С. Муқанов-Сырдария Е169

СЫР-ДАРИЯ

« It- n -I С д с / iim Л у к а н о в I 'R f e . 0? У хи fio .ti.v d i р о м а н ц0 Т у зетШ и , eicimiii рот басылуы Ц азацт ыц мемлекеттЫ К 0 Р К Е 5Г О Д Е Б Н Е Т Б А Ш 1А СЫ

Арнау Бул ецбегшд/ .— Кур'штен дуние жузи1к рекорд алушылардыц бейнесш жасауда ул- г ш 1с'шен, цылыгымен, мшезшен зрдайым квз алдымызда отыреан, Заманымыздыц ец ардсщты ец- бек ЕрШц 6ipi, Сталиндм сыйлыкрыц лауреаты, Шиел1 ауданындагы (К,ызылорда облысы) «Кызылту» КОАХОЗЫНЫЦ мушеа, — Ыбрай аеай Ж ацаевца достыщ жэне шШк квцйяден зор хурметпен ctuiFa тартам. Ж азуш ы .

Ж ЛЗУШ Ы ДАН ЗрбЁр вжазылып 6irri» деген шыгармасына дй коHiлi ту- гсл толмау, айиалын apOip карагаи сайын артык-кемш таба беру, жазушы атаулынын ата-бабасынан келе ж .1ткан салты. Осы салгпеи, 1948 жылы к!тап боп шыккан «Оырдарня» романын жазушы окып керсе, елеулЁ кемшЁлЁктерЁ корню Kerri. Бул ке.чшЁлЁктердт молырак жэые терешрск угуга, жз- зушыга окушы копшёлёк жорлем бердЁ. 1948 жылы шыккан кЁтаптын негЁзгЁ кемшЁлЁгЁ: жазушы- нык алып oTiJpFaH такырыптагы еибек дамуьт жеткЁлЁки. то- лык корсете алмауында екен, осыран байланысты роман­ ный кейбЁр басты геройларыныц (Рахмет, Байжан) бебнелерЁ толык шыкпаран екен. АталFaн кемшЁлЁктердЁ жазушы тузеуге кЁрЁскенде. бурым басмлган «Сырдариянын» жалпы жобасы сакталганмен, сю- жеттЁк жэне композициялык жары езгерЁп кеттЁ. Роман iieri- зЁнае кайтадан жлзылгандай болды. Осы тузетумен романды окушы копшёлёктён алдына тары да тартып отырмыз, ал! де ушыраскан кеминлЁктер болса окушылардан кешЁрЁм отёнёп, элё до тузесуге жэрдемге шакырамыз. Ж азуш ы .

В I Р I Н Ш I Б 0 Л 1М в a i; ы т В А к ША С Ы Н Д А

Б/Р1НШ1 ГАРАУ ЖАКСЫ ЖУБАЙЛАР сСырдария д а терезедеи керше бастады, ныса- налы жерге жакындадым»,— деп жазды да, жас ин­ женер-мелиоратор1 Байжан Бектасов, автомат каламын стол устше коя сап, орнынан турегелдй Бул онын Москвада калран дос профессорына, Мос­ к в а — Алматы ноезынын, халыкаралык вагонында жа зып отырран хаты едк Хатты онын аяктарысы келгенмен, купе iuiiiiiH ыс- тыры адам дем ала алмастык халге ж етп. Сол капа- лыкты жешлдетюы келген оймен, кескЫ курендент шыпшый терлеген Байжан, KyneciaiK кун ж акка кара- ран терезесшщ жабык пердесш ашты да, сыррымалы кос-кабат терезеш'н б!ршен сон 6ipiH жорары кетерд(. Ж уйтк1п келе жаткан поездын екш'ншен буркыраран кою шандак, терезенщ ашылтан астынеы жарынан лап коя Kipin, тымык KyneHin iuiiH борандатып ж!бердй Аузы-м^рнына, кезше уйткыран шан тырылрэн Байжан, тынысы бурынрыдан д а тарылып ксткен соц, кетерш- ген терезеш жалма-жан орнына Tycipni де, пердесш кайта жауып, жука ала ж1бек шапанын кие сап кори- дорра шыкты. EciK алдында ею Kici тур екен, 6ip i— Москвадан сапарлас боп келе жаткан, орта жасты орыс эйел|‘, 61- pi — бурын кермеген, москалдау жасты, дембелше, то- лыкша орта бойлы, саррылттау enai, шашын, сакал- | р—су шаруяишлыгыныц маманы.

муртын устарамен ж уы рда рана ж ы лтырата кырдырган, су р р ы л т т а у кенеп тен TiKTipreH koctiomi б а р к а з а к . Б ай- ж а н к а з а к к а д а , эй елге д е б а с и in сэл ем 6c.Tricii! кер- сеттк К а за к та оц колымен кеудесш басы п басы н иль Бутан дейш сейлесш таныскан эйелдщ Байж анга айтуынша онын epi Ш ымкент каласындагы облысты к м е к е м е л е р д щ б !р е у ш д е б а с т ы к , э й е л д ш 03i уне.чм М о с- квада тур ад ы . Ш ым кентке М о сквадан бы лты р рана ауы скан epine, эйел 6ipiHiui р ет кел е ж а т к а н ; эй елд щ Ш ы м кентке рана емес, б у ю л О р та Азияра б у л 6ipiHiui рет сапар iueryi. Кеш е Ш алкардан вте ы стыкка кездескен поездык шлнде, бурын мундай ыстыкты кермеген эйел тун бойы двнбекш ш уйктай ал макан ед1 де, кун шырэ А р а л те- Hi3i ст ан ц и я сы н ан е т ш , iiiii т т т 1 ы сы ган п о е з д а н д ем аларлы к ауа таба алмай, Kyneci мен коридорга кезек- кезек Kipin ты н ы ш сы зданы п ке л е ж а т ы р e a i. K a 3 ip , кун туск е та р м а с а , ол эйел TinTi м азасы зданы п, ж у к а Fana ж1бек ш апанмен коридорда зорга дем алып турган . •— У ж а с н о 1 — д ед ! эй ел, Б а й ж а н к уп ес ш ен ш ы ра бер ген де, д ем ш eHTire, ж ш ал ы п , э л д е н ен д ай к у с т ы к канаты нан ж асалкан ж елш н ш епм ен бетчн, к еуд есш ерсш -карсы лы жылдамдата ж айкап, — дем алып бо- лар емес... Б ул араны н адам дары оттай ал аул ан р ан мына ьютыкта калай кун керед1?!.. К ун;из уй л ерш де тырп етпей ж ататы н болар, олар... — Уйренбегсн Kicire солай д а , — дед1 к аза к , эйел­ ге к ар ап ж ы м ы йы п кой ы п, — т ур гы н елд1'н а д а м ы н а мундай ыстык тук те емес, олар жум ыстарын icren ж у- ре бередк — Мумкзн емес, — дед! эйел сенбегендей, ж елпш - шегж ж айкай т у с т . А з KUipicTeH кеш н, к а з а к т е р е з е г е 6ip к а р а п а л д ы д а- — C i3 r e дэлелм ен к е р с е т у г е б о л а р м а е к е н ? __д е т эйелге тары да жымыя карап. — H eni? — дед! эйел. — Бул аранын аламдарыныц осындай ыстыкта лада ж умыста жургеш'н. Эйел турган терезенш касы на к азак келд! де: 1 Ж ак турш!гсрлш кой!..

— КврдЫз бе, аналарды?— дед! жаркыраган суда вскеи кегалдын, арасындагы б1рнеше ак кшмд! адамды колымен нускап. Суды квлге, квгалды куракка жорыган эйел, онын щннде журген ак кшмдигерд1 ау курган бал’ыкшыларга жорыды да, 6ipaK KeHecin турган адамнан аныгын 6i- лш ялгмсы келin: — Не icTen жур олар? — деп сурады. — Епн суарып ж ур, — дед: казак. — EriH?!.. Не егш ол?.. Суда erin все ме?.. — ©седь ©зге erin емес, курш. — Калжындайсыз д а, — дед1 эйел сенбегендей, «pixels езу тартып. ~ Рас, — дед1 Байжан. — Kypim расында да суда еседк Ею айдан артык суда турады ол. — Терек суда ма? — дед1 эйел, Байжаннын шыны- мен айтып турган бейнесш керш, 6ipaK ani де нанар- нанбасын б1ле алмай. — Жыйырма сантиметрден терещип кем болмауга THicri, — дед1 Байжан, казакка карап койып, — солай болар, агай? — Солай,— дед1 казак шннен «бул ж ас ж т т к\\м екен ез1?» деп ойлап, 6ipaK «гамсщ?» деп сурауга ын- гайсызданып. Кур|'шт1'ц суда ecyiHe енд! илангандай болган эйел: — Шыгымыкандай болады?— деп сурады казактан. — Дурыстап еге, куте 6ixce квп шыгады. вткен жылы осы аранык 6ip колхозында гектарынан елу центнерден алды. Ауыл шаруашылыгымен байланысып кврмеген эйел- ге казактын ол ce3i пэлендей эсер ете койган жок, вйткен'1 ол гектардан канша астык алса шыгымды я шыгымсыз болуынан хабарсыз едь Бул кенесй эрг со- зуга пысынауы шектен шыккан эйелд1-н xani жогын кврген казак: — Ci3 сусап турган сыяктысыз, — дед1 оган, — бул аранын ен жаксы сусыны карбыз, менде жаксы кар- быз бар, содан сусындауынызды етшем. Эйел сыпайылык кып рахмет айтканмен, казак етппшш кайталап оны купесше Kipyre квнд1рд1 де: — 1нпнек, с!з де жур1к1'з! — дед: Байжанга. 9

B ip карбызды ез купесш де ж якы нда капа оксеро жеп алган Байж ан, тары д а ж еуге заукы сока конмл- ган сок, «рахм ет а ран» д еп барры сы келмегои кал ими к ор сет in ед1. — О л болм ас й п ш ек ,— дед1 к азак. — а расы домго ш акы рранда, Inici б а с т а р ту г а Tiiioxi ем ес. Т а н ы м а са к та жатсынбацыз. Сез! сыпайы казакты одан эр i отшд:pyre ыигаисыз- данраи Байж ан: — Ж аксы , арай, ж есек ж еШ к ,— дедк К азак Байж анга алгыс айтты да: — Аты-ж ен'1м1зд1 б и п п а л а й ы к о н д а, мен in аты.м Рахмет, фамилиям Д уйсенбин,— деп колын усынды. — Байж ан Бектасов, — дед| колын берген Байж ан. Р а х м е т Б а й ж а н н ы н а т ы -ж е н ш ecTiren кеск1'н кор - cerri. Y u iey i Р а х м е т п к к у п е с ш е ю р д к Т ер езен 'щ пердес'1 т у а р и и е н , iuii карак елен ке ж эн е салкы н дау екен. К о- нактарын орналастырран Рахм ет, енкейш стол асты- нан куш акка эрец сыятын ж асы л ж олакты карбы зды суырып алды. — О , TORipi, н ед еген з о р к а р б ы з , м ы н а у ! — дед': хайран калран эйел, эдем1 коплд!р козш теп к ер е 6ip карап койып. — Сырдарияиын бойында булан да улкен карбыз eceai, — деп Р ахм ет 6ip ж ымыйып алды да, сабы ак суйектен 1стелген, сарасы ж ез сакыйналы, узы н ш аллу, суж рл еу келген кезд1кп к ictik уш ыменен карбы зды 'н туп жак. 6yflipineH сурып кеп ж :б ер дк К езд ж п н тикн-ак м ун екен, nicin турран к ар бы з сы- тырладкырап барып как ж ары лы п тустк Карбызды к кызыл-курен ж алындай боп ж аоы тган шырыны мен шырын арасы на катар л аса Д з'л ген моп- мел.-ир, к а п -к а р а д э н ш к е р г е н д е , ш э л д е п о т ы р р а н ai'ie i- дщ аузынан с!лекей! ш убыры п кепч Рахм ет карбыздан калы ндау кып еж r u in алды да б:реуп. аиелге, бФ еуш Байж аира усынды. Т э т т Ы г! баз дай, салкындыры муздан карбы з шырынын к о н а к т т кумарта сорып ж агканда, Р ахм ет мана ы V u v Р калпын озгертпестен, карбы здан бастаРан кенеМ н ж л Т FacTbipa ж о н е л д ь K uieuH ж ал-

— Б1зд1Ц Сырдария елкесше рана осындай тамаша карбыздар мен кауындар есед1, — дед! ол, — булар ту- ралы нелер кызык ертеплер!м!з де болады... Сонын 6i- peyiH айтура рукрат етппздер!.. — втшекиз!— деген эйелге Рахмет карбыздан ка- лындау кып тары 6ip Kecin берд1‘ де, Байжанра да 6ip Tijiin устатып epTericiH бастады. — Ертерек кезде, — дед! ол, — осы Сырдык бойын жайлаган 6ip диханнын жэлрьй eceri жогалады. Неше кун !здеп таба алмайды. Калжырап кайткан ер!не эйе- л\\: «Б!здш жоралран есектщ даусы унем! осы маннан шыгады, 63i кершбейд!, бул не керемет?!» дейд!. Epi де тывдаса, есект!ц даусы, расында есг!лед1, e3i жок!.. Сол манда, бешкедей денкшп кауындар жатады екен. «Есек осылардын 6ipeyiHin шпиле турмасын, буларга есек туп л сыйыр да сыйып кетедЬ дейд! эйел. Рахмет эйелге карбыздан ушжип рет Kecin бермек болып едй сусындап та, тойып та калган эйел, сыпайы- лык кып «болады, болады» деп отырып, K63i кызык- кан карбыздан тагы 6ip тшмд1 алды да: — Кей'ппрек жей’ш, ертепщзд! айта берщ!з,— дед!. — Сонымен, кыскасы, — дед! Р ахм ет,— дихан мен эйел! тецкиш каз-катар жаткан кауындарды аралап келе жатса, 6ipeyiniH туп жары каскырдьщ апанындай у«!рей!п тур. Сол учпрден б|'рдеме булрактайды. EKeyi кеп караса, булгактаган есект!'н куйрыры!.. Аржарын- да ез! тур... — М!не кызык! — деп, эйел сыкылыктап к у л т Ж1- берд|'. KecKiHiHe жымыя карап к!д1'рген Рахметке эйел: — Айтьщыз, айтыныз! — дедк — Аржарын айтура кыйындау, — дед! Рахмет. — Неге? — Eiuiri мэселе есекп сол кауьшнын йшнен шыга- ру рой. Оны эйелге айтура кыйын, порнография' ара- ласынкырап кете®... — Онда кереп жок, — дед! эйел, — бул аранын кауыныиын тэттш п Шаржойджшен калай?

— С а л ы сты р ур а д а к ел м ей д !, б 1з д щ к ау ы н н ы н к а - сында, Ш арж ойдЫ су татыйды. Эйел Б ай ж анга 6ip кар ап койды да: — С ы р д а р и я бойы на С13Д1 не н ор се ш ц т а р т к а н ы енд1 TyciHiKTi, — дед!. BipaK эйел Байжаннын дэл ойынаи тусе алган ж ок. Онын Кызылорда облысында кызмет icreyre пело ж ат- канын М осквадан шыга естп ен эйел, поезд ы сты кка жэне ш елейтке кездескен сон-ак мундан ж ерле кы змег !стеуге к а л а й ш а р и з ал а ск ан се б е б ш су р а га н е д 1. С е и ­ да эйелге айткысы келмеген Байж анны н сырын оку- шылардын алдына жайып берейш. Байж ан бурынгы А км ола облысынык К ы зы лж ар (П етроиавл) уйезш деп 6ip аулы нда, кедей ш аруалы уйде 1917 жылы туды. Э кесш щ аты Б ектас, сол атты ол кей1н ф ам или я к и п к о л д а н д ы . Б е к т а ст ы н Е с п о л д ей - тш пысыкша жэне калалы ж ерге барып ж укш ии к кы зметш аткар аты н iHici б а р -д ы ; сол ж ш г а у ы л д а г ы б!р еуд щ кы зы мен квн,1л косты д а , э л д е к1м ге а т а с т ы - рып койган кызбен косылура м ум кш дМ болмаран сон алып каш ып, К,ызылжар кал асы н а ciKin K erri. Пимокат заводына ж ум ыска орналаскан Еспол, аз жылда езш е тэп-royip турм ы с ж асап алды д а, ел:не б!р катнасканда eni-уш ж асар Б айж анды алып келдй О з баласындай мопелеп ecipren Байж анды ол c o rn ж асы нда казак, мектебш е са б ак к а 6epin, ак ы л ды , зи- рек бала кластан клаока унем1 «отличиомен» к в и т д е, он ж ы л д ы к м ектепт1 1935 ж ы лы м а к т а у к а р а з л е н бгпрдь Мектеп шпнде Байжанны н белсене ар ал аск ан oip ici — д р а м а л ы к , о д е б и ег п к у ш р м е л ер е д 1. Б у л y u ip - мелердщ ол спсктакльдершде де ойнады, концерттерг- нс де каты сты, орысша ж эне казакш а ©лендерд1 ж а гч а д а окы д ы . М ектеп т1н к а б ы р г а г а з е т М н бет'ш е ©3 ; те кы скаш а ©лендер ж азд ы . ' Б ай ж а н о р та м ектепт! б 1т 1р ген ж ы л д ы н ж а з ы н л а А л м а ты к ал асы н д а, ж а с в н е р ш !л е р д 1ц р е с п у б л и к а т ы г олимпиадасы шакырылып, С о л тустж К азакст-'ш сыныц аты нан бараты н ек1лдерд?ч т Ь 5 й ? м й И 1ктГ Алматыра самолегпен бартан n m m » “ -П u ^ i \" K a« „raaV S i riar ™ KS

мектептщ ушне алып келдь 0зге облыстардан келген ж ас енернплер де осы уйге орналаскан екен. УйдЫ алдындары кеп баскышты сатымен кетершп келе жаткан Байжаннын кез!н, шуласа, кулгсе, epci.ii- карсылы сапырылран кеп жастык арасынан 6ip кыз тарта кдлды. Кыздыц устшде тусп Ж1бектсн tikkcii ез- бекше кейлек, басында езбекп'к турл! туспен кестелеген топысы, аярында да турл! тусп' былрарыдан оюлап, кестелеп т]'ккен бшк екшел! етж. Узын кара шашын да кыз езбекше кырык тарам кып epin, иырына жайып Ж1бершть Касынан жанаса етш темен тусе берген кызра, Бай- жан KUipin карай калды. Оны сезгендей кыз да жалт карады да, бетш тез бурып темен карай жуп'ре басып женелдй Кыздыц бэлюм сопактау келген акшыл бет!, кеп мандайлы, шлген кою кара касы, узындау, кайкы- лау KipniKTepi, кегйщрлеу K63i, ортасы децестеу кыр мурны Байжаннын кешлшде калып койды. Кыздьщ баскыштармен темендеп бараткан талдырмаш денесше Байжан узагырак карап калар ма ед1, кайтер ед1, егер 6ip cepiri: — Соншама неге кызыга калдык?! — демесе. — KiMre?— деген сез шырып кетп, cepiriHe жалт караран Байжаннын аузынан. — Кызыга караран кызынды кермед:' деп турсыц ба? Тары да жолыкпаспын дейсщ бе, жур uirepi... Жолдастарымен жогары кетерме берген Байжан, ол кызды тары да керуге кумарта тустГ Ертекше олар Керкеменер баскармасыныц уйшде болган мэслихатга жолыкты. 8 ai кылауы туспеген жас ecnipiM болранмен, Байжан езш жастармен, acipece кыздармен таныскыш, yftip бола кетюш жМ тке санай- тын едь Мына кызрэ олай батыл бола алмады. Мэсли­ хатга толтырран анкетасына караса, кыздын аты-жен! Гюльнар Анатольевна Полевая!.. Казак cepiKrepi оны Гулнар деп атайды. «Бул калай?! — деп ойлады Байжан, — кшм-кеше- riHe, атына карасан езбек кызы!.. KecKiHi казакка жа- кындайды... Ce3i де таза казакша... ЭкесМ к аты мен фамилиясы орысша!..». Байжаннын бакытына карай, мэслихатта Гулнар 13

e«eyi олимпиаданык программасын баекяругн саГиап- ды. Осы кызметте Байжан!/жакыиы ряк танысьш бай­ п ас а, к ы з ©3iH е з гел е р д е н с ы р г а к т п у у с т а й д ы . О .ш м - пиадага келген езге кы здар мен ж н in o p 6ip-6 ipiiio сик- тырысып, эзклдесш , ш у л а с ы п ©лен ан т ы сы п ж а т к а н - д а. Г ул нар байыргы 6ip ад а м сы яктанып, ж ел н е идей коймайды. Бул мшездерш Гулнар Байж апра да кврсетконмен, ж олы ккан сайын кумарлыры к оза тусксн Б ай ж ан, ж ал- бары н ы п ж у р ш , ак ы р ы к ы з г а him с к е н д т н е н п л е т п . — MeHiH экем А н т о н К о н д р а т ь ев и ч П о л е в о й М о с - к в ад а т уы п ©екен о р ы с, — д ед 1 кы з, — о н ы ц ак е с! Мооквада врачтык кызмет аткарыпты. Экем М о ск ва- нын мелиоративтш институтын 6ixipin диплом 1 ал га и жыл.ы, «студенттердщ револю циялы к iciiie катн асты н » деген айыппен Орта А зияга ж ер аудары лыпты . С ол кезде © збекстан ж ерш де «П атш а арыгы» дейтш канал казылып ж аты р екен. Э кем сонда инж енер-м елиоратор боп кызметке орналасыпты. Каналды казуш ы лар ез- бектер. Экем соларм ен ciHiceAi д е, эдетш , рурпы н, т1л ш уй ренед), д о ст а с а д ы . « М и р а б» дегенД1 ci3 бкпет'ш б о - ларсыз? — Эрине,— дед! Байж ан,— дихаиш ыларды н арасы - нан ш ы ккан су маманы рой олар, «мир» — ©лшеу, «аб» — су. М ираб — «судыц ©лшеунпа». К азак тар мирабты «мурап» дейд1 рой. — Б ищ Ы з. Ж анагы айткан «Патша арыгын» ка- зушы езбектердщ пшнде К урбан деген кар т м ираб бар екен. Сонын Ш аЬадат атты ж алры з кызы бол ады екен. О сы кызга мен!к экем раш ы к болады . — О зд щ шешешз бе? — дед1 кенеске енд1 кум ар- та бастаган Байжан. v — Я !— дед! Гулнар. — Содан кейш? — Тынданыз. Кыз да экемд1 суйедк BipaK еке\\нне косылуга м ум кш д .к ж о к . Еск1 т!л м ен а й тк ан д ’а 6 ip i — кэшр, в ф |— мусылман, посы лам десе-ад екеущ дс ДШШ1Л азб ед тер вл т,р ед |. П о к т е у дерек» Э р и н е о л зрадан екеу! дс „ т у „ р е к . Б1рад дайда? й с ^ я т а 1 Оку б т р ге п д т н е куэлж. 14

экем бара алмайды, жер аударылран адам, езбек ара- сында туруьа тагы да болмайды... — Кыйын хал болтан екен, — дед! Байжан. — Достары экеме: «Кызды ал да Сырдариянын те- мет-i жарындагы кешпел! казактардын арасына кет, олардын арык казуына жэрдемдессен. ceni жасырады» дейдь Экем сол акылды алып, шешем exeyi 6ip тунде жок болады да, казактар арасына барады. Арык ка­ зуына жэрдемдескен сон казактар оны жасырады. Со- дан ол революцияга дейш жасырынып журедь Онын баскаруымен Сырдариянын казакстандык жагасынан кептеген усак арыктар казылады. 1928 жылдан бастап, экем Кызылорда облысынын су шаруашылык мекеме- Ыиде бас инженер боп кызмет аткарады. Ж ас жакынан Гулнар Байжанмен туйдей курдас боп шыкты. Он жылдык мектепт! де ол быйыл б т р ш - т1. 0 э жайын кыскаша айта кеп: — Экемнщ туысы орыс болтанмен, турмысы казак боп кеткен,— дед1 Гулнар. — Сейлегенде оны казак тан айырып ала алмайсыз. Казактьщ эдет-рурпын да 6ip казактан кем бшмейдь Ал, шешем орыска куйеуге шыкканымен, кеп жыл казак арасында турранмен, б/'раз жагдайда езбек салтын колданатын. — Ол не салт? — деп сурады Байжан. — О з езбек уйшщ калай курылатынын 6iaeci3 бе? — дед1 Гулнар. — Кай курылысьш айтасыз?— деп сурады, Гулнар- дык сурауына тусшбеген Байжан. — Еск1 азиялык салтпен салган езбек уй1н!н кеше жакка караган терезес! де, eciri де болмайды, олардын 6api коранын inline карайды. — Оны ест1гем. — Ондай уйлер ®1Шкари, ташкари» аталып еюге белшедк TyciHeci3 рой? — «1шкерЬ, «тыскары» деген сез1 болар, — дед1 Байжан ойланып ап. — Дурыс. «1шкари» деген! эйелдер белмес!, «таш­ кари» еркектер белмес!. Сол уйд!н ез адамдарынан баска еркек, «шкарира» ешуакытта бас cyFa алмайды. — Ол туралы да еспген ем, — дед! Байжан. — «Гшкари» мен «ташкарира» белетш кен пэтер, —

д ед ! Г у л н а р , — мен'щ э к е -ш е ш е м д е р е в о д ю ц и я д а н б у ­ рый бол м аган. М ен эрине, б е с бел.мел! к е к пэгсрло туы п е с п м . Б ул белм ел ер д щ 6ipeyiH ш еш см «ннкари» сыяктандырып, езбек салты м ен ж асаул ап усталы . Ол Ktci м у зы к а н ы ж а к с ы к в р е т ш ед й © збекш е «ош уло», т а г а р ш а « ж ы р », к а з а к ш а «эн» ай ты п о т ы р а т ь ш од!, © збек эйелдерш де «бэз!м» ж а с а у бар. О л, казакты к «бастанрысына» келед!. Е р к е п ж олауш ы ш ы ккан кун!, эйел! дос эйелдерш, олардын кыздарын ш акы рады да, дутар тарты п, эш улэ айтып м эж иис курады . М еи in т е ­ ш ем, осы ндай «бэз1м» ж а с а у д ы ж аксы квретш . М аган да ол орысша, казакш а, взбекш е эндер анткызып рахаттанаты н... Сейтш ж ур ге н д е ...— дей 6epin, Гул- нардын даусы да, кеоюш де бузыла калды. Ш е ш есш т жайьш айткан кенеЫшн cokfu ж аты нда, Гулнар оны вткен дэу1рдщ Kicici сы яктанды ры п сей- леген со н , Б ай ж а н iuiiHeH « u ieu ieci е л ге н б о л а р ма мунын?!» деп ж орам алдай бастаган . Енд1 Г ул н а рд ьш кескйп мен даусы бузыла бастаран сон, «сол ойы м рас бол д ы м а» д еген д ей , т у н е р е к а р а й к ап ед й Г у л н а р ei<i ал ак а н ы м е и бе тш ба сы п ж ы л а п ж'1бердЬ — Ой, Гулнар, муныц не? — деп устай алран Бан- ж ан, оны арен дегенде уаты п ж айы н су р аса , uieuieci Ш ah ад а т , е тк е н ж ы л ы к ы л т а м а к бол ы п ©лген екен . Сол ел!мге еп ле кайкырып, ойын-сауыктан кол узген Гулнарды, saeci мына олимпиадара зорларандай эрен жмГ>ерттк «Гулнардын езш туйы к устауы на себеп — uieiueci- н щ eaiM i б о л у керек» деп ж оры ран Б а й ж а н , 6 ip жак,- тан, оныц кайрысын ж еш лд ету максаты м ен, ею нш Гтен, вз кум арлы ты н oFan ук ты р у м аксаты м ен енд1 одан жубын жазбай, уйкыдан баска уакы ттары н ун ем ! со- нын тет'р еп н д е етк!зуге тыры сты. Б ул ж олы ры су тар сыртын салкы н устаран Г ул н а р д ы н iuiKi салкы н ды ры н ж ы лы тпай койран ж ок. Г ул н а рд ы 6ipiHiui кврген д е Б а и ж а н н ы к кен1Л1 к а н д а й а у с а , с о л к в р ге н д е Г у л н а о - Дык да некий сондай ayFan ед\\, 1F Гулнарды н uieuieci Ш аИ адатган естуш ш е, « С ам а р - ??!?\"“ ? тасы> ^ re H бар. Ж азды ц басталуы н ол сол кек т ? стан б1лед1. «К ун н щ д е ею квз! бар. 6ipeyi ж азды к, 6ipeyi кы сты к. К ы с б а ст ал а р - 16

да кун жазры кезш жумады, жаз басталарда кыскы кезш жумады. Куншн жазгы K93i ашылганда, ек ал- рашкы сэулеа Самарканнын кек тасына тусш , отка кыздырран коррасычдай т а с балкыйды. Ж азды н басы гол кун». Байжан Гулнарра куншн жазды к кез! сыякты оол- ды. Сунракбойлы, кен жаурынды, толкынды кара буй- ра шашты, кен мацдайлы, кыйылган кою кара касты, депгелек кара торы ж узд!, кишрек келген мелд'ф ка­ ра квздк июлактау денес мурынды, бэлюм ycTi ка- лындау cpiiui, эл1 тук сыякты емес, тукпн. келенкеЫ сыяктанып, жогарры epHin жнектеп келе жаткан, бо- лар-болмас кырбык муртты, суМрлеу иекп, толык мойыиды, аршын-тш денел! Байжан, жолыккан сайьш Гулнардын кумарлыРын арттыра тусп . Ж олыккан са- йын олардын кездер1 6ip-6ipine ijirepi жолыгудан ар- тырырак кадалысты. Бул кадалудын не кадалу екенш ею жаеы да айтпай-ак урысты. Ж урект'т осы сырын юм бурый актару керек? XIX касырдын, орта кезшде жасанан казактын сад ж\\гЫ Шржан мен акын Сара айтысканда, Сара Bip- жанра «Хауа анакабурын барганАдам ата» дейдк-Сол айткандай ею жынысты адам 6ipiH 6ipi суйе калран купле, журек сырын актару еркектен басталуы — Адам ата мен Хауа анадан 6epi узш сей келе жаткан салт емес пе? Б1р1н 6ipi Алматынын олимпиадасында Kepin, ке- шлдер! уяласа калган 61'здщ ек! ж ас та осы салтты буза алмалы. 1штей 6ipiH 6ipi суйе отырып, алгашкы куидер!, олардын ауыздары калжыннан артьж. сезге бара алмады. Бетпе бет келгенде журек сырын актаруга, кылауы туспеген 6errepi кыза берген сон, бул уятты, бетшде каны жок караз мойнына жуктед1. Байжаннык сыры I улнарра 6ip куш елек хат бол караз аркылы ж елт. Bip-6ipiHe хат аркылы сырларын актаратын жас- тар, егер вздер! акын, жазушы болмаса, жазушылар- дын шьн-армаларындары геройлардыц халары нан сез урлайды дееедй Свйл1 ме, элде м ахаббалы к журек- терг бфдей соккандыктан^ CQ3aepi де б!рдей шыкты ма, Байжаннык влен.-хрт$н Гулц^р, 'бкчК“§^РС5' ,са-

р ы ны а у м а га н О н е п н н п к Т а ч ья и а г а ж а з г а н х а т ы еы- якты. Пмйжан Онегин бола к ал га бола калмады, хаттары на хатие бул ундемеу!, шыдамын бурынг ран с о н м е к е н д е р ш е е р т е н каГ пам ы з д егон к у п и т ке- ш ш е Б ай ж а н Гулнарды «паркие барай ы к» деп алып шык.ты д а , б а к ш ан ы н а д ы с ы р а к 6ip т ук ш 'р ж е а л ь т ке- п'и , ж у р е н сы рын енд! ш еш н'. О л у э а к свйлед1, с е з ш д ом д ен .и р е, д о л е л д е й сыиле- д1. С он ы н б э р ш е Г у л н а р «я, ал , сон ы м ен , со д а н кеГпн, тагы да» деген сыякты, ац п м еш m repi врбггётш 6ip рана сураулы сезбен ж ауап натканная баска ешнорсе деген жок. Оныц бул кылырына Байжан ренжим ле, намыстанды да. Решил' — «м ылкау адам сы якты», я и ы с е н in б1ткен кэр ! сы я к ты , б у л не бед]'р ею(?!» деп ойлады, иамысы — «осыныц осы кеп «я» еы не? Э лде мсш сыкактауы ма?» деп ойлады. Акыры, Байж ан, енд1 айтар ce3i калм аран дай, не пайдасыз свйлей беруден магна ш ыкпауына кез! жет- кендей, я шаршаган адамдай: — О ты рсак кайтед], Гулнар, — деде Б а к ш а н ы ц бу л т усы н д а р ы а л м а а г а ш т а р ы 61'раз ж асан, TynTopi ж уандап, бутактары кен тар м актан а кебейген едк Сол бутактарга быйыл 6in'K ш ы ккан а н ор тты к а л м ал ар эл! ш 'спегеш м ен, Kiiui-ripiM б а л а и ы н басы идай боп толырып, кунгей 6eTi ал аул ан ы п , а гк ан тандай кызыл курендене бастаран. Э р ж апы ракгы н ту- 6in*: оеы ндай бейнем ен т е р т е у -б е с е у ! уй ы са в с к е н а л м а ­ лар, бугактарды иш, бастарын жерге тигюетш болган сон, бакш аш ы лар бутактард ы н асты на Tipey койган. Б айж ан мен Гулнар п'рслген бутак тард ы н келенке- ciH/ioi-i ж ас ы л бетегсге ж а н т а я к а т а р огы р ы с ты . Б у т а к ­ т ар д ы н ар асы н ан сы р ал а гаи 1сун, о л а р д ы ц а к я й б е к

Байжаннын ундемеу! жауапты Гулнардан куткен- джтен екеш 6i3re мэл'ш, ендсше, 6i3, Гулнардыд неге ундемеуше токталайыд. Онык Байжанды унатданды- рын 6i3 6iaeMi3, сейте тура, Байжан хатттен де, ауызша да бар (Йлген ce3iH айтканда, сол сездерге кенл! уйый тура, сураулы сездср!не жауап 6epneyi м1нез:нш туйыдтырынан, я ерекше сабырлылырынан рана емес едГ Тупк! ниет1 Байжанды уната тура, OFaH каз1р бе- рер уодес1 жок. Неге ейтетш дтне ез!нше дэлелдер! бар, соларын айтайын десе, Байжанга дэлел сыядты ке- piH6cyi мумкЫ. Bipa3 унс1з отырраннан кейш, Гулнардык аузына «дайтпаймыз ба?» деген сез кеп калып ед1, «да...» дей 6epin, аузын жыйнап ала дойды, онсыз да екпел1 отыр- ран Байжанды, одан да зор екпелетш алармын дел ойлады. — Я. не айтайын-деп едвдз? — дед1 Байжан, бетш бурып. — Б ыйылры жылы алманыц шырымдысы-ай! — деп танданган болды Гулнар бултарып. — Басда б'фдеме айтура ынтайланран сыякты едь н!з рой? — Оны дайдан бшеаз? — «Ка» деп бастай 6epin тодтай калдыныз рой? — Аузымды авдып отыр ма еднп'з? — С1зд|'н аузыныз маран, менin 1'здеген аным ту- бшде тырылып жатдан ш сыядты боп журген ж ок па? — 9 , солай ма ед1‘? — дед! Гулнар кулкш дауыс- пен. — Тырылизн ан бары рас болса, iH тубшде жату- ра данша шыдар дейа'з? Не дуралмен устамак едййз оны? Кадпанмен бе? Тормен бе? — Кай caTi тускен! болады да. Тек, торыран ан шыдсын дещ'з. — Шыкпай далай шыдайды ол? Жанды маклук туг!л, мыиа алма сыядты жемютер де м езгш жетсе y3ijiin туспей ме? — Бадшашылардан ecryiM — вз1 уз1лin тускен ал­ ма тез нн'ридк Оны бутадтан долмен уз]'п алу керек. — Рас. EipaK, шскенде рана. Сонда рана одан лэззат аласын. ГПспесе жеуге жеркенесщ. — Неменеге мысал дылдыныз оны? J9

— ©з!.че. М ен in s jii бой ы м т с к е н м е н ой ы м пикон ж о к . Б !з д щ з ам а н н ы ц ж а с ы н а оны н n icip M ey — кыл- мы с. Р’ а с п а осы ? — Р ас. Bipaic, ойды ц nicyi, суГпскен квц и д1 тожоуге байлапысты ма екен? — Ж у м б а к т а с а б е р ет ш , 6i;» баяр ы ны н гаш ьп ы ем есгп з,— дед! Г ул н а р . — Bi3 к о м со мо л е ц тср м и . 0 мiр - ге б iз д iн к е з к ар асы м ы з буры пкы ж а с га р д а n б а ск а. Сондььктан б|‘зд1ц niKipiMi3 д е аш ы к б о л уы керек. — М е т и тьдегеим осы roi\\.— дед! Байж ан сер­ и и , — ап -а ш ы к м эсел ен ! ж у м б а к г а п ж у р ге н эзпн'з. Ке- uiipiKi3, сез а з д М . — Е н алды м ен «ал, ж а р а й д ы » д ей к о ю с а 613 эл! 6:p-6ipiMi3fli ж а к с ы б 1л м ей м 13. ©м!р ж о л ы у з а к . О г а н cepiKrecin сапар ш еккен адам дар, ен алды м ен 6ipiH 6ipi ж аксы б ш п алуы керек. — О лар жол устш де бипопей ме? — Ж ол устш де шын cepin болып кете алса ж аксы , егер кете алм аса, онын екш ш лн кайда коясы з? Сураулы кескшмен караган Гулнареа Байж ан ж а- уап бермедй — Кайталаи айтайы н,— дед! Гулнар, — ем!рдщ у з а к ж о л ы н а ce p iK recin а т т а н у ym in а д а м 61'piH o ip i ж ак с ы сы нап 61'лin а л у керек. — O f 3 h мен osipMiH, — д ед ! Б а й ж а н , — со л сы н* иыи к ан д ай сын екен in белуге б о л ар м а ек ен ? — Сеэдш сыны ем ес ол, ж ур ек п ц сыны. B ip кун- IIin ем ес, ол квп куш пн сыны. Байжан б|рдеме деуге ьщгайлана Оергенде, Гулнар ©Mi|) ж ол ы н а ce p iK re cin urwi-ap а л д ы н д а м ен in о:чрю уш шартым бар, — дед!. • BipiH U ii?— дсми Б а й ж а н . ii< саиал ы ж а с та р м ы з. Bi3 е з 1М1з viuiH керек. О л yi rijli 6ip жуйеге м ам аи бо- >.'К ал у д ы ц м а х а б б а т к а

— Неге асыгасыз c b ? С 1зше бупн косылса махаб- бат боп, ертен косылса махаббат емес пе? — Екшш! ш арт?— дед1 сезден тосылган Байжан. — Бул мэселеш осы туйык. куйшше, жораргы мек- тепл бтргенш е калдырамыз. — Макул. Оран да кендщ. Кайда окыймыз сонда? — Мен медицина институтына тусем. — Ce6e6i? — Ce6e6i — шешем кылтамактан елгеннен 6epi, мен адам баласынын SMipin мезплаз суалдыратын сыркат- тын бэрше ешшн. Ocipccc ракка 1 ешшн. Сонын cMiH тапкым келедк — TyciHiKTi. — Егер меш суйетшдаз рас болса а з д 1н де не ма- мандыкка даярлануыцызды мешц айткым келедй — Айткцыз. — ©таен 6ip кезде, Сыр бойында эскен Макпал дейтш кызра, Арканьщ Сепз деген ж т -п рашык бо- лыпты. ©зге FauiuKTapFa шшге кететш ушший 6ipey, ол екеуш'щ арасында болмапты. Кыйыпдыкка косыл- ганнан ксй'ш ушырапты. — Ол не екен? — Маклалды Сепз Аркара узатып окетедь Аркара бара, Макпал сэры кезш боп ауырып, Kysri шептей сода басгайды. Баксы-балгердщ Oipeyi де ем Таба алмайды. Макпалдыц сыркатын естпен сон, Сыр бо- йынан оке-шешеЫ келедк Шелд! кешш келген олар, торсыкка куйран Сырдьщ суына малта салран екен дейдк сол сусын аузыпа тигеи соц-ак Макпал сауыга басгайды... Сусын таусылршшан иейш Макпал тагы да ауырады. Сонда журт: «буран Сырдьщ суы ем болар ма» деп ойлал, Сепзбен екеуш Сырра ж 1береди Сырра жет1п суын шкен сон Макпал тары да сауырып кетедк Содан кей1н Аркара кайтса тары ауырады... Кыскасы, Макпал Сырдыц суынсыз тура алмайтын болтан сок, Сепз Аркадан б1ржола iteuiiri кеп, сонда турып кала- ды. Оныд урпактары каз1р Сырда дейдк 1 Казактык «семей» деген! осы дерт болу керек. внештен болган шеменш казак «кыдтамак» дейд!. 21

— TyciHiKTi,— дед1 Б а й ж а н ,— оны м е н щ ci3re д е­ ген м ахаббаты м м ен неге байланыстырдмныэ? — Б ул сурауы ны здык ж ауабы н езбектщ 6ip сртеп- с!нен табасы з. Ертеде аткеи набок акыны Иона и «Фар- хат-Ш ы ры н» атты поэм а ж азга н . М ен ill шошем сол поэманы аса су й сш т окып отыратын сдк — Н е туралы екен ол? — Ф архат деген ж ш т Ш ырын деген кызка гашык болады. Ш ырын онык алдына мынадай ш арт кояды: « М ей щ ел 1м, С ы р д а р и я д а н а л ы е ж е р д е п ш е л л е , сол ш елд! гулденд1'ру уш ш , ар ы к казы п, С ы рды н еуын апзру керек, мен саган , егер оеыны ic rccc ii рана ко- сылам» дейдь — Орындап па, ол тшегсп Ф архат? — дед1 Байж ан. — Орындамаса суйгеш кайда? — TyciHiKTi. MaFaH д а коясыз ба, сол шартгы? — Онын да ж ауабы н айтам ,— дед! Гулнар, ертс- п л е р а й т у д а н б а ст а п кул1’м деп от ы р га н к е с к ш ш т а р ы д а са л м а к та и д ы р ы п ап. — MeHiH б у ю л д у н и е г е ай ы р - бастамайтын 6ip кымбаттым бар, ол — экем . ЭкеЫ н к!м ж е к к е р е д 1?.. Ж а к с ы к е р у д т ус-пне м ен о н ы тас- тап, баска ж акка кете алмаймын. Б ай ж ан каркы лдап к у л т Ж1бердь — Н еге к у л е а 'з ? — дед» Г ул нар жэб|'рленгендей. Байжан кулюеш тыймады. — Ж ак сы онда... — деп Гулнар тур егел д! де, ж в- неле беруге айналды. — О у. жолдас. Оныцыз калай? — деп Б айж ан да турегеп, Гулнардыд алдын багеп едй — М ен ci3re салм акты сез айтайы н д ес ем , — дед» Г ул н а р K u ip in ,— а зд » н т ы н д а гы н ы з к е л м е й д ь ’.. — KeiuipiHi3, — дед» Б ай ж а н , Г ул н а рд ы н с е з ш бе- лш , тнныспай жатып ж анж алдаспайы к, А л ты ц Б ай ж а н Г ул н а рд ы о т ы р гы з ай ь ш д е п ед»- Гулнар отырмаи, айтарын турегеп туры п айтты — К алж ы и Kopinia. я ш ын Kepittfa, ы к ты яп cis- « а ^ , б “к Г а *

— Кулсе екпелейаз, — дедг Байжан, — кулмейш лесе баланыц сезш айтасыз: кызын куйеуге беру ба- кытсыздык деп юм анткан? Жаксы, экешэда кыймай- ак койыныз. Сонда, ол Kicini баратын жарынызга ала кетуге болмай ма? Экес! узаткан кызыныц вдлында болу бул заманга уят па? — Уят емес. Мен ала кетер ем, экем бармайды. Ол Сырдан суйресешз де кетпендк — Неге?! — Менщ экемшц басында мэцгшен 6epi шел:ркеп жаткан Сырдариянык елкелерш суландырудан бас­ ка ой жок. Ол барлык eMipiH осы жумыска арнаган адам. Оны бул максатынан eiudip кушпен айыруга болмайды. Бул кенеспц арты узакка созылып, ол куш бгг- neai. Ертешне Кызылордага журетш поезяа Гулнарды Байжан шыгарып салды. EKeyi перронда поезд коз- галтанша ж урт, кешеп сездердщ жалгасьш кенесп. Акыры Байжан Гулнардын су шаруашылык икститу- тына тусш з деген усынысын кабылдады. Кай калада- fw институтка тусуш, Гулнар экес'шен акылдасып ха- барландырмак болды. Гулнармен коштасып Кызылжарга кайткаи Бай­ жан, кецн'кпей Кызылорданын облыстык су шаруашы­ лык бэл!'мшен шакырган телеграмма алды. Байжан Кызылордага кццрмей жетп. Ол келсе, Гулнардын экеа Анатолий Кондратьевич Алматыра шакырылып, Байжанра хат тастап кеткен екен. Хатында Москвада- ры су шаруашылык институтына баруын, егер oFan риза болса, Кызылорданыц облыстык су шаруашылык CejiiMiMeii контрактация1 жасауын етшштГ Байжан бул етппит орындады. Институты Байжан терт жылда б т р д н Сол жылы Гулнар да Алматыдары медицина институтын 6mpin, Кызылордада табыспак болды. Байжанныц сапарлас эйелге айтпай келе жаткан сыры осы eai. 1 Оцулы 6iripre« соч кызмегп 6ip мекеменщ кярамягында аткаруга мшдеттену. 23

KyHi ы ст ы к а л ы е ж о л д а н к а ж ы д ы м а , э л л е ой epi- ciH т уге л !м е н су й ге н к ы зы ж а й л а д ы мл, М осквад а н шыра Байж анны н бар ерм еп' ю тап капа бон, жолшы- бай са п ар ла с адам дары ны ц еш кансы сы мен шуГпркслесе кой ран жок.. С ол м ш езш ол Рах,м етке до корсстш, оны н ай елге айткан кулкОи ертеп лер ш салм ак п еи га- н а, к а т н а сс ы з ты н д а д ы . С о н д а й к ал п м н к в j»ген сон, Р ахм ет те оран ж алпандай койган ж ок. К а р б ы з жел!Н1П б о л в а н с о н Б а й ж а н Р а х м е т к е ал- ры с ай тты д а Kynecine Kerri. О н ы ц М о с к в а д а н К ызы л- ордага кызметке келе ж аткан ж ас инженер екенш Рахм етке эйел таныстырды. — TyciHiKTi,— деп бастап, Рахмет эй ел ге Б а й ж а н ­ нын бул apaFa нендей байланысы бары туралы ecir- кен-б!лген1н кыскаша айтып бердк — A ha, — дед1 эйел Р ахм еттщ кенесж тындап боп, — осындай ыстык ж акка ж ас инженерднг неге ке­ л е ж а т к а н ы м аран ен д ! р ан а TyciHiKTi б ол д ы ... П оезд Кызылорда станииясына такала бергенде эйел Р ахм егп ц терезес1 аш ы к купесш ен басы ч сурып карал ед|, кез1 вагон eciriH in баекы ш ы нда турран Байжанра тустт. Байж ан баекы ш тан поезд токтам ай-ак каррыды д а , ijirepi кар ай ж уп р д к О ган карсы , уетш де кец TiKKCH ш ай ы к э й л е п , б а сы н д а е з б е к т о п ы сы б а р , шашыи кеп тарамды кьш ерген кыз ж уп р ш кслед1 екен. Eiceyi куш актаса кеткен туск а кеп Р а х м е т пен эйел мшген вагой токтай калды. ~ Калындыги осы ма? — дед! эйел Р ахм етке. — Осы! — Ж аксы ж убайлар екен!.. Я, жаксы жубайлар... ПОЛЕ ВОЙДЫ Ц СЕ М ЬЯСЫ Ана- пOКаMонiнpдiHiр<iаcаIiрь оае нгвынычпп•шдзады жеке ба сы ндагы •т рыстан, a c ip ec e, етш 'зген казактан ур мыс С.ОНРЫ айыра

алмае едь Еналдымен, ол казактын тш н барлык ма- кал-мэтЫмен, барлык акцентгмен анайы казактын 6i- реушден сейленш. Оныц отырыс-турысы да, ас iuiyi де казашка: малдасын курып отыра калганда, ауыл ка- загынаи айыра алмайсын. Казактардай ол да erri жаксы керед|' жэне ауыл казарымдай майлы erri ала- канымен толтыра асайды. Кымыз 1шуде ол, казактын Oipeyiv.eH таласа алады — аккуба кескМ куренденш ап, сыздыктай стм'фуге кун узын жалыкпайды. Казактардай о да атка кумар, талай жылмыбран жуйрск, тайпалган жорка оныц такымынан тарады. Жаксы ат оныц колынан кетпедк сол жаксы атка ол, казактын басы кошкар нуйгздк турманынын бэр|н кухйстеген куранды ерш салып, уиехп салт журетш болды. Калага кызметкс орналасканнан кейш де, ол осы салтык езгерткен жок; 6ip адем1 атты уйшде уста- ды да, кснсесже соны салт мш т барып кайтты; кеше кыдырса, я oip жакка шыкса, унсм1 солай салт журдк Ол ашнм eni. Кенседе кызмет аткаратын езге аншы- лардын мумк№шшп бары акта машинамен шыккаида, Анатолий Коидратьеоич машинасы бола турса да, тазыемн жстекке алып, мылтыгын асынып салт ке- Сыр бойында Анатолий Кондратьевичп бишейтш на ни; жок, солардыц 6api оныц атын казакшылап «Анател» дсп, оган «сушы» деген сез косып, «сушы Лн.чксо деунн ед|, кеб| онын акосiнiн аты мен фами- .ткагин rti.iMcyiu: ед|. BipaK «сушы Анателд!» ецбек- тсыч| ж.:стан бастап ецкейген Kopirc дейж тугел бйдунл ••Д|- Таниспай, сейлсснсй турып, оны орыс дсп ойлап, ол гуралы ышайсыз сездер айтып кап, артынан уялган каламар оржерде ксздссп’. Ол гуралы ел арасында талай Kyjuiipri эцпмелер ле пиш и. Анатолий Кондартьевич ел кыдырып журш, <лр казактын уйше тусед|'. Казактын уш уш таванага койган шойын кумаота ет асып отырады. Карны ашып келгон Анатолий Кондратьевичтш erri ж еп а келедк Уй исскнн танымаган конакка erri 6eprici келмей, апран- шалаппсн аттандырмак болады. Айранды iuiin Анато­ лии Копдратьевич уйден шыкпай отырып алады. Бур- кылдап кайнаган шэйнектеп сорпа азайып, шойнек 26

э й е л к « б а сы н д а к а з а к ш а б е р м ' б а р гон . гоб со i ж ар ы к боп ж урмссп!»1 дейдК С онда Анатолий Кондратьспач т а з а к а з а к т Ы м е н : « ж е ц гей , мош'ц б а с ы м д а ж а р ы к болса счзге залалы ж ок . отка какоып ан ау ш эйж тнйз ж а р ы л с а з а д а л б о л а р , opi е п ш 'з Kyiiin к сто р , corn и су куйыцыз!» дейд!. Epi д е, эйел! д е мына сезден к а п ы уялыи, «Анател» екенш бкпгеннен кешн м ал сойып ат- тандырран екен деседь А натоли й К ондратьевич тур ал ы осы н дай кудд|'ри эд п 'м е л ср С ы р к а з а к т а р ы н ы к а р ас ы н д а Ж1п кездоос-и. Сырты жэне салты азнялык сыякты керш гепмен, iuiKi са р а й ы н ак т а р р а н Kici, он ы н ш ы н м а р н ас ы н д агы орыс баласы екенш ем мэселеде айкын керетш едй 6 ip in iu i — е п н ш ш к м э се л ес ш д е , eKiHmi — се м ь я м зее- леанде. «Орта Азиянын, — дейтш ед! ол, сы рласкан адам- дарына, — расырлар бойы патриархалдык калы пган б у л ж ы м а й к е л е ж а т к а н м эд ен и е тш . он ы н п ш н д е eriHuii- л ш м эдениетш рылымиын сокры табы сы н ы к ж ол ьш а т у а р г е н б:зд1'н оры стар. А гроном иялы к гы лы м О р та А зияга взге европадан ем со, орыстан келд|, бул 6ip; екшии — эрине, егшинлш ж ум ыстары О ктябрь рево- лю цнясына шейш, acipece, ауы л ш аруаш ылы гы кол- хо зд а н р а н га ш ей ш б1'здщ Р о с с и я д а к е м е л ш е к е л ге н жок- Б ул жумысты тарихта болмаран бш к саты га С о ­ вет ек!мет1 кетердь Б ф а к , бул д а орыс халкы н ы н оре- кетшен туран емес пе? О ктябрь револю циясынын ав ­ торы орыс емес пе? Революция болмаса, ауы л ш аруа- шылыгы осылай колхозласар ма ед1? К слхо зд асп аса каз'рп'дей еп н ш аруаш ылы гы оркендер м е ед1? Каз1р’ б1'зд]ц С о в е т О дары н ы ц е п н ш ар уа ш ы л ы р ы н а д у н и е ж узш де таласа алатын ш аруа бар ма? Е п н ц и л ш тш ен зор м эдени ет! б1-зд е е м е с п е ? О сы м э д е н и е т тщ ав то р ы орыс десек. мен де сол орысты н 6ip баласым ын. М ак - таиуым емес, О рта А зияда, оныц )шшде К азакстан д а 1 Писка улттык a 6i.ie ме де)д1к орнына, тус- деу казак аулында салт бол-

суармалы егш кэа'бш еркендетудс, мешн ецбепм аз болтан жок. Сол екбекп, мен еи алдьгмен, орыс ры- лымынын Орта Азияга мэдениет таратудаты екшнщ CipiMiH деп аткарам. Жэне сондай енбек аткаруды ез1мнш тана емес, -гуран халкым— орыстыц мактаны- 1Пы карем». «Орта Азия халыктарын, семьялык, SMip жарынан мен exire белей, — дсйтш ол, сырластарына, — езбек, тэж1к сыякты отырыкдны елдер; казак, кыррыз, кара­ калпак, туржпен сыякты кешпел1 елдер. Осы e«i жу- йелi слдердт де семья жасау тэрпбше мен наразымын. Отырыкшы елдер эйелш ерлердеи жасырып, пэрэнж1 астында устайды. Шарират тудырран бул зан барып турпан тагылык. Корамныц текжарасы эйелд1 мунша корлатып, мунша жабык дуниеде устау — бакьггты халыктьщ емес, сорлы халыктыц ici. Тенжарасы абак- тыдай турмыста кун кенлрген ел кайдан бакытты бо- «Ал, кешпел1 елдерд1 алсаныз, — дейд! ол, — ол ел­ дер айелд1 пэрзнж\\ астында, жабык уйде усгамайды, олай устава олардын. ем1ршде жардай да жок. BipaK, ол елдердщ эйел1 онымен бакытты бон журген жок. Кайдан бакытты болады, ол елде кызын калык малра сатады, калык телесе кызды кэр! де, кем-тар да ала бередь Осы салттык салдарынан, куйеушс риза боп ба- ратын кызды сирек ушыратасыц... Орта Азияныц оты­ рыкшы елдершдс де, кешпел! елдершде де, кыз бен лбпт 6ipin 6ipi езбет1.мен унатысын косылган емес, оларды косатын эке-шешелер:', туыскандары. Kyfieyi де, кыз да, тек туыскандарына унаса болды. 0здер|‘ 6i- piH 6ipi унату, унатпауы есеп емес, солай косылрпндык- тан Орта Азиянын семьяларында, ерльзаньшты алам- дар, erep 6ipiH 6ipi сыйласа суйгснджтен емес, тагды- ры солай болрандыктан, сейтуге мшдегпмш деп сый- лайды, баска турл1 сыйлаудын тыянары болмайды. Не- ci eMip, осыныц?!.. Bi3flin орысты алсак, революцияра шейш оныц да енбекни кепшшгш!ц кун Kepici ауыр болганмен, крепостнойлык право жойылганнан 6epi, кызды суймегешне зорлап беру, жшткс суймегенш зор- •лап алрызу сирек кездесетш, халыктыц рурпынан шыккан салт. Сондыктан революциядан бурынгы кез- 27

деп енбекип-квпш1Л1'кт1Ц Tipmi.-tirfu алпш да, тур.’ ауырлыры б)'рдей болкаимеп, мои орыс Kpooi нынык семьялык, е\\пр:н езбокднхапипы н я к азаки гашысынын семьялык eM ipineii ж ш ары коим Кростьяннык eMipiiwe кыз беи жнтг 6ipin 6;pi yua; ерюмен косылу бар. ©збек пен казак ~ — ...... .. , Лнл- Революциядан бурынры семьялык толий К ондратьевичке унайты н оПслдер соцры табы сы н ан е р к ш х а б а р л ы , enip бар, о й -niKipi прогресилл. кокам iciiiac болса тек устай алатын, бШ м ш н мелш ерш де ногам га пайдалы бола алатын, тузде кепинл1кпен, уйде туыс- к ан -тур ан д ар ы м ен , epiMeH, б а л а -ш а га сы м е н кел|'се а л а ­ тын, сы йласа алаты н адам . Сондай семьяны орыс интеллигенииясынык арасын- да кездеепрген ол, ез! д е соиын. 6ipi болды. А рм ан етш ж ургенде, тардыр оны О рта А зияга айдады да, газбек кызы Ш а Ь а д а т к а к е зд е ст !р д к О л Ш а Ь а д а т т ы н езш суйгенмен, вскеи ортасы ны н рурпын суйген ж ок. Сол рурыптын б!раз салдары н Ш ападатты и. д а бойы- нян тапкан ол, аз ойыма кенд1ремш деген м аксатпен Г>:рак, Ш аЬ ад ат у н ат к ан ы н р ан а к аб ы л д ай ты н , у н а т - нгиан :с!нде ез ыркынан аумайтын, куй еуш е езш б нлстуден ro p i, оны вз! бил еуд т ж а к с ы к е р е т ш , н с б о л ­ ея да бетке айтатын, 1ипнде калтарысы ж ок , 6 ip сез- 4i. б а р б е т ад ам боп ш ы кты д а , А н а то л и й К о н д р а т ь е - впч Iin дегсшне и ск к а р а б ер м ей , ж е н д ! д е г е н ж е р д е оны ц еркшс коп;и д е , ж в н с!з д ег ен ж е р д е он ы е р к ш е кы1;нрд1. С о л к е л к у л е р д ш бор in са й ы п к е л ге н д е, Ш а- 1|алат А натолий К ои др атьеви ч гщ кы ялы ндары д а м а 1 да болтан жок, езбек oiieai д е болган жок„ ( .ой I in OKcyi 6ipin 6ipi е з т а р б и е сш е т у г е л а у д а р ы п •iKoiA- ал май орта ж е р д сн vyfiicT i д е , кел:с|'м д( ©Mip cyp.'ii. >Mip.'iepinAe, орыс пен езбек тэрбиесМ н гокыраскан олар, бала тэрбиелеуде де кецкя! косылеаи куплен бастап-ак*

онын, атын Шура койка н едь Сол Шураны еркелете айтудан, еркшде устаудан отыз жылдай отасканда 6ip айныкан жок. Анатолий Кондратьевич ШаЬадатка жыйырма бес жасында уйленген едь Келес! жылы олар перзент кер- fli. Бала 6ipep ай ем|'р сургеинен кейш кайтыс болды. Одан кейшп балалары да турмай журш, Анатолий Кондратьевич отыз бес жаска шыкканда, дуниеге Гул- нар келдь.. Бурынкы шыкыстын салтьгада кызды эке «балам» деп жаксы кергенмен, «бакытым» деп жаксы кермей- Tin. Ce6e6i, олардын укымында кыз «жат журттыд», ол «урпак емес, epic* кана. Осы салтты жаксы б!летш ШаЬадат, орыстар да солай тус'шетш болар деген оймен, Анатолий Кон- дратьевичтщ улдары токтамауына, акыры жалкыз ба- ласы Fana токтап, ол да кыз бон, одаи нейin бала кетермеуше iuiTefi аса кынжылатын да, кейде кайты- ратын да едь BipaK журе келе, осы пшрден ШаЬадат кайтты. Оран себеп — ершщ Гулнарды жанындай жак сы nepyi болды. Анатолий Кондратьевич cytiirri «Галясын» жаскан- дырмай, жабыркатпай, epiicri, ерюн, ерке ecipyre ты рысты. Осы мэселеде евроналык семьяда ескен онымен, шьшыстык семьяда ескен ШаЬадаттык арасында шал- гайыскан емес, кабыскан кайшылык кеп туды. Эке- ш'н ойына салса Галины европаша тэрбиелеу керек ед! де, шешесшш ойына салса шыгысша тэрбиелеу керек СД1. Алкашкы кезде екеуг де ез жендерше тарткысы кел- генмен тэрбиелейтшдер1 6ip-aK бала болтан сои аздап арбасып керш, акыры 6ipiH 6ipi урынысты. — Пэрэнж! салатын кыз емес, совет кызы, унем! уыста устаймын деуге болмайды, — деген экесшщ се- 31не шеше кендк — Совет кызы болранмен, кыздын аты кыз, ул емес, кыздын езше тэн м1нез1, сьшайышылыгы, журш- турысы болуы керек, мен оны бел мен секекдетш ecipe алмаймын, — деген шешесшщ сезше эке кендк Гулнардык журш-туру еркш тугел:мен шешесжж колы.ча берген Анатолий Кондратьевичпн мектепке 29

т у с к е н к уип сн D a c ia n , км n.iiia ш п,!см»магы оиын i K ip y ж о л ы н д а к о л л аи л ы м леген к у р а л ы — Kiran. Анатолий К ондратьсннч ваш моралист1 саиайтын ь ci сд\\ д с , сол о к ы га н л а р ы н ол е з гег е л с айты п отыр; ды ж эне айтып кап а кой май, пйтклнын тыидаушысык С1'нд!руд1 ж иксы КврСТ1Н. Г у л н а р д ы н м скголтек ты с у а к ы и а д а Kiran окуг ы нталы лы ры н б а й к а га н о л , кед кол ген K iran емес, в: унататы н ш таптарды окы тты , унатпагпн штаптард! о к у д а н ты йды , он д ай кгга н тар колы па т у с п е у yuiit ай ткан ы н e u i е тп ей тш Кы зы ла, «меш.чен рн.чяласпага; м т а п т ы окы м а» д еп т ап сы р д ы . Г ул н а р д ы н к ай р ан кал ганы: мелнораторлы к кы змет аткараты н, уакытыны! к е б ш е л ар асы н д а е т ю з е т ш у й д е д е со л м эселем ен квг ш угылданатын экес!, с у ш аруаш ылы гыиан ба ск а жуне Л1 ш т ап т ар д ы д а а с а кап ок ы ган . Ж е р д ш , кектш о л а р д а бол аты н к уб ы л ы с та р д ы н ж ай ы т ур ал ы , ес|'мдж- т е р д 1ц, ха й уан д ар д ы н , а д ам н ы н «Mipi т ур ал ы нелер кы- зы к эн пм е л е р д е н б а с к а , А н а тол и й К он д р атьев и ч кор­ нем эдебиеттш д е эр дэу{рде ж азы лган, эр елде жа- зы лган т а л а й н уск ал а р ы н б1‘лед1. Г ул н ар, е с бкпгел! соларды.айтып, онын аузын талай тамсандырды. К ы зы н б е л г Ш б а гы т т а, ягни, м ор ал ьды к касиет!- ж огары дэреж еде е су багыты нда тэрбиелеуге тырыс- кан Анатолий Кондратьевич оган басы на келген ок- п м енщ бэрш айтпай, ез багытына жетектейт1'н экп - мелерд! ран а айтты. О л кы зы на ею ш'к!'рд1 cinipy ee катты тырысты: 6ipeyi — булжымайтын турактылык, eKiHiiiici — айнымайтмн м а хаб б ат. Бертш Гулнар акыл токтата бастагаи кезде, А н а­ толий Кондратьевич, кызынын окыган ш табы туралы сей лесуд! сы л т а у кы п, ез ойы н козгай ты н шюрлер!\" т у ­ ралы онымен у з а к кенеске кетет|‘н болды. E cJh б ш г еп кездеп мундай узак кенестерде, Гулнар экес! не айтса, балалык шагындай басын изей берген жок. О л кей мэселеде «ж ок. эке, С1зше олай болганы мен, б1*зд!н ком - сомолдык санамыз бойынша олай емес» деп таласты да. Ондай мэселеде шк!рлерш!н кабыспауы, эке мен Mine3i тузу.

кыздьщ арасында туыскандык махаббатка бегет бол- F3H ЖОН. ШаЬадат кайткак жылы Анатолий Кондратьевич елуден api шырып едй Ержетш есш 6Uin калган Гул- нар экесш уйленер дсп ойлады. Жэне эйелаз бабы келе ме деп санаган ол, сырласып уйренген экесше, бул niKipiH айтты да, б'фак: — Болмайды, — дед! экес!, — enairi бакытым уй- де — esin, тыста — кызмепм. Содан кеМн Гулнар, бос уакытын экесшщ к уп и те , кенвд журуше арнап, оны баладай мэпеледь 1936 жы­ лы Алматыдаты олимпиадада танысып сыр ашыскан Банжанра, онын «экемд! тастап баска жакка кете алмаймын» деу1 де осыдан болатын. Байжанмен уэде байласканын, олимпиададан кайт- кан Гулнар экес'ше айта келдк Б1рак. ол куйеу тауып кайттым деген жок, «с1здщ жолынызды куып, мелио­ ратор болрысы кеп журген 6ip жас »irirri керд1м, су шаруашылык институтына туспек, кай каладагы инсти­ тутка тускеш пайдалы боларын азбен акылдасып, мен хатпен хабарландырмак болдым» дедь Жастыкка арнадран елкешн, бэр т кыдырып кеп, ол елкешц ойында не, кырында не барын жаксы бшеттн Анатолий Кондратьевич, кызынын сырын айтпай-ак ко­ ре калды да: — Ташкентте окыйды да, онда, — дедь — Ол ж!пт ыегыкты жек кередь Ташкент т у ш Алматынын ыстыгына арен шыдап журдь — дед1 Гулнар, Анатолий Кондратьевичт1н аузына «ендеше Сыр- дария бойында калай кызмет аткарады?» деген сурау кеч. калды да, кызын уялткысы келмей, тек кескшше жымыя карады. Экесшщ ойын тусшгендей, кызы кыза- paiwan томен карады. Еид! уялткысы келмей: — Эрине, — дед! Анатолий Кондратьевич, тус1н салмактандырып, — Москвада да окуга болады. Онда да су шаруашылык институты бар. Анатолий Кондратьевич облыстык, су шаруашылык мекемес) аркылы Байжанды Кызылжардан Кызылор- дага шакыртып ап, контрактация жасатты да, Моск- ванын су шаруашылык институтына аттандырды. 31

К ы зы ны н неге кам кор суы н а ол, Б я й ж п н ди кврген- нен кейш рана т ус ш д ь B ip кы з кан дай болел д а тагьгп ж аткан ж !п т. О ныц у е л не, ертепнш гашыктпрындаи, у й л е н п с ! к елгеи к ы з д ы н а у ы р ш а р т ы и а кей ген чурх мынау! . 0 3 IH Kici т ан ы й ты н а д а м р а ж ор ь ш ты н А натол ий К ондратьевичпц бай кауы и ш а, С ы рга кум а рты и жургеи Б ай ж ан ж ок. К ум арту бы лай туреы п, М оскияда окып ж урген жылдардын жазкы каникулдярында тожрнбе ж ум ы с та р ы н с ы л т а у к ы п Г у л п а р г а к е .к -.n до, К ы зы л* орданын мыйды кайнататы н ыстыгына шыдай ал май, аплап-уйлеп оле ж аздайды . Сондай хадж кергснде, ойыншыл Анатолий Кондратьевнч: — К алай б а л а ,— дейд! Б ай ж анга, м ахаббат оты ы стык па екен, К ы зы лорданы н куш' ы п ы к па екеи? — Ексу: де ыстык кой деймш ! — дейд! Байж ан. -— Р а сы ц д ы ай т п а д ы н , б а л а . М а х а б б а т оты кун отынан ыстырырак па деймш. — Mere? — .Махаббат отынын леб! таптамаса, сен мунда суйресе де келеринсщ! Кун отынын кызуы ссылай езше тарта ала ма, сен!?.. Байж ан мойындараидай ундемейд/. Расында, Байжан Кызылордага каникул кезш де де н п сти тутты бЫ р ген н ен Keftin д е , 6 ip р ан а Г у л н а р у ш !я ке.пдй Э й тп еое, А н а тол и й К о н д р а т ь е в и ч с т а н ж олы к,- кан сайын Сы рдарияны ц ж ардайы н бар ы класы м еп ,щ. ri.Mc к и п , С ы р д ы к е л к е с ш суй д1'р уге т ы р и с к а н м с н , б е л кенсечт'ц 6ipcyiH д е Б а й ж а н к е ц ш кой ы п ты и д а i-ан да емес, Сырдын суын да, ш елд! даласы н д а суйген смес. Сондагы оныц сйы: «егш e cip y re С ы рдан баска жср ж ок па? Сырга уйренгендер осында ecip e берсш пей*' ж аты рС м а ? » ИДвРГе КереГ‘ Нс он ы и ? 9 з г е ж е р ж ет- Осыдан оиы аумаган Байжаннын, езш ш е !штей жа- ^ ™ “ Т “ Ги: 0,<-уды ундемей 6iTipy, 6ipaK маман- ПГ1 М.ТМ1, Мен ж е? суаРУ ж ®н!нде емес, жср й!н Г улняплы 1 !'СрУ ж энш де алУ- ceiiTin, окудан ке- Уд ' ард“ .ш ыркына шыжымдап тартып женiне кс> болды. Б Фак мунын бэр!не тэс!л керек вйтпесе Г ул н а р д ы да, оныц экес!н д—е е--к-п--е л е г■ш алРуы ' мЫуймткпшес.е 32

Ол уш1н не 1стеу керек? Кызылорда облысынын 6ip ауданында, 1940 жыл- дын жазынан Сталии атты зор канал казылмак. Гулнар Байжанды сонын курылысына катнасады деп ойлап жур. Осы ойын ол ауызша да айткан, хатка да жазган, Байжан кейген калып керсеткен. Байжанныц ез ойы — курылыстын жауабы жешл 6ip жумысьша орналасу да, 6ipep жылдан кешн e6iH тауып таю. Бул женде, Алматыдагы С у шаруашылык Комиссариатында жауапты кызмет аткаратын таныс б!реуд1Н «6ipep жылдан кей1н керерипз» деген уэдеа яе бар. Болашак куйеушщ бул кулыгын Гулнар сезбеген- мен, Анатолий Кондратьевич жорамалдайды, 6ipaK, ек1 себептен OFaH кынжыла коймайды: 6ipiHuii — Сырда- риянын тагдыры Байжаннын колында тур ма екен; OKinuii — Сыраы сую уппн, онын жагасында туру ке­ рек. OFaH куа — Анатолий Кондратьевичт1н езь Ол да нлгашкы кс-з'шде Сырга Байжанша караган. Алгаш лОргенде ол, Сырдан калай кашып кутылуды бимей Keitircii. Акыры, Сырдын жагасында тура келе, уйрене ю ле, одаи суйрссец кетпейтт болды. Байжаннын да ■ oiiriieyiiie к!м кепи!.. Байжаннын болашакта кзйда туруын турмыстын оз талкысына тапеырраи Анатолий Кондратьевич, онын юз ixuyin Kyiin жургеиде «Москвадан шыкгы.м» деген голограмма келди Нак сол кун! Анатолий Кондрагье- !;нч казылу 03ipjiiri журш жаткан каиалдын 6ip тыгаз жу.\\:ысьшен ауданга шыккалы жатыр едк Не !стеу керек? Кызмет бабына ол катал Kici. вхпршде талай кы- йыншылыктарды ксздест!ре журе, шамадан асып кет- пссе, ол аткаратын кызметшен калып керген емес. 0зге кыйындык былай турскн, вм1‘рде ен жаксы кэ- рет!н жаны — Шайадатты жерлеген кунн.'н ертешнде кызметке шыруы, бшетш адамдарды хайраи кал- дыркан. Байжаннын окуын б т р ш келе жатуын Анатолий Кондратьевич зрине езше бакыт санайды. Oihvii елш, кызы окуга кетш, сонры ею-уш жылын семьялык OMi- ршде жалгыз атюзген онын басынан iuii пыскан, жал- 3--С. Муканов 33

рызсыраган талай кундер еткен. Уй!нде кызметкер картац эйелден баска ж ан ж октыктан, кулазып турган б.рнеше белмел! уш ш ц кай тукш рш е караса д а, кезш с Ш аЬадат елестей бергенджтен, Гулнар ж ок кундсрдс Анатолий Кондратьевич осы уйде болмаута, уакытын командировкада етю зуге тырысатын. M ine, сондай кулазы ган уй, Байж анны н келукмен толрэлы отыр. Ш аЬадат елгел! бул уйден каш кам ба- кыт, кайта кеп конгалы отыр. Оран Анатолий Кои- дратьевич калай куанбас! К уан а тур а ацсап куткен Kyfieyi келе ж атк ан д а уй- де болмаудын уят екенш бш е тура, Анатолий К он ­ дратьевич дардысынан аса алмады да: — Галочка! — дед1 кызына, — командировкара жу- pin келейш , мен. А са каж етт1 кы зм ет ед1, аткяры п келмеуге болмайды. К онакты сен карс.ы ал арсы н Кызы ундемедь Оны oueci дагды лы уялш акты гы на ж ор ы ган ж о к , р ен ж уш е ж о р ы д ы . « Р е н ж 1с е к а й т е м , — деп ойлады ол, — уйщ пнщ квн:лш е карал , мсмле.чегп'к icri бегеуге бола ма?» Гулнар расында р ен ж ш . «Кызмет дсгенмсн.— дел ойлады ол,— тврт-бес кунге т ы д а у т а болмай ма? К уй 'т- жалып бара жаткан ештеме ж ок. Д агды лы кызмет. Б у neci э к е м Hiip? Э л д е ай т п ай ж у р ге н н ар азы л ы гы б а р ма екен?». Осылай ренжи тура, Гулнар экесш с устай - тытт д агд ы л ы сы пай ы лы гы н ан а с п а д ы , е к н е е ш а й т п а д ы . Аз уакы тка, я кал уакы тка аж ы рассын, не ол кетерш де, не S3i кетерде, Г ул нард ы н м акдай ы н аи сую Анатолий Кондратьевичтш дагды сы едь С ол дагды еы - мен ол, командировкара ж ур ер д е кызын су й д. де- ’ — К о н а к б!:1д1н. уй г е т у с е р , Г а л о ч к а ! — д ед . Гулнар оран да ж ауап берген ж ок. Кы зы ны н бУл ундсмсуш оке уялш актыкка жорыды. Кызылордаеа келе ж уре, кайнатпсынын кок по­ тер. бола тур а, Банж ан ол потерге тусксн ем ес дел нслер! такы рган да емес. Гулнарды н ш а к ь т мауы купсу моселесшдс ш ы гы с кызыныц с а н ы н усгаитын, жетектеп экелугс, экесщ ен к м ч г ! , ! ! зГ кечгснлё б^пге^ -Ко,1дРа7ьев»чт*н шакырмауы — '«ке- 34

Окесшщ ол ойын сезетш кызы, мына жолы Бай- жанды уйге туар деуше танданды да, б'фак, не «ту- сер», не «туспес» деп туе ашпады. Анатолий Кондратьевич журш Kerri. ГШ!НШ1 ТАРЛУ К.АРСЫ АЛ У Байжан отырран поезд Кызылордара кун енкейе келген1мен, эл1 ыстык басылран жок едк Вагонда шыпшып кана терлеп отырран ол, бултсыз аспаннык батыс жак ешешен шамкая караван куннщ сэулес'ше шыга келгенде отка калаван ыуздай epin, денесшен аккан тер, тебесшен куйран судай актарыл- ды. Кызылорданык жазында рана киюге арнап Tiicrip- ген онык ак сушынша костюмы, терден шылкый шы- ланып, денесше жабысып калды. — Дос.тым, мунын калай?! — дед'!, онын ж упн ке- Tepicin, вокзал ун те карай катар келе жаткан Гулнар калжыкдап, — отка кактаван коррасындай ерш к Байжан тер ашыткан кезш тес калтасындагы ора- малымен 6ip суртш Гулнардык кесюнше караса, мы- налай агыл-тепл бола койран жок, тек, курен тарткан KCihiHi аздап кана шыпшыпты. Вокзал iuiinae аздап салкындап, eKeyi opi карай шыкса, поездам тускендер мен оларды карсы алран- лардын жу-picineH котер1лген бозрылт шац туманданып тур сксп. Туманный imiHeii, ербендеген адамдардан баска, opipeK жерде жадагай арбаларына есек, немес,е ат жеккен арбакештер, 6ip «эмка», ею «виллис» жэне uieicpuren ею туне кершдк Соларра карап акыра кал­ ган Байжанра: Кетт!к!— дед1 Гулнар. Кайда? — дед1 Байжан. — Гостиницара. Eneyi Байжаннын жупн кетере бергенде, басында езбек такыясы, уетшде езбектщ ала шапаны бар жас- тау жнгт жупре басып келд! де Байжанра амандасты. 35

— Ш здш ж а на ш оф ер /К аш а с ,— дед! 1 улнар та- ныстырып. — Э кэж ан , мэн алай! — деп ж т т ж у к п кетере женелд!. Саиырылыскан адам дар мен арбакеш терд] аралап, кою uiaHFa кум ьш а о л а р м а ш и н а га ж е т п д е , Minin ап ж урш iterri. М аш ина кеш есш е Kipe берген бул кал ан ы ц тарихы да Б ай ж а н га таныс едк Н а к кай ж ылы орнауы бел- rici3 бул каланы X IX расы рды н ортасьш а ш ею н Кокан хандыры билеп келген де, одан ксйш П еровский бас- карран патш а ую м еп 'ш ц acicepi ж аулап ап, бурынры Акменл'т аты н П ер овсю ге ауы сты рран. П еровск рево- люцнярз шей!н сэнд1 болван кал а емес. О ны н кешелер! О р т а А зи яд зры е з г е o cki к а л а л а р д а р ы к е ш е л е р д е й эр] т а р , ap i кы й сы к. Т у з у са л ы н г а н — Ka3ipri К а р л М ар к с атындагы кеш е мен coFan ж алгаса ш ы гатын Ленин аты ндары ке ш е . T a y ip у й л е р д е буры й о сы CKi ке ш е ш ц рана бой ы н а с а л а н г а н . Э т а ж ы б 1р е у д е н -а к б о л в а в ы ­ мен, бул ею кеш едеп уйлер европа ул гю м ен кы ш тан1 калаигап. ©зге кеш елерде ондай уйлер к ад ак -к уд ак -ак кездеседп О ларда кездесп'ретш щ нщ кеб! — сы рты кам кесектеи2 канкайта салган бш к дуалды, герезелер! ко- рлларыпыц inline к ар аган езб ек уйлерш е бейнелее. Е ге р кеш ен ш eKi ж и е п и е а г а ш екпесе, к а т а р л а н э шыккан коррасын т усп сургы лт теректердщ тар бая ескеи мол бутактары н калы ц ж ап ы рак жауыгт тур- маса, каланын сэш де болм ас едь Ж ац а вы дай сэш барлыктан, еплген араш тардын Ty6in к уалап арык агатындыктан, сол ары к, 6ipa3 кораларра еп лген же- Mic а г аш т ар ы н д а с у а р г а н д ы к т а н , К ы з ы л о р д а н ы ц да 6ipiicn:e кешелср1’ езш ш е сэн д к езш ш е керкем . Каланы ц шырыс жиры б аты с ж агы на уксам ай ды Совет Aoyipiiwe, ocipece 1925—28 жы лдары К азакстан YKiMeii тур пан кезде, ш ы ры сы н а е ю - у ш э т а ж д ы нелер керкем уйлер салынып, ren ip eri бакш ам еи безенген. Каланы ц бул беш м ннц 6ip рана кемип.лi r i — ж а ц а бе- Л1МШЦ план ы к сц сы зы л ы п, к е р к ем уй л е р а л ш а к т а й ‘ КуЛд!рген nipniiu. ■ * Шик! jtipmui. 86

салынган да, кеЙ1Н, Казакстан уймет! Алматыга каш­ ки, сон, усак eHflipicTi каланын курылыс планы ойда- гыдай орындалмай, алшак салынган уйлердщ бгразы- ■ •нн аралары тутаспай калган. Гостининанын да кайда екендйл Байжанга мэлш. Егер куш устаса, Кызылорда жагдайында ол жаман емес: ортасын коридор жарып ететш бул узынша, 6ip этажды уйдщ карсыма-карсы келтлршген жыйырма- дан аса номерi бар, кора шшде, ерекше конакка ар- налгаи exi белмелi флигель бар. Гулнар Байжанга осы флигелый эз1рлеткен екен. Олар гостииицага т уст, кузетгшден флигельдщ кштн алганда кун енкейт, ауа райы коныржай тарта баста- ган eai. Флигельдш iiui капалау екен, кутугш эйел: — Терезе жабык тургандыктан балу керек, — деп, жармалы терезеи'1 ашып койып eai, белмешн де ауа- 1'ы салкындады. Бул иомерге кеп тускен ж тттщ кгм екегнн, мана >гы mv.cpo иемдент кеткенле Гулнардан естгген ку- г. иЧл. жг.старды кымсындырмайык дегеидей, шы- • . -cm Шыгарда оган Гулнар Байжанга душ азгр- . л 1пп;|;.-||ды. Ал. •• u;:uh:jj конак'. - дед| Байжан Гулнарга, ас.; кег.чся сон. I'.i.uxr’ - деп Гулчар жымыйды да. орындык- .! -нырды. Ь шлам да огкрды. Eneyi де унтуноз. Exeyi де ” -м.мгим Hi-ngn цгыр екен» дегеидей. 6ipiHeH 6ipi ..... олал харэп кояды. 1у..иар:ы1 унлемсу|'в Байжан, «уШне туармегенге уилуы» дсп жорыи отыр; 6ipaK, Гулнардын езг козгал- маса, ол женде аузын ашпак емес. Ал, Байжаннын ун- демеун Гулнар — «уйше тупрмед1 деп екпелеу1» деп оилап отыр. CipaK. ол да, егер Байжаннын 03i 6ip- деме деп калмаса, ол женде сез козгамак емес. Тым-тырыс калыпта аз отырганнан кей!н: . е|1®'' тыиыгасыд да, — дед1 Гулнар турегеп. С0ИТС.М13 де, — дедг Байжан да турегеп салкын дауыспен. Белмеге кугугш эйел Kipai де, душ даяр болганды- гын аигги г

— KerriM, — дед! Гулнар, ес»к алдына шытарып салган Байжанка. . Гул нар женеле 6epin ж алт бурыдды да, уп о з турып калган Б айж анга оралып кен: Кеш!кней колем. Ж уын. Kniii. Кешке бакшата барамыз, — дед!. Содан кейш бурыла Сергеи Гулнар, Байжанныи кескшше KyjiiMcipeii карап турды да, о и жак. жагын жумсак, алаканымен сыйпап кап: — Ну!.. Д о свиданья, мой орлёнок!1 — ден ясуpin Ол оралып келгенде Б ай ж аа баптанып болып aaip 1отыр едь — Эуел! б згс барып ас iineiiiK, — дед! Гулнар.— Содан кейм бакшага барамыз. Байжан — «ресторан бар емос не?» — деп келатыр — Б р о с ь ты , ерунду,® — д с п Г у л н а р н азд ы дауыс- пен ж е к!» таетады . — М ол чу.3 — дед! Байжан. — К егп к, — дед! Гулнар. — К уп б о л а д ы ,— д еп Б ай ж а н сокы на ерд!. К с ш т м е з п л гой д е п Б а й ж а н к о н ы р ш ал бар ы н , ус* Tine у к р ай н н ы ц костел! а к ж <бек к е й л е гш киген ед!. — П ен ж акк и !— дед! Гулнар. — Осындай капада ма? Б!.)д|'н к а л а и ы ц к у н д Ы к а н д а й ы ст ы к б о л са , тун! сопла и салкын болатынын б1лмейт!н бе ед!н? Д ал а р ас салкын екен. Кунд^з аш ы к аспанга кас- карая поза мы к сирек б у л т ж ая ты н дагд ы лы салтын т у ш ? Y r iH д е icrenT i. Э л д е к а й д а , булт гси!',.;i.!i.ic'Iu}i;i!cH,vflо- аKи!,JкPаaл\" а даый . б а р ы TyHHiH к о ц ы р к а й сургы лт Пул, хыыды да, жаумайды, бул аранын, — Де_ д| Байжан 13 1ыска ншга аспанга к ар а п ,— сонысы ке- .'пспеидьг упыц. Б ДП , араньщ булты болса гой, hi балаианы!

ганка жакын тепп етед| де, манагыдай шанды басып тастайды. — Кейш кыялданарсын, — деп Байжанныц мына сезше айтар дауы жок, Гулнар колтыктай женелдк — Маса шадыратын булт кой мынау, — дед1 Бай- жан, гостиницанын улкен корпусынан шыра, — ести- с1ц бе, Гул1м, масанын ызынын? — Но-но! — дей салды Гулнар. Гулнар намыстанды деп маса намыстанган жок. Кунд'!з Сыр бойындагы торайда, камыста жур'ш, кеш- Ki сайранды калада жасайтын масалардын 6ip тобы, электр шамы элЫздеу жанран 6ip кошемен колтыкта- СЫ11 кеде жаткан калындык пен куйеудщ мойындарын, бетгерш шарып мазаларын алды. Анатолий Кондратьевичтщ naTepi конфискаланран бай езбектщ yAi едь Уйд'щ кеше жары бш к дуал, те- резелср1 кора шшде. К,ора iuii — жем1с жэне гул бак- шасы. Бул — Бай'жанньщ талай келген yfti. Yft ш ш деп бсс белменщ 6ipi Анатолий Кондратьевичтщ кабинету 6ipi жататын белме, 6ipi ас белмес'1, 6ipi конак бел- меЫ, 6ipi Гулнардын белмеск Соцры белме, ШаЬадат- тын заманынан «плкэри» калпын езгерткен емес. Кел1'мдькет|'мд|' конаксыз болмайтын бул уйде бу- г'ш де ауданнан, ауылдан терт-бес конак бар екен, 6api де казак, 6api де Полевойдын дос-жарандары, 6api де су шаруашылырына байланысты кызметпен келшп'. бул уйде ШаЬадат заманынан келе жаткан шала татарлау, шала казактау Марфура атты эйел бар. ШаЬадат елгел1 ол езш Гулнардын камкоршысымын деп тус!нед!, б арлык бабын табука тырысады жэне табады да, экеы де Марфуганы сыйлайды. YfiioiiiiiK кожасы сол. Океа'шц руксаты бола тура, Гулнар Байжанды осы Марфуранын сезше карал, уШне тушрмед'|. Бул жен- де Гулнар айтканда: - - Астарфиралла! — деп Марфура ере тура келдй --Н эр сэ дигэшн ул? Никах укылмаган уйгэ куйэу килэмэ икэн? Халык нэрсэ ди? Айта курмэ кызым.

Н иках укы ткан су п к ай д а 6ipjioiuin туренгы з да тияр, каз!р рухсат юк. la p гойу — A na, каз1р никах ж ок, З А Г С ка д е л Г у д н ар к а л ж ы н д а й ы н д е п е д 1, М ар ф у — С !з ш э — З А Г С , б !з ш э — н и к а х . I Ькоп — кабы- лы н ы н 6 op i 6 ip; c i 3 з а г с к а д а б а р м а га н сы з о л 1,— деп ез жосырын колдады. . М а р ф у р а н ы н д а е з ш ш е к.улыры б о л а т ы н е д к Егер Г у л н а р , н е А н а то л и й К о н д р а т ь ев и ч он ы о л д е неден т ы н д агы сы ке л м е се , LLIahл д а тгы ай ты п а т е п л жы- лай бастайтын. Соны сы нан коркы Гулнар да, экеа д е ы ркы на кап е кояты н. «Ы ркын к о т и » легенде, М а р ф у р а н ы н T ep ic ж а й ы л а т ы н Tyri д е ж о к , ба р кез- дейтпм осы уйд!ц пайдасы рана. М ар ф у р ан ы н ы р к ы н а с о л а й б а г ь нмн уй р ен ген Гул- нар , Б а й ж а н д ы уй гн е э к е п т у а 'р е м д ег сн CS3IH Мар- фура унатпаран сок кайталам ады , клнякка шакыра- йык деген свзш е М арф ура да карсь болмады. К о н а н асы ны М а р, ф, у„ р а к а з а к д а я р л а г а н екеи: гайды б а у ы р с а к п е н бердт, е т т ! б б с б а р м а к кы п тарт- Бакшара Гулнар мен Б айж ан KeauinnKipen барды. Узын туркы кунгейден тершкейге карай созилгаи |рл Маркс квшесмпн. орта кезшде, шыгыс жарын а орнакан бул бакш а, колем жарынан кек де, вЫм- < жагынан квр:нп дс болушы едк Онын серуенге налган аллеяларыныи, eni жиегше оскен шынарлар тар т1ккен каздын кауырсынына уксап, бутактары : орлейд! де, кундзз д е бж к шынарлар, тун мезп- !Де ку.чд!зг:сшен узарнандай, туперген аспанга шыр- м какшандап кегель Соларды н араларында, бшк 11 ГУШ1Ю уйь'са нсксн калык кодегс уксап, бу- | ж л й ы л а Гнгкоч аласа бойлы кяр.1 агаттлр >:ь! .\\1*11,1 ini' шочтана оскен калык тал 1 к:рген Гул»;,р мен Байж ан. « » чтрч» ^ H.MK.IH б е р г ! ; ц || с а п ы р ы л ы с к а н \" ' 14 -р ж ерд.- М узы кал лр ой н ал ы п , .‘••“ •i ш',у„Сд/а!^.и....Ы...^Г...Ту. ла рн а р*'Yд ыP >!:n , бакш аны к .бул Байж анды она- 40

Глдян 6ip жыл бурын Гулнар Байжанта мына- .Г: Oip сырын айткан ед'к «мент м'шезшнт туйык- !:.у ексндтн Mill керпн. келедз. Рас, туйыктаумын ' ■ Туныктау Faiia емес, туйыкпын. BipaK, осы мшез ■'••нима шсшемшн супмен к!рд1 десем кателеспеген Г „!Г.;> сд:м. Сен мети шешемд1 кврген жоксыц. Ол | ; к-дгс саран базатын-ды. BipeyAi жек Kepir. турса жаксы кор п турса да. «мен солаймын» дел акта- л коймайтыи. Содэй бола тура, жаксы керсе де ■ т.-п. тодганып барып. amoen-ciuiin барып жаксы ' жск корсе дс сойтет':н. Ал, егер жаксы, я жек • - ,..-.са, ол 6стшеи буру кыйын болатын Еамд! ' . и куниен бзетап. шедтсм маган осы зынезш cmi- ; шрысш Ол талабын шешемвщ каншалык хке .. г.ан 6ijiy матзн кыйын, дегекмен, шешемв:а кеп •• ) ч'п кейдс 03i, кейде колеккес! мендс калып кой- сыикты. Соидыктэн, егер мен саган езеурей кой- •• 1-л, ол мен н сеж жаксы кврмеу1мн!н белгкп емес. »• ' МД п ЧСМНГ.ЛЖ». i ,.i,up ргсында солай ед;„ Алыатыда 6ipimui жо- ■ •к,инея Оас18п, онын журетшдс Байжанта дсо . .-лдыдык. содан 6epi поддана кеп. акыры жа- * А К н ж ен е OMipiMHia бакыты саз тана» I - л . -или басына, енд! кайтып ушпасгай уклады. ‘ Байжанмен талай жолыга журе,\" талав 1 лурс. жалыпы лапылдаган жас база тура, .■ л нс бете, не кыймылына шыгаркп неоген Клн1.:н. катай жагданда кездессе де, буджымай- I»•ммамылык какиагын бузбай мвлд1рейд1 де ( | ,ai*1 мшезже ол кейде азалтанатын да • ■ын дс eai. 6ipas сод М1незл! тузеугс кан- .анген. камасы келмегендей, дагдылы кал- ■ -' кайи Oopctin. ' J' и JJa,1Ka о-1 бУпн де туст!. Байжанды вокзал- ■ к о ш алгаида. гоезмницата орналастыртанда, , 10 1и*кырып экелгекде, сдан бактата ертл :1Я- \" ,,,си « \"ш а жутыскысы. тын суйетт жу- ’ квРССТК|сй мелгенмсн, сонысын сырттай орын- - \" алязй-ак койды.*• •*л кыдыктары Байжанта реняи тутызды дел ук-

б1ло'кян ол, кал ай жадыр.тгудыи ретгн алмагаи'ымси, бакш ага Kipe: — Ойпырай, ж ур т не доге» кеп ед!, — дсп Rip койды. жпетар ш\\— ©31 ж а з боле a , e3i б а к ш а iiui болса. болеа, мунда кеп болм аганда кайда кеп бол ады алам, — дед! Байжан. — М унда ш у екен, былай ж урсек кайтедт? — •дсп Гулнар Байжанды икемдеп едк — «Ш у» осындай бола ма, — дед! Байж ан. — Сен безш бесен мен безш бейм ш будан. К еп ш Ы п ез!м ;'.дой ж астар. Олардын сауыгына б!з де араласаны к та. Байж ан Гулнарды ыркына кендтрд! де. серуснде- ген квпш Ы ктщ арасыма алып к iрдi. Таньгс квпш ш к. Б ул к о т и ш к л н М о ск ва, А л м а­ ты, Таш кент, тары солардай кал ал арды ц бакш алары н- да серуендеген ж урттан айы рмасы ж ок. С о в е гтж ел- д!к барл ы к бакш алары нда серуендеген адам дардай , булардын да жуздер! ж аркы п, видеpi аж арлы , кшм- дер ! сэ н д !, ей ткен !, о л а р д ы н зр к а й сы сы н ы н енд^ро <■ н- бек аткары п, мэдениегг! дем ал уга хакысы ж оне мум- Kliiiiijjrriri бар. Ki miрек калаларды ц б!р салты — шеттен кезге ту- се р л ж 6 ip e y к ел се Силе к о я д ы гой . Б а к ш а д а кы д ы р гп н - дар Байж ан туралы д а сей ш '. — М ынасы юм? — деп калды. Гулнар мои Бай- жаш-а кар ем келген 6ip топ ж асты ц 6ipi, кастары н ан ere Repin. - Касыпдакы инженер П олевойды ц кызы емес я с? - дед|‘ CKiHuii, — о к у ы н б !т 1р*п кеп, к а л а л ы к бол ь- иицага кызметке шрдт дегек. - Е ге р ол б о л са к а с ы н д а г ы ж'нлт со ш л и к уй е у к - д ел ! yu iim u i, ол д а о к у ы н б ;т 1редт д е г е н М о с к в а - ла с у ш аруаш ы лы к инстнтуты нда окы йды д еген б!з- д щ К ,ызылордага к ы зм етке келед( деген • В 1 « ц 1 м . - ю а 1 « 1 Р Ч П . - 0 » бол са,' в ы б ы л Ю з- Л ол.зщ ?' СТа ча3!,1Л,аЛЫ ж а т к а н к а н а л р а н ач ал ьн и к 1 2S“. взгелерк ан ау, - - е о д а н пкеесмтн м°?ш«.Д Я к ы з м е т 1стем ей м е, — д е ;а

— О , енде-ше fii3re де начальник десейип, —«■ дед! 6ipeyi кулш. — Канал курылысына оен де баратын болып па ек? — деп сурады eKiHiuici. — Кызык екенсщ -ау!— дед! анаусы.— Yin жа­ рым мын комсомолец барайын деп отырган ж ок па калядан, канал курылысына? Сен мен! элде комсомо­ лец смес деп ойлайтын б а едщ?.. Кепш!лжт!ц арасымен жур!п келе жаткан БаЙ1жан мен Гулнар, Toniperin аласа казыкты токыма шарбак- пен KopniaFaH. агаш арасындагы ашык ресторанга кеЗдест‘1. — Кызылорданын. мантысын жаксы квруш! ед!м, соны жесек кайтед'1? — деда Байжан. — Жаксы. Ш арбак iiui кен. столдар квп болганмен, орыи атаулыда босы ж ок екен. Тамактарын тауысуга жа- кындаган е й казакты тосып турып Гулнар мен Бай­ жан олардын аузынаи шыккан свздерд! ыкласпен тындады. Сез элпеттерше Караганда, екеудщ москалы Жалагаш ауданынан келген, енд! 6ipi облыстык ту- тынушыдар одагынын дукетшс'г, ауданнан келгенд! дукенш! «нагашы» деп, ол дукеншш! «жиен» деп сей- лейдь Аздап тастацкырап алгандыктан ба, элде та-бига- тында сейлегки пе, е с т овйлеп отырган дукеншн Егер оныц айтуы рас болса, облыстык тутынушылар ода- гы, казылатын каналга дуниешн мулкш ж!бергел! жа- тыр. Оныц 1шшде: адамнын й рш ш пн е керект! бу- йымнык 6api бар. — Tiryfli еркек кейлегшен он 6ip мын данас.ын апармакпыз,— деп 6ip cepnTi ол. — Kip жуатын сабын- нан канша апаратынымызды айтайын ба, нагашы? — Канша? — деда анау. — Б!р жуз елу ж.шлк. Дукешш тагы да квп буйымдарды атады. — Мыпауын рас болса, — дед1 на^ашысм жиснжс, — базардыц улкеш сонда болады ежен рой. Нагашысы еткен кездеп б!р каналдыц курылысын eciHe Tvcipin erri. — Совет алгаш орнаган жылы еда, — деп бастады 43

ол С031Н, — «ноер, с у с е ш к Ь д е г е н с о ц ы лгы й к е м б а гал бон, «б!з де т !р ш ш к ж асайы киты » дсп ары к каздм к. У к'ш ет к у р а л -с а й м а н р а ж о р д с м д е с т !, G ipaK б а с к а б>'- яым-тайым берген ж ок. Ж ы йы рм а тогызынш ы жылы копшпшк боп улкен 6ip а р ы к казды к. О ида 6ipa3 бу- Гтым б о л д ы , 6 ip a K м ы н а се н а й т к а н н ы ц ш и р е н не де к-елмейд!. — Кайлан келсш! — Б у кендст! д о гар ак ы к ж и е н ,— д ед 1 ннгшпысы, мына балаларды , — дед! ол Байжан мен Гул карды иеггмен п у с к а л ,— тур гы зы п койы п уя т болды гой. Ш ыдамсызданып турранм ен, Байжпи: — А сы к п а н ы з а к с а к а л , — л е и сы п ай ы сы п елЛ: — Ei3 болды к б а л а м .— д ед ! нагя'.пы сы .— ал ессп- т е с Ж1!еп, а л г а и т а м а г ы к а . С о д а н кейтн кэтертдоГйк. О л ар с-ссптест! д е, к е г п . — Б ул ар ада какал куры лы сы нан баска соз бол- манды окен-ау! — дед! Б а н ж а н оты ра 6epin. — Енд1 калай. — д ед! Г ул н ар , — tip iu ta iriu lii тст!- i’i к з н а л д а ем-ес пе. М а к т ы и ы ж е ге н сон . м ен с а г а н от-ын плгиы н корсетей;н . — Кяйдагы?! — Осы бакш адагы . О л эте оригинальный план — ’ •ккен гу л д е р д е н о ю л а п ке л т !р !л ге н . — Интересно! — деп койды Байж ан. Б арса, р ас раж ап план екен: кендеу 6ip алапта, 1 Vрлi тусг! гулдерден келт1р!п Сы рдариякы н. сдан алыиатын каналынын, кян алдан суары лы п гулденет'ш б а к ш ал ар мен ericTiK © лкелердщ бейнелер!н салы п ты . П л ан н ы ц ар гы ж а к ж и е г ш д е гу л д е р д !ц т у с ж е н кел-Ti- pKniri, « С т а л и н кан ал ы » д е п з о р эрктпен ж азы лы гтты да. онын астына «барльщ кущ канал куры лы сьш а жум- салсын!» деп кш прек opinnen ж азы пты . Ьул жазулардын, арж агы нда кэлбей б!ткен денеске. i ур.т 1 г у с т ! гу л д ер д ен Л е н и н м ен С тал и н ы iit п о р т р е т те р ! жасалыптм. П ор.|реттерд:ц ж огарры ж агы н да, гулдер- aiu тустер1мен келпр!лген: «Сталиндж бесж ы лды к жа- сасын!» — деген уран. Э то уж уникум !1 — дед! Байж ан кайран кап. 1 Мынау олшсус!з ражап.

— Б 1зд1н калада д а осындай эдемшктер болады! — дед1 Гул нар масаттанып. — Я!.. Мынау эдем ш ктщ де эдем!л'!П. Ол арадан жылжыкан eneyi, орала аяндап отырып, бакшапмк тым-тырыс 6ip бетше шыгып кетягп. — Эдем! бакша екен де мынау! — дед!, махаббат ce3iMiHe мае боп келе жаткан Байжан, 6ip туйыкта бегелкп. — Суймеуге бола ма, осындай баш таны ?— дед! Гулнар. — Эрине, болмайды. Байжан кеудесш кере дем алды да: — Осындай бакшада ескен рэшырын суймеуге бо­ ла ма, Гул!м? — дед!. Ж ауап бермеген Гулнарды, сол кезде кумарлык билеп кеткен Байжан иырынэн кушактай ез!не тартып ед|, Kymi асты ма, элде Гулнар карсыласпады ма, жабыса жакьшдай калды. Сол кезде, Байжан Гулнардын бет'ш 03ine карай бурып, суюге ьщгайланып ед'|, кез'ш жумган Гулнар, Байжаиньщ кушактаган колына cyflenin шалкая бердь Ецкейс берген Байжаннын ер'шдер!, Гулнардын, ер1ндер!не жабыса Kerri... ...Бул олардын 6ip-6ipiHe кумарта журе 6ipiauii суйicyi ед!... С Ы РД А Р Ия Байжаннын келгешн есп'ген Кызылорданын туррын халкм Байжан мен Гулнардын некелену тойы туралы толып жаткан жорамалдар айтысты. Bipey.Tep: — Сока кара басы журген жалгыз еркск, тонка даярлаиып не енд!рд! дейс|'н, — дел ку;ик айтып едк — Оныи S3i емес, кайнатасыныц даирлануйпда кемдж жок,— деп дауласты б'1лет!ндср, — палаура де­ ген 6ip кап spiK, мей!з!, CKi кап Kypimi, жуырда рана дэл!зшдс| тиелш турранын i<epreMi3. Осы тойга аркан1 .11 Д э i з д е л —сыр e.'ii ауыздагы коридор ecenri Kw.i-

базардан он т у кой сагы п ап, тойра шсйш ж ур е тур- сын д еп , д а й р а н ы н 1 а р гы б е т ш д е г! « А м а н к е л д Ь кол- хозына айдаты п ж1бердк Эркайсы сы на бес шелскген кететш тер т сукабакка2 6ipeyine он шелектен кететж eKi к е з е г е 3 аш ы тты р ран бо з а сы бы ж ы л д ап т у р . E ki кеспск1 мусэллэ5 аш ытып б е р е с т деп 6ip езбекпен уэ- д е л е с т ак ш а сы н д а , ж уз!м 1н д е б ер геш н K63iMi3 к в р д ь Э неу Kyui т тр д е уйш е пар а т жекксн бричкага лы к толты ры п экелтен жемт'ст! ке р с ек , кем ш де, ж у з т а к т ы кауын, 1шшде: торлам а д а, кулэб! де, эм ре д е, эцге- лек те6 бар, кауынкурт пен кауы нкак кайнаттыргы сы келд! м е , нырыз CKi к ап к а са л ы п т у й н е к к е 7 ш ей ш а к с - лш тк А з даярлы к па осы? — Егер мына айткандарын, рас болоа, кайдан аз бол сы н ,— д ееп бул э зтр л п т бйпм ейтш дер,— осы нш а 33ip n iri б о л а т у р а , к у й е у ш т к е л у ш кутпей , той ы н ж а- самай ел ге шырып кеткеш Heci?! — М у н д а д а мэн б а р , — д е п ж о р а м а л д а д ы <6ipey- лер, — Н... аудан ы н ы ц « Т а р т о га й » кол хозы н д а , С ы р - бай дейтш мурап бар. Анатолий Кондратьевпч сонымен жан аяспас дос. Сырбай Анатолий Кондратьевичке: «осы тойьщ иыц мш дет:н мен алып, ез аулы м да етктз- сем » д е п п д еген , оран А н а то л и й К он д р ать ев и ч кеш пт'1 деген. О л сорэн акы лдаса кеттй К уйеу мен калыцдыктыч езара кары м -катнасгары туралы угымы еск!л!к калыптагы М арфура, Б айж ан мен Гулнардьщ кылыктарын унатпай оуре-сароац бол- ды. ейткеш, rycyi гостнницара тускенмен, уйкы дан б а с­ ка уакытгарын Байжан осы уйде етю зедЕ танертен I улнар ориынаа тура тап бола калады д а , асты 6ip •min, Г ул н а р д ы к ы з м е тш е е р т т о к е т ед к кы з м е тге н ш ы кканда сртйт алып келедк М арф уканы н угы м ы нда, кы з бен ж 'птг о к а т а ж у-

pyi уят. Олардыц кунд13 6ipre кыдыруы да epci. Тунде 6ipre кыдыруы маскара. Ал, тапа-тал тусте сука шо- мылзмыз деп кетуь.. муны Марфуга eiu6ip акылына сыйкыза алмайды. Бул туралы Гулнарка жукалая — Еркектер мен эйелдердщ шомылатын жер'1 бас­ ка болады эни, — дейд1 Гулнар. 1шер суын кудыктан ап, дария жарасына баруды б1лмейтш Марфутанык басына эйелдерд1н кушпз да- рияга шомылуы юрмейдк — Эйтмэ, эйтмэ! — деп зырылдайды ол, — ирлэр тугш куяшка курсотаргэ була мыни, хатын-кызларга тэшн?!. Гулнар шомылатын костюмы барын айтады. Он- дай косгюмды Марфуга б 1лед'к жендер! жок, балак- тары жок, дснсмен доне боп туратын токыма кгпм. Сол ки1мд! Гулнар Марфукага онаша киш керсетсе, уят кврген Марфуга: — Астарфиралла, минкэн баш нага курсэтмэ аны! — доп зыр карады. Марфуканы сыйлай тура, квщлше карай тура, шыи суйген Байжанмен бос уакытын (Ирге етюзбей тура алмайды Гулнар. Марфугака «Байжан м е т кызмет- тен шырарда кул'п турады» дегенмен, кобжесе, гости- иицадакы Байжанка, кызметтен шыга Гулнардык e3i барады. Байжаннын ойы, Анатолий Кондратьевич келгенше кызмотке орналаспай уакытын бос устау едк BipaK, ол ойы, болмай, К,ызылордага келгеннсн 6ip жума кейш, канал курылысыньщ матсриалдарымен шукыл- данып кетп. Оган мынадай себеп болды. Келгеннен еш’-уш кун кейш ол калалык партия комитетже барып есепке Kipin ед1, оодан бывд ме, элде, былай да ecirri ме, оны облыстык партия комитента 6 ipimui секрета- ры шакырып алды. Байжанды аса жылы шыраймен карсы алкан ол, окыкан институтынык жайын, дип- ломынын, темасын, Кызылордада не ктеуге ойы ба- рын асыкпай узак сурап отырды да: — Ж ана курылыста кызмет аткармак болганыньга ете жаксы, — дед1 63i сез алып, — казактын api жас, api Ж1герл1, api окыкан маманына бул курылыста кыз- 47

ли-т кмп. К урыдькш ы ларды ц жузден гоксан 6eci казак, Л .лады. Олардын 1с!н баскараты н Kici т ш н д е, адет- г \\ ' iii.iii да жаксы б ш у керек, солай омес пе, жолдас LiV.ii ас. .п? Рас. — Гелле сондай кызметксрлср ете аз. acipecc ма- Т<-хм-1к кааактар С1рталаЯ. ал. инженер-ме- казак — ж алсыз с;з 1анасыз. Техник ге ка- •.... 11.iHueii, ол инженердщ мж дстж ат к а р а ал* • К,..' К,)■I. ii.hi бул С вэте Ьлйжан елсндей калды. ;■ . каналдыч жауш 1ты 6ip iciHe гарткалы II.1» ,'И‘ГеН о.'! ке.1.1- оган. еб.рлк,, кайда?». v . |М. Н секретарь Каижалн.ш жауан алгi адмаган Г.м •.1 .( .. • -;>•■>• Лер.и. 1 .1 | урилистарммен таныс л' д.-н су р ал л -л. . л и а , — лсд! Гл.Г.; :упда аз .. журл!м 1ой. Опда 1... . . . .T-.ii l«-A pn.,1iи. ж ы ^ыиып,— егер w ' л нлдлп к.-ксг еи1К. м ;)рем. й:з Vц Кызыл- . . е жауан 1 м.«IVUTKCP-HJI, огор Сыр- ' • нлру.чаи -• ил сулач- ,, мчинан Ла.-T .i. iu. L:ep rt\\.l ii.XTi с!з- .лч ..у чана к г,. .-.1.III..I „ .. •м еяз ту- н' ондрлтьс- . .. |»ч м.1 к. . . , -::;гайсыз- >■ - 1 ••МД1|>. • . ... ч U'rt* ео:йн тез l.i. IJIH.I t Анатолий 1• ■ -I. ..III. к.. 1 ...■...nun. Сыр i.011ЫН су- .1\\й >1 .1 1 ... * ’ ' ' •\"eilili <.-i5ii| ап втер -- и аса м л ., п ып тын- ' п н е on t.ifi конестер ' \" Л ‘ \" и лill калы Ti.ipFaHUM

Сырдария елкесш щ uisjiih совет ттсында суланзы пу мэселес! рана. Бул д а С1зпе кызкысыз болмас деймш. — Эрине. Ыкласпен тыцдаймын. Секр етар ь орнынан тур д ы д а . мушз ж актаулы ке- зшд!р:г'!н киш кен кабы ррада жаюлы туртан ак ж1бек шымылдыктын касына барды. Сонынан Байжан да ж етть Сол туста суйеул! туриаи таякшамен секретарь шымылдыкты б 'р ж ары на карай сырып а игеа, астын- д а , осы облыста жерд1 суландырудын, системасьш кер- сететш зор карта бар екен. — М ы нау тутас сы зы ктар курылысы 61'ткен ка- налдар, — дед: секретарь, — ал, мына уз:нд1 сызык­ тар — болашак каналдардын, журер жолдары. — Революциядаи бурынты каналдардын скстема- сы бар ма? — деп сурады Байжан. — К айдары «система» ол?.. Револгоциядан бурый шын магкасындары канал б1здщ облыста болтан ж ок. Болтаны арыктар мен арыксымактар... Олардын хасиет'1 каидай болганын аттары д а корсет in тур той, арык дегсн жаксы свз бе? Арык мал, арык адам жак- сы ма, ары к су да сондай емес пе? — Эрине, — дед» «арык» деген св зд щ екншл мар- насын енд'| Fana eciise тус'фген Байжан. — С п д щ М ансур акын мен Д эме кыздын айтысын еслгенниз бар ма? — Ж ок, — дед»' Байж ан. — K asipri Нартай акын Бегежановты 6uieci3 гой. — Бглсм. — М ансур сопык туран aFacbi, ертерек олген адам. Сол М ансур кошпел! ж аппас руынан шыккан акын кыз — Домен» |'здеп барып айтысканда, кыз Сыр бойыпда crin KOcioin ктсйтш дердщ ауыр азабын бы- лайша суреттеген екен: Мелине, coin'll TKcpiil Моке мс cfli? Мубпрак пайрамбардык мексн! едН.. Жалзнаш жаздыгу|й шекпен кшп, Курараи кедейтшн шекелсрК Жернтищ бот» шимай, асты арык. Журмсйспт жолды тауып тяте жерд!. CeaiMiliu oripiri болса^нйнле. ^ Дйтпассыц сен жамандан Ty6i кумды. 1- С мука

ЛЛтярсыи ксмпкснде кудыгымды. Келсйт шынкылдатмп жаздай айдап. Ж '.рпзгеи кок тарыга шыгырынды, Ту |»ккп Kupr.iv ылга кылмн жулыи, Куарыксма кор кыласмц тугырыилы. Жд-рсд! кой Kc.'HTiiii ксарленш, Жолйгггй Ж'-ni бнлмас сугынулы. ICi»ii.pii! к«к тарыга кш'м кит. Когерер кмс а imimii карыз тары. K.i.'Umv лги отой ал.май шыгынымды. Ал Мансур гол кодсйдш сен де 6ipi. ЛЙШ.-нММ бп.|Ч.|Д1|Г гой кылыгыидм. Калла Лул? дун сурады секретарь. I лжам окон. • .to il Ь.тйжлл М л ' i t . . Iяги ft ;■ жор. Лар. Дам, кызлмн сый п .и .л . iii.i. .юн сокр. lapi. П и и ла пЯта ж»нслд|

мын гектарна, «Шиел1» каналы казылып он бес мын reKTapFa, «БПркейл!» казылып он уш мыц гектарга ие бопты... Ендк мме, 1940 жылы Сталин атындары жа- на канал жасалмак- Онын жумысы, жогарыда атал- FaH «аналдардын бэр:нен кеп, coFaH сэйкес оный жал- рыз азi со каналдардыц бэр iпен жерд1 элдекайдп ар- тык суарады... Сонын бэрш баяндай кеп: — Бул Жака канал, зор кнкиздщ аягы омсс, басы Рана,— дед1, — зор ютер алда. Алдары dipep бссжыл- дыктын. 1ш:-нде, б!зд|'к облыстагы Сыр бойында уш жерден плотина курылмак: Жакакорганнан, Кызыл- ордадан, Казалыдан. Одам кейш, б1зд:'н облыста dip жарым миллион гектар eriir суарылмак. Быйыл суарып отырранымыз, барлыгы— 75 мын-ак гектар!.. EKeyiHiK арасы жер мен кектей емес пе?.. — Эрине. — Сол уш плотинаны кур ганда д а , — дед! секре­ тарь, Байжанга ойлы козбен карап койып, оный онын Сыр бойьшдагы курылыс id cpinc беле TycKici коп, — Сырдын облысымыздагы елкесмйц ег'иипк жершсн у:н- тен 'б:р:н рана Игоре аламыз!.. КорднОз бе, алдымыз- да нендей зор icrcp турранын?.. Сол ктерд! журпзуге калр керек, ocipece маманлар... ci3 солард|>п( (нр'кпз... с|'здсй макан облысымызяа аз, acipece, Казакстан- да... Соиыц с.тлдары iciMi3i-e д е педк.. Мысалы, жога­ рыда аталган уш плотина. Солар туралы моселеш <пз ушмет аллыпа 03ipre коя алмай отырмыз... Неге?.. Со курылысгардыц плаиып жасап 6eperin мамандарымыз жепсиейдк ойтпесе, теориялык жакынан ол плогнна- лардыц курилуы далслдонгсн, уюмет каржы бсруге Mip, тек капа жстпейтпи со курылыстардыи ic нла- нын ж асау рана... Облысымызда бул icne жстж жал- рыз маман жолдас Полевой. Онын колы нланлялган каналдарды жузепе асырудан тимейд!, нлогниаларды плаилауга босамайды, босатайын десен, оршлн басар hi- ci жок. Mine. 6i3ni катты кыйнап журген мэселс осы... Секретарь столга карай барды да, крсслога отыра кеп'п, екниш креслодан Байжанга ыммсн орын пуска- ды. Карсы огырган Байжаш а ол жымыя карал ал ды да: