ip м акалага сыйрыза ал- майгын болгандыктан, 6i3 «ез кейлепм1з» сияктанган ен жакыны — керкем эдебиегп рана есу ж о л ы н а жупр- тем1з... 1936 жыл... Ол « е з д е курылыс аякталып болмаранмен, номсрлерше Kici ж1бер1ле бастаган осы «М осква> мей- манханасыныд кен белм есш де б1рнеше к а за х жазушы- лары отырмыз. 1ш1м1зде х а за х совет эдебиетШ щ «акса- калдары» Сэкен Сейфуллин, БеМмбет М айлин, 1лияс Жансупров бар. Б ул д а х а за к «еркеменер1 мен эдебиеть шн онкундт ашылудын кареаны. Б1рак, бу л жолы кер- кемвнер уялмай квр1нет1н снякты да , керкем эдебиет уя- лыл квршетш снякты , вйткен1, керкемвнердщ «Кыз Ж1бег'|», «Жалбыры», «Концерть..» дегендей астанадагы кврермен кепшшжтсн алдына тартарлых б1рнеше кврнек- ■i сыйы бар, ал, керкем эдебиегтщ бу л жо лры сыйы, 'Казак жннары» аталатын, калындыгы ж арты саитиметр- аей faiia орыстшнде шыкхан жалгыз к1тап. К а за к Совет эдсбиет1н1ц 1936 жылра дейш п табысы о дан элдекайда коп, б1рак, аталран жинанка гарген аздаган кыска шы- Рарналардан баскалары орыс тш н е аударылмаран. Он- к\\ !«Д1Кке мундай халде келу1м1зге б!з корланамы з. Буран ез1м1зден баска кшэл! адам таба алмаймыз, «енш онкун- д'к болса ма, ен алдымен орыс тш н е аудары лган кггап- ти чеп экелу камын ойлармыз» — деп ш жшемгз... 1949 жылы М осквада, тек казак керкем эдебиетш ш 'шкундИ рана ет.к131лд1. Артистер1м1з э д е б и е г п кержтен- Щ - уш1н Рана барды . Бул жолы орыс тШ н е аударып snapran казак совет эдебиетМ ц Tayip нускаларын есеп- жукалы-калынды ютаитарымыздык саны 17 екен, жалаы колем!— 140 баспа табактай, жалпы тиражы — l*1 мын данадай!— Осы caHFa масаттанрандай, 1936 \"■wmcii салыстырганда, айырмамыз ж ер мен кектей ' -'i!—деп .цоямыз... Hiifli ше?... Биыл — 1958 жылы ше?.. Алдымызда ж а ж а н цифрлык материалдарга карай- \"■ллда, 9з1м1зге-ез1м1з сенбегендей куанышпен, .кез1м1зд1 калап алып кайта караймыз!.. глегенде ше?.. Биыл Москвада етк1з1летш казак 'pscvieiiepi мен керкем эдебиетнш онясушйгше арнап, \" ллгыз Казахстан керкем эдебиет баспасы нын ез! рана vucrLitaM 102 ес1мд1 к1тап шырарыпты, олардын бас- •=табаксаны 1885, тиражы ек'| миллион данадай!.. Буран

онкундшке арналып казак п л ш д е шырарылган («аза тЫ нде ж азы лган немесе к а за к тйш'не аударылган) ю- таптарды коссак, жалпы eciw i 329, жалпы табак саны- 4395, жалпы тираж и бес м и лл и о н а жакын!.. Ж урт эдетте, «цифр» аталатык нэл1метт1 оку у ® кызрылыксыз перед!, кейб1р цифрдан поэзия nici адас туратыиын журттын бэр! б!ле бермейд!. Bi3 жорарыда атаган цифр д а сондай. Шынында да ойланызшы!.. «б!р’> «он ж е тЬ , «102» деген ес1ндерд1н арасында каншалл айырма бар?.. Кайталап айгканда, 1936 жылы орыс ii- л!иде шыккан ж а л и ю «К азак жинагаиын» тиражи- 3000 екен, ал , бныл орыс т ш н д е шыккан казак квркеи здебиепнщ 102 ес!мд! штабы — еш миллион данадай. Бул CKi цифрды бейнелеп салыстырганда, алгаикысы- впзге м!нген Kiciiiiii жур!с!не, соцрысы — «ТУ-104» саис- летше мш ген iKiciiiiu журз'сше уксайды... Э д ебиел т жазушы жасайды . Эдебист к1таптарынын аты да, саны да кебсйсе, сапасы артса, онын аты —к2‘ зушылардын да саны квбейш, сапасы артты деген сез Шынында д а солай... К азак совет эдебиетшщ алташкы iprecin Сэкен С»- фуллин калады . Олай дейт!н1м1з 1917— 1920 жылдар^- казак эдебиетш де Октябрь революциясы туралы, СоК1 еш м еп туралы Сэкеннен баска шыгарма жазтан Kiel ган ж ок. Жнырмаишы ж ылдардыц басында Сэкенге Баймагамбст 1зтелин, Б еЗш бет Манлии, Шолпан Иман- баева, 1лияс Ж ансупров ун посты. Жиырманшы жылдар* дыц орта кезж де, казак совет жазушыларынын аз га\"8 «атарын Ж акан Сыздыков, Калым Малдыбаев, гаон M ycipenoa, Габиден Мустафин, Аскар Токмагамбето8' Тапыр Ж ароков, бтебаи Турманжанов, Эбдыда Та*1' баев, Гали Орманов сиякты таланттар толыктырды- *'3’ зак совет жазушыляр уйымЕгнын шанырагы осы кезд£ КвТСр1лд1. Kaoipri мэл1.метке Караганда, Казахстан жазушылар Шагыила 180-иен аса муиге бар екен, олардын 150-ДСй астамы казактар. Эрине жазушы атаулынын шыраря2' лык шеибер! 6ip калыпта емее, 6ipey.icpi кец, б1реулер! —• оргяша, o:wi Oipey.nepi - к н ш р е к . Дегенмен, «Казак со­ вет алоонсп» лгалатын аса бшк, аса кец, аса кэркем са- ранды тугае, алганда, «улкеш улкенше, Kiiuici xmiiuie» дегендеи, эрбф жазушы вз1не лайыкты орын альш, хен сэраидиц 1Ш1-сыртына ез1не лайыкты керш 6epin тур-

Казак совет эдебиетш щ санына лайыкты сапасынын да есуше айкын куэн1н 6ip i онын тэу-ip ш ыгармалары отан- да'с елдердщ де, uierreri барыттас ел д ер дщ д е тьядерше аударылуы... Сэхеинен басталган казак совет э д е б и ет ь Октябрь революциясыныц кырьис 6ip жылында, каза.к эдебиетш щ бурьгары вркендеу ж олы кда шыга алмаган талай бшк- терге кетершп, буры й болматан ж анальж тар жасады. Мэсслен, шыи магнасы ндагы проза, др ам атургия, эдеби- ет тарихы, адебиет сыны, казак эдебиетш е Октябрь ре- волюциясыныц гана берген жемкч ж эне анау-мы нау же- знс кана емес, К и т а е прозадан «Тар ж о л , тайгак «eiuyi», «Абан», «Оянган елкес!», «Карагандысы» б а р , пьесадан «Кызыл сункарлары», «Енл|'к-Кебеп», «Козы -Керпеш — Баяны», «Достык пен махаббаты», «Ж алгы з агаш орман емес!» бар «елей! улкен, шырыны Torri ж ем !с. Казак совет эдебиетз такырьштьак ж агы нан алранда да жан-жакты бай ecin келед!. Оныц пш нде ертеплгх пен зарнхтык такырыптар д а , революциялык пен совегетк ■лчырыптар да кеч epiCTeai, Революциядан бурынгы-соч- гы такырыптарды салыстырранда, сокгысы бастапкысы- нап сап жагынан олдекайда кеп, сапа ж агы нан да бе- Казак совет эдебиетш щ жет!ст!п осынш а мол бола !!?а егср «тойынып болды-к» деп токтык тартсак, оны- ■'•'Ч астамшылык бол ар eai, оран б'щ «канагаттангаи- ескелец заманымыз канагапанбас е д ь Калай «а- '.Н'аттанады ол? /Куык арада ган а, 6i3 социалист® курылыс тарихы- здыц жана 6 ip беттер'ш аш ьт окыдык, о л — партия- 'а XXI съез!ндс Н. С. Хрущев ж олдас жасайтын баян- ; 'яанын тезистерк Б ул тезнстерге К араганда алдагы жылда б у к м советтж Отанымыз, сонын ген праволы '>'<Яолшеп — К азак сзан буршны есу жолымыздан эл- -\"••анда бшктегсл! тур. Мысалы, Казакстаниын 1953 '• -iru бюджет! торт миллиард сом бол са, биылры бюдже- ;:. 'Н:ырма миллиардтай болса, 1965 ж ылы Казакстан ' ''-нддиард сом каражатты игермек. Б уны н аты алла- *ылда, Отанымыздык зкономикасы д а , мэдеиие- \" оиылрыдан ж е н есе бшктейд! деген с ез! Отанымыз осыдай всin жатканда, э д е б и е т п з буг'шп чтершде калуга THic емес. Ол да 6 ip re ecin, барльж \"Н1|1-1а да заманымыздыц типепне сай шыгармалар гу- 421

рызура ти1с. Ондай шыгармалардын г эдебиет1.\\пздщ еткен жылдардаты ©су Ал, жолдастар, «аза« |К©ркемвнер] м TiHiH Москвада етк!31летж о м х у н д т б болып капты. Соны барып кереж к те, куана отыра, кемдшлжтер1М1зге ойлана бийс ушудын камын ойлайьвк! «Казак эаебиет!», 12 декабрь. 1958 жыл.



К азак совет эдебиепш н табысы да аз болран жок Бул арада 6 ip еокеретш нэрсе — Мооквада вгкЫлген он- кунд!к д у -д у м а н гур1нде ем ес, аса ккерлк турде етп Москвалык достар казак совет эдебиеп кэз!р барлык жарынан д а вокен, туыскан елдер эдебиетшш алдыкеы катарынан орын алатын эдебиет екенш этап айтты. Ж е п ст ж тер Ы зб ен катар, б !здш кемшшктер1м'1з де аз внес. Социалиста: курылыс кез!ндеп бакытты миря сипаттайтын, керкемдж куны жорары пьесалар б1зде ал1 аз. Ондай пьесалардын болмауына Казакстан Модение: министрлМ мен Жазушылар Одары жауапты. Куш б у п н г е дейш кэп сез болып, накты шешгмгн тап- пай желе ж а ж а н жекейтесп 6 ip мэселе бар. Ол —Казак’ станда кпаптарды н басылуы мен таралуы, онын окушн журтшылыкка жетуь К азак 6 acnace3i жасан icriH 6ipey>- Ол, тек советTiк floyipiime Fana туды. Осы аз уакыпын imiiweri оны ц жем1с1 улан-байтак. Егер 6i3 революция- дан бурынры казак штаптарын сауса,кпен санасак, сони eKi жылдын рана iiuinae жалрыз Казакстан Корнем Эде­ биет баспа-сынын ез! гана 248 ес1мд1 кггап шырарды, онкк жалпы басп а табарынык саны — 2406, жалпы тармжы- уш миллион данадан астам. Халык санын алранда, Индия Казакстакнан 47 есе кэп, ал, с о нры exi жылда шырарран штаптарын алравда- Индиядаи К азакстан элдекайда озьгк- Мундай хихме' тек социалист! к курылыс жолындарь: елдерде рана бом алады. Б щ е штаптардын мол шыратын себебй сатып адУга MyMKiHfliri б а р орындарымыз коп. Казгкстанда KiTanxa- налык орындардын ©3i 13 мындай деседй Республикада. жалгыз О ку министрл1пнщ карамарында 75 мындай окы- тушылар ба р , олардыд уштен 6ipi казак. Баска маман дар ше?.. Былайры окушы к е ш ш л к ше?.. в з уйшде ki- тапхана ж асаура булардын б эр 1ш ц де кушжуаты жетед*- Ендеше, егер сатуын уйьгмдастыра б!лсек, жзксы кятап- тар ец кемшде 50 мын дананы еркш кэтередь М ум ю нш ш к осылай бола ту р а , Казакстанда проза- лык шыгарманын тиражы эз1рге ен кэп дегенде,— 20 мын. поэзия — он мын. Осьшын ce6e6i неде? Eip « е зд е штаптар, acipece к а за к тйш деп мтаптар жерплжт! орындарда етпейд! деген кауесет тараран едг л сездщ кателкш сомы ж ы лдардьщ ici керсетть Ко-

гамдык дабыл карьглраннан кейш, ш та п саудасы н салак курпзед! деген К азак стан Тутынушылар кооперациясы- нын 6ip e3t гана ауыл-селодык ж ерлерде, сонры е й жыл- да 125 миллион сомны н кпабын сатты. С о н да да йтап- тын, acipece, керкем эдебиет штабынын тираж ы эл1 де ойдарыдай болып ж аткан жок. Сырт Караганда, булай болудын себеб! де бар сиякты. Ютапсаудасын журПзетш мекемелер ж ергШ кп бел1мде- рше «Саган кандай жопе к анта ютап керек?» деп суpay саладк екен де, к!тап жумысын б1лмейт1н ондагылардын Ka6i азгантай рана к1тапты сурайды екен, й т а п тиражы осыган карап койылады екен. Тираж мэселес! осылай «шегшлсе», ж ер-ж ергс же- келтшш жаткан штаптарды н хал-жаны кандай? Казак­ стан Тутынушылар кооперациясында вткен жылдарда ici- *ап сату жумысын баскарган С магулов ж олдас бул жайда кулерлж 1ст1 айталы. Ол Туркстан каласындары Kiran дукенте Kipin, «Сэкек Сейфуллиншн йтабы бар ма?» лесе, к'гтап сататын кыз: «Ондай ж азуш ы ны ecrireii жокпын»,— деп жауап беред1. Смагулов со л дукеншк са- райына Kipin тексерсе, жуык арада Fana Сейфуллиншн «.тендер!' мен поэмаларынан куралган ж инактан е й жуз запасы тускен екен д е , 6ip купиin 1ш ш де сатылып б'ггкен ■жен. Kiian сатушы кызаыц айтып отырраны анау!.. Алматынын касыидагы Каскелен ауданынык «XX партсъезд» аталатын «олхозына б а сп а сез кызметкерлер1 «ылтыр барса, дук еш н е сонры жылда басылран керкем адсбиет шьнарма.парынан 6ip де Kixan тускен жок екен. Себебтн сураса, «Э уел ! еою кггаптарды сатын 6iripe Эдетте Алматыдан ж1беричген штаптарды н i<e6i, opi ЭДхенде аудан орталыгына барып гоктайды да, б1рсы- нырасы обылыс орталырында жатып калады . Казакстан Тутынушылар Одарынын карамарында «булшген жопе еск1рген» есебш е коз ip 75 миллион сомнын штабы жату ce6c6i осыдан. Жетшс бес миллион сомнын штабы, б у л каражатпен, заселен, Казакстан керкем адебиет баспасы терт жыл «У'ктажсыз л рш й п к ж асар едП... Б ул к ар аз Казакстаи- mfu барлык бас п а се з орындарына eKi жылра жетер е й . Kiian саудасы ндагы осы сиякты ерескел кемmiлiK жиналыстарда, газет беттер1пде кеп с е з болып келед!. <)сы мэселе ж е т н е н КазакстаиТутынуш ылар Одары жыл

сайын ж е р г ш к т 1 жерден журтты жинап алып, мэслихат- тар ет м зш ж атады. Сондай мэслихат биылгы жылы да болып e rr i. B ip a x на пайда, мэслихаттан элi жетк1Л1кп жемк енбей келедь _. Кггаптардын сатура ж арамсы з болып булшетш се- 6e6i — сауда орындарынын кеб ш д е сактайтын орыи оол- май, ашьгк ж ерде жатып жауын-шашынга урынады. Булшбеген щтаптын етпейтш себеб) — жерпл1кт1 орын- дарда ол жумысты бклетш Kici аз. Ондай кадрлар жасау ды ешюм ескермейдй 1956 жылы , Казахстан М эдениет министрам Алматы- да, к1тап сататындарды даярлау максатымен жуз к|С,ге арнап 6ip жылдык курс уйым'дастырран екен. Exi жыл- дан кейш о л ’курс б е л п а з себеппен жабылып капты. Оны кайтадан курып, кешту керек. Ж ергишт1 жерлерде ki- таптар сакталатын сарайлар са л у керек. Н. С. Хрущ ев жолдастын халы к шаруашылырын алда- ры жет1 ж ы лда еркендету туралы жасалран баяндамасын. Совет Одары К о м м у н и с т Партиясынын кезехтен тыс XXI съезш ш тарихи карарын ж абы ла колдан туармс» окып жатырмыз. Бул жет1 ж ы лды н ш ш де экономикамы да, мэдениет1м 1з де аса зор каркынмен жогарыламах. со­ ран байланысты халкы-мыздын эл-аукаты да кушейетус- пек. М эдени т1лектер де зорая туспек, штапка кумартуы да арта берм ек. Ендеше, баскаруш ы уйымдарымызды* мшдетй корамдык ’Кггапханалардын санын кебейтШ, тап корларын молайта гусумен катар, ap6ip се.чьянын уй1не тэуелд1 кЬапханалар ж асап беруге жэрдемдесу **’ рек. Егер уйымдастыра б1лсек, ондай щтапханаларды саны ондаран мын болуында кудш жок. . Ж азуш ы лардан халык cyfiin окитын ютаптар берутн талап етейгк, баспа орындарынан ол ютаптаряы тез ж • не эдем|' еп'п шыраруды талап етей1к, сауда орындэры- нан к1таптарды окушыларра те з жетшзш сатуды тала етей1к, к1тап саудасымен айналысатын уйымдардан бул кке жанды ж эн е нзкты басшылььк жасауды талап ете- й|к. С онда рана 613, сауатты, мэдениетп халкымызды ккапка деген кумарын кандыра аламыз. «Казак эдевиет!», 13 февраль, 1959 жыл.

ТАЛАНТТЫ Д А 0M IP МЕН ТЭРБИЕ 6С1РЕД1 Казак совет поэзиясынын майданы нда, сонры он т а к ­ ты жылда керш ген ж а с таланттарынын 6 ip i — Рафу Ка- йырбеков. CoeeTTiK бакытты зам анда, 1928 жылы tv Fan ол, бастауыш, орта, жотарры мектептерд1 жас мелшер1- шн тшст1 уакыттарында окып б т р д ! д е , 1952 жылдан бе- pi баспасез кызмет1мен шурылданды. © л ен жазура ол он бес жасынан талаптанран сиякты. С одан 6epi аудандььк, облыстык, республикалык газет-ж урналдарда жариялап келе жаткан елендерш коспаганда уш рет елекдер жина- рын жэне «Д ала конырауы» аттык у за к поэмасын жеке к1тап туршде бастырып улг1рд'|. Рафу биыл оты з 6ip жаста. Осы ар а д а казактьщ: «Ораздынын баласы , он бесшде баспын дер , Торышардын баласы, жиырма бесте жаспын дер» деген макалын еске алсак, 0F3H Р аф уд ы н жорарры дэреж ел1 бинмж коссак, «Жастар» аталаты н т 1з1мге ijiirin келген акынымыз ту- ралы, онын жеткт1ктер1 мен кемш'шктер! туралы кым- сынбай niKip айтатын уакытымыз ж етш калды. Казак совет поэзиясын жасау ж умысына катынасып Журген акындардын, олардык шпиле жастардын саны алденеше OHFa толады. Солардан Р аф у Кайырбековт1 осы '■акалада эдей! бел ш ап шырармаларына арнаулы турде токтаталы отырран себеб1м, мен1н угымымда ол ен та- лантты, ум1тт1 ен кеп жуктейт1н ж а с акындардын 6 ip i сиякты. Аз ж ылдык ж азу тэж1рибес!нде б1рталай елеул1 жетктжтерге не боляан Рафудын взиге тэу ел д1‘ кемш ш к- Tepi де барра уксайды . Ж ас таланттын еркендей, есе ту- cyine, поэзиямыздьж элдынры катары нан орын алуына Т1лектес болрандыктан, онын ж етк тж т ер ! туралы да, кем- aiiaiKTepi туралы д а ойга келген niK ipfli ашык, тура айт- «ым келедь

Е« алды мен, Рафудын ycaiK елендерш энные егеШк, энпмеш к ж е л к ш е , акыннын 1958 жылы шыккан «Косба- сар» атты елендер1 мен поэмаларыныц «алынша жина- рын алайык. Ж инзк та « т а г е ж еш л , журекке жылы» ти- етш .жеке елен дер де, ней елендердщ iшiнде жеке шумак- тар да, кей шумактардын ш ш д е жеке жолдар да, кеб жолдардьщ im i нде жеке сэйлемдер мен сездер де 6ipTa- лай. М эселен «Этюдтар» аталатын кыскаша елендер дик- лын алсак, мен мына 6ip уш ауыз Faiia еленде тольш жаткан жылылык. толыл ж аткан керкемдж бар дсп ой- лаймын: ЁК1 коншы—делегат. Тур ioiiiue гул-бактын. Bipi — wiriT. 6ipi — карт. Шуын тындап булактын. -Тш\"он жанда кумар кем. KeKipenKe иур ciHin! Алматынын суы-ай! —дсп ЖМт турдьг суйсйбп. Карт т у т де ойка сэл. Би1кке кез тастады; — Мыкты кой,— дел, анау шал! — Алатдуды нускады... (32 бет.) Eriiii к и нал ган лалада журген Рафудын,сол керппске арнаган елен дер циклында «Тун оттары» аталатын сепз ауыз олен бар. Жалпы жаксы жазы лган бул елекнш мы­ на 6ip уш ауызында, мен ете ж аксы жолдарга санаймын: О. гажап. оттар козкалып, Жу1мткнд1 ера'л карсылы.- Kepiiui содан кезге анык Byriliri дала бар сыры. Тунменен талас дэн жнкан Комбайн еген жуздеген. MeKcuiM mchIk 13деген! Ой салар керген nicire, Отына белеп даланы. Суйемш, туннш iuiiiiae Козкалып туркан каланы. (89 бет.) еткенбееж ы лды кты н туындысы, болашактын макта- кы“Г ~ С ары ба\"-Соколов енд'Р1С1 туралы жазылган кнп- кыска еле.пцнш мына б)р шумактары ше?

Калада да жап-жас, жаркын жас. Каннатып жатыр eMip.ti. Туран жср коры сзркылмас. Келед] ecin 6ip альт, TeMipaefi бер!к 6ip кала. Комбинат даусын шыгарып Жацрырыгып TVP дала. «Барады Сарбай оркепдеп Кала ед1м коне, талайры, Косылып кетер ме екен?» — ден Костанай жалт-жалт карайды. (87 бет.) влецшн « к е к ес Ь ем ес пе, бул ж о л да р ? .. С оветах хал- кымыздын батыр кыздарыны н 6ipi — З о я Космодемьян- скаяиын ескертрпшш, оны жара лай o cx eii гул дер д1 керген- де жазылган мынау ш умактар кандай ж ы лы , «андай тзт- Каб:ршде 6ia турмыа Касието- Зояиыи. Калай эсем кыршын кыа Жазран езирбаянын! Гул сыбыры жел ун1, Шертед! екен сыр камлай! Зоя сойлеп туррандай. Карады Gip iari ana. Тур eai журт xoiuiiii; Осынау Gip сез рана. Шопан атты е л е н д е п мына 6ip ж о л я а р да н социалис- Т1Кмал ш аруасында журген ецбек ер ш ш ой-санасын, 6i- •iiM-тэжрибесш а Гек.ын хермейм1з бе? Дэмет1п картка караган, CyfiKiMni шебш жег1згсн Козыга тунгыш сол адам Ешмеп'и жерд|'к ем!зген. Кай жерае кандай шоп тотт:, Кай таудьш тос! сыз болмак? - Саялы жаялым сактатты Кара жел суык кузге арняп. Малшынын HeCip кис- жазын. вм 1рд'ш осы ыектебЫ. 4211

Kepcerri наган устазым, Алдынан сонын еткенмш. (36 бет) «Давыстаннын гулдер!» аталатын «ыока вленн!нмына 6ip ж олдары нан. Совет Одавындавы хальгктар достыгы- ныд ж упар a i d адкып турван ж о к На? Ел ырысын жинаскан EriniM мол кундерк Сент жанын 6ip дастан, Дагыстаннык гулдерГ Журген жер! куаныш, Аброй алган жарыстаи. Гул ecipren, мын алгыс, Саган саган, Дагыстан. (99 бет) М ундай мысалдарды «Косбасардын» талай »ерше табу Fa бол ады . Рафу елеши шавын, кыска турде ж*\"' тын акын. Б ул , эрине, жаксы эдет. Bipax. кысжавынД 6api б 1рдей, узыннын да (Мрдей эдем! бола бермеипн сиякты, оларды н да аишде шамалылары немесе нашар лары кездесет1ш сиякты Рафу д а кыска жазатын еле№ piHi« бэрш 61'рдей эделн uiuFapa алмайды. М огелен. «Соцвы жорык» аталаты н елещнш: Аттанды сонгы жорыкка. Алты бфдей комбайн. Кун шыкты как иыкка Кызартып аспан тандайЯьынн,—(96 бет) деп басталатын шумавында алвашкы ек! жол, тозыг жеткен схем а; сонвы еш ж ол да логика жок, эйткеш кун коз)' аспаннын нывына кетерг'лген шахта, кун шыварда кызарван таннан тук те белп калмайды. блекюи °Да арвы ж олдары да «хырыкты... жутты... таусылды.» Де cKL-yi де жс рде тур. '1 урмыс салты нда да, шывармаларын- Э^.011Т| г а ф у , кыз бен « i r h r i тунде, онаша жолык- тырган Сю влртипя- 1 Камыкпай кайтеiH, кыз uiipKiH, лмпттен *irep кермесе!—(72 бет)

дегея уят сездерш д е айтып колды. в л е н д е р М н басым кепшшгш оптимисток такырыпка кураты н Р а ф у , e3i жап- жас ж шт бола тур а, «К,°сбасар» дегеи ел еш нд е: Кез жуыып, керейш 6ip кенМмнеи Жас куид| eTin кеткен желдей ойнап!—(76 бет) деп картайып ка л а ды . Рафудын кэп влен д ер ! марыналы, ninipi ашык, Teueyi д эл келедк Солардыц арасы нда: Турмын колта алып меи Биылгы eriH 6ip дэнш, Калдым содан таныл мен TyFaH дала дидарын (39 бет) Дегенсиякты, 6ip eH -cap aH м агыиасыз ж о л д а р д а уш ырай- ДЬ1. EriHHiH дэнш ен, к а й жерде е с ке н д ш н емес, кандай еортка жататындыгын рана танура б ол ад ы . К у т у ш келш- Т‘Р«, хайда болса д а ш ыкп айты н дэн ж о к . Ак тарынын iiici, Барады жарып мурынды,— Легенде конымды сеч емес. Даши д акы л да , ж асандыктан баска aic болуеа м у м к ш емес. КетерОлд! улкен кун, Как аспаннаи конце Ёздеп (72 бет) легеи де опшалык марыналы сезге ж атпай д ы . Ен алды- “еп, «кун» деген ж алр ы з-ах нэрсе, « ул ке ш » де «Kiiuici» жок, тек «вз1» Рана бар. Бул 6ip. Е к ш и л ,— «коные» 13- Дейты аспанда тур ак тар ан кунл) еш к1м керген емес. Тенеулерх салысты рулары, acipeaeyaepi кебш е дэл ту- сетш Рафу ол екдер ш щ арасында,— «сар ы -ауы з балапан- SaS сарык койлар» (6 бет) деген сия-кты лайы хсы з тенеу- '■>epai де колданады. Балапаи мен сар ы к койдыц арасын- Да cui6ip уксастык ж о к . Кол бетшде серуендеп журген ■ лагын сипаттаган ел екш де, «Карлыраш малран канатын» ” бет) дейд| Р а ф у . Тумсырымеи рана тамш ы uireHi ВДлмаса, карлыраш сура конатын кус емес. bipaK, бул у с а к кемшш ктерден К1тап бул1Ш п турран Сын кез1мен сыралай караран 6ipey болмаса, айтыл- 811 кемшшжтердщ Keft6ipi кезге тусе кояты н да емес. Ki- ’ апгык непзп кемш ы йп буларда емес, б а скад а. Келем1 калтара салып ж уретш кш еш кедей рана бул 431

штапта, 13 9 -а к бет бар. Онын д а он тогыз бетш «Он же Ti» атты поэма алган.Калган 12 0 бетжеакынжетшсалты елен орналастыргап. Солардын 1ш1нде «Жазылмаган м- тап», «К ы збсл cypenepi», « Ю ш ш к туралы баллада» де ген узак тау уш -ак елен бар, озгесш щ квлем16ip жарим. 6ip, жарты беттен гака. Кейб1реулер1 терт-ак жол. Бун- дай ыдш амдылыд жагынан Рафудын влен1н мактауга болады. А л, солардын мазмунына ун т е бастаган шактз. квшлдщ кеп жсрде жудеп «алаты ны да бар. Тютчевтен аударган кыона eKi еленд1, Ёсениннен ау- дарган кы ска cni еленд!, Р аф ур Гулямкан аударган узак­ тау eni в лец д'1 шыгарып тастаганда, «Косбасарда» акын- ныц ез! тудырган кыскаша елецдердш саны жетшс шак- ты, солардыц ш ш д с коп болса жиырмасы гана вир шындыгыныц бейнелерш корсете алады, езгелер! ак№ нын ж ан-ж уйес! кандан халда екенд5г1н гана дэлелде№ Ж инак пш ндеп елецдер ж е л циклга топталган. оо- лардан OMip шындыгыныц айкын жэ.че адехи айнасы во- ларлык никл «Костанай куш агы нда» рана. Суретшш» жагынан д а, мазмун жагынан д а акыннын 33ipre жетке ересш кврсстетш де осы цикл. б згел ер М к басым квпик- Hiri, ацынныц сипаттап отырган nopceciHin Шнде терен суцпп, асылыи алып шыгуын корсетпейд1, сырт карая та- машалауын гана кврсетедь Нелштен булай? басыБуллрасну, рРаауфдыудныжцаукаыбпы-жн,ысшкатапетмы1рнба4я0н,ы41бе6рeеnд*!:pj1*9j2J8 —ылы тугаи Fa фу, 1952 жылга дейшп уакытын бастау ыш, орта, жогаргы мектептердш партасында втшзед1 Д• сол жылдыц кузшен бастап, куш бупнге дейш Казакстан Кврке.м Эдебиет баспасыныц редакторлык дызметш ат парады. Скулы к жзпе мекемелж орындыктардан оны босайтын уакыты жыл сайын берьле-лн 6ipep айлык Дем.а‘ лыс дана. «Коебасардагк» олендерге Караганда, гафУ осы дсмалысын 6ip жылы Москва TOHiperiH керуге, 0Ф жылы Алматы касыпда «Медеу» уй1нде тыныгуга, «№ Сир жылып-туган жер1, Костанай облысына барып канту- га арнаган сиякты. Осы аз гана демалыс узкытынык чзшде-ак ол услрт кврген е.\\пр шындыгынан б(рталай корнем бояулар тапкан. Ал, кызмет орындыгында я пэ- терн'де отырып алыстаи топшылаган «шындыктар» л““ “ “ ,п квме« * С-?«№Р болып кана калган. Осыгая Караганда, юрбиеитпз, жолбасшымыз - Коммунист* партийныц акып-жазушыларды ем1рден уйренуге шакЫ-

руы, аса данышпандык. ж эне «ырагылыкпен айтылран сез скешне, тэты д а суй сш е тусесш!.. ¥сак елендер1мен катар, Рафу, ж ел !л ! окирасы бар узак влендерд1 д е , поэмаларды да ж а зу р а Kipicin келед1. «Косбасардын» ая к жарына орналаскан о ны н «Он ж етЬ атты кыека квлемд1 поэм асы кешл а у дар арл ы к шырар- ма. Бунда тэтт!лiri т1лд1 уй!ре кететш та л а й ж олдар, шу- махтар, беттер б а р . А л , сюжет куру, ком позиция жасау жанина келгенде, к ол ем ! шшкене п оэм а ойлы-кырлылау бап, б!ркелш ш ы кпай калган. Поэма — халык, баты ры А м анкел дш н, онын жакын cepiKTepiHiH капы да ж а у колына тусш аянышты казага ушырауына арн алады . Бул охига, Р а ф у д ы к э ж е с ш ц эн- riMeci аркылы беркпедь Б ас жагы нда (1 1 5 — 122 бетгер) WeMi ep6in кейген окига, одан api eKi турл1 сэтс1зд1кке ш де се д1. Biprnmi сэтс1зд1к, эж ес! айтып оты рран эцпмен!, к1- таптын 123 бетш де: Осы жирде энпмешн кезепн, Ауызынаи карт зжемшк мен алдым,-• Деи, акыниыц е з 1 энг1мелеп кетедц Э р и н е, ейтуге де бо- iap ед1, егер эж ес! ержеткен, акын б о л га н Рафумен эц- пмедест отырса. П оэм ада олай ем ес. Р а ф у асых ойнап журген бала. Э ж ес1 OFan эцпмеш « сахасы н а келгенде» айтады. Ендеше, ш ш кене бала, бурын ест1меген эцпмесш 'жссшщ ауызыиан кагып ап, калайш а ж алгастыра ж е- иелед!?!. Осы а р а д а , «мумкш, акын кей1нг1 ересек кезде, зжеймен осы такы ры пта тары да кенескен шырар, сон- Дыхтан эжеЫ ш арш аганда ез1 ж алгастырып экеткен шы- гар» деп ойлагы ц келсе, к1таптын 129 б етш д е «Уш кун- «ен сон,— дед1 э ж е м ,— естш к» деп, эж ес1 энг1мен1н ая- Г|'1ч тагы соза ж он еледн . Бундай xeaicneyuibiiK Ti акын нпэмада ацрармагап. Ек1нш1 сэтс1зд1к, поэмада Аманкелд1 капыда колра Дускеинен кой in, ест1ген досы — Х ак!Мбек оны куткару шарасына к1р1судщ орнына, «ж алгы з каш ып ж ан cayFa- Дар жайым ж ок » (1 2 3 бет) деп, ш еш ес ш щ — «жасырын» Деген c33in ты ндам ай, жауларынын колы на ез> барып ту- еедн Осы да е р л ж бо п па? Соидай кемш1л 1ктер1 бола тур а кы скаш а поэманын окушыга калдыратын acepi кеп. П оэм аны капыда каза

тапкан е р л ер д1 аяй, оларды елт1рген жауларга emire окисын. Б афу кейшг! жылдары у за к ж е л ш шыгармаларга да кулаш ура бастады. Бул б е п н д е п алгаш жасаган туын- дысы, 1957 жылы жеке К1тап болып басылган «Дала ко- кырауы> атты поэма. Мелшер1 жап-жалпак, б е т саны — 179, жол саны 4'<\" дей бул у за к поэманы, мен карындашымды колыма ала отыра, аса ыкласпен ую ле окып шыктым да, алран асе- piMfli Раф уды н ез1не айтып берд1м. Бул макалада, гафу- Fa сонда айткан узак энпм еш ц кыскаша мазмунын гааа келт1ргел1 отырмын. . Мен1мше поэманын ба'рталай жетшпл де, б!рталай олкылыры д а бар. Эуел1 онык жетштш жагын сез № лайык. П оэм ада Рафудын 6ipiHmi жетгсп’п — узак окиразы жел!с1н ту зу тарта бьлуде 61'р а з ысылгандык керсеиап Поэманын басты геройы, халхымыздын мактанышынин 6ipi — Ы бырай Алтынсарин. B ip iH m i тарауда 6i3, Орым- борда педагогикалык б ш м ал ран Ыбырайдын, солокуы халкынын бойына ciuipy максаты мен туган жер1 Торга»’ га келген!н керем1з. Емкий та р а у да , жергынкл жардзь- мен таныса бастауын, yiuiiimi та р ауда, жергшкп халы*- ты орысша-казакша школа аш ура, балаларын сол шко лага окура беруге упттегенш керем1з. Терший тарауда. максатты ic in орнына келт1р у у цпн ел аралап кеткеал бесшш! та р а у да , Ыбырайдын атартушылык icine елд« колдаушылар да , карсы шырушылар да табылганын, ал- тыншы та р а у д а , колдаушылар мен карсылардын арз- сында курес басталганын, ж етш ип тарауда карсылар Ыбырайды су р н ш р ш , Орынбордын абактысына жапкыз- ранын керем1з. Ceri3iHtui тарауда, орыс достарынын жар- дем1чен абакты дан шыккан Алтынсариннш ауылда мек- теп ашуын. о ку куралдарын ж асауы н, сабак беру icrepine кайтадан араласуын, торызыншы тарауда, агартуш Ыбырай 6ip мектептщ FaHa келем ш де калып коймай. кеп мектептерге инспекторлык кы змет аткарып басшылык ет- кенш керем1з. Поэманын аярындагы эпилогта, осы мек- бзлаларды сабакка шакырып каккан конырау- - Г uVH,,J естим13. Бул, эри н е, надандыктын калын уякь.сында Ры казак ауылдарын оятудын конырауы. беолЫ нт>Кз2 ЫрауЫНЫН* жоне 6 iP жаксы жагы —Пл ше- о е р л т н д е. Ж аксы тенеулер, салыстырулар, эс1релеулер

табуда Faij>y бурынды жет'нгпгшен э л д ек а й д а mrepi кет- кен. Кгсаптын Kipicnecinje оныи Ы бырайга: Кез! eai ол Kaaipmsi шала 61'лген, Жаныма Kipin алып бала куннен, Келееiн б1рдей ecin. о, гзжайып, Кшжентай ем1р1ммен, талабыммен. (5 бет.) деу! ете эдем1 айты лган. Осы махаббат поэманы н енбой- ында бшктей ж эне кэркемдене бередд Д а л а да г ы аяздан уйге KipreH адамнын: Эк1мдер ырыспэды орын бер!п, Отырды бос орынга вз1 келш. Муртына жука турран боз кырауы Сыпаны жымнранда rycTi epin, (22 (бет.) деу! де шеберлжпен айтылган сез. Ы бырайдын: Бар максат бой ecipy— бала туса, Мактаныш надан ата жолын куса. Ой вспей, весе жумсар жерш таппай, Кара акыл, сан кеменгер болтан куса Туса да риза кылып жапа-жалкы, Дейтурын казекеннш жаман салты, (31 бет.) Депеск! ауылды сынаран азрантай рана ж о л да р да канша чарихи шындык ж аты р!.. Осындай э дем ! сипатталран шындыктар, уза к поэманын эр ж ерш де ж аркырай жыл- тырап отырады да: Сол конырау \\н катып тур ЭЛ1 де оран, (цпнде кара тунек, карлы боран. Айкай сап ел казакты 6ip ояткан ¥кты ол, даусын таныды одан... (178 бет/ Дегец к уи т ж э н е там аш а аккордпен аякталады. «Дала коны рауы нда» тары 6ip кеш л б елерл ж нэрсе, табират жайларынын бейиесш акыннын корнем бояулар- Tycipin бер уш де. Торгам теш р еп н де болатын кыс, поэманын 6ipiHiui тарауында (7-17 беттер ) жэне алтьш- Шытарауында (8 0 — 8 3 беттер) сипатталады. Бундаfu ете корке.м бейнелер бояу cypeTiHiH эдем! картинасына такы- Рып бола аларлыктай. Ёрте кезде а й д алага салынран Kin- к'щкене, жуп-жупыны Торрай каласын да Бафу xepiKTi оипагтап, бейнесш к е з алдына айнын кел т1р ед1. Геройла-

рынын мшез-кылыктарын бейнелеуде де, Рафудын и» масында жаксы жолдар кеп. О сы ндай жактары бола тура, Рафудын «Дала кон рауын» кемелш е келген шырарма деуге болмайды. и. ■ енбойы нда толып жаткан шалагайлыктар, олкыльшi кездесед!. Бул женде кезге е н алдымен бадырая кеде ■ нэрсе, поэмадаты драманын, hfhh, геройлардын взара • рым-катынастарынын э л а з жасалуы. Бул мзоелегео-'. меттж жагы нан Караганда, жанашьш Ыбыраира туратын ескш нл адамдар С апак дейтш бай мен Д» тыры — хаз!рет. Осы eKeyi — Ыбырай мехтеп ашу на ■ мен кысты кун1 елге барранда 6ip-ax per капысохл сып к ал ады да, одан бурын д а , одан кешн де■ж°л ' п аий, кJэiпiхnиаaзлuоAкдыlтDынtAкокiгcуеjггрjаuоiйшuлiааaкpрыvброiрmпанкаулраы_нп_ы«_кн«_оа«я...де—.ны. .а-„mЫдабilшыl■Жрж2аУ.и«~ к аза берет1н Белт1рж пен Збьткасы м деген exi »iriT. илаР ун к осу келемш де рана калып кояды да, поэманын расын ерб1туге ж енд1 араласпайды. Ел каРттаР ‘ Ыбырайды колдаушы — К а зы б ек би FaHa. Ол да м ^ ашу iciHe кол квтерумен тынатын эпизодтык геРой,‘ ’ рия Ивановна дейтш Торрайда туратын мугалимада 1* поэманын eKi-ак жерш де елее берш .езге лып кетедк Акын орыстын прогрееш ь мэде! Kepi д е п санаган Ильминскийдщ атыи, тек, Ь оран ж а зг а н хатынан рана кврем!з де, езш по ж ерш де жолыктырмаймыз; eKiHmi герой — Гри поэманын аяк жарында (149 бет) рана «ездеспр ь П\" о\"эманын 'басында А\"йранша д с 1 син *аы*»з» К—9рг1—не-Д■'1 ныН. райдын оган кез тастауына карап, «осы exeyiHiH аРас“_ да ж асты к махаббаты бастал ар» деп дэмеленеаз. *>р ■ поэмада ол жок. Жоралып кеткен Айганшанык атын, - м а н ы н соиры бетшде «Кыз калды -ау, Айраншадай а сынды!»— деген Мыктыбайдын еюшшшен рана кезД ■ ■. - ц----- IИ1, IIU^MdtlblU UdCDinrta ьюы рандын танысуына карап, «мумюн, о~~— оат др а м а сы шырар» деген умгг тс акталмайды. П оэм ад а бастан-аяк керш етш геройлар, Ыбырай оз| мен атшы досы — Мыктыбай рана. Мыктыбай тек на атшы. А л , Ыбырай ше? Ыбырайдын ic эрекет! де, мшез-кыльны кя, ' ‘ д а б ф к е л й жаксы суреттелген. Bipax, * ^ 3' д Г о н ы J f J шь,кпайды’ яеген дей , не жауында, не Дос^ н унем] кездеап отыратын адамдар болма

сон, Ыбырайымыз «ж еке шапкан ж у й р ж » , * ж еке ушкан каз» болып калган. Поэманынокигасында нанымсыз ж ерл ер д е аз кездес* пейд!. Мэселен, ж огар ы да атаган Сапарымыз, ел шнндеп ск акшалы ipi бай. С ондай адам бола ту р а , болыстыкты ащага сатып алаты н за манда, сайлау таласы нда, ша- руасышарын К азы бек биден женийп ка л а ды (91 бет). Бул тарихи шындыкка кайшы. Торгайдагы Соколов атты ояздык начальник п оэ м а д а тым гуманист болып кеткен. Патша заманынын жагдайы нда, ол д а ш ындыкка жата кояр ма екен?.. 81 б е тте сипатталатын хаз1рет, «Акан cepi — Актокты» пьесасыидары хаз1ретт1ц кеннрмес! болтан да шыккан. Оны ц кажет1 не?.. Жет1нш1 тарауда, мурал!м Ыбырай, Сапакты н жаласымен абакты га туседь Огаи да менщ нангым келмейд1, ейткеш, сол кездег1 зан- нан «патшанын е з улыксатынсыз, мурал1м абактыга алынбайды» деген статьяны кергешм бар. Поэманык эр жер1нде кездесетш толып ж аткан шуба- ландыкка бул арада токталмаймыз. Б1зше, оны н бесмын- га жакын келемш бес есе кыокартса, п оэм а жаксылык жагынан бес есе угар едк Т1л ш еберлш , ы ргак, уйлес1 не- пзшде мсаксы бола тура, поэмада жасык се зд е р де, «ipre» мен «inline», «карашасы» мен «парасаты» сиякты олак уйлестер де кездеседк Поэмаиьщ 6 б етш л е ушырайтын 'Дарига» деген свзд1 Р аф у кажетт1-кажетс1з жерлерде «ырык-елу рет кол дан ады . Онын ксреп к а н т а ? «Дала конырауынын» ж етгсппн де, кемш!л1г1н де бу- даи алдекайда кецейтш айтуга болар ед'ь О ган макалада '>№ тар. Сондыктан «ыскаш а корытып айтарым: кен шы- татын жерге барсак, онбойында ж аркырагы квп, кейб1р бужырмак, кесек тастарды кересш. М аманнан сурасац, :'Дар алтын, кухне, ж е з , коркасын сиякты кымбат метал- •Kipi'a тунып турган тастар болады. Ж ентектсле б1ткен л«сыктардан сол асылдарды корытып, та за калпында !,ЛУyuiiii, заводтардагы неше турл1 маш иналардын етке- -К'Ппсц етюзу керек. Осы тeнeyдi керкем эдеб и ет тешре- 1,не акелсек, мен онын заводы н— сын ж э н е езара сын ■1И| атар ед1м. Дас акын — Р аф у Кайырбековтш каламыпан туган Д-ыгармаларды т ут ас алганда, бул акын м аган, бойында «'Ымбаты кепке уксайды . Егер К азакстан Жазушылар улагы .мен Казакстан Керкем Эдебиет басп асы осы бага- Ь| кенд!, ездер1н1ц сын електершен ж аксы л ап етшзее, кэ- 437

3ip де кез тартарлык к-epKi бар Рафудын шыгармалары будан элдекайда жаркырзп кетер едЕ асылына араласып журген жасыктарлан алдакашан арылар ед1. ©KinimiH коса айтканда, эз!рге муны icTen отырган Жазушылар OaaFu да, Керкем Эдебиет баспасы да жок. Буран келш Рафудын гана шыгармасы емес, сэтаздж ке ушырап сок- ры кезде катал жэне эд1л сынта алынып журген бфталай шыгармалар. Талантты пайрамбарлык керш, «ол езш эз! рана бас- гай алады, басканын катынасынын кереп жок» деу туб!- pineH кате. Талант, тек, «дэн» рана. Жаксы топыракка Tycin жаксы кутипмегеи дэннiu ecneyi снякты, snip шын- дыгыиан азыктанбаран, тэл1м-тэрбие кермеген талант та еркендей, все алмайдь Бул Рафу сиякты жастарымызга рана арнаулы карида емес, бук!л жазушы агаулыра туге- л1мен арнаулы «арида. Егер вск!М13 келсе, SMip шындыгынан да. партиялык, халыхтык тэл!м-тарбиеден де, журтшылыктын сын, взара сынынан да у зд ш а з жэне мол азык алута тырысайык. каламдас достар!.. 8—III—1959 ж. Алматы. 'Социалист Казакстаи», 1959 жил 59 номер.

1ЛГЕР1 6РЛЕЙ БЕРЕШК Рабит М акмутулы M ycipenoe ж ол да сты н cohfh тярт жылда казак совет эде би етМ н еркендеу жолдары тура- лы жасагаи баянд ам асы . идеялык ж ары нан дурыс та, рылми жарынан тер ен де, партиялЫ'К жарынан эд1л де баяндама болды. Эрине, 6ip б аяндам ада здебиет1м1зд1н сонры жылдарын тугел шолып, болаш ары на жан-жакты жол смтеу мумкш емес. Мен бул ж ол ы баяндамашы ус ф тте у айтып кеткен кейб!р м эсел ел ер ге толырырак токталмакпын. Баяндамашы «танданарлык нэрсе.— к а за к поэзия- сында ескшкт! темара 6ipiHiui барран а д а м Сабит Мука- нов, оран куэ «С улуш аш » поэмасы, о сы дан кей'ш осы 1з- бен Сэксн, ]л ияс Ж ансупров тары баскалары к е т т Дейдь Егер м е н т поэмам казак поэзиясы нда жана 6ip барыт ашып, OFaH ер е, осы мазмунда шырармалар туса мен эрине, OFaH куанбасам , ренж!меймш . Рабит баяндам асы нда осындай шырармалардын туу ce6e6in «Есшлиске карсылык» деп дэл ел д ед н Ол рас. 6i- Рак кандай « е с к ш к » екешн ашып айтпады . Меншше ол жалпы «ескЫ к» е м е с eai, сол 6ip туста с оветлк курылы- сымызга катты залалы н тиг!зген, революцияга карсы «Алашордашыл ескйпк» едк Ол ескЫ к: Ку OMip кызыры жок айныткан сон, Ун1л'ш карауым сол баягыра,— кэзш алдынры жарына емес. арткы жарына TireTiH eai tte, «революциядан бурын да, кэз1р д е казак халкын- Да тап болран ж ок , сондыктан тап тартысы да болраи жок», дегенд1 шырармаларында д э л ел д еу г е тырысатын еД|- «Сулушаш» байш ыл-ултшылдардыц осы реакциялык 439



такырыпка жазран шырармалардан кем емес. тарихи такырыпка жазып журген адамдарымыз .атты ecKepyi керек. .airi 6 ip т о к т а й т ы н м э с е л е « e cK i» ж э н е « ж а н а » д е й - кырыптар т у р а л ы . Б 1реулердщ ой ы н ш а Ш окан .ш ов, Ы б ы р а й А л т ы н с а р и н , А б а й К у н а н б а е в си я к - -олюцнядан бур ь ш ж асаган ар д ак ты адам дары м ы з да ш ы гарма ж а зса к , ол « ж ал а» н ем есе «зама- •дыц т а к ы р ы б ы » б о л а б е р м е к . М е ш ц ш е , б у л д у - чес, «Зам ан ы м ы зд ы н такы ры бы » нем есе «ж ана ып» д е п 6 i3 е з з а м а н д а с т а р ы м ы з т у р а л ы ж а зы л г а н ■маларды а й т у р а THicTiMi3. Б 1 зд 1 н з а м а н ы м ы з д а ж а - ан, 6i3 а т к а р ы п к е л е ж а т к а н iCKe, h fhh с о ц и а л и зм ■cine а р а л а с п а р а н а д а м д а р , т а р и х т а р ы о р н ы к а н ш а л болранымен 6i3re зам андас ем е с. Е ндеш е олар ы жазылран ш ы рармалар зам аны м ы зды н. такыры- -с, ондай ш ы рар м ал ар б1зд1н за м а н н ы н м арксист^ Дан карайты н ж азуш ы л ар ы ны н ecK i такырыпка •1Н ш ы га р м а л а р ы р а н а . EcKi т а к ы р ы п к а ж а з у д ы н д а уяты ж о к е к ен ш ж о га р ы д а а й т т ы к . Х ал кы м ы зды ц ооциядаи буры нры тарихы нда ж а к с ы аты калган ■иг, Ы б рай тар ы б а с к а л а р т у р а л ы 6 i3 э р ж а н р д а эл1 1ай к ер к ем ш ы р а р м а л а р ж а з у к а т ш ст 1 м !з. 'Ы а р а д а « с о н д а ж а н а т а к ы р ы п н е ? » д е г е н с у р а у Б аспасэзде жарияланРан кейб1р макалаларга, U1 айты лран к е й б !р с е зд е р г е .К а р а г а н д а « ж а н а так ы - дсп нем есе «зам аны м ы зды н такы ры бы » деп бугш п 'бздш такы ры бы н рана айтуга тш ст1м1з. М еш нш е, •ате niKip. Б 1 зд 1 н зам аи ы м ы з — п р о л е т а р и а т т ы к р е - 'Циянын, с о ц и а л и з м к ур уды н з а м а н ы . О сы icT epre асы бар так ы р ы п тар ды к 6 sp i д е 6 i3 у ш ш ж а н а такы - заманы мы зды н такырыбы. Б улай бол м аган кунде 'лай П о г о д и н ш н Л ен и н т ур а л ы ж а з г а н т р и л о ги я сы и ci<i т а к ы р ы п к а » ж а т к ы зг а н б о л а р е д ж , е й т к е ш , о н д а :латын о к и г а 1 9 1 7 — 1924 ж ы л д а р д ы н а р а с ы Foft. О л а й •|нда, п р олетар л ь п к револю цияны н ic in e б е л с ен е к ат- ,,fi. К а з а к с т а н д а С о в е т о ш м е т ш к о л д а р ы н а н к у р ы с - Дманкелд1 И м а н о в , Эл1би Ж а н г ел ь д и н , С экен Сей- 1ин тары с о н д а й р е в о л ю ц и о н е р л е р т у р а л ы ж а з г а н армалар д а «ecK i такырып» б ол ады рой. М енш ш е бу- Аеу туб1р1иен к а т е . ‘Удан, э р и н е , K 33ip ri ж у р ш ж а т к а н к у р ы л ы с т а р , icTep '■1ы ш ы га р м а ж а з б а де г е н с е з т у м а й д ы . С о в ет ж а з у -

шыларынын н е п зп куш! кэз1ргг ж у р т жаткан icrepre жумылуы керек. Ол iciepai аткарып жаткан енбек ерле- pin сипаттаута жумылу керек. Бул — жазушыларлыв алдына тэ р б и е и т п з — К о м м у н и с т Партиянын XXI съе- 3i койып OTbipFan мшдет. Оны эброймен орындау эрбф совет жазушысынын аса ардакты icine саналута тшсп. Бул жумысты совет жазушылары аброймен аткаруына eurtiip куд|'к болута мумк.;н емес. Оиаи айкын кешлдш 61- pi казак совет эдебиетшш е с у жолдары. С о ц и а л и с т ¥лы Октябрь революциясынан TyFaHка­ зак совет эдебиетйнц 40 жылдан асып бара жаткан та- рихына у н ш п барлык шырармаларын тутас алсак, жуз- ден токсаны совегпк курылыстын эр кезешнде больш жаткан кунделж e>iipiHeH алынган. Бул жарынан кара- ганда, казак совет одебиет!' де е з заманымен катар аттап калыспай келе жаткан, заманынын жетштштерше жар- шы болып келе жаткан эдебиет. Eui6ip жазушынын немесе eiu6ip эдебиет жанрынык барлык шыгармалары 6ipaeft сэтп‘ бола бермейд!. Талан­ ты, 6uiiMi, iue6epHiri аса зор акын-жазушылардын да к3' ламынан шамалы турде рана жасалган немесе элаз жа- салган шыгармалар туа бередь Эдебиеттш жанрларык алганда да осылай: 6ip шыгарма жогары, 6ip lUbiFapw темен, енд! 6ip шырарма элаз. Bi3, эрине, кунделк 0MipiMi3fliH hfhh Коммунист! Партия болып, букш совет халкы болып орындауга Kip,c‘ кен желжылдык жоспардын такырыбына шыгармалар- ды мол жазуымыз керек. Осы бетте б|'здш кагты коля алатын iciMi3 сан рана емес, сапа болу керек. CoHFbi жыЛ' дарда заманымыздын, онын ш ш де кунделж eMipiM'34ll| такырыбына эр жанрда эр келемд! шыгармалар жззыл- ранын, солардын М иде идеялык жэне керкемдж жаты- нан тэу!рлер! бола тура, б!рталай шырарманын квржем‘ Д1К сапасы теменд!гш баяндамашы Mycipenoe жолдас та, баска шешендер де съезде ашып айтты. Осындай сапа- сыз шырармалардын тууы нелжтен? Меншше, буран бас айыпты — Казакстан Жззушы.лаР UaaFbi. Ессп 6epin отырран сонры терт жылдын iuiiHPe Жазушылар О дэрынын президиумын cni адам баскэрды; бастапкы eni жылда — Рабиден Мустафин, сонры cki ™ а ~ Fa6l,T Mycipenoe. EKi жылдык кызметшле ¥?• оиден О дах мушелершщ eui6ip колжазбасын да. ешбф ж а р и я л а н р а н шырармасын д а окыран жок, Ж азушылар

OflaFbiHbiH карамарындары секциялар ды и шырарма о ку жумысымен шугылдануын тэртшке койран ж ок. Одактык басшылырына од а н кеш н келген Рабит та жазушылардык шырармаларын. тек coiiFbi 6ipep ай д ы н iuiiHAe, съезде жасайтын баяндам асы на Э31рленер ш акта Рана сжыды. Аз уакыттын и ш н де ол ж олдас та квп шырарма окып ул- ripe алран ж ок . С екциялардыи ш ы гармалы к ж умыстар- мен шурылдануыи, Рабидеи кезш д еп сатысынан Рабит те Катере алмады. Ж азуш ы л ар Одакыиын бастыктары ж эне секция бастьиктары шыгармаларды о ку жумысына са ла к караудан, э д е б и е т 1м 1з д т барлык ж анр ы нда да сапасы з, «унсыз ш ы рармалар кебейш кегть О дакты к жумысын мундай ж ардайда б у д а н былай калды ру мумкш еместш н съезде сейлеген ж о л даста р катал ж э н е эд1л айтты. Ж а ­ зушылар Одагы ны н алда сайланатын баскармасы д а , президиумы д а , секретариаты да, с екция баскарушылары да бул сынды катты ecKepin, болып к елген кемшшктерд1 болдырмаура TiiicTi. Шыгармалардын идеяльгк ж э н е к ер к ем д ж сапасын кетеруде б 1зд ш ен к у ц т куралы мы здын 6ipi сын мен езара сын. Бул ж ум ы с та тигст! саты сы на кетер1лмеген- Ш'ктен, кате, кемнпл1ктер1 бар ш ы рармалар сын тезш е туспегешнктен Kefi6ip жазушыларымыз сы н, взара сынды кеншне ауыр алып, карсы шырады. С оны к 6ip дал ел i — Хамит Ерралисв. Калам устаралы ж я ц а такырыпка ж а - зып келе ж аткан, б у л женшде б!рталай елеул1 табыстары бар Хамиттщ cokfu жазран «К урманразы» атты поэмасы, «Казак эд е б и етЬ газетМ н сонры 6ip шьгккан санында сынра алынды. Сынды жазран А да м б а ев ж олдас шыгар- мага эдж е гп к к е збен карамауы рас, oFaH дэлел поэма imiHfleri кейбхр эдем ! жазылран эпизодтарды кермей, ка­ зн! жумып вте шыруы. Поэмага ол к а р а бояуды тым к а ­ лин жарып Ж 1берген. Бул поэмаиын KeMUitairi идеясында емес, керкемдж ш еб е р л т н щ ж е тк п е у ш д е. Адамбаевтын бул сынаржактырын айта отырып, «К урмангазы да» сын- fa алынран кемиплжтерш ш Шркатары дурыс. Туздыгы ащылау болранм ен, поэманын кемш ипктерш дурыс б а й - каган сынра. Х ам ит жолдастын карсы шыруы дурыс ем ес. Калижан Б екхож ин жолдаска д а айтары м ы з осы. Онын «Инженер А кан Актаев» деген поэм асы н «К азак эдебие- т'нде» К ож екеев ж олдас дурыс сынаиан. Кожекеевпен мешн eiu6ip байланысым ж ок KiciMiH. Будан уш ай бу- рын Кдлижаннын жорарыда аталган поэмасын окып шы- 443

рып, езш е айткан niKipiM, К ож екеевтщ макаласындагы п м рл ер дш квп жер1мен дэл шыкты. Олай болса, поэма- даны кем ш ш к, окушы квпш ш ктш тугел xopin отырран кемшшгь Ендеш е, Калижаннын да бул сынга урке ха- рауы дурыс ем ес. Хамит Ерралиев жолдастын съ е зд е п сезШе MeniK ДУ‘ рыс карайтын жерлеркч де, буры е «арайтын жерлерш де бар. Э б д ]л д а Тэж1баевтыц с.онры кезде шыккан блен­ дер! мен поэмалары жинагынан Х амит тапкан кемшшк- терге карсы б о л у ете киын, ейткеш -бэр! де дэлелдь Мун- дай 'нателерден Эбд1лданын арылатын уакыты жетп. Сыннын бул жарын макулдай отыра, Хамиттт Эбдьдага берген ж алпы багасына хосылура болмайды, ейгкеш елеулЬкемшипктер1 бола тура, Э б д и д а Хамит айтхандаи советик идеологияга жат адам ем ес, б!рталаи кемаилж- термен .катар ол .казак совет поэзиясын жасаушылардыи 6ipi жэне алдынры катардагы зкындардын 6ipi. Съезд)ц трибунасына шьискан а«ын, жазушылардын Kenuiiairi жалпылама мэселелер туралы сейлеМ де, оз- дершщ XXI съ ездш жазушылар алды на койран талабына жуык арада немел жауап 6 epyin айтпады. Партиянык, халыхтын Tiлег! пе идеялык ж эн е коркемдгк сапасы жо- рары шырарма жэне ж егж ы л ды к жоспарды орындауна жэрдем б е р е г и шы-рармалармен ж а у а п беру op6ip совет жазушысынын ец арда!Кты, ен ка си ет п мждеп. Бул жо- шнде 03iMHiH айтарым, api кеткенде 6ipep жылдын 1ш1нДе> cohfm уш -терт жылдан 6 epi айналдырып журген «Тында- дары толкындар» атты романды 6iTipeMiH. Жана рана Мухтар Эуезов ж олдаспен онаша кездес- кеш'мде ол маран «Тез арада Онтустьк Казахстан облы- еынын K93ipri турмысымен танысура KipiceM де, алдагы oipep жылдын 1Шшде сол е.\\прден роман жазамын» деген- ai антты. Ж а н а такырыпка сапалы шырарма беруде екеум1з социалисп'к жарыока гусетш болдык. ©зге жа­ зушылар да е за р а осьшдай ж ары ска тусер деп сенем!н. Коммунист^ партиянын бастауымен, халыктын жэрДе- М1меи, алдары а з уакыгта заманымыздын тахырыбына сарлык ж анрдан да сапалы шырармалар жасауымызра em6ip куд!к болмаура Tuic. евйлегеп свэлен1 мяртта Казакста|‘ жазушыларынын IV съезшди-i

II 5 0 A IM Жеке жазушылар туралы (е с т е л I к т е р)

МАКСИМ ГОРЬКИЙ . Будан6ip жыл бурый, 1936 жыл, 19 июнь куш aayipi- *1здеп енбекш! адам баласынын зор данышпанынын 6i- peyi,социалист мэдениеп1н маршалы, Лениншнсушки ДКы Алексей Максимович Горький дуниеден кайгас оолды. МаксимГорький 68 жыл жасады. Алпыс сепз жасы- нынкырыктврт1н ол жазушылыкпеи втк!зд1. Кырыктврт *ВДа олсоциалист мэдениетке тозбайтын да, таусыл- “айтыида мол алтын кор жасаи бердь МаксимГорький жазушылык жумысына 1892 жылдаи бастапкатысты. Энгельсщ баталауы бойынша бул жыл Россиянин жалгыз жер кайбш ютейтш отандык калпы- р 9шытып жер onaipiciHe каст eaaipici араласкан кез, Россиякапитализм жолына тускен кез. Россняда жумыс- шыгабы куралып, ол тап алдына саяси максат койып, ” Р” “ \" жасап тылми марксизм «ы нан суарыла бастаган кез. Марксизм гылымыК Чркалаушыларды ракымсыз сынап, жумысшы табын \">Шалисщреволюция жолымеитура бастатан орысхал- жьи1ы«енардакты улы, жер жуз1 пролетариатыныикесе- *'•«Нбехшj адам баласынын бакыткуш Владимир Ильич *аРыкка шыккан кез. Горькийдщ калам устауы улы PWултынын тарихында осындай 6ip бакытгы дэулр. Горький каланын кедей семьясыида туып, ауыр бей- * Певскенжазушы. взшен бурый орыс халкынын атак- ™ жазушыларындай мектептен алган мол бшм Горький- Оный мектеб1 турмыстык вз1. «Балалык», «Адам «гарына к!ру», «Мент уииверситеттер1м» деген шытар- Д-тарында ол турмыстын кандай мектебш басыиаи ке- Ш|Ргеншайтады. Оны керкем эдебиетте вте зор реалист М7

кылран осы шындым, гурмыстын улан-байтак мектеб!. Россияда шын матынасында марксизм урытын 6ipiHiin рет себуш ! д е , сепкен урыкты ecipin жем!стенд1руш1 де Ленин. М аксим Горький Ленинмен 1907 жылы танысты. Танысканта шешн де Л енин устаздык керсегп. аор реалист А лексей Максимович Горький элеуметтж тур- мыстын шындытын жаксы бшгендштен каламды алташ- кы устатан мезплш ен-ак Л енин шмше сэйкес шы- тармалар ж азды . Bipimui ж а зт а н энпмелершщ взшд Горький «Челкаш» сиякты денес1 куаттынкеш, адамгер- ш ш п ж отар ы куихт! кешпкерлерд1 бердь Егерде тура бастаушы болса челкаштардын колынан нендей Улке'1 icrep келетш дд ш Горький 6ipiHiui экпмелерШе-ах лелдед i. Горькийдщ 6ipiHUii эцпмелершщ 03i боетаидык ка ж етпей тынбайтын снбекин кепшшктщ денеакде- ri куатыньщ, кеудесшдеп у м я т елшеуйп таразыс Бул уакыттын кай арнамен калай карай баратыны Горький те з у«ты, Россияньщ ус-пне тент келе жатка* революция дауылынын ол хабарш ы «усы болды. Горь»\" революция дауылынан ыктаган ж о к . Оны колдады- Ог« карсы уш кан кустки канаты сынатынын ол б!лд1- БФ3“ канатыи сынган сункарларды сарнаткан ол жок. А*Д* ha-жылан капитализм «канаты сынран суикарды». Ч'к‘ кардыц сыздакан жарасын, сорылкан канын сарнаумсь емес, сабы рм ен карсы алды. Сункардын сынтан канат» денсс1н KOTcpin бидкке шарыктата алмады, 6ipaK жара-1* сункардыц донес* жсрдо болта имен кенш KeK?e £L Кокто шарыктаган кешл келеш екп айкын керя*- тартыеында rani тм епне ср е алматан сункар, тшеп тс жарыкка шыгатыиына с е н т елдк Сункар, эрике, сотые феодалынын канды шокпа рыиан ку р ес у спнде «а за тап «ан революцияшыл жумы*' шылар, а р а к мылкау ш окпар революция ушмлуРеск революцияшыл жумысшы армиясынын барлык солдаты3 урып жыта алган ж ок. М ы лкау шокпар уртаи саЙын * судын орнына жумысшы табы нын шыкдала тусепнш- шыиыгатынын Горький «9 январь» деген эипмеаНД1-- «л*|а» деген романыида к е р с е г п £ £ “ с *\"!,а « « ж м п ы ж е р ж у з 1н1цкеркемэдебиет|\"; тииным № Жа:' Ы|1 >кену1 Коммунист!» Пар байланысты екеш тар»***» Де\" ге„. Соцналисгж револю ция жолымен жумысшы

табын тура бастайты н жалрыз К ом м унист!» Партия еке- н1н, Коммунист!» П ар ти я баскарран у а к ы тта рана жумыс- шы табы таптык максаты на ж ете ал аты ны н керкем эде- бкетте Власов бейнеш аркылы 6ipiHtui рет керсеткен Жазушы Максим Горький. «Ана» р о м аны нда Горький со- циалиспк револю цияны н характер!н д у р ы с тусшгендгк- тен, 1907 жылы Л о н д о н д а жолыкканда Горькийге Ленин былай деген: «K iT an е т е керектк Р еволю ция козралысына тус1нбей дакпыртпен катынаокан ж ум ы сш ы кеп. Енд! олар «Ананы» окы п, ездер1не улкен па й д а алады». Керкем э д е б и ет т а п куралы деген осы . Пролетариат кезкарасымен ж а зы л га н жаксы керкем ш ыгарма таптык тэрбиеш «анш алык б е р е алатынын Л ен и н н ш осы сез! дэ- •|елдейд1. «Д ауы лп азда» социалист!» революцияра хабар- шы болган М аксим Горький, одан кейш уранш ы , куресип болды. Элеумет ж ум ы сы на «аламы мен кы ры к терт жыл кызмет керсеткен ол ешуакы тта револю цияра белсене ка- тынасуын бэсендеткен жок. Максим Горькийд!ц барлык ш ырармаларын алганда сонгы кырык-елу жылдары тап тарты сы нын таразысы сыкылды. Таразыныц 6ip ж акбасы ндагы габарьш да Вла­ сов араласкан революцияшыл жумысш ы, ек!нш! басын- Дагытабарында Е гор Булычев араласкан iuipireH капита­ лизм. Горькийд!ц 6ipiHLui эцг!мелер!иен ба ста п таразы- «ын жумысшы жары басынкы бола б е р е д ! де , «Клим Ьамгинде» капитализмн!н табары б !р ж о л а тенкерш п, жумысшы табыныц табагы кайтып козкалм астай боп ре- \"олюциянын граниттей берж Heri3iHe мыктап орнырады. Тип тартысынын осы eKi таразысы 6ipiH -6ipi кай уакытта калай басканын, кайсысына кай уакытта нелер салынып, аемсн ауырларанын окушы айкын, ашььк к ередь Сондык- 1311 Горькийдщ барл ы к шыгармасыи Россиядагы социа- ачст!к революцияныц керкем жазы лран тарихы деуге болады. Керкем эде б и етт щ кай уакытгары тарихы н алсан да aayipine тулка б о л ган жазушылар ж а л гы з керкем шы- гаРмамен Faua шурылданып коймаран. О л а р езш Aeyipi- \"!н злдыцры к атардары адамымын д е п TyciH in, элеумет '‘puiiairiHin барл ы к жуйесш е niKipiH айты п, басшылык Кып еткем. М аксим Горький де осындай. Горький алды на т ар шенберл! м а к с ат конмаран жазу- ШЬ1- ®зш пролетариатты к кесемш щ 6ipiM iH, пролетариат м;>дсш|етйпц, пролетариат м ор алМ н бей н сам ш деп са- 59~ с «VK.no» <4*

наган ол, суйген табына жалгы з керкем элебиетте емес. элеумет турмысынын езге жуйесшде де устаздык кылрзн ж азуш ы . Ол api ж азуш ы , api сыншы, api публи­ цист, 6ipaK осы тармакты ninip жуйеш онда камшыньт таспасындай 6ipi мен 6ipi epw in , 6ipine-6ipi жалгасып, 6ipiHen 6ipi ep6in, 6ipiH-6ipi 6eKiTin, жымдасып жатады. riiKipiH керкем т1лмен айтсын, сын тшмен айтсын, оный тш н жумсайтыны ею гана зат, 6ipeyi — жумысшы табын мелшершз сую , 6ipeyi канаушы тапка мелшераз emiry, кас болу! Горький жазуды жазу уш ш гана жазган адам емес. Керкем Tin мен жазсыи, сын т ш м е н жазсын онын алдыиа койган м ж д е л социализма! д э р т т е у , екбекш1 кепшЬикт! с о ц и а л и с т багытта тэрбиелеу, социализм душпанына em6ip Keniciw жасамау. Осы жагынан алып Караганда онын сонгы жылдарда ж азган: «Адамгерилл интелля- теллигентке жауап», «Мэдениеттщ шеберлер1 сендер кш- ге ересшдер?», «Егер жау берьтмесе — куртар болар» де- ген макалалары Горькийдшкаламынын душпанга бурый- гыдан да уштала тускенш керсетедь Сонымен катар ол керкем сездерде жауды ж ауш а ж арып керсетуд1 эларет- кен емес. C ohfw жылдарда ж азы п, аяктай алмай кеткен онын «Клим Самгиннт eMipi» деген романындагы Клим Самгин Отанымызды фашистерге сатпакбоп пролетариат сотынан эд!л ж аза тарткан бандалардын образы. Горькийге совет акын-жазушылары ею жактан кызы- Fy керек. BipiHuii, Горькийд|'н барлык енбепн бойына тугел ciHipin, 6ini.Miн Горькийше кетерш , доска да, душпанга да Горькийше карай 6iain, aa yip ai Горькийше сую, жа­ зуды Горькийше жазу. Ек1нш|‘, Горькийдщ образын ез шыгармаларында беруге тырысу. Совет жазушыларына Горькийд'1ц eMipi жазуга кажет тема. Ж азуы н б ш ен адам га ол даяр кейшкер. Bipax, «даяр* деген сезд1н айтылуы ж еш л болганмен, орында- луы киын. Горькийд]'н образы эр! жабайы, api уякеи. Горькийд| уга алып, Горький калпында керкем эдебиетте кэрсете бм се, совет жазушысы с о ц и а л и с т здебиетке ул- кен енбек еш 'рген болар едь Бул ардакты мшдегп' орыи- Дауда совет акын, жазушыларынын 6ipeyiiiiH бакыт ман- даиы алдагы кунде жаркырауга гшс

Горькийд1 мен in алкаш Kopyin 1928 ж ы л ы Ленинград вокзалында, онын С оветтер Одакына ш етел ден алкаш келген жылы. BipaK б у л керу елее сы кы лды , туе сыкыл- ды рана керу бол ды . Оны карсы алран хальгас вокзал ма- нына сыймайды, иш \"пресней кеп ада м н м ц ycrineH кешр- депм1зд1 созып, басы м ы зды «ылтитып, Г о р ь к и й д т кескЬ Hin K93iMi3 зорка ш алд ы . Елесш кана Kepin, ш ала кум ар болы п «ал.ды м. Мунан сон Алексей М аксимович™ мен 1933 ж ы лы бетпе-бет ка- сында отырып, айкы н керд1м. Бул: М эскеу, Воровская ке- шеа, 52 уй, Ж а зу ш ы л а р Одагыиын б а ск а р м а сы , Алексей Максимович Г орькийдщ е з кабине™. О л — Горькийдш Жазушылар Одарына бастык кезь Ел аузында epTeri болып кеткен, ел оны, ол елд1 суйе- iiH улкен адамды керу мен жабайы ад ам ды керу 6ip емес. Улкешйн улкенд!к мысы кашан да ж ец ш турады. Горькийдш кабы лдауында отырианда o p 6 ip минут ма­ гам сараттай KepiHin, дэт1м шыдамады, сабы ры м таусыл- пы, пролетариат мэдениетш щ туткасы б о л т а н дэуд: керу- ге асыктым. Онын кабы лдауын куткен к!с> к еп едГ — Кезек С13Д1к1,— дед1 осындай асыры п отырран ма- ган секретарь эй ел ,— ю р щ 1з1 Куаныштын оты жуг1рген демнен а зд а п калтырап cciKTi ашеам, жауы ры ны енкектеу, иыкты, к ен танау, ка- лын бурыл муртты, ш уш рек кек кезд1, к ен мандайлы, Узын бойлы, ары «, а « сэры Kici басын о н иырына суйеп, °Н Жак колыньщ жуды ры гы н шекес1не та я п отыр екен. С1з кай ул тсы з? — болды «о л ал ы сканнан кей!иг! °л KiciHiH аузынан шырарран 6ipim iii c63i. — Казакпын. — Э-э! — дед1 а з ойланып,— шылым тартасы з ба? — оапиросын усынды. — Тартпайтын ед1м , ракымет. — Соныныз ж а к с ы дед1,— Алексей М аксимович мур- тынан кул1п,— шылым деген сор, солай б о л а тура уйрем- Геи адам тастай ал м ай д ы . О з ж азасы з б а ? Мен Алексей М аксимович Горькийге « ы с к а т а eMip- оаянымды, ж а зу тарихы м ды айттым. — Совет зам ан ы н а кездескендерни з бакыттысыз- Дар,— дед1 Горький маган,— бурый ш зд е й л ер д щ талайы оейиетпен елд1.

Кабинетке *1ргенде мен 1О шакты минут кана отырар- мын деп ойлаган ед1м. Сейлесе «еле уакытты умыттыг. Алексей Максимович жазу столынан турып, Кызыл шу­ га ж апкан узын столга мешмен катар отырды да, ма?ан сурауды жаудырды. Онын сурауы фольклордаи бас­ та лды. — Елдерниздщ ecKi эдебиет1 калай?—дед! ол. Мен ол Kicire Казакстанныд бай фольклорынкнокаша айтып ем. — С1здер алтын «азыналы сандыктын устшде отнр екеназдер,— дед! ол «ici куанышты кесюнмен орнынав тура к е л т , — дш мен капитализм Kecip жасап, халыктын ecKi алтын мураларынан айрылиан ел аз емес. Бнди орыс эдебиетшде талай «Слово о полку Игореве* бо.№ THicTi, Ф р а к умытылган. Алексей Максимович фольклорды вте кыыбат бай- лайды окен. Фольклордаи уйрену туралы ол Kki uaF2c квп кекестер айтты. Алексей Максимович Горькийдщ 6ipiieiue сураулаР : жазба эдебиеттш басталуы, совет эдебиетшк 8Ркевде'| туралы болды, Абайдын XIX гасырда эдебиетке жасата жаналырыи айтканымда ол Kici «это прекрасно!» Деге co3fli олденеше рет айтты. . К азак совет эдебиетшк алдары ма!ксатын Алекс Максимович Горький жалпы Советтер Одатынын эдебие максаттарымсн байланыстырды. Ол KiciHia айткан а№ лы: Отанды суй, Ka3ipri темаларды коп жазу, * а> MeftpiMci3 болу. Мен берген сураулардын йшнде Алексей Максимов» Горькийдщ екшшпен жауап 6epreHi: денсаулытыкемз1 тен шакырган жерлердщ Ke6ine бара алмауы, acipfee Орта Азия елдерin керуге жагдайы болмай жургеяД1 ...Bip саратка жакын KcnecTiK. Мен кабинетке к,Рге,,‘ нен J0— 15 минут еткен сон секретарь эйел eciK ашы — Мен е з IM айтам,— дед1 Алексей Максимович. — 1агы да келераз,— дед1 Алексей Максимович са татка жакын уакьгт еткенде, ciHipi жуан саусактары са' лалы, узын б|лект1 колын усынып,— кош болыныз!.. byДан ксЙ1н де мен элденеше рет жолыктым. BipHeiue сездерш, баяндамаларын ecirriM. Жолыккан самый мен\"' алган осерш: Горький жазушылыры мен улкешппнеа оаска, ада.мгершшп ете зор адам ед1. Сыпайылык, жу«' 452

сактык, эдептшк, бауырмалдык касиеттер! Горькийде тугел ед|. Ол адам ды жатыркамайтын е д 1, адамра мен- менд!х ьпнез керсетпейтш еди онын ж у з1 алдында жар- кыраган «ундей жылы тартып туратын е д 1, 6ipax ол тап жауына ракымсыз е д 1, вйткеш адам ецбегш жейин ка- наушы таптын адам дары н, ия соларды «олдайтын адам- дарды Горький ад ам ра есептемейтщ ед1, Горькийд1н уры- мында: аднаушы тап адамдары сау адам нын, енбекий адамныд денесше ш ы ккан улы, ззрЛ1 ж а р а , ол жараиы аямай сылып тас т а м а с а сау денеш ел т1редк Фашизм- HiH асыраиды HTTepi троцкийипл-бухаринилл бандиттер эдамшылыктыц б а р шегжен шырып, Алексей Максимо­ вичи кастыкпен ел т1рдк Ж ан ту р ш й тр ген бул жауыз- дыкты еейгенде ж ау р а ашу кегщ кайнайды , данышпан Горькийдщ каны уш ш фашизмищ ж а л д а м а жендеттер! 6i3re кымбат телейдП Алексей Максимовичтщ аты пролетариат мэдениетш йудан да жогары сатыра шытару жолы нда, пролетариат чэдениетшщ эскерлерше жарык жулдыз болады. «Coni's.TiiciiK Казахстан», 1938 жыл, 28 март.