С. Муқанов-Өсу жолдарымыз

ашлардык 6ip i рана» деу,— тарихка к и ян а т жасау. Ол,— *6ipi»— болар е д 1, егер Октябрьден туран казак совет эдебиешш алраш кы ipreciH онымен к а т а р каласкан т а ­ рыда 6ipeyaep б о л са . Ipreci 1917 ж ы л д а р д а н бастап к а- ланган казак совет эдеби етж д е, 1919 ж ы лра дей1н С экен- ненбаска, Советтш ярни пролетарлык туррыдан шырарма жазган 6ip де ад а м болган жок. О к т я б р ь ден туран к а за к совет эдебиетш щ ipreciH алрашкы у ш ж ылда калаган баска адам б о л м а с а , оны жалгы з С эк ен FaHa каласа, С э- кенд|' «кептщ 6 ip i» д е у киянат. О л , «К .азак совет э деб и е- TiHiH ipreciH калауш ы ларды н 6 ip i» Fana емес, 6ipaeH-6ip ез|'. Бул туррыдан алганда, С экен к а з а к совет эдеб и етГ Hin Маяковский! рана емес, М аксим Горький!, hfhh к а ­ зак совет э д е б и е т ш ш еркендетуипс! Fa на емес, оны б а с - таушы. Кейде, э д е б и ет т е, алрашкы к ы зу каркыннан суып к а - лагын да а д а м д а р болады . С экен ей тп е ген Kiel. Э д еби ет иайданында оты з жылга созы лган кайраткерлж 1с ш д е, Kefi6ip шырармаларында елеул! ка тел ш т ер , кемиплштер Ж1бере ж ур е С экенш н социал испк куры лы с |'стер(не к а- ламымен узд ш ш з, эр! белсеие ж а у а п берм еген куш' ж о к . Сондыктан о л , революционер акын ран а емес, курылыс- шы да акын. Сэкен е л е н д е р ш ш поэтикалык езгеш Ш ктерш е де кеп Мздер арнаура б о л а р едК оран б у л м а к а л а д а орын ж о к . Кыска турде FaHa айтарымыз: к а з а к поэзиясынын м а з- Муныка револю ция жасаран С экен, д э л осындай револю- Чияны онын лексикасы мен турш д е ж асады . Оран кеп мысалдын 6ipeyi — «Советстан» п оэм асы . Егер. 6i3 В л а ­ димир М аяковскийдщ «Левый м а р ш » , «Приказ по ар- мию искусство», «Владимир Ильич Л ен и н » сиякты шы- Рзрмаларын « ж е р ж у з ш к поэзияда бол ран да емес ж э н е Дзйталанбак та ем е с» , десек. « С оветстан » туралы да соны зйтзмыз. О ктябрь революииясынын дауылы казчктын К«Идаласында тудыриан бу л та м эш а т а у . сол aae.ni к ал - пь,нда м эн гш к сакталуына ceHiMiMi3 6epiK. Сэкен поэ- зиясында он д ай шыгармалар толып жаты р. Екшцл. С окенн ш казак прозасы ндары орны Алды н ала айта KeTyiMi3 кажет, Сэкен к еркем прозада поэзия- Дагыдай ш ебер болмады . Ол ж а зр а н повеет ер мен э н п - “злерае с ю ж е г п к , композициялык, стилистикалык. с е з- Д|к жарынан олпы-солпылары б о л а д ы . Дегенмен, С экен- « « каламынан туран прозалык ш ырармаларды н ж алпы 503

к а за к прозасында ерекше 6ip орны бар. Ещц соган кыс- каш а токталайык. Е н алдымен «Тар ж ол , таАтак кешу» туралы. Кейн калын KiTan боп жарияланран бул шырарманы Сэкен 1920 жылы Орынборра келе wwiFa алды да, 1923 жылдан бастап, сол кезде Орынборда шырэтын «Кызыл Казак- стан» журналында жариялаура Kipidi. Тур жарыная бул, «Мемуарлык» (Е с тег ш к ) шырармалардын тобына косылды. Бул туррыдан «Тар жол, тайрак кешу» жалпы казак эдебиетш деп 6ipiwuii шырарма. / « Т а р ж ол, тайрак кешудЫ» барасы мунда рана емес. Ол, б у ю л казак эдебиетш де, ¥лы Октябрь социалиста революциясын, оиан казак енбвкип'лершш, енбекин ин- теллигенциясынын белсене катынасуын, Октябрь револю­ циясын уйымдастыру, ба ск а ру жолында Коммунист партийный рол1н, улы Л ениннщ ролiH, орыс пролетарка- тынын ролш, коммунизм кегЫ нде курылран халыктар flocTHFHH 6ipiHini рет сипаттаран, ленинизм туррысынан сипаттаиан шырарма, «Тар ж ол , тайрак кешу», тек кер- кем шырарма рана емес, о л — казак елшдеп тап тарты- сын Октябрь революциясынын ж е н ю мен жем1стн керсе- тетш саяси, тарихи мэш зо р кесек документ. Бул жары- нан, к а за к прозасында буран дейш тец келетш шытарна К а за к эдебиетшде эз1рге а з болганымен, мемуарлык жанр мэдениегп эдебиеттерден кен орын алады. BipaK. езге жанрлардай, бул ж анр да да осал, орташа, куш*1 шырармалар туып жатады. Мысалы, XIX расырдары орыс эдебиетш де мемуарлык ж анрды н ен бшк еркепп — Гер- ценш'н «©ткен кундер мен ойлар». Бул шырармадан, 6i3, сол Faсырдын орта тусындагы орыс кауымыныи, онын алдынгы катардары адамдарынын жаркын бейнесан ке- рем1з. «Тар ж ол , тайрак кешу» к а за к эдебиетшдеп тар*** тык, керкем дж орны, «Эткендер мен ойлар» дэрежеоиЛ*- Айырмасы,— ею шырарманьщ aa y ip i соган сэйкес, идеясы рана баска, эйгпесе, халык мэдениетшдеп’ орны ба’рД®*- Мазмуны сондай кунды «Тар ж о л , тайрак кешуД1Н» * а‘ зылуы шебер, сондыктан, окы луы аса кызрылыкты. Сэкеннщ прозалык ©зге шырармаларынан, «Ж«Р казгандар» повестке ерекше токтау кажет. Квркемдак жа- гы,|ан оншалык куши шыкпаран бул повеет!» мазмуи жагынан ерекше куны казак эдебиетш де, казак жумыс-

шыларыныц турмысын, ой-санасы ны н еркендеуш , рево- люцияга, С овет ею м етш орн атуга каты насуы н керсете- rifi 6ip(Hml ш ырарма. Макаладагы орыннын тарлырынан, Сэкеннш проза- лык взге ш ырармаларына 6i3 токтам айм ы з. Тек х а н а , жалпылап айтары м ы з, прозалык ш ырармаларында да Сэкен халыхтын ©Mipi.veH, О ктябрь революдиясымен, Со- ветт1к курылыспен аса тыгыз байланы сты . Ушшип, С эк ен н ш казак драматургиясы ндары орны . Сэкен exi-aoc пьеса жазран Kiel: 6 ip i,— «Бакыт ж олы н- Да» — 1917 ж ы л д ы н ноябрь, д е к а б р 1 н де жазылып, 1918 жылдык басы нда А кмола каласы ны н ж астары ойнап к эр - сеткен; екшилЫ,— «Кызыл с у н к а р л а р » ,— 1922 жылы ж а ­ зылып, к азах театрларынын к е б ш д е ойналы п ж ур д1. Жакында Э у е зо в М ухтардын 6 0 ж а с к а толуына б а й ­ ланысты ж азы л ран м акалада, б1з о ны н «Енл!к-Кебег1н» (1922 жылы басы л ран) уакыт ж а р ы н а н , казак др ам атур- гиясында 6ipiHm i шырарма» де ге н едьк, «Бакыт жолы нданы ц» одан к ей ш х о л р а тускен ю'та- бына (1922 ж ы лы бастаган) к а р а с а х , ол «Енл1К-Кебек пен» 6ip м е з п л д е жазылран пьеса екен. Керкемдш жары нан «EmiiK-К еб е к » «Бакыт ж олы нда- Дан» кушт!. А л , идеяльгк ж ары нан ал ганда, «Енлйс — Кебектен» «Б ак ы т жолында» « у н д ы р а к . «Бакыт жолын- Данын» окирасы 1916 жылдан б а с та л ы п , сол кездег1 бо- лыстын, б и д 1н, молданы н хал ы кк а, эсересе эйелдерге Керсегетш корлы гы н сипаттады. О ки га Октябрь револю- Циясынын ж а с а л у ы н , халык бостанды ры на, эйел бостан- Д^ына ж ол аш ы луы н ауылдын д а е стш куануымен б 1те- Дп Бул п ьесада революциянын ж ангырыры бар д а , е з 1 wok. Дегенмен, О ктябрь револю циясы нан кейш ган а ту- ран казак др ам атургиясы нда, со л револю ция туралы 6 i- Pwiui сез а й ж а н пьеса осы. Одан кейш жазы лран «Кызыл с у нкарл ар » тура Ок- гябрь революциясы на, оны ж е р - ж е р д е к к е асырушы ерлерд1ц кимылына арналран. « Б а к ы т жолындапл» ж а - Нашыл учитель, 6ipaK, дш илл Е р м ек «Кызыл суцкарлар- ®а» шын марынасындары револю ционер большевик Ерке- буланга аййналы п кетедь Корыта айтк а н да , казак др а - “«ургиясында Октябрь революциясынын жолындагы KYpec пен ж е ш е п «Кызыл с у н к а р л а р да н » бурый сипат- Таран, жэне, б 1рсыдырры керкем сипаттар ан пьеса болран \"'ок, сондыктан да ол казак драматургиясы ндары «Т ар

жал, TafiFaK кешу», сондыктан Октябрь революииясынын sp6ip жаксы толган шарында, онын куреа мен жешсш кезге елестету ушш, казак театрларында осы пьеса кер- certain келед1... V . Сэкенящ басца ецбектср1 жайында Сэкен квркем шыгарма ж азумен рана шушылданган адам емес. Ол — казак совет эдебиетшде журналистика кызметш д е озгелерден бурый бастап, бул жуйеде де тык- нан ж ол тарткан Kici. Октябрь революииясынын i3in ша­ ла, 1917 жылы, Акмола каласында, жерплжл Совдеплн т!л1 боп, «TipuitaiK* атты газет]' шыгады, сонык редак­ торы Сэкен болады. Бул, бук1л казак даласында, казак тшшде туцгыш шыккан большевиктж баспасез. Казакстанда Совет ек1мет1 орнап, казак автономиялы республикасы курылраннан кешн, Сэкен республикада шыккан баскарушы газет «Енбекнн казакта» б1рнеше жыл редактор болып кызмет аткарды. «Пршинктен» бас­ тап Сэкен Совет Одагындагы казакша жэне орысша шыгып туратын газет-журналдардын бетшде саяси, fu- лымдык, эдебиеттш такырыгттарга кептеген макалалар жазды. Kefiimpex, квркем эдебиетт1 зерттеумен кебiрек шугылданган Сэкеннж каламынан «Еск1 эдебиет нуска- лары», «К азак эдебиет1н1н тарихы» сиякты монография- лык калын енбектер туды. Осы енбектержж бор!нде де ол марксизм-ленинизм рылымынын жактаушысы да, на- сихаттаушысы да ед1. Сэкен квркем эдебиеттж бурынды-сонды жайларын зерттеумен рана канагаттанбай, осы мэселеде кадрлар даярлау iciMeH дс катты шурылданды. 1928—37 жылдар- дын арасында, ол, эуелде, Ташкендеп педагогика инсти- тутында, одан кешн Казакстан Мсмлекетт1к Универскте- тжде, казак эдебиетжж тарихынан лекция окыды. Осы оку орындарынан 6taiM ж эне тэрбие алый шыккан кептеген эдебиетиллер мен жазушылар, Сэкенд1 куш бу- пнге дей1н аса жылы сезбен еске алады. Казак совет эдебиетжж ж ас кадрларын ecipy, уйь«м- дастыру 1с!нде де Сэкеннж енбеп' взгем1зден ерекше. 1925 жылы отауын кетерген К азак Совет Жазушылар Одагынын алрашкы керегесж жайып, алгашкы уырын шанырарына 6!р1нш1 болып шанышкан адам — Сэкен Сейфуллин. Бул отаудын 1ш1-сыртын асылдандыру, эше- кейленд!ру тсхнде де Сэкенн1ц е н б е п зор

К ,о р ы т ь ш д ы . Жогарыда атал ган талассыз факты лардан кез!м 1зге айкын кершетш н эр се, к а за к совет а д е б и е т ж т алгаш кы неп'зш калаган С экен С ейфуллин, барл ы к жанрда д а eaeyai енбек аткары п, б э р ш н д е алраш кы булжымас б е - Р1ккадасын карып бердн С ондыктан д а ол , кайталап айт- инла, казак совет эдебистш де, о ны н 6ipaeH-6ip Heri3iH калаушы адам , ж э н е, ол, аталган э д е б и ет т щ непзш рана калап койран Kici ем ес, онын барлы к ж а н р да да еркенде- Уше, eMipi таусылранш а, беЛсене а т салы скан адам. Октябрь революциясьшан туран больш евик акын — CaKCHHiu, к азакты н сониалистж м эд еи и етш , онын iiuiH- эдебнетж ж а с а у д а ек б еп а са зо р . О л — казак со вет здебиетшщ атасы . «Казак эдебиет!» газел, 1957 жыл. 22 ноябрь, № 47.

БАЙМАРАМБЕТ ЗТУЛИН ТУРАЛЫ Биыл б !з б у ш дуние ж узш деп енбеиш адам баласы- на бзкы т кЬптш ашкан С о ц и а л и с т ¥лы Октябрь револю- циясынын кырык жаска толу мерекесш зор куаныагаея тойларалы отырмыз. Осы улы тойдын устшде, революция- ны «олынан жасаскан, с о ц и а л и с т курылыстын тргасш «олынан каласып, сэулегп сарайыи колынан курыскди ерлер1М(зд1 б|'з аса зор курметпен атаймыз. Бул ерлердж 6i36eH 6 ip re жасасып келе жагкандары да бар, курсе, ic устшде казата, кейб1реулершщ ауыр казата ушыра-ак- дары да бар, солардыц 6ipi — Байматамбет Канапияулы Зтулин1. Онын крм екенш баяндаудан бурын, Кызылжарда (Пе- тропавл), советпк -курылыстын алташкы жылдарындг. ояздык партия комитет! мен ояздык ревкомнын органы болып шыккан «Мир труда» газетшщ 1921 жылы, 20 ап- рельдег1 81 санында басылран томендег1дей кайтылы хабарды еске Tycipe кетей1к. «Тары да 6ip улкен казара ушырадык!.. Колчактан калган акбандыларра карсы куресте Рос­ сия Коммунист (большевиктер) партиясынын мушеЫ, у-1' ты казак Байматамбет Зтулин ерлгкпен аянышты казата ушырады!.. Ол Ф едоров ауданындары (бурынры Петропавл yeai С. М.) оку бел1мшш нускаушысы едП.. Аса сез1мтал, заманына ун коокыш ол революдиялык кызу 1стердщ калын ортасында кайиап журд1 де, тасыр- лар бойы надандык туманы туншьтктырран тутан ел! — Казакты оятып, бшмнщ жарык сэулесше жетектедП Оныц жаркын болашарымызра бастап шакыртан ура- 1 13T9Jле — Баимагамбеттщ улы атасы. Фаыилиясык сояан ая- жтаанзаБтаыйнм. аЫгаэ]змабсетсоклоалйшкоайркаонлддаа,на«м1ызтзе.лин» деп емес, «Зтулин» Д«п 508

вы мен осы ж э й д а айтатын э ц п м е л е р 1 халкынын. ыстык журег1нен м э к п л ж орын алды. Жолдас З т у л и н бала ш арынан кы зуы лапы лдаган влевдер ж азр ан дары нды акын ед1. Ж ы л ы лепт! е л е н д е - piK ол халкын 1каранрылыктан ж а р ь ж ж а бастаура а рн а- ды. Жолдас З т у л и н енд1 б !здщ а р а м ы з д а ж ок!.. М илли- ондаран к азак ха л к ы енд] га зе тт ер ш щ б е д н е й ж а с акы н Баймарамбет З т у л и н н щ вл ендерш окы майды!.. Уйыкта, кы м батт ы жолдас! Сенщ е л е н д е р щ кабырыцды м э н п л ж есте с актата ды, пролетариат с е н ш атынды в з тарихы ны н бетш е ж а зады!..» Будан оты з а л ты жыл бурьгн о р ы с т ш н д е ж ар иял ан- ган гуршен д э л м е -д э л аудар ы л р ан б у л макаладан Б а й ­ марамбет З т у л и н н щ шм екендш! а й к ы н KepiHin тур. О ны ц казасын га зе т т щ катты кайрыра ж а зу ы н д а улкен с е б е п бар. Б аймарамбет К ом м унист^ П а р т и я г а адал муш е б о - лудыд ycTiHe, сов ет тж «уры лы с icine белсен е «атн асы п жУРген кыршын ж а с шарында аяны ш ты казага уш ы ра- уыныч устш е, к а з а к эдеб и етш де О к т яб р ь революциясы туралы 6ipiH iui с в з айткан а д а м д а р д ы н 6 ipi едь 1920 ж ы л ды ц басы нда, О м бы да С о в е т ешмет! куры ла сада казак т1л1нде «К едей с е з Ь ' атт ы газет шыкты. С ол газеттщ ал гаш к ы сандарынын б1р1иде Баймарамбеттш нролетариаттык революцияны, енбекш 1 халыктын б о ста н - Дырын, со в ет тж .курылысты ш алк и ж ы рларан елещ ж а - рияланды. Б у л е л е н казак совет эдебиетШ ш « эл(бЬ м ен *бише» ж а тат ы н , «ей ш кен а р н а л ы езенге айналран здебиет1м1з д !н а л ды н бастап б е р ге н кайнар булагы нын Тас*ы жарып шьвдкан алгаш кы там ш ы сы на есептелет1н 'лыгарма. Осы сиякты болаш ары зо р акы нны н кыршын ш арында казага уш ы рауы , эрине, аянышты. О ны ц казасын « М и р тРУДа» газетш щ ерекш е кы нж ылып кайрырран ce6 e 6 i д е соаДыктан. Б1з ani халкы м ы зды н еткен e M ip ia a e r i кымбат окира- *|аРдын 6opiH т у г ел зерттеп болран ж о к п ы з, коп кы мбат- арымыз aai б1зден тш сп барасы н а л р а н ж ок. С ондай, !еРттелмеген кымбаты мы зды н 6 ip i — Б аймарамбет З т у - 1 Жылга шыгыл турран бу/ кателен «Енбек тун» Т\"ЛЫПжур

jthhhih ©Mtpi мен акындык кызмеп'. Бул мэселеге эде- биетш|лер1м1з тек сонры кезде FaHa кешл белш, Байма- гамбеттен сакталран эдеби етп к мураларды ауыздарына ала бастады. Bipax бул ж а й д а баспасезде жарияланран деректер эл 1 ете аз, сондыктан, Баймарамбетп тануда халкымызра да, эдебиетш1лер1м1зге де жэрдемдесу мак- сатымен оиын e.Mipi, эдебиегп к кызмеп туралы корген- бш гешзизд! Октябрь революциясынын кырык жылдыры- на байланысты «ыска турде болса да айтып беруд! макул кердж. ■ Баймарамбет (Баймухаммед) Канапияулы Зтулик Ka3ipri Солтуспк Казахстан облысы, Преснов ауданы, «Украина» атты жана совхозга карайтын «Шэлшке» ага- шынын койнауында 1899 жылы1 туады. Руы — Уак,онын imiHje — Буйдалы. Ахын б)'раз шырар.маларын «Буйда- лы» деген лакап атпен ж азаты н eai. Канапия орта дэулетп болтан адам. Преснов ауда- нындагы «Киров» колхозына 1929 жылы муше болран ол, 1946 жылы 72 жасында кайтты, эйел1 — Кесте (Байма- рам беттт шешес1) 1954 жылы, 75 жасында кайтты. Бай- марамбет осы екеушш тунрышы. Одан кей1нг! — Бнмак- тан, Сеш т, Султан атты балалары туран жерШдеп колхозда эртурл! кызмет аткарып келед1. Канапия сунгак бойлы.зор денел!, ак бужыр кеск1нд1. улксн шагыр козд1, саррылттау, сирек сакал-муртты, кон- как мурынды Kici едн Тур-тулга жагынан Баймарамбет океане уксайтын. Айырмасы тек шалкактау келген_Ка- напняныц бет! суйектмеу ед1 д е , енкектеу келген Байма- ра м б ет 'ц бет! кушыктау болатын. Баймарамбет орыс кес- к!ид! ж т т ел!, сондыктан, сейлегенде болмаса, казак cKeiiin б1лу киын да. «Ш олшке» аталатын ж етЬ сег!з уйл! ауылда, Канапия- мен номере Кулыбай атты молда болды. Элдеммнен кадшш е окып, «турю'ше» Faiia хат таныран ол вз туран- дарыммн и о н е манайдагы ауылдардын балаларынын «те лиг сындыруды» каст еткен. Канапия БеймагамбетП a.iFaui сол молдага OKyFa беред!. Ол кездщ взге молдала- рымлаи. К улыбай да бэлаларга аса катал боп, «оку укпа- кед;,', а Е к т. ^ ганГм^аел,ш™етРтЛее,1*80',^»д)8жжыылылытуран. боп жазылатык ед1

рандардын» н л д е р ш орам алмен б у р а п , аркаларын ж а с шыбыкпен т м п л е й т ж болтан. К е й д е е ск е алганда, «алты жыл алдында п зе р л е п отырранмен, еЫ м де ашы таягынан баска туп д е калран ж ок» дей тш , е д 1 Б аймагамбет. Бойыма ок у сш бегенм ен, дш1 катты ciHfli,—дейтш ед1 Баймагамбет 6epriH, дуниелш о к у д ы н «дэмш татып,— атеист1к niKipre келген ш агында, «балалы к кезде мен оразашыл, нам азш ы л болдым» дей тш е д 1. Жас ecnipiM ш агында ж азган « Ж а н ашуы», «Он ал- тыншы жыл» сиякты елендерш де TOHipire сыйынуларын ол «К улы бай м ол дадан алран тэр б и ем н ш acepi» дей тш eni. Баймагамбет он терт ж аска ш ы ккан жылы ж акы н жердей Курымсы аталатын ауы лра Уфа каласы ндагы Meaaipece Р алияны 6iTipin С ей т к ер ей М агазов дейтгн башкырт мурал1м1 келед1. Ол Ж а д и т ' барытындагы MyFa- •iiM болады. Еш б1рберер 61л1м1 ж о к кады м8 окуынан ка- жыган ж у р т ж а д и д окуын пайдалы ж а нал ы к керш, б а л а - ларын сорэн б е р е бастайды. Б у л о к ур а Б аймагамбет те тусш, рылы м рэ нег1зделген сабакты т е з менгередн О ты з такты ш эю р гп'н алды болады. О р та д а у л е тп болганм ен, Канапия тиыннын мерше карарыш са р а н Kici екен. Б а ­ тек ауылра бары п окырэн б а л асы н а ол ж ен д'1 ж эр д ем бермей, там ак тан , кжмнен зары кты ры л устайды. — Сонда д а окуды тастам ады м ,— дейтш ел\\ Б а й м а ­ гамбет,— там ак тан парным а ш канм ен, сабактан тойын- Дым, кызырып окы ган сабакты аш -ж ал анаш болсам да тастамадым. BipaK Б а й м а г а м б е т у за к оки алм айды . Кездейсокб1р °киганык (н е е к еш кейш айты лады ) KecipiHeH Сейггке- Рейд! еш жкен б1реулер «солдаттан каш ып жур» деп eKi- м^т орындар Ына к е р с етт , 1915 ж ы лы урядник устап эке- тед1 де, кы зу ж у р ш жаткан 6ipiHiui им периалисте со - гыстьщ май даиы на женелтедй Былымдык окуды н дэм ш 6ip ж ы л тана татып, б Ш м - теузджкеи езегш еркш жалгай алмэган Баймагамбет '-ейыкерейден кейш тары да о к у 1зд ей д 1 Манайда о н д а й °Hv болмайды. Алыска кетуге с а р а н э к е а караж ат бер- Mefifli. CeftTin ж ургенде, 1916 ж ы л д ы н дубелен1 б а с та - Дьщ кетедк Б аймагамбет ол ж ы лы он ж етш е едй М ай- ' Д!н мен гылымды кабмстыратын буржуазиялык барыт. 8 Мусылмандык окудын рылымга карсы есм Сарыты.

данга он торыз бен отыз б1рдщ арасындары ж1г1пер ша- кырылады. Сол Ti3iMre Баймарамбет те ымгедь — Н еге олай болран?— деген Сургута: — Ж асым жетпегенмен, бойымнын жеткенше каваган болар,— деп калжынды ж а у а п 6eperiH efli Баймагамбет.- Б1здщ тукымнын бойы аррымактау рой. Сол жылы мен де сорайран уп-узын « ir iT ем. Баймарамбет eaiHiu мобилизацияга шккен ж!г1ттер! майданра ж1бер!лмей, ую м еттщ жергшкй жумыстары- на орналасады. Сол кезде Баймарамбет экес! аркылы еб5н тауып кара жумыстан кутылады да, Пресногорь- ковка станцнясындары орысша жепжылдык мектеппн 4 класына окуга туседь — Бул оку eKi ж актан киын болды, — дейтш ед| Баймарамбет, — б!ршцпден, орыстын тертшш! кластагы он б!р, он eKi жастагы балаларынын арасында, кой iuiiH- fleri туйеше сорайып, узын сирарым шшкене партара сыймай, Tipearen Т1'земд1 тактай тесш ж1бере жаздаушы ел!, дамылра шыкканда балалар: «Туйе-туйе, туз керек пе?» деп мазактаушы еда; екшшщен, экем каражат бер- мей, ез1мнен окуы томен балаларра сабак уйретш, тамак аеыраушы ем. Февраль рсволгоциясы Баймарамбет Пресногорьков- када окып жургенде ж асалады. Ол кыстьщ окуын аякта- FaH Баймарамбет елдес шэюрттердщ акылымен Троицк каласындагы мурал1мдер даярлайтын «Meflipece Уз- знфа» аталатын мектебше барып, 6ipiHiui класына ту- сед!. К ала бул кезде Колчактыц колында болады. Окуда ж-ypin Баймарамбет жасырын жумыстары большевиктер- мен танысып, революциялык 1стерге жэрдемдеседь * а' сырын турде прокламациялар таратысады. Большевик, меньшевик, тары да баска саяси пар- тиялардын максаты не екенш ен бурын да аздап хаба- рым болатын едг,— дейтш Баймарамбет кеГпн сырлас- канда.— Тройцкще большевиктермен араласканнан кешн саяси к е з1М кешрек ашылды. Одан кейш мен большевик- терд!н KiM екенш айкын TyciHin, катарына шруД| максат Бул максатына Баймарамбет жете алмайды. Он се- г|31нш! жылдын кузшде Уазифара тары барып, больше- внктермен кайта араласа бастаран кезде жасырын сыр- лары ашылып, Kemuiairi туткынга алынады да. Байма- рамоет сиякты аздаган белпш здер! рана аман калады-

Орал тауы жапянан Кызыл А рм ия жакындап, Кол- чактын халы мушкйлге айиалгаи с о н , 1919 жылдын кек- темшде У азиф а жабылады д а , Б а й м а га м б ет елше кайта- ды. Кызыл Армияны Б айм агам бет с о л жылдын ку зш де, тутан ж е р ш де куанышпен карсы алады да , Ын ш ала Кызылжар (П етропавл ) барып, д е к а б р ь айында К о м м у ­ н и ст партияныц катарыиа Kipeni, ж ададан курылран уездш Ревком оны кызметке ал ады ... Баймагамбет мектеп кы зметш танд ап, уезд1к о к у б е - лнчше нускауш ы болып ю редй Ол к е зде Ленин кол кой- гаи декретпен «В Ч К А » аталып, революцняра карсы эл е - менттермен к у р ес еи н 6ip тетенш е ком миссия, «Г рам че- ка» аталып, сауатсы зды кпен кур есетш скжпн тетенш е комиссия «Тиф холчека» аталып, с у з е к ж эне обамен ку- ресетш екш ии тетенш е комиссия курылраны, осы y u iey i- HiH катарласа ж эне жарыса кы зм етк е KipicKeni ж у р тк а тарихтан м эл!м . Будан б !з С овет ек|'мстш ш сауатсы зды к- Ка TinTi сол к е зд щ е зж д е канша м эн бергенш керем1з. К азакстаида курылран Грам чеканы ц алдында eni мшлет турды : 6 ip i— бурый ултты к мектеб!’ болм аган ауылдар мен калаларда казак б ал ал ары н окытатын мек- тептер уйы мдасты ру; eKimuici — ж у зд ен токсан ceri3i сауатсыз к а з а к халкынын ересек тер ш д е окытып, с а у а - тын ашу ед1. — Грам чеканы тандаган с е б е б 1 м ,— дейтш ед1 Б ай - Магамбет, — к а з а к халкына ы засы еткен сауатсы зды к­ пен куресу iciH баскаруды е з !м е з о р мэртебел1 ic кер- AiM. Грамчекага кызметке алынран Б айм агам бегп уезд1к оку 6eaiM i Ф ед ор ов аталатын о к у ауданына нускаушы Кып ж1беред1. Бул о к у ауданыны д «Ф едоров» аталатын себ еб п кэ- nipri К останай облысы, Узынкел ауданы нда орысша «Ф е- Доровка», к аза к ш а — «Tiлес» атал аты н поселок б а р . он- Да револю циядан бурын Ыбырай Алтынсариннын си сте- масымен «оры сш а-казакш а» аталаты н, окыту мер.31м1 алтыжылдык ек! класты мектеп ашылран. Халыкка б е л - Hjii карт мурал1м Спандияр К е б се в сол мектепте у з а к *ылдар мурал1м болып, казактын кеп баласына оры сш а ®'Л1М бергеи, сондыктан советт|‘к курылыстын алгаш кы жылдарьшда д а Федоровна м эд ен и е т ошагы сияктанып турпан. Федоров о к у ауданына о л к е зд е мацайындары он 33-С. Муквнов 513

шакты казак болысы карайды. Осы болыстардын шнде 6ipiHUii рет казактын улттык мектептерш уйымдастыр- ган адам Баймарамбет Зтулин. — Bipiieiue ауылда балаларра арналган мектептери уйымдастырран мен, — дейтш eai Баймарамбет, —ул- кендерге арналран мектептерд! уйымдастыра алмадым, оны жагдай кетсрмедь «Жардай» деп отырраны, кеп жылра созылран импе­ риалист^ жэне азаматтык сорыстын салдарынан Отаны- мыздын ол кездсп шаруашылык куйшш аса киын халде болуы, соньш салдарынан 1919— 21 жылдары 6ipa3 елхе- лер1м1зде кездескен ашаршылык болатын. Мысалы, ол жылдары Москва, Петроград сиякты орталык калалар- дары жумысшылар мен туррын халыктарра азык жет- пейд1. Бай-кулакТар азык-тулж беруге карсылык жасап, колда барын жасырды. Т ырылрзн астыкты тауып, Отаи- ды астыкпен камтамасыз ету ушш, жер-жерде азык-ту- л1к ко.миссариаттары, отрядтар курылды... Баймарамбет бул кезде бфынкай оку жумысымен рана шугылданбаи, журген жер1кде азык-тул1к жинасу мэселесше белсене араласады. Бай-кулактар азык-тул1г1н тырып бермеумен рзна емес, Совет ешметше куралды кушпен де карсы шыкты. 1921 жылдын февраль айында, Ka3ipri Омбы, Тюмень, Корган, Солтуст1к Казакстан, Костанай, Квкшетау об- лыстарыньщ он сепз уезшде акармиянын тырылып жур- ген офкцерлер1 мен генералдарыныц уйымдастырума* бай-кулактардык карулы к е тер ш а басталды. Бундам котершс болар деп кутпеген б1здж адамдзр бандылардыц колына капыда тусш, аяусыз казана ушы- рады. Мысалы, кэз|'рп Солтустж Казакстан обылысынык барлык село-ауылдарында капыда колра тускен комму- нястерд! бапдылар кырып тастады. Сактанып улпрген коммунистер мен совет кыз.четкерлер1 бандыларга кар­ сы курес уйымдастырды. Кетерыпс басталганда Баймарамбет Кызылжарда едь окнра «0Mip мектеб1» атты шырармаиык eKiHmi ю- табында толык суреттелгенд1ктен, бул арада кыскаша рана кайталаймын: башшлар котерьи'Ы Кызылжарда жылдын 8 февраль кун! мэл1м болды. Сол куш ка- лада ко1,1мунистерд1н «ЧОИ»1 атты отряды курылып, хз- 4.ICTII особого 1мшчсв11я —ерекше мшдетт! эскерь бвл>'мдер

лыкты банды ларм ен курес ж у м ы сы н а уйымдастырура KipicTi. Каланы ж ан-ж агы нан кам аран калын банды теМ1р жолдарды б у зд ы , телеграф, т е л еф о н сымдарын киды , cefiTin кала к ур еснпл ер ш к сы р т та гы советтж куш пен байланысын у з ш тастады, KypecTiH б а р ауыртпалыры к а ­ ла шпндеп Ч О Н отрядынын м ойы ны на ж уктелдк К о м м у - HHCi, ком сом олы , совет кызметкер1 б а р , ЧОНдагы барл ы к адам саны жет1 ж уздей е д г К а л а халкынын к е ш ш л ш оларды ш т е й ж актаганмен, к а м а р а н бандыдан коркы п, куралды ж э р д е м бсре алмады. Советск куш жан-жактан ж эр д ем ге келгенше, Ч О Н адамынын к е ш ш л ш аянышты к а з а тапты, соларды н 61- pi— Баймагамбет Зтулин Колына тускен совет адам дары н, acipece коммунис­ те? мен ком сом олдарды б анды л ар бары п турган а й у а н - Дык азаппен е л п р д ь Осы а за п к а Б айм агам бет те Ш кть .. Бандылар к в т е р ш а басылраннан к ейш табылран оны н деиесшен айуандыктын, а запты д псш ет урл! б е л п с ш к е р - д!к... Революция кузетшде ауыр казана ушыраган ком м у­ нар— Б ай м агам бет Зтулинш к д е н е с! Кызылжар к а л а - сынык орталыгы ндагы алапка 6ip r e жерленгсн ж о л д а с - тарынын ар асы н да. Туы скаиды к кабы рда куш актаса жаткан б у л ком мунарларды н к е ск ш -к е й т , ici, Kypeei ыенщ е а м д е м э ц п л ж сакталады ... Жиырма ею жасында казага ушыраган Баймагам- беттщ к ы скаш а азаматты к е м 1р б а я н ы осындай!..I II Ннд1 б !з окуш ыларды Б а й м а г а м б е т Зтулиннщ акы н- дык ем>рбаяны мен кыскаша таны сты ры п етейж. Белг1л 1 6 ip внердщ neci а та н га н а д а м туралы с е з к оз- галганда, — «аталары нда ондай а д а м болган б а ? » д е п сурактын э д е т б а р . Баймарамбеттш то ры з атасына д е й ш (Канапия, З т е л е , Ш элшке, Т опай , Ерназар, К удай к ул , Сагындык, С эт1бек, Буйдалы) акы н болды деген Kici е с- тммейдц Т ек, yiuiHuii атасы — Ш эл ш к еш вте шегаен а д а м ед> деседй Ш эл1нкеден туран Б а й т е л е (Зтелеш я iH ici), Kacin кып соны на туспегенмен peTi келген ж ерде ел ен д! еуырып са п айтатын акын бол ган. Канапия ауы л казагыныц арасындары акылды, па-

расатты адамныц 6ipi болушы ед1. Ол елсц-эши де жак- сы Kepin, улы — Баймагамбетке, кызы — Антжанта дои- быра тарткызып, эн салдырып отыратын. BipaK ез! он- дай ен ер д1 куматан Kici. Энге, куйге 6еЙ1МД1л1к жатынан. Бейматамбет OKeCi Канапияра емес, mcmeci Кестегетарт- кан деседк Кесте жас кезш де елец шыгаргыш. сезге жуй- piK, энш! жэне домбырашы Kici екен, сондыктан уй ш- HiK эзш н д е: «Байжаным (Байматамбет) енер жатынан эк ес ш ц емес, мен1ц балам» деп отыратын едй Байматам- бет акындырыныц устше домбыраны жаксы тартатын, б1рсыдырты эдему коцыр дауысымен энд! де накышты, сэнд1 тын айтатын. к / Байматамбет шшкене куншен елен-жырды тындауи кумар болтан. Оныц ауылына жакын ауылдарда Ыбырай Дейтш enepai акын ж эне жыршы а’дам болтан, унем« такпактап сейлейтж Шатырай дейтш шешен адам Да болтан ед!. Шатырай Тебетулы 1848 жылы туып, 1921 жылы елгсн адам. Кедей ш аруада туып ескен ол жас кушиея серш кпен ел кезш, бурын «Орынбор-Cieip» аталатын елкедег: казактарды тугел аралатан. Осы бет!нде М атакты акындар, oiimi, куйип, жыршы, шешсндермен кез- десш у д п алтан. Жасы москалдана, тутан мекешне то- кыраган ол жнын-тойларда, мэжйнстерде еатген-бйт*11 керкем енерш баяндап, е з1 де такпактай, жырлай сеи- леп, тындаушылардыц кулак курышын кандырады екеН' зор мэжмйстср онсыз етпейд1 екен. Шешен, сезгс суырып-салма Шатырай кулд1рп, сыкак такпактармсн влети де айткан. Б!рнеше мысал: Атакты сэудсгер бай болтан, болыс боп патша ей- меттне кеп жыл кызмет сткен Торсан дейтш адам «1рб1|5 аталатын жэрмсцксдсн кеп мата экелсе, эй(ып Жэу'ке «бунда б 1здщ уйге лайык пцтеце жок екен» деп урсады, Торсан у идей алмайды. Сонда Шатырай отырып: «Арыс- танпын акыртанынан корыкпайтын ен-ау, Торсан, ешке ищ бакыргапынан коркып не боллы сатан?!» дептт Курымбай дейтж байдан тогыз ул туып, тотызы Да бай ауыл боп euuii алысады. Солардын шлнде Нургожа Деитшшде тана «xici.iiK» болады да, езгеа «мал жаюдзн баска ны бышснтш сасык бай» атанады. Бертжде Нур«‘ Аа„ 9-'|1П- ЖУРТ жаназасына жиналып отыртанда та т а ­ рам оныц туысторьша кещл айткан боп, Нуртожаны так- 51в

пакпен м ак тайды да, TipiJiepine: « © л ш т ж шокып кал- дын ба, кузры н, KapFа, сауы скан?» дей д ь 0 з iHici Т урганбай к едей л ер дщ жалгы з сиырынын iiDTeri бузауы н арзанга сатып ап байы м ак болады . Сол «KacinneH» ж у р ш , TvriHi шыккап у й д щ асын андкды ексн. Соган ыза б ол ган UlaFbipafl: Уа. Турганбай. Турганбай! Bpe.ii бузау ызгынлай. Ертеменен ушкан кузгынлай! ~ лету. Уялтан у й neci 6ip ш ан а ш еп 6epinTi. Ж э н е 6 ip сапарында. кысты гун1 Шарырай эл д ею м ш н yfiine т у с ед ь Ол уйД1Н э й е л 1 кургак шай ж а с а п жатканда, epi кунк етш, «май экел сейип» дейду Э ^ ел унатпай тыржын етед ! де, шайын к уя берд1. Сонда Ш а гы р а й т а й г а бата кыл- Ран боп колы н жаяды да , эй ел ге к ар ап: Маран бастямаРЯН карынын 6э!ннш басын тез^рек, Kspre барин жасталсын. Бул жлк rvria, ол жактг Касына ceni коспасын,— ЛллаИу акбар! — аеп бет in сипайды . Бул с езд ен ж а н ы турипккеи эй ел , «майды э к ел е й ш , экелеШн!» д е п т у р а ж онеледь Ш эры- райдан с а к т а л г а и осы сиякты кы зы к муралар коп. 1874 ж ы л ы туып, 1931 жылы о л ген Ыбмрай Ш ыныбай- улы да тугам елкес1не кулыгы, ш еш еид1п'. е н ер л 1п', вленшЫг!, жыршылыры, сы бызры ш ы лы ш , домбыраш ы - лирымен аты шыккап адам. О л д а еск1 салдардын д з с - тУР«н 1стейм1н д е п , оз1 кедей б о л а тур а, кыз-кыркынша »лем-жэлем киш удк боркше ук1 мен есек-тас таруды, ко- лына с а к и и а -ж у з ж салуды ж а к с ы коретш. К ездескен адамдарынын м 1нез-кылырындары кемш ш ктерд! сы как- тап шырарран олендер! коп бу л а д а м «Ерназар — Б екет», «Шернияз» сиякты ecKi ж ы р л арды оте аж арланды ры п айтушы е д 1, е з жанынаи эндер д е ш ыгзруш ы еяк Баймагамбетке балалык ш арында эсер еткен адам - аыд 6ip ey i— ш оберелес туыеы— Б улкайы р М алшыбай б а ­ лясы. 1883 ж ы лы туып, 1933 ж ы лы елген кедей ш аруалы бул адам ны ц аздагаи мусы лм анш а окуы болушы е;и д е , 517

ара-тура кейб!р ауылдарра жалдаиып, балаларын кадым- ше окытушы ед1. Молдалык жагынак багасы мэз болма- Fan ол, елен жарынан елде атакты адамнын 6ipeyi eai. 031 mbiFapFaH елендер1 «Балдыр-батпак» боп келетш ол, киссаларды жаттауда Ty6i ж ок адам болатын. Казак тЬ лшде басылран киссалардан онын жатка б1лмейт!н1 бол- майтын, олары неше кун, неше тун айтса да таусылмай- тын. Бет-аузы 6ip-an уыс, юп-к1шкентай, мурны конкак. кез! кыли, жуткыишагынын улкендш_ жудырыктай ол, киссаларды канша айтса да шаршамайтын, б1рсыдыргы эдем! коныр уш карлыкпайтын. «Талмайтын не деген жак?! Карлыкпайтын не деген ун?!.. Сонша киссаны сый- fh3F3 h не деген бас?! — » деп, кайран калатын журт oFaH. Баймагамбет те солай дейтш. — Казактыц, шыгыс елдерш ш улан-байтак эдебиет мураларынын алтын казнасын мен кебшеее Булкайыр- дын аузынан естдом,— дейт1Н Баймагамбет. Булкайырдын ез елешне наразы Баймагамбет, кис­ саларды кеп (Ялу жагынан, оны «алтын бас агай» деп атайтын. Баймагамбетп' юшкене кунш де Байтелен!н кемшр! Бултшей бауырына сап асырап алган екен дейд!. Колы ашык, агайынга жагымды бул кемшрге езге адамдар ли, Ыбырай мен Шагырай да кеп келед1 екен, Баймагамбет солардык елен-жырларын, такпак сездер!'н тындап'оты- рып, эжес|'н|'н кушагында калгиды екен. Шагырайдын, Ыбырайдын е з елен-жырларынан да, олар айтатын халыктык елен-жырлардан да Баймагам- беттщ ж азы п алгандары кеп болатын. Сол калын дзпте- piHiu кайда екеш 6earici3. Акын-жыршылардыд, шешендердш сездер!не юшке- не куншеи кулак туре ескен Баймагамбеттщ 03i бала шагынан такпактап сейлей баста Fan e,ii деседг Онын елед шыгарура бешмдшп' он жасынан байкалган сияк- ты. Сол жылы окес! Канапия, жакын ауылдагы бересю бар 6ipeyre апармак болып, кыс !ш!нде шанасына семы кара койды салады да ж у р т кетедь Жолда кой шана- дан Tycin калады. Оны Канапия ангармайды. Б1рзздан кеиш алтына караса, кап-кара б^рдеме жупрш келе жа- тады. Канапия оны каскырра жориды да тура кашады- К.ОИЫНЫН Tycin калганын алда гы ауылга барганда рана 1лген о л тез айналып барса, каскыр жеп кетштн СейтШ

wire кулю б о лт ан экесж с ы к а к т а п , о н ж а сар Б а й м а га м - Шанана кара койды басканын-ай. Tycin кап, коркып онан кашканын*ай, Койынлы шын каскырлар жеп кеткенде, Алактап CKi козin сасканын-ай! — деп влен шырарады. Одан кейш д е сыкак, к а л ж ы н елендер ш ьжарран Байматамбет е л д е «акын б а л а » а та н а д ы . Оныа «А ла тор - пак», «Жэк'| м ен кула ат» сиякты а у ы л п 'р ш Ы пне б а й - ланысты ш ыраркан кызык е л е в д е р ш ж астар а у ы зд а н ауызра KaFbin э к ете дь Юшкене к ун ш ен елеш й а у ы зш а шыгарып у йр енген «акын бал а», к а га зга ж а зу е н е р ш е С ейЬ ксрей М а га зо в- тан окыран кундерш ен бастап K ipicoai. М агазовты н ©зг Де акындык дарыны болтан а д а м . ¥лты баш кур бо л а тура, татар м едр есесш б т р е т у р а , к а за к ауылына к ел ж MyFaaiM бол ранн ан кейш, ол т е з а р а д а казак т ш н ж а к - сы Menrepin ал ады да, еле н де р ш к аза к ш а ж аза ба с т а й - ды, еленм ен ауы л арасындагы айты старра араласады . Онын « Ж а н г у м к кызбен айтысы», «М ектепбаймен айты- сы», «Ш эр1'ппен айтысы» деген а с а кызык елендер! С ол- тусттк К а за к с т а н облысы мен К о ста н а й облысынын коп елше тар ап , ауы л арасында а н ы з б о п кетед'1. М а га зо в айтыстарында калжынмен к атар , е с ю ауылдык Tipmiai- riHfleri в р ес к ел салттарды д а катты сынайды. Мысалы, М ектепбай деген ад а м котыр болтан, саны - рау, карт aFacbi Кулкайды caK apFa кайнаткан т е м е ю - мен ем дейм ш д е п е л п р т алрап. Осы ж айда М ектепбай- га арнап uibiFapFaH влекш де М а га зо в : ... Аганыз Кулкай батыр опят боты. Иманмп escin CTCin бар кудайым. Б1лмей-ак aapirepaiK кып емдеу жайыи. «Былтыргы жазылды деп котыр тайым». Сакар мен темекini кайнатыпсын, Араннык аяк-колын бяйлатыпсып, Толтырып, 6ip казан рып, шэр-дорктеп. О т жагып. Кызыл iuofuk жайпатыпсын «Терлесе ем! 6oftFa копалы» деп, Куитпен yflji айкала айдатыпсын. «Аузына дамin алып, суын жут» дел, Bip талды кабыгымен шайкатыпсын.

Кулкайдык себеп болями ажалына, Ертррек жазайыи зеп ойлап па еД№ Сатура Болатнайаын базарыиа^ Карамай Кулкай агак ажарыиа. Аранды жа.ным ашып мен жоктаймыи, Жаксылар ала журсш назарына. Когырдан Кулкай батыр болтан мундык. Жялынып \"койынлар!» деп ет-ен кулдык. KiM ecrin. мм iiepai ei ен, мундай сумдык?!- Барлыры ж у з жолдан артык бул узак еленшн енбо- йына. ecKi ауылдын надандык салтып сыкакпен сынау тарайды да отырады. СеГттткеренд!н осындай сыкак елендерше ызэ болтан ауылдын аткамшерлер! «солдаттан кашып жур» деп утметке корсетед1 яе, 1915 жылы полиция устап экетш, майданга женелтед1. М агазовтын майданнан жазган елендер! д е ауыл арасыка кеп гараиаи. Сондай бленде- р1нен 6ip мысал алайык: Бар лейд! ауырлыктын женкалИ, Эр icri жаксылыкка жорыгаи сон, Болады TyciMaeti —eRiMaeri. Аксункар ж1йек баулы tvctim торга, CvpiiiaiM капняда казран орря. Тен курбым катарынаа ж!-рстурын. Сотые та басылмай тур б!зд:н copra. Селлсй боя кай агып тур минут сайын, Ko.iiM жас, теулем толрян кайгы-уайым. Tiflcrin жансыларлык кабыл айлэл, Катара езбыр береж 6ip кудайым. Жападан- отыр, Кол кылы ш отыр. Айрыяыя «Кудайля; Кайтгйш, кайран аязм. жазтан сорлы jje.iennen жаныналшмыаклпыайжунзешкынлуроятыы.[ Кур тур гой eKi б!рдей балан орны. Шлттапмп журущг ejiii, опат болсак, Болрай-ак сек байруска' onipi панан.

Тиылиай aFHn отыр квзден жасы м , Кор болып жасшылыкта газпз басым, Мен cieni енд1 кайтып кере алмасам. Хош, сау бол артта калган замандасым. Бул с0зд! жаззым Tepin карауы лда, Ж айылсын елге барып эр ауылга Свз1мд| арнап жазган сактаныздар, Кетпест д злата ушып жел-дауылга. Тар ж ерае тарыккан сон жазды м назым, YcTiHe шинель, мундир ки!п алып, Кузетте жазып отыр енерпазын. Bip колгэ устагаиым иайза, мылтык, Аяктан жулеп журм!н аксап-сылтып. К азнадан бергеи khim успм деп. Ж ана емес, о да болса жыртык-жыртык. Б!р купле тулпар eaiM топтан озгзн, Арыстандай айтя умтылып колын созган, Алысып квп душпанлы азга санап, Ж алацаш жене батыр камал бузран. Кайратты керсетш ем арыстандай, Болып ем жаксыларга танысканлай. Кей алам калушы eai кулЧ болып. Кеме мен кайык келш жарыскандай. Кисыгын тузетуип ем тезге басып. Таласып менменсинп «мен» легснлер, «впер! ол молланьш кем» дегенлеп. Бул кукле жургеи шыгар лярляй болып, Агасыи хайуанлзй кып емдегендер. Астыртын темнив кярзэ тастаушы ед!, 03iHiH eHepine сеибегенлср. HanciciH o.ii куиге женбегендер. Зомземнеи кякып iniin кяйтся-ляры, Хусыттык кеуяеанен сенбегемдер. Урлыкты кяртайракшя узбей н-теп. Тай сойып шайтандарым жемдегендер... Магазовтын м ай дан н ан ж а зга н тары 6 ip елею бы. ;яКталады. Сгйвул! касымда тур кылыш. мылтык, Аяктан жудеп журмш аксап-сылтып.

YcriMje ки!м бупн, тэмакым ток. Кещл аш, сейтсе-дакы, журек жыртык. Сагындым казактыи кен сахарасмн, бртенш, цлркш журек, ah-урасык! Жарасын жанныи жазар сары кымыз. Дамиен кашап макан татырасык! Табиратында талантты туран Баймарамбеттщ ой-са- насын ecip in, эдебиетке б аул уда Сейггкерсйд1н енбеп кеп. Б аймагамбегл ол, б1ршинден, татар эдебиелмен, acipece, Бабдолла Токаевтын шыгармаларымен танысты- рады; ек!нш1дсн, аз да болса орысша окытып, орыс 6t.ii- мш алуына ж ол ашады; ушшип'ден, ез шыгармаларын казак т ш н д е жазатын ол, оран дейш елендерш фольк- лорлык стильде жазатын Баймарамбетке жазба эдебиет­ ке калай ю р к у дщ жолын керсетедк Осындай енбеН уш ш.Б аймагамбет СеШткерейменете дос болран. Сстпткерей майданнан жазган елен-хатта- рын унем1 Баймарамбеттщ адрес! не ж1беред1 екен. Баи- марамбет оран еленмен жауап кайырып отырады. СеШткерсйден окыганнан кейш Баймагамбетшырара бастаган алгашкы жазба елендерден сакталран келем- flici де, к у р дел ю де 1916 ж ылдын окирасына арналган еленн H e m r i » e a ici тугел сакталран бул элснхалыктын кайрысын рана сипаттаумен канараттанбай, оны окута, бостандыкка шакырады. Бул кезде шырармалар ж азум ен шурылданран Бай- марамбет ауызша эдебиет ж асауды да (импровизация) тастамайды. Оран,— 1916 жылы жакын арайыны— Бул- кайырмен калжындап елеимен айтысуы куэ. Баймарамбеттщ оку, уйрену жолында 1916 жылдын кузшен ж ана 6ip дэу1р басталады. Пресногорьков стан- ицасындагы орыс мектебше тускен ол Абай Кунанба- евтын баспадан шыккан олендер жинагын кездеотредн — Ж азу жумысындары меш'н алгашкы керген ен зор мектеб1м А бай болды,— дейтш ед) Баймарамбет,—Абай- дын елендерш окыранда, мен оран дейш жазган ез елец- дершнен © з т катты уялдым. С одан кейш журтка кер- сетк1м келмей бграз ©лешмд! отка жагып ж1берд1м. Сол себепт! Баймарамбеттщ А бай жинэрын окыган- га дейш шырарран кеп елекдер! жойылып, халыкжаттап улгерген азын-аулагы рапа сакталады. Абайдыи 1909 жылы басыльщ шыккан елецдер жина

fbffl Баймагамбет тугел 1м ен ж а тк а 01л ет1н е д к ж у р т ж и - fimf2h жерде о н ы н с е з д е р ш у л п р ы п а й т ы п отыратын «!. СеШткерейден а з д а п оры сш а х а т б 1 л г е н Б а й м а га м б ет 9з бешен оры сш а к зтаптард ы о к у г а ж а т т ы гы п ж у р ед ! де, Пресногорьков м е к т е б ш д е 6 ip к ы с о к ы г а н н а н кейш орысшага ж а п -ж а к сы б о п , оры с э д е б и е т ш , a c ip e ce , П уш - ш , Лермонтов, Н е к р а с о в сиякты к л а с с и к т е р ш кеп о ки- дн, олардын кейб1р ш ы гар м а л а р ы н а у д а р а д ы . Бул а у - дармалары д а б а н д ы л а р iceTepwrici к е з ш д е ж ойы лы п Kerri!.. Абайдыд ж и н а г ы н , оры с к л а с с и к т е р ж щ ш ы гармала- рь'н окыганнан к е й ш , Б а й м а г а м б е т т ш е л е н д е р 1 идеялы к жагынан да, к е р к е м д ш ж а п я н а н д а ж а н а саты га KOTepi- ®*i- Оган 1917 ж ы л ы ж а з г а н « П ы с ы л д а к О м а р » , «Т ун- ДВДбасталуы», « Т у г а н ы м а » де г е н е л е н д е р 1 куэ. Б у л а р шын магнасындагы п р о ф ес си о н а л д ы к д э р е ж е д е керкем *азылган кунды ш ы гар м ал ар . 1917 жылдын к у з1 н д е, Б а й м а г а м б е г п н Троицк к ал а- сындары мед1ресе М ази ф ага кеткен1 6 i3 r e мэл1м. Ауылы - кая аттанган о л , п о е з г а аулы на т у с т а с П е т у х о в станция ЗДан барып м !нед1. / 7 Бул м енш п о е з д ы ем1р1мде 6ipiH m i р е т KspyiM ,— w i n ед1 м а р хум ,— сонды ктан е к п ш д е й зы р л а п , акы ра Иуыстап келе ж а т к а н п оезды а л т а ш к о р г с н д е , куаны ш- 7,нда, коркыныштан д а калты рап кетт1м . М а г а н , 6 ip е з!м !!®а «мес, б у к 1л ж е р -к е к кал ты рап к е т к е н сияктанды . эсермен ш ы га р га н «О т а р б а » д е г е н е л е ц ш д е ол: Кезге елестсп жырактан, Даусы етш кулактан, Kepiiie.ii избек кеш, Ж ел куйындай эулаткан. Tvtihi бурк-бурк будактап. Шубырып нейж шумактап. Отарба екен карасам, Келе жаткан буркактап. Жер жаргандай jtvpfjuien, Желмен 6ipre у)лдеп, Шойын жолдын бойымен Зымырайды гуитдеп... Ызгарланып калтырап. Жалгыз кез! жаркырап.

Келе жаткан бетiне. Турар емес жан шыдап... Нк1 e3yi Kenipin, Айкай салып wei ipin. Эллен уакыт болмай-ак, Keain те каллы exipin,— дейдк Поезды к жур!сшен муидай эсер алган Баймагам- 6eiriK сол шакта не ойлагаиына кейш токталамыз. M enipece Уазифадаокып жургенБаймагамбетпккеп елекдер жазганын, онымен 6ipre окыган. кэз5р Казак- станнын халык apTHci атагын алган Серке Кожамкулов пен K33ipri философия гылымынынокытушысы YMiTБал- кашов куэландырады. Казакстанда Совет ек1мет1 орнай сала. Баймагамбет елец ж а зу д ы удетть Октябрь революциясын, Совет e«i- MeriH куттыктап кеп елен ж азды , солардыц 6ipi Омбыдз 1920 жылы шыккан «Кедей сез1» газетжде «Болат» де­ ген л акал атлен жарияланганы жогарыда айтылды. — Н еге езатынмеи жарияламадын?— деген сураута: — Эдебиетте эл1 кершбеген атымды кетпектей тып коя с ал у га журттан уялдым. — дсйп'н ед1 Баймагамбет. — Онда, бурынгы «Буйдалы» деген лакан атынды не­ ге коймадык?— деген cypayFa: — «Буйдалы» рудын аты. Коммунист рушылдыкты танымайды. Мен кэз1р коммунист болдым, ендеше ру атын шакырудын кажетпп ж ок,— дел жауап беретш ед1. Баймагамбеттщ 1920 жылы coeerriK курылыс тура- лы, партия ж эне онын кесемдер! туралы, кала, ауылда- гы тал тартысыныц жайлары туралы б 1рталай елек жаз- ганыи б|'лем!3. Баймагамбеттщ бул елекдер!, ез! сиякты, трагедия- лык казага ушыраяы. Онын мэш былай; баидылар кв- Tcpwici шыкканы Кызылжар каласына 192! жылдын сспзшцл фсврал! кун/ мэл1м болды . KoTepi-Ticii акбан- дылардьгц е те шебер уйымдастыруы сондай,—февраль- дщ сеп'з|‘ кун|’, дэл тунп' сагат 12 яе. Акмола. Тюмень, KopFaH аталатын губернялардын барлык калалары мен селодарында шернеуд1ц кокырауы кагылып, актар бас- таган бай-кулактармеи. оларга алданган крестьяндар ке- TepiaicKe шыгады, б!зд1к бакылау орындарымыз банды- лардын булай уйымдасканын б1лмей калады. Жер-жер- деп коммунист, комсомолдардьщ, совет кызметкерлершт

капыда колга т у с ш , к аза г а у ш ы р а й ты н себ е б ! д е с о л . Бул апаттан К ы зы л ж ар каласы ны н а з кунге б ол са д а гмак калган c e 6 e 6 i, «Ж ы нды Ж у с т » д е й т ш е с а л а н д а у б:реу кетерш ске К ызы л ж ар да Э31рленген топты б1лед1 де, езше таныс с о в е т к ы зм етк ер л ер ш щ 6 ip ey in e айтып ш ды. Ол а д а м THicTi м е к е м е л е р г е х а б а р л а п , К ы - зылжардагы с о в е т куи н т а б а н -а у зы н д а уйы м дасы п , ж а у - еа тетеп 6epin у л п р е д к Осы OKUFa б а с т а л а р ал ды нда Б а й м а г а м б е т екеу1М13 Жакаттык С эду1 д е й т 1н момын, к е д е й а дам ны н у й ш д е пэтерде ж аткам ы з. К е т е р ш с м эл !м б о п , 6i3 ком м унис­ те? отрядына ( Ч О Н ) косы лар а л д ы н д а Б а й м а га м б ет м а - ран елеадерш ж а з ь ш ж ур ген кал ы н д э п т е р Ы кайда к о ю - ды акылдасты. С о н гы рет актар ы п к е р с е к . калындыры |'ш ел1дей ж а л п а к д о п т ер еле н ге т у г е л толран екен, Б а й - магамбеттщ а у зы н а н , каламы нан ш ы к к а н ejienaepi м ен фольклордан ж и н а г а н д а р ы да т у г е л с о н д а екен. Б арлы к квлем!, кемш ен б е с-а л т ы мын ж о л б о л у керек. Сэдуд| о к ы м а га н адам керш , б у л е л е к д е р д ! онын y fii- ае тастап кетуге Б ай м ага м б ет ж у р е к с ш д к каланы б а н - лылар алса ж о г а л т ы п » i6 e p e p д е л к ор ы кты . «Енд1 к1мге коямыз?» л е г е н д е , е а х п зг е Ж а н у з а к Ж эш б ек о в де ге н Коммунисту yfii TycTi. Эйел1 — М эр и я м 6 i3re таныс. Ж а - нузактыц е з 1 д е б 1з б е н 6ip re о тр я д к а ж а зы л га н . « Е г ер Мэриямга б е р с е к , бан д ы келсе ж а с ы р а р ж е р табар » д е - Д>к те, а р п а л ы ск а аттанганда Б а й м а г а м б е т ел е н де р ш еонын колына тап сы р ы п кегпк. Кетершс басы лы п, елген Б ай м агам бегп жерлеген- \"ек кейш с у р а с т ы р с а м , каланы б а н д ы л а р басып а л га н КУН|, М эриямга тапсы ры лган д э п т е р о т к а жагылып ке- TinTi... С ейК п, к а з а к совет э д е б и е т п п н ipreciH каласк ан *мынды ж а са к ы н н ы н кымбат ш ы гармалары ез1мен 6ip - гг трагедиялык к а з а г а уш ырады.. С а к та л га н ы , т е к к а н а , эРк1мнш е с ш д е к а л га н 6 ip en -ca p a n H . О лар ды н да к еп - •niairi Б а й м а г а м б е т т у советтш д э у 1 р г е д е й т , акы л-ойы Маркаймаган ж а с т ы к ш агы н да ш ы гар гандары ... Б айм агам бсттт ем|‘рбаяны тур алы 6ipa3 тын м ате- риалдарды ж э н е о с ы жинакта 6 ip in tu i рет ж ар ияланы п отырран 6 ip a3 ты н ел ен дер ш , 1955 ж ы л д ы н декабрь ай - ^иДа, С ол туст ж К азак с тан о б л ы сы н ы н Октябрь а у д а - Дындагы « Б а л у а н » колхозы нда т у р а т ы н мугал1м C eflir т-зуытбеков ж Г бордй 1908 жылы т у ы п . ж иы рм а ж асы нан CePi ауылдык б а с тауы ш мектепте у з д ж а з мугал1м б о - 325

,аып келе жаткан бул кур м егп адам Баймагамбет тура лы тын молiмеггер ж1берумен оран туыскандык (кенже карындасы Зубирага уйленген) карызын рана етеген жок, мэдени зо р мшдет аткарды. Осы енбеп удин, жолдас 03 6CeftiT Сауытбековке алрыс айтуга ■шепни. i Tip i кезмде, баспада БаймаРамбеттш i p-а к каю елеш О м быда шыккан «К едей сезЬ газетшде жария- ланганы жорарыда айтылды. Одан баска елендер! жа- рияланбауьшда да мен бар. «К едей с е з Ь 1921 жылы Омбыдан Кызылжарра кеш- Ti де, «Бостандык туы» деген атпен шыга бастады. Сол кездеп тарихи жардайлардын себеб!мен жанын сакта- ран кейб1р ултшылдар «Бостандык туына»орналастыда, жана кектеген ешмдштей кылтиып келе жаткан казак совет эдебиетш щ Баймагамбет сиякты жас кадрлерше жол бермед1, олардын елендер1 басылмады. Осы кеар- д1ц салдарынан Баймарамбеттщ д е советлк рухта жа- зылрэн елевдерш «Бостандык туына» етшзе алмараныиа 63iMi3 куэмгз. Ill ЕндЫ с е з — Баймарамбеттен сакталран азгана шы- рарманын тарихтык, кдеялык ж ен е керкемдж мош тура- лы. Онын зулымдыкка, киянатка, мэдениета'зджке к5ш- кене кезшен бастап карсы туруы, эуел! 61л1мдь Kei'iiHipeK бостандыкты кексеу!, ецбекш! халыкка бостандык эпер- ген Октябрь революциясын куанышпен карсы алуы сак- талган а з шырармаларынан д а айкын кершедь Баймарамбеттщ экес! Канапия саран Kici екеш жо­ рарыда айтылды. Ол уйш деп асына да сарандык icren, балаларына кеп бергенд) унатпайды, ораза кезшде Kiui- кене балаларынын да аузын б е к т ч р ш , тан алдында «сэ- pecirc» оянганда. «кеп imin кояды» деп, тез TOiOFa асык- тырады екен. Баймагамбет он ек1 жаска шыккан жылы. уйкыдан ояиып cepeci шженде кэлри берсе керек, axeci оны тез тойсын деген максатпен «бол iui, эйтпесе так атып калады» деп кыстаса керек. Сонда Баймарамбет шешссше карап: Квз кысуын нетесш. Аштан влш кетссщ,—

aenii. Канапиянын eHiuici баск а iHici — Ж э ю ш еп ш а- 6yfa шыкланда он б е с ж ас а р Б а й м а р а м б е т п экес1 касы - яа косып, м аш инага ж е гу ге ж а л к а у л а у к у л а а т берет1н кержедь Еш келж т1 м аш ината к а т а р ж е к к ен Ж э м , е з 1* нщконыр байтал ы н акырын, кул а а тт ы катты айдайты н сиякты. Оныц б у л е з 1М1ш л д1к кы лы гы н м а за к та п , к у л а ai пен Жэк1ш айты сгы рран е л е ш н д е , Б а й м а р а м б е т к у л а аттыд ауызына м ы н а б а й с е з салады : Сезтнен Mine сети жакылранык, Ашумен nafaii сонша тарылранык. Мал болсам да карамяй обалыма, Ы лри ура бергешн не кылранык?.. Таяктаумен еткел сон барлык жасым, Бойыма тарамайаы 1шкен асым, Байталды да айдаймын дегетнмен, Сонда да меж уруын ете басым!. Жургеннен ылри таяк зарын тартып, Сорым бол сойылрэным он все артык! — Когам е м 1 р ш д е п эл е у м е т тен с1 зд1 п тур а л ы , канауш ы гаптыцкулык-мшезй caHa-ce3iMi, зор лы к-зом бы лы гы т у ­ ралы Б айм арам бет ш ырарран е л е н д е р д е н сакталганы д а , влеясы мен к е р к е м д т револ ю ция дан буры нры к а за к п о э- зиясында А бай м ен С ул танм ахм ут а п а р р а н сатыра к ете- рз'лген! де « П ы с ы л д а к О м ар» атты е л е ш . 1918 ж ы лы жазылган б у л е л е н д е сипатталран Б а л р а н ы н Омары д е й - JiHбай KiciHi бьлем тз. Ол адам а у ы л д а гы канауш ы тап - зыд екШ б о л у м е н к атар , бары п т у р р а н дп ш нл , еск1ш1л, йэрыз к ертартп а а д а м бслаты н. Б а й м а р а м б етт ш осы аламды си п аттап ш ы рарран, ж о га р ы д а аталран е л е ш у з - ак болушы ед1, а я к жары еш к а й д а н табы л м ады , Т угел сакталмау е ю ш и п н е с к е а л а оты ра б а р а л а р а н д а .о с ы с а к - залран аз ш у м а к т ы н д а тарихы, с а я с и ж зн е к ер к ем д ж MaHi ете зор. К е т е р г е н э л е у м е т п к м э с е л е жарынан, к ер - хем жазылу ж а р ы н а н бул ел е ц А б а й д ы н «К араш а ж е л ,0кеан мен с о л 6 ip c k i ай» д е п б а с т а л а т ы н елен1не, С у л - танмахмуттыц « К е д е й » атты п о эм а сы и а уксас. А талран ех' шыгармадай, б у л ел е н де д е та п т ы к м э с ел е аса кал ы н алынып, ете к е р к е м бояум ен с у р е т т е л г ен . Сонымен к а - таР. бул ел ен ш н А б а й мен С у л та н м а х м у тт ы н ш ыгарма- ЛаРынан айы рм асы — бастапкы е к е у !н д е й тап кайш ылы- Баймарамбет жалпылама ж ы рлам ай, канаушы 0аидын нактылы ш ы н портретж ж а с а й д ы . К а за к ауы - •1ь1ндары канауш ы ны сипаттауда б у л е л е ц бурынры д е - '•ократтык п о эзи я м ы зд ы н е н к у и т с ш щ 6ipi.

К а н а у ш ы тапка осы лайш а сы н кез1мен ка м аг а м б е т О ктябрь револю циясы на дейш пр тык идеол огия ны н б ж гш е кетер 1 л е алкан жок терьлуге 61л 1м1 де, жасы д а ( 1 9 1 7 жылы он екеш ес1м 1зде) жеткен ж о к . С ан ал ы ойга бал yftip ол алраш кы hit niKipiH агартуш ылык иде peri не к ур ады . 1916 ж ы л ды н окигасы ту р а л ы uibiFapFaH е сында о л халыктын зарын с и паттай кеп, аягь Болмады оку-енер еЫм!Зде, Мэз боллык тук шыкпайтын юм1зге, Мусылманша, орысша жалгыз харып Бымейтш толып жатыр iwinhje... внерге болмай жастан облен ыспар. Бул кунде yah-дарита, болдык куштар! дейдь BipaK ол: Шымырлап шин музлап, канык суып, Мелп'лдеп квЗ|М13Д| жаспен жуып, Eai iiimne су ►етт, кайгы басып. Эл курып, бар денете жайылды уыт,— деген уайы мды гана айтумен коймай: Сагзты кенМмши сокты wvpin, Капамдм шыгаруга жатпай бурып, П.ыдамай уайымменен жаздым муны, Б|ле алмай кайтер!мд1 1штен тынып.— деп ж у р е к сагаты н токтатпай, iJirepi coFyra 1917 ж ы л ы 2 июльде ж асты к туралы шыгарган шырак» е л е н ш д е де , гаш ыктык мэселесш айт Байкасам, 6i3aitt осы казактМ, Болады жсн1Л мшез кыз, Ж1riri, Биязы, толык акыл, 13 бакканы аз. Кырымнан керетутын кез( ж т ... Бегесе 6ipin-6ipf салып кармак, «Бэлемд! мукаттым» деп Meflipi канбак. Тэртш аз. оку-енер болмаган сон. Барамыз осыидай 6ip жолмен шарлап! — дейдь 1918 ж ы лы ж азган « О т а р б а » деген ©лени urt рет к е р ге н поезды с ипатгай к еп , ж енел ш кст

iparai. :0.'U'; :Я1П'

дейдг RipaK. февральдш халык бакыты емее1н Байма- рамбот Троицкие бара, большевиктермен таныса езгср- Teai ае, бетж Октябрь революциясыныц такырыбына ка­ рай бурады. Сул такырыпта жазылган елендершт кандай траге- дияга ушыраганы жогарыда антылды. Егер онын «Ке- дей ce3i» газетжде жарияланган жалгыз елею болмаса, пролетариаттык идеологияга калай келуше шыгарма- ларын б1лмейт!н журт сенбеген де болар eai. Жалгыз болоа да, бул елен Баймарамбетпн пролетариаттык ре- волюцияны, coeeniK курылысты маныз-максатымен ете айкын ryciiireHiH керсетедь Бул керкем де. куит де, ма риалы да жазылган. со­ вет эдебнетжж тарихынан мэнгинк орын алура хакысы толык шырарма. сондыктан да 6i3 оны казак совет эде- биетшщ «олi6i» мен «бюшн> катарына косылады дей- IV Kefi6ip корытынды жасарда айтарымыз: Ke6i жога- лып, азы иана сакталган Баймагамбет елендер|'шн 6apiH жалгастыра тутас алганда, бала шарында экесш сына- ран ш'р ауыз еленнен бастап, корамдык ойы калай epic- reyiniii, саяси жоне керкемдж ойынын кандай сатыдан басталып, кандай сатыга кетертуМ н сара жолы бар. Ол жолды бойлай жургенде б1здж KeperiHiMi3:—та- бигатында дарынды акын болып туган Баймарамбет, ес|н бме, туган халкынын мэдениетш бойына ciHipe бастай- ды да, он жасынан бастап ез! де елен шыгаруга эуесте- Keai. Онын алгашкы елендер1 ауызша айткан б1рложа- рымды шумактан курылады. Одан ксйш «Ала торпак», «Жэк|‘ мен кула ат» сиякты ауызша шырарган узак ел- ендер! басталады. Сейтш ж у р т , жазба шырармара ау- ыскан ол. келемi узынды-кыскалы, керкемд|'п' жогары- лы-теменд! елендер жаза бастайды. Баймагамбеттен сакталган аз рана еленнен де 6i3 акыннын нлеялык сана-сез|'м1, керкемд1к me6ep.niri ка­ лай басталып, калай ескенш, кандай дэрежеге жеткен]н айкын карем1з. Идеялык жагынан алганда, ю'шкене куншен-ак элсу- мет SMipiHflori кем-кетшп сынам ескен ол. ешб|'р шыгар- масында зорлыкты. киянатты жактамайды. Оган ой-са- насы жеткенше карсы турып сынайды. Бул жагынан Бай- 530

магамбет сыншыл реализм н]'н е к Ш , к а з а к эде б и ет!н д ег1 деыократиялык багы тты н шын ж ы р ш ы сы . И деялы к ж а - тынан алганда, он ы н б а р к е м ш ш п : р е в о л ю ц и я га дей ш г! мендершде д ш г е ceH yi. BipaK ол , e iu 6 ip е л е н ш д е дш ш н yrinuici емес. О н ы ц е л е щ н д е п д ш и и л д ж — д ш сабагы н окып ескен, ры лы м га тэныстыры а з ж а с акы ннын, OMip киыншылырынын а л д ы н д а д э р м е н с п з д т н е , е з куаты ж е т - neimH icre, та б и р а тта н ты скары к у ш — « тэ ш р ш е н » ж э р - яем сурап ж а л б а р ы н у ы н а рана к у э . Б у л э л а з д ш ш е н Баймагамбет б 1р т ж д е п ары лады д а , а к ы р ы . О ктябрь р е - волюциясына а р н а р а н е л е ш н д е а д а м г а бакы тты Tanipi бермейтшш, ол б а к ы т т ы ада м н ы н 0 3 i р а н а куреспен, ic- пен табатындырын а й тад ы . Квркемдж ж а г ы н а н Б а й м а р а м б е т т ж б а стапкы е л е н - ®pi халыктык ф ол ь к л о р м ен ты гы з б а й л а н ы сы п ж аты р. Фольклордын ал р аш к ы e p ic i к ы ск а ш а анты лран та к п а к иакалдан б а с т а л с а , Б а й м а г а м б е т т е а л г а ш осы 1збен ке- jeai. Фольклор е с е т ж топы ракты н 6 ip i — айтыс б о л са , Баймагамбет те ал раш кы 6 ip ep а у ы з т а к п а к е л сн дер ш ен айтыс ж а н р ы н а ауы сады . Б а й м а г а м б е т т |'н фол ь- х-’орга елжтеген к е з д е п е л е н д е р ж д е , ф ол ь к л о р л ы к шы- гармалар сиякты , алты ны мен б а л ш ы р ы , болаты м ен х°кысы араласып ж а т а д ы . Оныц б у л ж у й е л 1 е л е н д е р ж ж адеясы да ф ол ь к л ор сиякты к е м е с ю к е л е д ь . КеШн А бай ш ы рар м ал ар ы м ен, т а т а р , о ры с э д е б и е танысканнан кейш , идеясы а й к ы н дал ум ен катар, °адмагамбет е л ен дер 1 к ер к ем д ж ж а г ы н а н д а « ж а т тек- терден» арылып о з бойы на лайы к ты т у р м е н ж а р кы р ай астайды. Б у д а н к ей ш ол « П ы сы л д а к О м а р » « Т у н н ж асталуы», « Ж а с а , бостанды к!» с и я к т ы — «im i алтын, гЫРтыKyMic» в л е н д е р ж а зу ш е б е р л ж ж м е н г е р е бастайды . >ндай влендер Б ай м аг ам бетте э л д е н е ш е у болушы efli, Рак, амал н енпк, о л елен дер ж а л ы н д ы ж а с акыннын >мен 6ipre аяны ш ты казара у ш ы р а д ы !.. О д а н д а ауы р •<1Н|Щ1 — бол а ш агы а с а зор т а л а н т т ы н бойы ндары 6 ip тугел ж а н а ж ар к ы р ап аш ы л м а у ы , с а я с и 1сшде д е , л гаРмалыц е р 1 с ж д е д е л аул ап к е л е ж а т к а н д а банды - РДынколынан кыршынынан к и ы л у ы !.. бул м а к а л а г а косып, осы к пгапш ар а Б айм арам гы ? сакталран е л е н н щ 6ipa3HH 6 e p in о ты рм ы з. О н д а - «йчмыз м е з п л ш з аянышты к а з а г а у ш ы р а г а н ж а с ак - «су ж ол ы н д агы жетмптк, кемш ы иктер^м ен ж а н - Кты тугел кор сету. 531

Жинакты уйыыдастырудары максатымыз — пролета- риаттык революциянын, с о ц и а л и с т курылыстын кузетШ- де казага ушыраган кадырлы большевик, жалыиды жас акын — Баймагамбетке ескертюш жасау. Ж ас шагында дуниеден арманда еткенмен, курметп Баймагамбет Зтулиншн аты совет халкынын тарихында Mauri сакталады. 1957 жылы-шыодп елекдер жинагына алтысез, 6 май, 1957 жил.

АЛЕКСЕИ ТОЛСТОЙ ТУ РАЛЫ Заманымыздагы е н бш к ж а зу ш ы н ы н 6 ip e y i— А л ек ­ сей Толстойды ж и ы р м ан ш ы ж ы л д а р д ы к а я к кезж ен ко- Р®кургенмен, ж а к ы н таны суы м 1 9 4 2 ж ы л д ы к к у зш де . мы Отан соры сы а са к ы зу ж у р ш ж а т к а н ш ак. Б а р - •1“К*сте де Ж1гер-эб1герш1л1к... С о н д а й к у н д ер д ш 6 ip e- !шле, сол 6ip т у с т а К а за к с т а н О р т а л ы к П а р и я К ом ите­ т е упт-насихат белхм ш баскараты н Б в л е б а й И сабеков, яшушылар О д а г ы н д а кы змет а т к а р а т ы н м аран телеф он такты. — Алло!— дед1 о л ,— С э б и т т а н ? —Ия!.. — Таура барм айм ы сы ц? ~ Неге? \" Алексей Т ол стой га! ~ Толстойра?! » \" Ия, ол к еш е т у н д е п оездб ен к е л г е н Таш кенттен.... аУра орналастыррамыз... . \" Мен, ярни... Ж а зу ш ы л а р О д а р ы н ы н президиумы н’едседател! н е ге бьлм егем оны?! . Жолдас С квор цовка (со л к е зд е г ! О р т а л ы к партия митеттшн с ек р етар ы С. М .) © з б е к с т а н Орталы к К о - , ‘тет‘нентел еф он м ен хабарл ар ан е к е н , м а г а н ол icici е з ш “ барып к ар сы алы п орн аласты р,— д е д 1... П *haL л 3® дейт‘н'м Н и кол ай А л ек с а н д р о в и ч Скворцовты н 0я'ы ,сдаРа оты рран респ уб ли к а да гы у л т кадрлары к, «'«■«де ж азуш ы л ар р а е л е у а з к а р а й ты н ы 6ip б у л % а/ ана ем ес те , с о н д а й к е ю р л ж м ш е з ш е н кейш ж а - Ды с ар.тылып> о д а к т ы к с овхоз м и н и ст р л !гш е н д е алын- Д1г1нр ЛОДактык О рталы к П ар ти я К о м и тет ж и т муш е- иде шырарылды. Осындай мш езх б а р Скворцовка

екпелегенмен, Толстела екпелеуге дэлел жок, соидык- тан Исабековке epin TayFa кете бардым. Бет1м1з Казаке- тан Министрлер Советник А латау койнауындары деыа- лыс yfti. Жылдын кйй тэулншдег! кандай кун! болса да, Ала­ тау мен онын койнауындагы табигаттын тамаша емес шары жок. Ен жаман деген туманды, жанбырлы, боран- ды кундершш езшде, кейде те б еа , кейде Teci, кейде ыл- ди-epi кыландал калатын Алатау аймарынык киялда- ры 6ip ертектер сиякты елестейтш кездер1 болады. Ал. бу- йн ауа райы шанкак ашык, кун райы мау'жыраран шуак, сондыктан ж аз айларында таудын ак сэукелес1 сиякта- нып ен би'|к шокыларынык ушар басына шырып кететш кар Kefiinri 6ip кундерде 6epi карай темендеп, жотала- ры капталданкырагандыктан, таудын сай-саласындагы теректердт жапырактары кызрылттанып, кайындарынын жапырактары саргылттанып, шырша-карарайлары жа- сылданып... дегендей, турл1 туске боялрандыктан, жол- дык eni ж ак сайларындагы, бвктерлершдег! жем1с агаш- тарынын туна п1скенд1п'нен куздж бугшп кун1н5н керш киялдары eui6ip жумакка бергнйз!.. Исабеков телефон аркылы хабарлап койрандыктан басында кокыр туст! «берет!», уетшде токыма фуфайка- сы, колыпда таягы бар Алексей Николаевич б!здг ecitc алдындаты гул газонынын касында карсы алды. АНнез! жылдамдау Белебай мен! Алексей Николаевичкетаныс- тырмак болранда: — Тэн!р!м-ау,— дед1 ол, эдеттег! салтына сай жуан даусымен конкылдай мурнынан кул!п,— Сабит Мука- новпен Москвадагы неше жиналыста кездеспед!к б!з!.. Кайталап айтайын — жиналыстарда!.. Былайша эдеттеп жардайда кездес!п корген емесп!з!.. Онын caTi енд! туст! дейм1з!.. — Мешнше де солай сиякты,— дед|'м мен. — Б1зд!н белмеге KipefliK,— дед! Алексей Николае­ вич, колдасканнан KefliH, — онда менщ жубайым отыр. жас келшшек... — Б|'леМ1'з, — дед1м мен. Бэлмеге Kipcen, бурын да былайша керш журет'ш Людмила Илиннчна жинакы отыр екен, ол амандыктан кейш б|зге юцнпейадж керсетш, стол уетждеп weMic пен шарапка шакырып едк — 0 з же.чннне ез!н шакырмас болар, — дед! Алексей 534

Николаевич эйел!'не суз1л е, ж ы м ия к а р а п ,— ж эн е с т о л ­ оны жемктен r e p i. агаш бута и ы н а н у з т ж еген ж е м !с tanipeK болар. К о н а к т а р беШл б о л с а т ы с к а шырып, б а к - шаны аралап-серуендеп кайтайык. Б1здемалыс у й ш корш аиан кен ж е м 1с б а кш асы н а р а - лай, таудын б ш п н е к а р а й ерл еп K erri к. Б у л к е зд е ш впке шыратын жем!с атаул ы и ы ц алынып б о л г а н кезь Аиаш ка шыгатын ж ем 1стср дш д е те з niceTiHi с и р е п , a3ipri ж и н а л - май туаып ту р и а н ы — апорт ал м а сы и а н а д а . С ол ж ы лы желю вте шыиымды болианды ктан А л м а т ы н ы н а л м а л а - № да, онын iiu ia n e апорты да в е е р ш е п н е жеткен е д й Алексей Николаевич б у т а к б а сы нда бет'| к ы за р а кулпы р- faii улкен апортты н 6ipeyiH y3in а п у с т а г а н л а . каусы ргая ии усына да с и м а й . кеп турды . А с а к е р к е м ж зи е а с а Пин алмара т а к д а н а к ар ага н А л е к с е й Н икол аевич, с а л - “акгап кер!п: ~ Мундай а л м а н ы ц канш а т а р т а р ы н б м е р Kici б а р Маекен?— дед!. — Бар,— д е д !м м ен к ул 1'м с1'р еп. \" Николай второй! — Патша м а ? ! — де д! А лексей т а н д а н г а н кескш мен. —Ия.—дед!м мен кулш. ~ Кайда?!. Калай?. Петербургта 1913 жылы ... С ол ж ы л ы Р о м а н о в тукы м - *?рынын такка оты руы на 3 0 0 ж ы л т о л у ы н тойларанын 01лем!з. Той к е зш д е П и тер де Р о с с и я д а г ы ауы л ш аруаш ы - R0PMeci аш ы лран. С онда Т у р к с т а н н ы н ген ер ал -гу- 6ернаторы К ур опаткин осы апор т а л м а с ы н койган. bip алманын еал м агы 1085 г р а м м тар тк ан П атш а Э'бернаторра осы а л м а уцпн сы йга а л т ы н м едал ь берген . Цл—документте сакталиан факт. , \"Б у л такданудан да жогары ф акт екен! — дед! лексей Николаевич, — сонда e c ip y u ii k im болган сондай “Лианы? \" Ен ал ды м ен , апор т ал м асы ны к а т а т е п Орел о б ­ выкла... \" KoaiMri Р С Ф С Р -дш ?!.. \" Ия! \" Калайша? I Эткен расы р ды н орта т у с ы н д а , А лм аты к а л а сы 0 с,н * ан а Faiia кал ап ж а тк а н ш а к т а . Орел у е з ж е н Легг!ЙДаFa ^ е дьк о фам илиялы о р ы с кр естьян ы к е ш т ке- ины ат, ар басы м ен , сем ьясы м ен О р ел д ен А лм аты - 535

болса керек, Орелде де апорт алмасын ecipce керек, со- дан 6ip ж а с шырпысын кумыршанын топырарына отыр- гызып, жолшыбай баптап алып келед1 де, Алматынын топырарына Tireai. Шырпы а з ж ылда алма арашына ай- налып ж ем !с беред!, 6ipaK ж а н а топыракта колем жз- рынан д а , дэм жагынан да , к е р ж жарыиан да ата-баба- сынан элдек айда озып, келемш ен eni-yui есе улкен бо- лады, дэм жарыиан,— дуние ж узш деп ец шырын алма болады!.. К э з1р бул алма, Алматы тощрепндеп турле- рш!н ец молы жэне ец т э т а . Ж ер шарында Алматыдан баска ж е р д е мундай апорт еспейдк Шст мемлекеттер муны алтынра алады!.. — Тамаш а!— дед1 Алексей Николаевич шаттанып,— Mine, кайда, Алматы топырарыиын касиеть. Орел апор тыиын Алматыда булай еркендеу1, орыс пей казактыг. мызрымас достырыныц ангары сиякты екен!.. А латау аясынын тамаша коркше елт1гендей, одан api Алексей Николаевич 6ipa3 уакы т ун-тунс!з аяндады Оныц ж ан куйш ацраррандай, 6i3 д е келел1 кенес K03F3 май, уак-туйек репликалармен канараттандык. Ол сезде piMi3 куларына нрмегендей, ейтуш е ыцрайсызданрандан. ара-тура «не дед|щздер?» деп сурап кояды, болмашы сездерд1 кайталагымыз келмеген 6i3 «жай, эншейш» ден саламыз... — Л идочка!— дед1 Алексей эйел!не, элден уакытта. TOHiperiH коршаган жоталарра д а , алыста сагыммен ке- гере булды раган кайкац дал ага д а томпак улкен квзм) туй!лд|'ре карап,— не деген раж ап суреттер бул? Не дс- ген ражап сулулык!.. — Казакстанды кумдак да л а деп тусшетш им?.. Бул сиякты там аш а табигатты мекендеген елде арман бар ма?.. Осы тамашаны тугел ж эне толык суреттеген коркем шыгарма казак эдебиет!нде б а р ма? деген сурау койды маган Алексей Николаевич. — Ш ет пушпактап бар, тугел жэне толык сипатта ран жок. — Уят екен ол!.. — BapiMi3re де,— дед!м мен кулш,— туран жергнш эдем ш пн тугел камтып толык сипаттап кеткен жазушы жок кой дуниеде... Мумюн д е ем ес кой ол. Р а с> лел> Алексей Николаевич, — орыстын бай габигатын суреттемеген жазуш ы б а р ма? Шапян жазу-

лиарды былай к ойр анда, Пуш кин, Т у р г е н е в , Л ев Ни- a-aeaiwТолстой, Г орький сиякты ip i с у р е т и п л е р д е онын гдаыгы мен байлырын сипаттауы на ж е т е д 1 ол!.. - Рас!.. Сонымен катар , еш(Нр е л д щ табир аты , су- рспеу жагына eu i6 ip жазуш ы ны н с ы б а р а с ы н а тиген ;мес. Мэселен, К авк аз бен Кырымды т у р г ы н ж азуш ы ла- 'ыиа косыла, улы П уш кин мен Л е р м о н т о в та тамаша '-ап«ырлаган ж о к па? - Рас!.. - Ендеше, к а за к ж е р ш щ байлы гы м е н к еркем дш н Тргынжазуышыларына косыла с и п а т т а у р а Ci3fli д е ша- нзамыз, Алексей Н иколаевич! К а з а к т ы н к е н даласы - ':;ксырткы KepiHici ран а ем ес, iiui д е р а ж а п бай. Мыса- бейнелеп айтк ан да каз1р ж аур а а т ы л ы п ж аткаи он ;;‘ыкторызыи к а з а к ж ер1 6 e p in ж а т ы р !.. - Б^лем! Сорыс 6iT in, дун ие ти ы ш т а л ра сы и келуге \"Рнсам... ~ Бул сез1н1зден «ты ры сам » д е г е н д ! а л ы п тастацы з!.. ~ Болсын! ^Алексей Николаевич аздап ж е т е л щ ю р е п келе ж аткан Мана аздап ты мауратты м де ге н . С о н ы с ы н еске ал- с-:дай. Тау арасын 6 ip a 3 кезгеннен к е й ш : чаа ^ Ге ° Р а л са к кайтед1?— д е д 1 Л ю д м и л а Ильи- Сол 6ip к ар санд а, словяндык к о м и т е т т щ М осквада .1цИХаты ®0ЛУра эз1‘р л ж ж ур ш , Т о л с т о й д ы шакырган ;v • оран Алексей Н иколаевич 6 ip ep к у н д е у ш пакекен. - •иыктан ба, э л д е буры й керм еген е л д щ м эдениет! мен иениен х а б а р д а р болгысы к е л г е н д ж т е н б е,— Алек- ^“колаевич менен казак, ф о л ь к л о ры м е н к а за к эде- I j ‘eiH жайын с у р а п Kerri. Buirem M fli а й т у р а тырыскан н xeneciMHiK Л ю дм и л а И л ьи ничнаны н iiuiH пыстыр- •HJaHболып: - Баска 6ip к ен еск е кешсек к а й т е р e fli? — д е д 1 ол. - Макул, — д е д 1м мен. 'О н д а казак акындарынын н е м е се жазуш ылары- ■V ®М|Рще байлаиы сты кедес айты ны з! — д е д 1 Алексей -•••олаевич. ;а|!„ек МашЬур Ж у с ш т щ кез! T ip ic iw ie е з ! н е м азар сал- РУокидасын айтып ем: ~ Кызык е к ен ,— дед1 А лексей Н и к о л а е в и ч , — 6ipaK 537

бул ел1м aRriMeci екен; ci3 енд! вм!р экпмесМн кызры- лыкты 6ipeyiH табыныз! Мен 1937 жылдын декабршде, 6ip топ казак здебиет- дилер!мен Жамбылдын Грузияга, Шота Руставелид1я юбилейiне барганын сипаттай кеп. сол жолы, 91 жастагы Жамбылдын 03in куткен 19 жастагы сестра Грузинкага гашык болтаный, осы траго-драмасын маган калай баян- даганын айтып 6epin бетше карасам, Алексей Николае­ вич орамалымен кез1н сурте бастаган екен. — Не болды саган, Алеша?!— дед1 alleai оган. ' — Не деген яажап анпме!— дед1 Алексей Николае­ вич, орамалын бетшен алып,— адамнын euipai сукншн гажап 6ip бейнеа екен мынау!.. Ол куш туши encepin ажыраскан б!з, ертешне Жа- зушылао Одагынын кеисеНнде кездест1к. Ол кезле Алма­ тыда: Маршак, Адалис, Шкловский-Михалков, Паустов­ ский, Ильин, тары б1рнеше кернекл орыс жазушылары туратын. Оларка жэне Алматы жазушыларына Толстой ¥лы Отан coFticH туралы 6ip жарым сагаттык баяндама жасап бердь Баяндамада ж урт онын Отанын шешз суйет1нд1г1мен катар, жауга мейр1мс1з екешнпмен катар, мемлекетт1к ойы да ipi адам екен1н акгарды. Кешт! м ети пэтер1мде етк1зд1к. Орыс жазушылары- нан ерлЬзайыпты толстойлардан баска, Михаил Зощенко болды. Толстоймен ол 6ipre eein, б!те кайнаяан сырласы екен. Казактан атакты акын Нурпейк БайРанин, Рабит MycipenoB жэне Рабиден катынасты. Жасы сексенд1 ал- кымдаганмен, Нурпейктщ денес1 т!к, бет1 канды сулу Kici ель Эдем1 аппак сакалды онын ажары мен саулыяы- на карап «Осы заманнын пайгамбары сиякты екен» леи отырды Алексей Николаевич. Бурын ол казак акында- рыиан Тбилисиде (1937 жылы) Жамбылды керген екен де, кэрш п жеткен акыннын жырлауына каиагаттана ал- маган екен. Енд1 куатты дауысымен Нурпейк жырлап нпбергенде ун екш'нше, жыр ыргагына кайран калган Алексей Николаевич: — Шын акынды жана керд1м гой!—дед1 шаттанган кескшмен,— казак т(лш бйшесем де, не айтканына туа- н т отыргандай болдым. Бул шынында да жырдын пай­ гамбары екен!.. Ас услнде 6ip кызык болып калды. Мен, зрине, кур- м е т конакка ариап кой сойдым да , ет п1скенде алдына ас экелш тарттым. Казак рурпын бшмейтш адамдар.

эдетте, м ун д а й д а киналып каладьг. К а й д а , к1мнен с у р а п алганын KiM бьл сш ,— А лексей Н и к о л а е в и ч алдына та* релкага с а л г ан б а с барганда, к а з а к т ы н байсалды ш алы* нын б1ршдей он тай л ап устады д а . е ю кулагынык 6ipiH Hypnefiic к а р т к а , 6ipin Зо ш ен к о р а K ecin 6epin, « э й ел я ! срекше сы йлайты н е;им» дем eni к е з д ш 6ipiH за й м б ы м Мэриямра, eKiHuiiciit Л ю дм ила И л ы ш и ч н а г а устатты . Астан к е й ш п м э ж ш с э н -к у й ге а йнал ы п кетп ... Б |'раз куннен Keflin, А л ек с ей Н иколаевич Таш кенттен маран т е - мендепдей х а т ж азд ы : «1942 ж ы л . 10 ноябрь. Кымбатты д о с т ы м , С эбит! Хатынызра у з а к уакы т ж а у а п ка й та р м а у ы м а KemipiM етжем. М ей р ам ал ды нда ж ум ы сты к е п icTeyre тура к ел- ai. Одан басы м зен п 'п кетш , каз1р к а г а з бен сияга к а р а ­ там да к е л м ей д к С овет э д е б и е т ш ш ж иы рм а ж ы лды гы туралы, Рылы м академ иясы ны н 18 н о я б р ь д е ш акырылран салтанатты с есси я сы н д а ж а с а л а т ы н баян д а м а м ды 6 y r in faiia жазы п б т р д ! М . 0з1м С в е р д л о в к а ноябрьдщ 12— 13 Де ушам. Л ю д м и л а Ильинична е р т е н М осквага ж у р е д ь Byrinri ж а н е Keuieri х а б а р л а р д а н (сорыс х а б а р ы С. М.) алран эсерл ер 1м е К ар аганда м у з козгалып, ек п и ш мзйдан аш ы л ран сиякты. О к н р аны и e p 6 y i б1зд!к б о л - Жалды ж ер!М |'зден шыкпауы кэд1к. В аскаш а б о л у га д а TiiicTi ем ес, б 1 зд ш уакыттагы э д 1 с -а й л а куткен де, ку тп е- гсн де м е зН л д е соккыны б е р у i мум к'ш . M cniiuue. м а й д а н туралы ж а з ы л г а н , айтылтан, ж о р а м а л д а и г а н с езд ер д 1 н 6opi б|зд1ц о д а к т а ст а р д ы ц о й л а гы кимылыиан hcm icti Шатастыру y m iii колданы лган б о л у к ер ск . Лиэпптег! с о к - кы даосы ран ж а т а д ы . MeHiii ш а м а л а у ы м ш а , немю термен итальяшкалар (И талияны с ы к а к т я у ы гой. С. М .) С о л - туст1к А ф р и к а м эс ел ес ш де д е м е й л ш ш е шатасты. О д а н айрылу, H eri3ri там агы нан а й р ы л у де г е н сеэ; iuiiiie б у - К|л Аппееней ж а р ты аралы н к о с а , п а и а с ы з кунгей Ф р а н ­ сы соккы а сты н д а каллы д е г е н с е з . кяз1р О рта Те- 'нзде ауан ы ц ж э н е судьш с у р а п ы л соры сы басталуы н д а °йлану керек; оны и артынан. у с т Б у с т ш е , кутпеген ж е р - лерде, о д а к т а ст а р д ы ц десанты т у с е д к К ердн йз б е , у й д е отырып эд|‘с -а й л а туралы ба л а ш а - тыидарды керг1м д е келмейд1, с е й т е т у р а , ез1м д е со н ы - мен ш уры л данам . С1збен таны суы м ы з, е к е у 1 м 1 з д т д е (ofiejii м ен е з 1 '*■ М.) кен1л1м1зде аса ж ылы с е з ! м калды рды. С1зд! 539

Москвадары уйш зде путемi3. Людмила Ильинична Сдз- ге ж эне жубайынызра сэлем жолдайды. Жамбылга ен ыстык сэлеьпмд! жолдаймын. Кектем- ге карай, апрельде, Ызбенен 6ipre барып, Совет Одагы- нын 6ipinini акынына сэлемдесерм1з. С1зд1к уйде, достык столыныч тешрегшде дэмдес бол­ тан тамаша акынРа1 ыстык сэлем!мд1 жолдаймын. Колынызды катты кысамын. С1здщ Алексей Толстой. MeHiH адреам; Москва 2, Спиридоновка, ГорькийдШ уй«. Осы хаттан кей!н, газеттер Алексей Николаевич Тол- стойдык Свердловта болып, СССР Рылым академиясы- иын сессиясында эдебиет туралы баяндама жасаганын, онда казак эдебиеп' туралы да айтканын хабарлады. 1943 жылдын 6ipiHini январы куш: «Алматы, Артиллерия кешеа, 35-уй, Сабит Мукановка. Жана жылда ыстык сэлем жолдаймын, ж епсш тер мен бакыт т1лейм!н, Алек­ сей Толстой» деген телеграмма алдым. Одан кейш, Москвага барган шактарымда, Алексей Николаевичт1н уй!нде 6ipneuie рет болып,' достык дастар- ханнан талай-талай рет дам татып, талай рет жылы эк- пмелескешм бар. Солардык imiHeH ерехше 6ipeyiH дис­ паша баяндай кетешн. 1944 жыл, февральдын 17 ci, мен Орталы'к «Правда» газетЫн жумсауымен Прибалтика майданыиа баруга жиналып, «Москва» мейманханасында отырмын. Жур*- ciM асыгыс болгандыктан, Толстойдын уйше телефонией гана хабарласып, майданнан кайтарда гана согуга узде- леслм. Сол кугп кешке номер1мн1н телефоны сылдыр- — Алло! — Сэбитпк1з?— дед1 эйел дауысы. Тани кегли — Людмила Ильинична. Сэлемдескеннен кей1н: J eyip костюмын (бул семьямен, бул кезде «сен» деп свйлесуге эдеттенгенб1з С. М.) бар ма, Сабит? — Оны неге сурадын? айт~ Б'Р себеппен’ кей'»фек айтам. Маган бар-жогын —Жок деп ойлайсын ба, сонда? 1Нурпейк Байгаквк. > | НО

- Майданра б а р а жаты рмын де ге н ж ок п ы сы н ? М ум- *'нкара дурс!н к и ж ш келген б о л а р с ы з? - Солай-солай. Бхрак. косалкара а л р а н , TayipiM де бар. - Ендеше соны нды ки, сейт т е , кеш к1 с а га т ceri3re. foiin уйге кел. - Сонша сэн д ен д 1руд щ ce6 e 6 i н е? - Б|'зде б у п н американды ктар б о л а д ы . Оный алдында: « Т ол стой А м ери к а е ю л д ш м е н , эа'ре- сееш Гарриманмен танысып а р а л а с ы п ж у р е д Ь деп ес- йен. Людмила И льиничнаны н буйры гы н о р ы н д а п , «бары м- ш rain, байлауш ымды салып» д е г е н д е й , С пиридоновка- fJ келсем, Teniperi б ш к тактай а у л а м е н кор ш ал р ан как,- й алдында, ж ары ры ны н жогарры ж а р ы б у р к ел ге н (сорыс кгзаде солай ед1 foh) электр ш амы ны н т у б ш д е милицио- 2;Рфрекен. Ол м е ш ц паспорты мды к ер д 1 д е , колдагы 'iJiMiae карал «K ip in i3!» де д!. Б ул а р а д а буры н болмай- милиционердщ Kaaip тур уы н а к а р а л , !Ш1мнен '•«ерика ди плом аттары уш ш койран рой» д е п ж ор ам ал - Дадым. Окушыларра еск ер туге умытып б а р а д ы екем : Толстой ”аган адресш бе р г е н д е , «Г орькийдщ y fii деген д! б.оска лазбаран. Бурын «С пиридоновка, 2 » к а з1 р «А лексей Т о л - 5 ой № e c i, 2» атал аты н уй, Р о с с и я д а г ы е н ipi капита- •'Исгерши 6ipi П ав е л Р ябуш и н ск и й дщ M em uiri екен. Р е- ‘олюция ж ылдары Рябуш инский с о в е т к е карсы болы п. ^«елге каш каннан кейш, е зге у й л е р 1м е н к атар , б ул у й калалык ш аруаны н карамарыиа к е ш ш , 1931 ж ы лы :акси« Горькийге берклген. К а з1 р де о н ы н семьясы осы рдетурады. У й — екеу: 6ipi (H eri3 rici) Г о р ь к и й дш , ек- ВДа (отау сиякты сы ) Т о л с то й д ш . Б у л д а коп бвлмел1, , , Кабатты керкем уй, онда каз1р Т о л с т о й д ы н эйел1 б а с - каРа™н музей! бар. ‘зкырыбымызра кешеШк: мен Т о л с т о й д ы н уйш е Kip- «, коридорда Л ю дм и л а Ильинична ж э н е Толстойдын. Сын Кезде™ . секретарь!,— капитан К а л и н и н т у р екен. Рпщ KHiMiMfli ш еш кеннен кейш , Л ю д м и л а И льинична еН1« Уст!ме кар ады да: \" Дурыс!— дед1. ~~ Неге сонш а суктанды н? — д е д 1 м м е н кулш . . \" сид1 к.алай? — дед1 Л ю д м и л а И л ьи нична,— а м е - '• «зндыктар!.. К аз1р одак тасы м ы з б о л г а н м ен де... сен

совет жазушыеын жэне улттык жазушысын. Олар сен1н калай KiiiHyiHe улкен мэн береди Калиннннщ бастауымен, конак. кабылданатын улкен, салтанатты белмеге KipceM, электр жарыгын ceHaipin, «камин» аталатын пеште жанган отынныц сэулесшде б1рнеше Kici отыр екен. — Шамды жак!— деген дауысы естиьи Алексей Ни- колаевичтщ. Калинин электр шамын ж аккан шакта эуеле Толстой, OFaH ере касындагылары ер е тура KenicTi. Танымайтын адамдардын бэр! арыктау, узындау, мойындары кылки- рандау, галстук ориына бантик байлаган, сымпыс шал- барларынык балактары кушиган тарлау йреулер. «Аме- рикандыктар осылар болар» деп жорамалдадым !ш!м- нен. Толстой маран карсы жур1п, кушактасып, cyfticin амандасты да, «мынасы юм?» дегендей маган такдана караван конактарына: — Совет Одагында «казак» атты халык бар, онын саны,— Букилодак халкыньщ ек1 процентшдей. Бурый Россия колониясы болган, Октябрь революциясы азат- тык бепген бул халык. бурын да ежет, батыр болган, ка- sip H im еж ет, rinri батыр!.. Оган дэлел, Москва туб1нек жауды кууда аса зор кайрат керсеткеш ездер!шзге мэ- aiM — гвардиялык ceri3iHiui дивизия — казакстандык Бул coFbicTa ерлгктер! дуние ж узш е epTeri болып кетксн Совет Одарынын Батыры деген зор даккка ие болган 28- дщ жетеу1 казак!.. Баска майдандарда да казактардын батырлыгы гажап. Казактын ж 1пттер1мен катар, ек! кы- зы... (аттарын сурагандай, Алексей Толстой маган кара- ды. Мен: Маметова, Молдагулова деп ж1берд!м). Ия, ия солар!.. Осы ек| кыз б у ш советтж шыгыста, Совет Ода- гынын Батырлары деген зор атакка ие болды!.. Бул Ki­ ci,— дед)' Алексей конактарына меш нускап —осы батыр елд|'н жазушысы Сэбит Муканов! Конактар колшапалактап ж1бердй Жиналган журт ас белмесше шакырылганда, Людмила Ильинична меш фмп калды да: Алексей Николаевичтщ саган достыктапсырмасы — Й я ?ДеД1' — Сенщ маскунем емесщд1 6uieMi3. Peiri жердежак- сы 1шет1нщ де мэл^м. Б1зге бугш ceHiH шкенщ керек. 542

— Неге? — Американдыктарды 1шк!зу у ш !н . О лар дан буры н лас болмауына с ен е л п з. — Мае бол ы п к а л е ам кайтем ? — Окасы ж о к . © з уйщ . Ж а н ж а л ш ы рараты н Kict euecciH. Баптап ж а т к ы за м ы з. — Болсын!— д е д ' ш мен. — Тары 6 ip с у р а у ,— сен ш ош ка е т ш ж е й с щ бе? — Колбаса б о л м а с а , бы лайгы е т ш е да р ды л а н б а га н Kici ед|‘м. К ол басан ы е з ш ш е «м ал e r i» д е п ж ейм ш ... — TyciHiKri... А л , с ен е з щ б !з y f i i a a e к о н а к б о л г а н д а «ойдын басын а л д ы м ы зг а тар тты н б а ? — Тарттым. ~ Ендеше,— д е д 1 Л ю д м и л а И л ь и н и ч н а к у л т ,— 6 i3 raiH алдыка ш о ш к а н ы н баеы н т а р т а м ы з ! .. Ш ош ы м а!.. Шошканыц е м е с , то р а й д ы н , afhh е й т к е ш к ш к е н е сем 1 з торайдын езш . С ен он ы е з е л т н ш с а л т ы м е н , б у п н п к о - зактарга у л ес Н р ес щ . — Макул! Кен столды н уст1 н д е та м а к т а , 1Ш1'м д|'к те м ол ек ен . ° Ран коса, eKi д о ц г а л а к т ы ю ш к ен с а р б а н ы н уетш е т у т а - fa орнап, та л м ен токылрэн KiuiipeK б в ш к е келдк Онын; 1Ш' лык толган «ор ы ст ы н ащ ысы» е к е и . E cryiM ine, а м е - рикандыктар FaHa е м е с , буш л Е в р о п а « о р ы ст ы н ащ ы сы » ^рганда, е зге ар ак -ш а р а п к а п ы ек ы р м а й д ы да. Мэжйпст! б а с к а р у маран т а п с ы р ы л д ы . М ен э у ел 1 •ащыкы» ул кен б о к а л д а р р а то л т ы р а к у й д ы р д ы м д а , а л - зымда сопак т а б а к ш а р а етп ет ш ен ж а т к ы зр а н ceMi3 т о - раиды белш ек тем естен буры н, к а з а к т ы н басты у л естгру ирпбш TyciHflipin алды м. С о да н к е й ж т о р а й ды н к а л к и - рак 6ip кулагы н м ай лы туб1мен м о л ы р а к кып ойып а п , *бУл ci3ain сы бар ан ы з!» деп Г а р р и м а н д а усы нды м: « ж е п ‘ауысасыз,— д е п б е р д 1м оран, ж э н е п ы ш а к п ен к есш л е- “еи- колынызга т у т а м д а й уста п т у р ы п а са й сы з!» ■орайды кон ак т арр а б ел ш ек теп у л ест1 р ген н ен к е й ш , коне, од а к т а ст а р д ы к ж е ш а у ш ж ! » д е п , келем1 с т а - андай бокалга к уй г ан «ащ ыны » т е н к е р е тастады к. Осы бетпен к ы зу кеткен м э ж Ы с , 6 ip к е зд е , а м е р и к а н - ктардыц 6ipeyiHiH булш уш е с о к т ы . Т ы м ж т ш к е л е у , м узындау, ты м ж у к а л а у б у л ч и н о в н и к усы нган б о - лды басы нан-ак туптей котары п о т ы р е д ь С ейтш о ты - С*п щамасын б и ш е й калган ол . 6 ip с э т т е , мойынын и н е икан иттей кы лкы лдаты п о ты р д ы д а , да с та р х а н га л а к

eTKi3in кусып кеп ж!берд1. Онысынз бук!л американдык- тар ж ерге Kipe уялган кескш керсегп. Керсете берсш: езгелер! де сейтуге жакын отыр... Одан ар жаты менщ кез1ме булдырап Keni. Bip кезде кез1мд1 ашсам онаша белмеде, шешшген калпыммен тесекте жатырмын!.. Басым зенгш экетш барады!.. Ки- мылдауым-ак мун екен, белмеме Калинин юре бердь — Кайда жатырмын? — деген сурауыма: — Осы уйде, ягни — Толстойдын ушнде,— дед1 Ка­ линин. 1ле Алексей Николаевичтщ e3i Kipin: — Жпчт екенст, Сабит!—деп, твсепме асыла отыр- ды да, мен1кушактады. — Американдыктардын жайы не болды? — fleai'i мен. — Тугел!мен бул!нд(. Квбш машиналарына квтер!л мшпздь MeHiHuie, олар «орыстын ащысы» не нэрсе еке- шн осы жолы 6ipiHiui рет билдН.. Мен бул «сыркаттан» екшпм куш арен айыктым. Огав дейш Толстойлар Meni ушнен жгёерген жок, Енд1 арак- на ж у р е т п з анныган 6is, араксыз тамакпен гана кана- гаттанып, ара-тура энпме согамыз. Оран Толстойрэ сэ- лемдесуге келген Всеволод Иванов, Леонид Леонов сияк- ты жазушылар араласады. ©зге энпмелердж арасын- да, Толстой маран МзшЬур Жустл пен Жамбылдык гру­ зин кызына рзшык. болтан энпмесш канта-кайта айткы- затын. Жазылып HOMepiMe иайтарда, Толстой маган ез шы- рармаларынын 6ipeyiH сыйламак. болып !здесе, авторлык 6ip-6ip данасынан баскалар таран кеткен екен. Тарама- ган жалплз Рапа ютап калкан екен, ол «Азаптарга сая- хат» («Хождение по мукам») оны да 6ipeyre бермек бо­ лып, алгашкы жак ак кагазынын бурышына сиямен жа- зып койган екен. Сия резинкамен суртклгеннен кеГон, Алексей Николаевич ез колынан пышакпен кырды да. 6errin таза бурышына кымбатты «Казак досым Сзбитке. Оны ыстык cyiouii Алексей Толстойдан» деп жазып бер- Д|. Ол ютап куш буг1нге дейш шкафымнын 6epiK жер'ш- де сактаулы. Bip жыл еткеннен кейш уйш е барсам, кыл тамак пен ауырран Алексей Николаевич эл уетшде екен. ©з халыпыц yMiTciMiriH жасырмай айткан ол: — /Камбыл Tipi ме? — деп сурады. Hpi,—дед1м мен,—Дегенмен, майданда exi 6ip- мя

лейбаласы кайты с бол ган д ы к т а н , о л K ici д е каз1р uierin, таеекте жатып к ал л ы . — Онысы аяны ш ты екен! М енЗн а р м а н ы м : улы акын- ад жуздесе а л м а д ы м . К азакстанр а д а к а й ты п орал а ал- щым. Енди б э р ш е д е м ен ш сонры с ек у н д т а р ы н сорып жагеан журеп'мнЗн ен . ыстык ж е р ш ен ж о л д а г а н сэлекпм- ji алып бар!.. Кыл тамактык кеЫ рш ен 1945 ж ы л ы 2 3 ф евральда кайтыс болFaн А л е к с е й Н иколаевич Т о л с т о й , к елден ен ВДе килшпегенде, Ж а м б ы л д ы н ж а с ы н а ерк1н ж етет1н sici едь Совет елш де е з аты н алты нмен ж а з р а н А лексей Н и ­ колаевич езге ж а к ы н д с ст ар ы м ен к а т а р , м е ш ц ес1мде д е Ц> бойы сак тал ады ! Бул естелжтщ кыскарак Typi, «Казахстанская правда» газетшщ 1Г!№жылы 18 мартта шыккан 54 санында «Памятные дни» деген жарияланды. ' ® *ыл, 30 декабрь.

СПАНДИЯР К 0 Б Е Е В ТУРАЛЫ СССР Жогарпл Советшш Президиумы наградтэган ауыл мугал1мдершш ш ш д е Спандияр Кебеев жолдз: Ленин срденш алды. Спандиярга бер1Лген бул улы на­ град оны б!летш жэие багалайтын адамдардьм бар!не де зор куаныш. Спандияр жолдасты бала шагымнан жаксы бмем. Кай жылы екенш умыттым. бала кез1мде менш колымз онын « У л гш бала» деген штабы т у т Ол кггап 1912 жылы басылиан. Егер каталаспасам 1817 жылы Ыбырай Алтынсариннш «Киргизская хрестоматия» деген атпен казак т ш н д е . орыс эршмен шыккан кггабынан сонгы, мектеп балаларына арналып жазылган казакша 6ioiH- aii KiTan — осы, «Улгйн бала». Ютаптын iiuiHaeri еибек- тердш 6ip жуйес)' — Спандиярдын вз шыгармалары. CKiHiui— орыс тшнен, кеб'шесе, Крыловтан аударгаи мысалдар. Осы ютапта Спандияр К ебеев акындык, жазушылык таланты барлыгын KepceTTi. Онын «Жет1мнщ елеш» де- ген шыгармасын мен бала кез1мде жатка айтатынмын. «Жет1мнт Kyiii курсын жастзй калган, Э ecia meuieciMeH кудай алган. KvTeTiH ез улыпдай жакын кайла? Дегеи саз осы емес пе «дуиие жалгзн!» Бетжмен ic етуге акылын кем. Мал басы «агайыннын» талауында. Сураусьгз малаа курык. баста сырык Кыр аны арыстан. каплан мундай болмас. Сау басык дамла болар яс'ентше. Куги жетш, «Е!» лесе «Ме!» лескежнше. Агяйыи тэл-епнле иттей болгаи, /Кеттлер толып жатыр злленеше. Шаллесеи сусын болар келдер кайла? Карыи эшса гамак болар жерлер кайда? Кангырып жулеп-жадап жургемшле Сипайтын ыакдайыннан ерлер кайда?» 546

©ленн!н бас-аягы о с ы . К ан д а й г а м а ш а шындык! Не «ген тамаша л и ри к а! Ж ет1м боп, осы е л е н д е айтылран шкдыктык ор т асы н л а ескен, м ен щ к е з ж а с ы м д ы бу л ыекбала кезде т а л а й там ы зы п едП.. 1913 жылы к а з а к э д е б и е т ш ш а с п а н ы н д а ж у л ды зда й юркырапСпандиярдын «К ал ы н м а л » а т т ы ром аны т ы к - го. Бурык елен ж а р ы ба с ы м , к а за к э д е б и е т ш д е е н алгаш кер1нгенкурдел! п р о з а д а , 6ipiHiiii р о м а н д а осы «К алы н Byrmri кезбен К а р а г а н д а , «К а л ы н м а л д а » , эрине, кеп гашиш, керкемд1к, к ом п ози ц и я , с ю ж е т ж а р ы н а н толып жзтканжетпегендж б а р , 6ipaK со л а й б о л а т у р с а д а , онын азак эдебиет! т а р и х ы н д а орны зо р . Орыс жазушысы К а р а м зи н н ш 1 7 9 7 ж ы л ы шыккан ’Бейшара Лиза» атт ы энг1м есш , о р ы ст ы н X IX гасы рда- Гоатактысыншысы Б ел и н ск и й окы п. б ы л а й деген: «Оны ''Ьейшара Л изаны » С . М .) осы кун1‘ о к и т ы н K ic i а з, 6ipaK *тан карап онын б а и а с ы н к ем !туге б о л м а й д ы . Б ул шын 'ЗДиасындары ор ы ст ы н 6ipiHiui п р о за с ы » . ‘Калын малга» д а б!з Б ел и н с к и й д ш о с ы с езш кол- -замыз. «Бейш ара Л и з а д а н » « К а л ы н м а л д ы н » квлем! АкеркемдИ д е , а л г а н темасы ны н к у ш а г ы д а кен. ‘Калын и ал да» нег!зг1 м эсел е « Б е й ш а р а Л и за да й » “!аРбкт1к м ахаббат к а п а ем ес, м у н д а р е в о л ю ц и я д а н бу- 1 “ГЫауылдын ш ы нды гы , тап кайш ы лы ры б а р . 1 . W Романнын к ы скаш а м азмуны : Т у р д ы к у л дейт1н *ды« эйел1 елед1. Б 1рак оран б ай к а й р ы р м а й д ы . « Б ай - Р‘аиса малына б е р е р шы.чбыр» ( А б а й ) , « б а й д ы ц каты- :п!ЛСетвсег‘ ж ан р ы р ады » ( м а к а л ) , ж а с кы з 1здеген г-я Ул байра к е д е й , м ол да И тбай е з к ы зы Байшаны ^ \"“\"•калынра он ip i м ал , 300 сом а к ш а а л а д ы . Райша ' Ра разы ем ес, оны н суйгеш — к едей Ж1г1т К о ж а ш . Bi- 1 «<ал Канша, к а р сы л асар куш ж о к , з а р ж ы л ап Тур- Fa Г е б а Ра д ы - Кел1ншек Б ай ш а н ы К о ж а ш алып аы.к°жаш та Т ур ды к ул м ен а й к а с а р к у ш ж о к . Сон- ^ К0л паРа 6 e p in е з е л М н б ол ы с, б и л е р ж т колты- •lti Паналайды. А кы ры нда, Райш а м е н К о ж а ш д а у д а н :’)ЗЬ| Ып- м¥радына ж е т е д ц тэту , енб ек ш 1 сем ь я р а айна- Дей!н к аза к т ы н есю а у ы л ы н ы н ж а р дайы нда ^'abiDKi^Нд«ККе TycipeTiH нег1зг1 с е б е п к а л ы н мал, онын У „ “ «ааак эд е б и ет ш д е мундай т е р е ц к а зы л р а н ем ес. Шын малдын мазагы , acipece, к е д е й кызы болга-

нып керсетедь Екшнн 6ip езгешелМ , Спандияр жолдас е з ш н романында Б1ржан мен Сараныц айтысындарыдаЗ сэры уайымра да салынбайды, Абайдай акыл айтумен де канараттанбайды. Спандияр жолдас кепй калын мал- Fa карсы куреске шырарады. Бул роман, байшыл-улт- шылдардын романдарындай сары уайыммен тынбайды. келешек куанышка ундейдй куресте женш шырура ша- кырады. ¥ш кары KapaFan Kicire романда Кожаштьщ Байгазы, Курманбай сиякты ез руынын билерше пара 6epin сезш сейлету1 дурыс емес сиякты. Bip сыншысымак романный екшин басылуына осылай деп жармаскан да. BipaK бум жалган юна. Ен алдымен ру тонын жамылып, ез руы­ нын байларына «корраламаса» Кожаш мен Еайшага ол кезде баска паналар ж ер ж о к . Екшпи — осылай Кожаш пен Еайшаны Байразы мен Курманбай билерге коргала- та отыра, автор олардын паракорлыгы аркылы билердш таптык сырын актарады, билердш «букарашылдыгы» жалран екенш, олардын ары парара байланысты екенш эшкерелейд!. Бул ете ш ебер эдгс. «Калын малдан» кей!н Спандияр жолдастын жазган шырармасын 6i3 бммейшнз. Б1лет1н!м1з: «Калын малра* шейш де, одан кеШн де Спандияр жолдастын шурылдан- Fan ардакты en6eri — бала опыту, тамаша енбек! Революциядан бурын Спандияр жолдастын жазушы- лык en6eriH ултшылдар багаламады. Шздш жазушылар уйымы сонгы жылдарра дейш , болып келген зиянкестж- тщ салдарынан, Спандиярдын жазушылыгына жэрдем- десуд!, жардай жасауды, кемектесуд1 ескерген жок, Жа­ зушылар уйымымен Спандияр жолдастын байланысы болтан жок. ©ткен март айында Спандияр жолдаска хат жазып, бурынгы жазушылык енбектерш багалайтынымызды ай- та кеп, хал-жайларын сурап, жазура кайта араласуын етшген едн<, оран Спандияр жолдастын кайтарган жауап хаты мынадай: «Ж азган хаттарынызды алдым. Алдагы кунде жазу­ шылык, eHflipicTiK жумысыка кэмек керсетем!‘з деулер1- н!зд! куанышты кеш'лмен кабылдаймын. Мен Костанай облысы, MeiutfFapa ауданы, осы Kyuri Кызыл ту ауыл советшде, 1й'/й жылы тудым. Ата тепм кедей. Алгаш ауылдык мектепте окыдым. Оны 6iTipreH сон Бурабай каласындагы болыстык мектепте, сонан сон

Костанай каласында eKi класты о р ы с - к а з а к мектебше гуслм. Ек1класты м ектепт! ж эне К о станай к а л а с ы н ы н ез!нен асылган eKi ж ы л д ы к окытуш ылар м е к т е б ш 6iTipln шактым. Бул, 1901 ж ы л едГ С ол жылы Ы р г ы з yeai, Толагай бмысында ауылды к мсктепте б ал а о к ы т ты м . 1903 жы л- дан1918жылга ш ей ш П етропавл к а л а с ы н д а , сонын м а ­ дам мугал|'м бо л ды м . Револю циядан с о н 1918— 19 ж ыл- арытуран жер1м — К о стан ай облысы , М е щ й г а р а аулы- наxe.iin мурал1мд1кпен айналыстым. Квркем эдебиетке ж асы м н ан к у м а р ед!м . Пушкин, ■огодь, Лермонтов, Ч е х о в , Н екрасов ш ы кар м ал ар ы н кеп «пынмык. Онын у с т ш е 1905 жылы О м б ы кал асы н а жер «ирылып келген И . Б ел яев деген а д а м м е н , окытушы Молюционер И в а н И ван о ви ч деген 6 ip ж о л д а с аркылы 'Вдетым. Б еляев, К ронш тад к а л а в ы н д а гь г Петропав- ■®ск крепосында 2 5 ж ы л туткы нда о ты р ы п шыккан .^.Уйпружиналы б о л у керек, кейде уйд1 тем ен T ycipin «epin, т!зеден су га баты ры п а зап ш ект!руш 1 ед1 дейтш мЭДПмесшде. Беляев жасырын ж иы лы старда с а м о д е р ж а в и е г е кар- 'ад-ейлегенде а ш ум ен д1р1ллеп, к а л ш ы л д а п кетуш1 ед1. № рЖыл август айы ны н а я к кез1нде О м б ы каласы нда г>лБеляев 150 ш а м а л ы к1с!лермен 6 ip r e та гы кам ауга U®1' Ci6ipre женелт1лд1. П е тр о п а в л о вс к крепостынан ^кканынын ез1 д е сол жылы еди М е ш н са яс и ce3iMiM- !®оянуына сол Б е л я е в кеп эсер e rri. Дазушылыкты то к т а т у ы м — 1915 ж ы л д а р шамасы, ‘‘\" Ч жылдардан бер! карай а у р у л ы м ы н . Дэр1герлер _- Жайымды сурап б1лгеннеп кейш , ж а з у ш ы л ы к ты ток- !: геп акыл айткан. Сонда да эдеб иеттен м улде кол уз- Келмейд[. К а з а к совет эд е б и е п н д е б!р-ек1 ш ы гарм а л®акшымын. 8ш> Закстан сосет ж азуш ы лапы ны н е к ш и п съезш е ша- •\"РУ.хатгарынызды кутем ш , 22 /Ш . 1939 ж . Кебеев». * ™Ве бупнпдей оны н куаныш ты к у н ш д е , Спандияр ласты шын ж уректен к утты ктаум ен 6 io r e , е з ж олда- -Мламын кайтадан кайрап, 6 y riH ri бакы тты замай BCbiHa багалы ш ы гарм а берер д е п сенем 1з. 'Соииалист1к Казахстану 1939 жыл, 14 май. 108 номер

АЛЕКС АН Д Р ЗА ТА ЕВ И Ч ТУРАЛЫ (Кайтыс болуына 20 жыл толуымеи байланысты) B is — Акмола губернясынын делегаггары, казак- стандык екшнн партия конференциясына аттандык. ба- рар жер1м1з — Орынбор. Мшгешм1з «теплушка» аталатын кызыл вагон. Мшетж узенгМ жалпак текпрден жасап алдык, вагон imiHae, делегаттар тугел сиып жататын уш катар нар жасадык. Ортада кабыргасы калын шеген пеш. Акмола губернясы ол кезде токшылык елкелерШе жататын жер екенш, 6i3 баспасэз бетшен керет!нб13. Жэне сол баспасездш хабарлауынша, Украина, Еды бойы сиякты жерлерде аранын ашкан аштык. Кызылжардан (Петропавл) аттанган бгз, егер поезд дурыс ж урш отырса Орынборра ек! жарым сеткедежетер еш. BipaK, 6i3 жолдык киындыгынан жет1-сег1з кун _жу- pin, конференциянын зшылар кунше арен улпрдж. Жа- сыратыны жок, жолшыбай керген картиналардан адам- нын жаны турингедк аштыктан ауыткып кашкандар поездар т у г и вокзалга да симайды, кайыршыдан аяк алып ж уру киын, ашыккандардын турзне карагысыз, аш- тан влгендер де квп кездеседь Орынборда бгздin делегация белшш орналасты: аз- шылыры гостинииара, к е п ш ш п «Енбек сарайы» атала­ тын уйге, мен сонгы уйге тусушыердш 6ipi болдым. Орынбордын орталыры — Совет кешесше салган «Енбек сарайы», ол кездеп Орынбордын ен керкем жэне ен ул- кен уйлершш 6ipi екен. Сырты да , iiui де сулу бул уйд!н пештерше отын женд! жарылмарандыктан. кен белмеле- р1нде жылы KHinin отырмай болмайды, тунде муздай те- ceriHe жатып-туру да киын... Бул уйге акмолалык б!здер рана тускен жок екем!3, бурынры Казакстаннын барлык губерняларынан да де-

легаттар орн а ласк аи ек ен . (сБ ур ы нР Ы * дейт1н!м1'з, Ж ет1- сумен Сырдария о б л ы с тар ы о л к е з д е : Т у р к ст а н р е с п у б - шасында.) Конференция С в е р д л о в аты ндар ы к л у б т а аш ылды . «Енбек сарайы ндай» к ы рау т у р м а г а н м е н , оны н д а iu ii салкын, тек, о б к о м 1 у й ш т астынгы к а т а р ы н д а у й ы м д а с- тырган асханамы з р ан а ж ы л ы л ау. С о н д а рана бойы м ы з серпп жен!'л к ш м м ен оты рам ы з. К о н ф е р е н ц и я к ун д1'з д е . кешкеде бол ады . К у н д !зг ! 6 ip с а р а т т ы к д е м а л ы сп е н . ( о л ас 1шумен е т е д О , к е ш ю ты ны стан б а с к а б о с уакы т ж о к . Сондай ты пл з у а к ы т к а сия а л м а й ж у р г е н к у н д ер д 1К %ушде, а с х а н а д а т а м а к im in о т ы р н а н м аган: зо р т о - лыкденелй кен и ы к ты , т ест ек к е у д е л й у с т ж д е эскер ф о р ­ умы TiriareH с а р р ы л т кители а я г ы н д а а к пимасы , кек шллбары бар, м ой н ьгн а ж у к а л а у к а р а т у б ! т ш эл! о р а г а н , бет! суйект1, м ур н ы к о н к а к , т о м п а к у л к е н квзш е, шыны- сыжалпак п ен сн е к и г ен ев р о п а л ы к 6 ip а д а м ж зк ы н д а й 6epai де: — С|'збен т а н ы с у г а б о л а м а? — д е д й ~Э ри н е, б о л а д ы !— лед1м мен т у р е кеп. 7* Отырыкыз!— д е д ! ол к ол даск ан н н кейш , е з! оты ра %in. мен де оты р р ан н ан кейш: — Затаевич. К о м п о зи т о р . EcTireH б о л а р с ы з? — де- ол. — Еспген ж ок п ы н ,— дед!М м ен б а сы м д ы ш айкап, выгымды кетер ш . О й ы м д а « б у л н е к ы л г а н ада м ? » д е п °лырмын. — БУлмесешз б1л ес!3,— л ед ! о л м а и а и , калы н к а б а - ЗДтуйе кул!м а'рей к а р а п ,— О з д ! э н о н д е п е с т ш м ... К^дай с а к т а с ы н ! — дед;м м ен к у л ш ,— кэсш кыл- Fa« * умысым ем ес ол. ~ Былайша... е н д й .. айтасы з F o fi? .. Ж а с ж!г1тс!3 рой? — Аздап. О н а ш а д а . Н ем есе, а з Р а н а к у р б ы -за м а н д а с аРасында. \" Домбырамен рой? \" Оны д а а з д а п б ы е м . ~~ Домбыра б а р м а , ж атк ан ж е р л е р 1н 1зд е? \" Кврмед1м . Ж о к кой дейм ш . \" Каналй ан пр пп! fiin p rii? 551

— Ак,ырын айтып KepiHi3iai!— деп етжд! Затаевич. Асханада отырып ынырсуга мен уялдым. — К айда жатасыз? — деп сурады ол, — Енбек сарайында. — Б1лем. Болдым. Кешке, конференциядан босаган шагынызяа барам... — Ол суык уй жэне бул арадан б!ргалай жер. Тунде босаймыз 6(3. К,аз[р аязды боран боп тур гой. Киын гой баруыныз. — Киын болса да барам. — Шам жок онда. Майшам жагып отырамыз. — Сонда да барам.' — Не icTefici3, сонда? — дед1М мен, бул адамнын вз ыркынан кайтпауына тан кап. — Б1лген эндер№ д1 айтасыз, мен оларды жазып алам. — Калай? — Нота еа. Затаевичтщ элпнде «композитор» деген сезше тусж- ген жок ед1М, ол мешн бурын бйшейтш ce3iM ед!, «нота» сына тус!нд1М, ол сездщ не екенш билем. Энпмелесуин адамымнык шм екенш, мен енд1 Fana жорамалдай бас- тадым. Сондыктан: — Ж агдай жок кой жазуынызга. Уйдщ суыктыгы- нын, жарыгы кемескшпшн ycTiHe, конференциядан кайт- кан журт, тез жатып калады. Эн айтып оларды калай мазалаймыз? — дед1м. — Окасы жок,— дед! Затаевич кулш,— мешн лайдам гана емес, аздердщ , ягни казактын да пайдасы. Онын эн-ку»лер1 эл\\ иотага тускен жок. Олар ушан-теш'з. Жч; нау керек оларды, нотага Tycipy керек. Бул кызмегп алгаш бастаушы адамнын мен 6ipiMiH. Ершбешз, кагер- miiiiM! Халкыныздын пайдасы уш!н ершбешз!.. Конфе- ренцияга келген б!рталай адамнан эн жазып алдым. Ci3- ден де жазы п алам. — Мешн бшетшмд! кайдан естщшз? — Онын ci3re кажет! жок... Енбек сарайындагы мешн белмеме Затаевич тунг! сарат оннан кейш келд!. Уэде бойынша мен они кутш отырдым. ©зге cepiKTepiM жатып калды. EciK карылеанда, стол устш деп май-шамды катере карсы алсам, Александр Викторович сырткы юшнмен кслщ тур екен, уст!-басы кар.