Б. Нұржекеұлы т11

__________________________________ нда, е й ем !ртарих 6ip-6ipiHe енмен о л сезддч уш ы ш на жету ен е тарихтьщ e3i кебш есе кеп эш релеген эцпмелермен ьщ шпнен ж алгыз шындык,ты е, Tiirri, мумюн де емес. зханды тек М едемен емес, рысханмен де салыстырушылар эты 6ipa3 тусшддрме айткднньщ ap д е п о й л а й м ы н . К,азак, бул мемлекеттщ атын \"рун\" деп ун\", \"гун\" болтан соц, “г\" эрганщ \" журупп едд рой деген урыммен б о лу керек, cipe. Ce6e6i “гун\" еп жургем1з жок, па? Ш ырыс “ х у н \", европалык,тар \"гун \", н сездщ кдзакдю терюш \"кун\" ебит Мукднов элденеше айткдн. рсак, ертедегт кеп елдщ аты псшщ, хандарыныц атьшен лы, езбек, ногай халык,тарыньщ ерддц туррыш ханы Кун eciMAi да осы ойымызды куптатура н. Адамдарра солай ат крюдьщ енш орыздьщ алты баласыньщ Тау, Т ещ з болып аталуы да амзатгьщ арры ата-анасы Хауа е А й — Ана (Ай — Ва), А й — м1з О р езенш щ бойьгндагы Кун абец. С о л мацайда Аргун атты сты, ертеде сол арада арплндар ж ор ам ал э ц п м е бар кершедд. орхон, аррын сездершщ apFbi д е туб1рш де “ к ун \" ce3i бар алары. е з би леуц й лер ш де, 50

____ ______________ ОЗ баскдлардьщ да бастыгын \"е л CoFaH кдрап, сырт м емлекетге eAi, Кундер деп атап кету! эбде Кене мура \"Орызнамада\" бул о сейлемдер мен сездер баршылы Ж урж гг каганы е л куш O f h 3 Уруш токуш башланды, окдар уруиггылар. OFy3 каган башты, е лтур дь баш ы н кест1. Ж у р ж г бакундурды\", — деп жазылган матынасы TyciHiKTi деп ойлаймы де: \"Нукерлернуц, ел куннщ шаштылар\", \"Тойдан соц OFy3 ка жарлык, бердд: \"Е л кунлернщ кец кайру\", — деген тДркестер мен кун1\" сезш щ кездейсок, кдна 6 кдйта-кдйта крлданылуы оньщ с айналып кеткенддгш дэлелдесе ескерсек, ертедег1 б ул елдщ аты ел1, К ун хандыгы, кундер болуы 1970-жылы EciK кррраны адамньщ\" кдсынан шыкддн затта бейнесДнДч д е б о лу ы TeriH ем ж ауы нгердщ туркД халкдлнан болгандьпынан да хабар берсе ке кдзак, шежДресД аррын тайпасын деген тайпаныц крсылуынан п Ендеше Кун деген атаура токта Ke3ipri ЖетДсу жерДне кдты кундардын, кешнгД тарихынан д epciAiri болмас. \"А лтау ала болса тату болса тебедегД келедд\" деге еткен-кеткенДнен ой туйш бары TaFbi да Бичуриннщ малДмет билеушДсД М ед е тас-талканын каддыры Ухуан тауларына бары ухуан деп атайды. Дун-ху немесе Татарханныц тДкелей наспи б 51

Зендф efmebrmm влЬ к уш \", \"к ун \" деп атаран. ердщ б у л елдд К ундердщ ен мумкш деп ойлаймыз. ойымызды дэлелдд ететш к, Мысалы, онда: \"М унда KpFaHFa к а р т у келттлер. р б1рле, кдллычлар б1рле ЖуржДт крганны басты, гг ел кунш е з агызыга н. М ун ы аудармасак, та ын. Одан баска жерлерде кдмагы муны кердглер, аган беглерге, е л кунлерге цулдерше кеб тел1м болды сейлемдер кездеседд. “Ел 6ip рет айтылып крймай, с о л к ез уш ш зацдылыкдд керек. О сы жагдайларды ы, С ебец айтпакдны, Кун ы мумкш. ынан табылран \"Алты н ар шпнде кун бейнел! адам мес. О л тек ж ерленген екенДн ем ес, \" е л к уш \" ерек. Алайда соцгы кездегД ньщ арры Ty6i А р мен Кун пайда болганын айтады. ганымыз жен. ысы бар е л болгандык,тан, да мэлДмет бер е кеткеннщ а, ауыздагы кетедд; тертеу ендд казак, теп, тарихтьщ ып айткан сеюлдД. тДне жугДнсек, кундардьщ uibiFapFaH Дун-хулардьщ ып тыгылады да, ездерДн е Ухуан, айналып келгенде, болып табылады. Кешн,

Шсутт _ ишндеп аск*лнран алауызд кез!нде, ухуандык,тар ш солтустпстен, ал уйсш де халыктьщ соккысынан жетедд. Кез1нде айналас TiTipeTKeH к у п т елд щ y Алауыздыкдгьщ ж е п кур бетшде жок, екенше б у л Кундар — сак, (скиф), кене тайпалардьщ 1ш1нд гасырдан белгш . Б1здщ за кундар Батые, Ш ы гы с к Ш ы гыс кундарын кдытай е з теуелс1зддгш сак,тап к (Чжигжо) билеген кезде, бойьша, кдыекдя ордасы Б Ел ymiH, ж ер уш ш тала кьггайлар Ш еж еш ел-пре cypriH re уш ыратып, б кундардьщ кдлдыры Алт бойындагы езге кун тайпа 6ipirin жаца мемлекет ку кднатын Алтайдан Кдра кейш п урпакдгары тарихк деген атгармен белгш . С е з к езеп келш турран тары 6ipep с ез айта кетке Балым Халык, К орог эпосы\", \"Наука\", Москв кундардьщ билеуипш М yK,cacTbiFbi бар. Кдльщ оеы болып бел!нгеннен бае тармак,талады екен, с о л с да ж иырма тер т топкд бе Х .Корорлы K03ipri турж белшетпнддгш, ру аттарын келш, бурынры орызда эз1рбайжан мен турж ме

______________________ _ дык,тьщ эсерш ен абден елареген шыгыстан, динмин д еген журт ер батыстан тикедд де, осы уш кундар мулдем куйреу халше сын алмап-жалмап ж ер элемдд yHi 6ipTe-6ipTe бэсеедей бередд. рты ж еп куртпайтын куш жер да 6ip мысал. уйсш, кдндымен тектес келетш деп ец атакдысы. Тарихкд VIII- аманымыздьщ 6ipiHuii гасырында кундары болы п егаге белшедд. й багындырады да, Батые кундар кдлады. Батые кундарды Ш еж е , олардын, жазгы ордасы Орхон Бесбалыккд, Турфанга орнайды. ай-талай cofeic болады, акдлры едд де, кундарды аяусыз курын- босы ты п ж !бер ед ь Ы рыскдн тай, Ж етк у, Талас, Сырдария аларымен, кдцлы, кдяпшакд-армен урады. О л мемлекет те кушейш, тещ зге деш н жаяды. Олардьщ кд орыз, кдшшак, кдрлук, кдцлы н соц, кун мен огызга байланысты ен ж ен сеюлдд. лы ньщ (\"О рыздыч батырлык, а, 1976) айтуына кдраганда да М е д е мен Скыздын; езар а кеп ыз ел1 \"innd орыз\", “тыекы орыз\" кд жалпы жиырма терт pyFa сияк,ты е л би леу жуйесш кундар еледд. ж мендердщ де жиырма терт pyFa ныц украстьпъщ келденен тарта арды ц т ж е ле й ypnaFbi K33ipri ен халык,тары болы п табылады 52

д егенге мецзейдд. Д ун и е ж у з Ф узули акдон мен Кррк^гг баба т баят руынан шыкддн адамдар д А л X V l-расырда жазылды деп K03ipri TypiKMeH, эз1рбайжан ж э огаздар жасатан эдеби-мэдени е тужырым айтады. О сы тужы р Б1ршппден, огыздар тек туркм е халык,тарыньщ гана аргы ата-ба Екшппден, \"Крркдлт KiTa6i\" жартысында жазылды деген дер огаздар емес, огыздардьщ кейш шыкдай ма? ©йткеш X V I-расыр ж еке халык, курамына енш, с кеткен гой. Ушпшвден, \"Крркдя ез1рбайжан -плдерше украс де KiTe6iHiH\" Ke3ipri табылтан era н Ватиканда саксаулы нускдсында ал Дрезденде саксаулы eramni басым екенш естен шьнармау к б ул era нускдньщ да тупнускд екенш умытпау да жен болар кггебш де\" айтылган орызд ещтмелердщ кдй-кдйсысы да б ете ертеден келе жаткднын к KiTenTi б у г а л ту р га х алы к,та ескертгапп деп кдрау орынды республикалык, бшпр ралымдар ондары ацыздар (барлыгы он e бойын жайлаган орыз-кргпшак, т содан урпак,тан урпаккд тараган гасырддга. Б1здер кдзак, тарихын ерекше ктипат жасап, K93ipri кд енген тайпалар мен рулардыц орыздардыц да ез(нд1к yAeci бар \"О р ы зн а м а \", \"К ,орк^лт шьпармалармен о к р асы ундес, к 53

ш е аты мешЬур болтан ту р к м ен м ен oFbi3Fa ортак, деп мак,таныш етедд. п ж урген \"Крркдлт KiTe6i\" эне турпсгердщ бабасы — ескертгашке жатады деген рым KiciHi ойландырады. н, эз1рбайжан ж ене турпс абасы болы п табылмайды. X V I-гасырдыч екшпи рек дэлелденсе, онда оны шп урпага жазган болып рда орыз урпак,тары ж еке- соларм ен б 1рж ола 6ipirin ят гатебшщ\" т ш туркм ен, еп тапсак, онда \"К,оркдлт нускдсы бар екенш, оньщ а орыз ce3i басым екенш, нускдсында кр>гпшак, ce3i керек nibiFap. Бесшш1ден, д емес, кеппрме аударма . Алтыншыдан, \"К,оркргг дар жайындары ацыз бугал езш щ болмысымен керсетедг Сондьщтан ол арыныц ортак, м едени ы болса керек. Одак,тык, рдьщ айтуына крраранда, era) VU-VHI-расырда Сыр айпалары арасында туран, н. KeuiipMeAepi рана XVI- нда огыз-крлпшак, AeyipiHe дзак, халкршын, курамына ц генетикалык, непз!нде р екенш делелдеп журм1з KiTe6i\" сияк,ты к е н е кешпкерлер! украс келетш

Щерят _ к,азак, ж ы р лар ы , к,азак, баскдсын былай крйранда, бойында, \"Крркдят кггеб Д ом бауы лды ц (Д ом рул обылысындагы Кецпр езе Кдзак, атаулы крбызды жа деп б1ледд. О н ьщ \"Крркд \"Э уш пай\", \"Ж елм ая\", \"Башпай\", тары баекд куй кунге деш н орындайды жазылран. Х.Корорлы аталмыш ю орталык, кейшкер1 Кдзанн \"Крркдлт гатэб1нен\" баекд (169-бет) дей келш , оры тайпаларымен кдрым-кд сондык,тан таза орыздард табылатын Крркдгг аты кдлайша кец тараганын ту айтады. Сейте турып “Кррк с е з ш щ мен1н кдфрыздар болатьшын тацдана ескерте М унын, 6api р алы мньщ зерттемегенддгшен, бш чег cipe. Б у л niKipiMi3Ai д э кггэбшдегт\" оныншы орызн Сегрек (Б1зде академик Э. ж ур — Б.Н.) туралы ж ырд орынды болар. Уйсш (¥сун) кржаньщ болады. Байындырханны езгелерден жогары шьпып арнайы рукратсыз-ак, Kipi болтан Кдзанга да кез ке шыра бередд. Б1рде OFaH б ек тер дщ 6 ipi д ур се к,оя сез1мдд тыцдашы! Осынд отырран оры ндары н к

_____________________ __ ацы здары кднш ама?! TinTi, Крркдот бабаньщ б е й т Сырдьщ ш де\" айтылатын эйгпи батыр л) тас кумбез1 Ж езкдзран ен ш щ бойында турран жок, па? асаган да, куй атасы да Крркдят дят\", \"Таррыл тана\", \"Ел1м-ай\", “ К,оцыр\", \"¥ш арды ц у л у ы ” , йлерш кдзак, крбызшылары ем ы . О л к у й л е р куйтабакдед да ютэб1нде бук1л орыз эпосыньщ ньщ атына байланысты окутаны б1рде-б1р ескертю ш сак,тамаган ыздардыц ете ертедег1 турж дтынасы женд1 зерттелм еген, дьщ эпикалык, кешпкер1 болып ны ц кдлррыз-кдзак, ортасына уещддру кдын (187-бет) дегендд кдгг ютэбш де\" кездесетш \"тере\" р м ен кдзак, ем1ршен табура едд. Кездейсок,нэрседей кередд. кдзак, ауыз эдебиетш ж ете гендшнен деп туешуге болар, л е л д е й т у с у yuiiH, \"Крркдят наманы — \"Уйсш кржаньщ улы М аргулан “Секрек\" деп жазып ды\" — мазмундап шыкд<днымыз щ ул ы Егрек (Екрек) тэкаппар ын, кдбылдауына барганда, п, торге етш кетш, хан алдына in кетш журедд. Бектердщ 6eri елген уакдпта ток,таусыз Kipin- 1штей кептен ренжш журген я 6epin: \"У йсш кржаньщ улы, да отырран бектщ 6epi д е ез1 кды лы ш ы ны ц куш 1м ен, елд1 54

_________________ Qi азык,тандырран iciMeH алган. А л бе, кднын ш т ц бе, ашты ас кшнддрдщ б е ? \" - деп сурайд еркеюрек Екректщ сагын сынд Оган намыстанран Екрек бектердщ 6eri Кдзаннан рукра соц-ак,э деп 6ip ауылды тонайды дэшгш тары 6ip ауылга барранда жаудын, аддауына тусш туткдя Секрек деген imci болады, ол кпп еседд, елддц балаларына кун кер 6ipey оран: \"Б1зд1 ренж гге б тущында жаткдн аранды куткд оны еспген соц, тары Кдзанм к е щ л ш 6acK,aFa ала ц д а т у у у й ле н д1 р ед ь BipaK, С е к р е к : куткдрмайынша эйел1ме жакр йнедд. К уй еуш щ ниетш купта кутетш болы п уэде етедд. Секрек жаудьщ шегарасына босатуды талап етедд. Айткдн жаудьщ алты кузетппсш елтсре алпыс жауынгер келедд. Оларды к е т н Секрек кдтгы ушргап де аты оятады. Енд1 ж а у а й л а га к еш е д к танымайтынын бш п, келес!д асындырып оран кдрсы атасы Ел шетше келген жалрыз батырд де айтпайды. Екрек уйк,тап ж келсе, жанында е з елш щ музы жатады, е лш сагынран ер кр тартады. Секрек сонда оянып е з елш щ адамын таниды. Сейт халык, музыкасыныц аркдсынд К,азак, х а л ц ы н ы ц та р и х ш Маррулан \"Крркд»гг ата туралы\" 1982 ж.) деген ецбег1нде: \"Усу 55

imdef? efmebimm елке сен жаудьщ басын кестщ сырадьщ ба, жалацашты ды. Сейтш, кеп алдында дырады. к ж аура к,арсы nibiFyFa ат сурайды. Рукрат алган ы. Алгаппры жещ стен кейш а, ац аулаудыц кдлзьнъшен яндалып крлады. А л оныц пкентайынан куши, тентек рсетпейдд. Содан 6ip куш ергенше, куигп болсац, дрып ал\", — дейдд. Секрек мен акылдасады. Баланын, ш ш , К,азан о н ы д е р е у : \"Б ауы рым ды ж аудан ршдамаймын\", — деп ант аган е й ел 1 оны жетт ж ы л а келш туткршдары арасын нына к ен беген соц, вуелД едд. Сонан соц оран кдрсы ы да жецедд. 0 p6 ip согыстан емалады, ж ау жакргндаса, к С екректщ е з агасын д е кшнддрш, кдру-жарак, Екректщ взш жумсайды. дыц е з iHici екенш Екрекке жаткдн батырдыц кдсына ыкалык, аспабы - крбыз рбызды крлына алады да кетш, крбыз тарткднынан тш, е й бауыр согыспай-ак, да 6ip-6ipiMeH табысады. шысы академик Э лж ей \" (\"Б ш м жене ецбек\", N11, ун кржа туралы айтылран

Ъвксутпт Нф/свке-ут_ жырлар тугелдей кене Кд кездеп есю тайпа Уйсш (¥ Олар мекен еткен жерл К ек ш е тещ з (Балкдш к е Крркдлт эфсанасыныд Уй F.) шыкдан ец ecici турщ адызра айналран ражайып батырдын, (Кдзанбектщ) орны, ордасыньщ кеп ж ы болгандырын айтады. О мынандай тужырым жаса Сы р бойын м онгол Aeyip О гыз тайпалары кеш н датынасып, соны д белг Академик В.В.Бартольд те niKip осы деп ойлаймыз. Балым X.KopoFAbi айтып кдзак,тыд \"тер ие\", \"тер He болу керек. Жорарыдагы ертеде бектер те р Heci б о 6ip ды зм ет керсетулер1 Ш ьщрыс тудымынан тараг тудымы деп танып, \"тер е\" Секректщ тутдында атасы е зш ен жэбДр керген б1р Баянмен атастырылганын б жагдайын epiKci3 еске ту KiTe6iHAeri Алтынш ы Оры Кдн-Туралы жайында жыр да кдзадгыц улы ж уз тайп Букал т у р и ттлдес халы казакаа да ата-баба больш тш нде жазылган “ Бабам дастандары айдын деле елеум етп к удсастыдтар ж жазып келедь \"Кррдыт к ж е л к ш щ ер турл1 нусд адыздарында кед тараганьш

_____________________ дзакдтан ж ерш суретгейМ, сол ¥сун) елш щ еш рш баяндайды. лер - Аркдныц бел1, Алатау, елш щ есга аты). Бул хикая - йсш, Кдцлы заманында (V —V I щ щ 6ipi, халык, аузында адем1 эдпм е\", — дейдд. А л енд! Кдзан сыйынатын, ас-садакд беретш ыл турган жер1 Кдзыгурт тауы О сы едбеп н д е Э.М аррулан айды: \"© зге тайпалармен 6ipre piHe дейш крныстанган кейб1р н дазак, кдуымын куры суга ий курамыныд 6ipi болады. е осы niKipAi крлдайды\". Эд1л п отырран \"торе\" сезш щ теркпп eci\" деген сезш ен тусшддрглетш ы Екрек едп м есш е Караганда, о лу ушш эуел1 халыкка иплисп м1ндет болтаны байкдлады. ган урпак,ты казак, кешн де тере атаган гой. О ньщ ус п н е тентек ы жатканын бымей журш, оны реуден кездейсок, естш калуы бымей журген К,озы-Керпештщ ус1рмей ме? \"Бабам Кррдыт\" ызнама “ Кддлы Кржаныц улы р\" аталады. Уйсш сиядты кддлы пасын курайтын 6ip ел. ыдтардыд катарьшда Огыздьщ ш келетшш О рыз тайпасыньщ м Кррдыт\" KiTe6i, \"Орызнама\" елдейдь Ондагы турмыстыд, айында ралымдар жетюлжтКад кггэбшде\" айтылатын одигалар далары дазад жырлары мен ш, Kici атгары мен ж ер атгарына 56

д еш н ук,сас к е л е т ш ш тал Э.Крцыратбаев та, баскдлар да у н жырындагы Кдмбураньщ улы ал езгер е 6i3re жеткен кэддмп Ал \"Бамыс\", \"М амыш \", \"Алпамы м анат\", \"Алпамы с\" болып эр нус ж ырлар турк1 т1лдес халык,тар 6epiHiH; де окдта жел1с1, Kici а “Орыздардын, у лы эпосы “ Клтаб Банушешек (б1зде Баршын кдяз) дейдд Э.Крцыратбаев (\" Кдзак, эде ж.) \"Крркдыг жырыныц ендд 6ip та шыкдс,ан \"Д о к д — К,ожа у т л эфсаналарында муны \"Токд улы Д дейдд академик Э.Мартулан. Бул уксастыктардыц 6api эн емес, apFbi тепм1здд анык,тай т \"К,орк,ыт ю т э б ш е \" е н г е н \"Y Кдмбураныц улы Бамсы-Бейре дэлелдей туседд. Байындырханньщ тойында и с 1лердщ улдарын керш, Кдмбур налып, кдтты кдйтырады. Тойда ул бер деп кудайга кулшылык Байбиген деген тэты 6ip бек езш щ кдмыгады. Тойдагы бектер куд сурайды. Кудайдан бала ттлеген 6ipi улды, eKiHmici кызды болс уйленддрш кудаласуга уэде жаса _ Адыздыч осы басталу тусы-ак Сулуды ц экелер1 Сарыбай м ен жур1п кездескенш, болашак, ку eciMi3re туаредд. Курсах, куда б о л казактьщ казак, б олу ы н а н б дэлелдейдд. Ендд ацыздыц ары кдрай дамуы улыныц атын Бамсы-Бейрек, Б 57

лы м Э .М а р к у л а н да, н е м айтып келедд. Крркдят лып Бамсы — аты езгере- лпамыс батыр. \"Бамсы\", ш\", \"Алпамш а\", “Алып скдда айтылады, с о л аттас рдьщ кебш де бар жэне аттары 6ip-6ipiHe ук,сас. би К,оркд>пта\" BepAi сулу, образдары жасалтан\", — еби еп '' газеп, 2-кдзан 1973 арауы — кдшттайпасынан лы ер Д о м р у л \", казак, Домбауыл\" деп атайды\", — ншейш кездейсок, нэрсе тусетш деректер екенш Ym iH m i О рызнам а — ек жайындагы ж ыр\" да отыртан кезде, баска ра езш щ баласыздьиына а отыртандар Кдмбурата к, жасайды. С ол арада щ кдязы жокдытын айтып дайдан ендд OFaH да кдлз н е ю б ек с о л арада, егер са, болашак балаларын асады. к, К,озы Керпеш пен Баян н Кдрабайдьщ ац аулап уда болута уэделескенш лу эдетшщ ежелден жене уры н к еле жатк,анын ына зер салайык, Кдмбура Байбиген кдязынын атын

Шоумт НфМе-ут_ Бану-Шешек кряды. Ерже куш Бамсы-Бейрек айдал о л шатыр Бану-Шешектпа ж М т дудалыдда Кррдыт Той устшде Бамсы Бануг неке туш Байбер1 дорран Бамсыны дапыда тутды туткдшда о л он жетз ж ы л сез тарайды. Куте-куте eK 9Ai де у м и л е н куйеудн 1з баска 6ipeyre тиюге амал Бамсыны тауып, болталы Бамсы тутдыннан кдшы мадайдан табылады, Ж о л келе жаткдн озанныд ( аспабына айырбастап, Шешекта узатдалы жатк KyAAipin к ед ш н кетередд ж едш алады. Соньщ аркдс б еп сайланады. Тойдьщ 6 дызметш пайдаланып эй калындыдгыд ез1мен би л долындагы ез садинасы шындыдтыд бетш ашады Ад ы зд ы д с о щ ы жаты ж ырыныд 6ip нускдсы сею жары Гулбаршынга ¥лтан ки1нген Алпамыс та Бам куэ больш, 6epiH е з кез1м 6epi орыз жырларыныд турмыс медениеттм1зддц т делелдесе керек. Эрине, туржмендер ме орыз урпадтары екеш не д турю халдына ортад меде барлырын естен шырарма Тарихкд жугшсек, оры расырда О рта Азияда eM

_______________________ етш адра шыгып жургенщде, 6ip ладаты 6ip шатырра кез келедд, а болып шьшады. Кдязды унаткдн атаны ж1бередд. Той жасалады. га садинасын сыйлайды. BipiHiiii ныныд билеуппса шабуыл жасап, ынга алады. С ол жатданнан л жатады. Елге Бамсы елдд деген Ki Ke3i терт болтан Бану-Шешек здеуге кепестердд жумсайды да, лсыз келгамш бередд. Кепестер жаткдн жардайдан хабар бередд. ып шырады, с уш к и аты да сол ай Бамсы астындагы атын тойга (адынныд) долындагы музыка кемтар озан кейш мен Бану- кдн тойдыд устш е келедд. Елдд д. Садад атуга кдтысып, бэйгеш сында той баскдрушы — тойдыд 6eri — асаба — болып алган сод, йелдер жарына етш кетедд де, леуш талап етедд. Кдлыддык,тыд ын керген сод, Бамсы болтан ы. Той бузылады. ы айнымаран \"Алпамыс батыр\" юлдд. ©3i жодга эке-ш еш еа мен н д ул icTereH дорлыкдд диуанаша мсы-Бейрек дусап е л е у а з келш мен KepMeymi м е едд?! Осыньщ кдзакдд ежелден етене екенш, туш а кез1 ортад екенш даусыз ен эз1рбайжан халдыныд тж елей дау айтудыд дажеп болмас, б!рад ениетге кдзад халдыныд да улеса атан орынды емес пе? ыздар (Fy3, рузз, оруз) - орта Mip сурген турне п лдес тайпалар 58

___ ______________ ОЗе одагы. Олардьщ аргы тегшщ езар жер1мен тткелей байланысты. О мен Сыр бойына шамамен VIH жылжи бастаган деген дерек б ыгыстырган. IX -гасырда олар провинцияларьш крныстап, Арал, одагы орнайды. X I-гасырдьщ орт шыгыстан келген кд.1пшак,тар та EpAiKTi, 6ipAiKTi жырлайтын к \"Огызнаманыц\" авторын акаде даласыныц тургыны деп б]ледд. эп осы деп тус1нед[. Ралы м М \"О гызнама\" IX -гасырда Ж е тю у огыз-кдшшак, тайпалары тудырг жырдьщ ез1нде аталатын ¥лык, Т жорамал айтады. М .Ж олдасбеко крятын да, терюке шыгара кря алайда \"Огызнама\" 6ip гана уйгы турю халыкдарына ортак, мура де А л ендд \"Огызнама\" уйгыр халкдя сез сол шыгарманьщ шпндеп керек. Ертедеп кундерддц б!ршде емес пе. Анасыньщ кею репнен у ас iuiin, ттлге келе бастайды. Кдя ойнайтын болады. Анасыньщ у кеткенше кдрап та ж урт оны мумюн. Кейде О гы з деп жургеш деп те ойга кетуге болады. Шыгар кун нурыныц кдязынан уш ул, ж е соц, Огыз кдган той жасап, елдщ болатынын жариялайды. Сона шаптырып, езш щ уйгыр кдганы белш нде де кдган болгы сы кел муны куп керсе, дос санаймын, деп б1лем дейдд. С о л жарлыкдд кеп сый ж1бередд, ал Урум дег Exeyi согысып, Урум жецгледд. бередд. Ш ыгарманыц осы узпт 59

Зендф efmebmuH елке ра топтасуы Батые Ж етю у Олар Жетюудан Кдратау -расырдыц орта шеншде бар. Оларды кдяргыздар K93ipri Ш ыцж ац, Гансу , Каспий мацында да огыз тасында огыз мемлекетш алкдндайды. кен е эпикалык, шыгарма емик В.В.Бартольд кдзак, Б1раз галым к ен е уйтыр Мырзатай Ж олдасбеков у — Сыр аралыгындагы ан жыр, оны жазган сол Турк емес пе екен деген овтщ жорамальга куптай ятын да б!зде д эл е л жок, ыр халкдлна тан эпос емес, егендд куптагымыз келедд. яныц эдеби мурасы деген ецпмеден ербюен болу е А й кдганнан 6ip у л туады уы з iuiKeH соц, о л ембейдд, ярык, куннен кешн ж у р т , уызын шхкен соц ембей У ы зхан деп атап KeTyi шм1з Уы з емес пе екен рманыц сюжет! бойьшша, ер кдлзынан уш у л керген щ тацбасы мен ураны не ан соц жан-жакдед елтш екенш, ендд ж ердщ терт летш ш жария етедд. К ш , куп кермегендд душпан д орай Алтын кдган оган ген кдган кдрсы болады. Сюж ет содан ары ерби тнен де оны неге уйгыр

Ъексуптт ‘Нфквке-ты_ халкдлныц мурасы деп ж сияк,ты. BipaK, 6ip нэрсе е о yftFbipFa кдран болганымен халкдлньщ рана emirici бол б а т ы р д а к,азак, ш ш д шыкдс,анымен, о л т у р а л халык,тарра ортак, мура бо 6ip-6ipiHe жакын, туыс м уралары да ортак, бо \"Оры знам аны \" П-расы байланысты жазылран де шыгарма орыз-кдлпшак, т жазылиан. К еш н п расы аударылган. Ke3ipri сак,тал кдйта хатка тускен. 1910-жылы Казан каласы басылып шыкдсдн \"Т ауари бес тарихы\") деген ютэбшд \"О ры з\" с е з ш щ TepK байланыстырады. Кдлтайлы кдрап ж ирен сакал нем кершедд, оларды ц тш н д е бщуредд екен. Кез1нде б у ю жаткдн улкен елдщ байланыстырранды 6yriH эйткенмен орыз мемлекет болганын элп дерек беюте Крркдлт, О г а з жайында кеш н е з ш щ \"TypiK шеж кдлдырран тарихшы — Эбк ем1рбаяндык, мэлДмет бер е Хиуаньщ Кдшт кдастарына М унистщ \"Фирдаус аликб атты ютэбшде айтылады. Э жетт улы ньщ 6ipi. LLIeuieci к Ел баскдруга он алты жа билеушДлердщ 6ipi болады. С о л ж ы лры 6ip сорыста эке

_______________ __________ ж ургеш м 1з тусшжтт болаты н о м о д е бо лу керек: О рыздьщ e3i н, ол туралы шыгарма тек у й ш р ла алмайды. ©йткеш Алпамыс д е п кдэцырат тайпасы нан лы эпос талай т у р ж т1лдес лып журген жок, па? Аргы теп халык,тардыц эдеби, мэдени олаты ны б елгШ . Бичурин рдьщ тари хи ок,ираларына еген жорамал айтады. Жалпы, ш н де к ен е ацызра нег1зделш ырда парсы, арап тслдерше лган нускдсы X V -расырдан кешн ындагы “©рнек\" баспаханасынан их хамса Ш арки\" (\"Ш ырыстьщ де аягезддк Курбангали Халидов KiHiH сэр ы уй сш д ер м ен ык,тар сэры уйандердд тустерше м ес е кд^зыл сакдл деп атаран е \"орыз\" деген сол марынаны ю л 6ip улангайыр аймакды алып атауын сары уйсш дерге H ri урпак, куптай да к,оймас, тт турю халык,тарыныц одары е туседд. агы ацыздарды Рашидед-диннен ж1рес1\" атты ютэб1нде жазып кгазы . Ендд о л жайында да 6ipep кеткен ж ен болар. О л жайында ан шыккдн тарихшы api акд>га бал\" (\"Бахытгьщ ужмак, бары\") Э б ш а зы — Хиуа ханы Арабтьщ кдзак,султаныныц кдлзы болтан. асынан араласады. YpreHiurri . О н жетДсДнде Кдипты билейдд. есД ж ец ш п тугкд»шра туседд де, 60

___________________ QSm Обытазы 6ip ж т т eKeyi ур ы с т ы и д ы Ж о лд а аты елш, кдсын бередд. Bipa3 уакдлт Кдштта, С жылдан кейш атасы Асфандияр бередд. Туржмендердд жацтаган жылы б1рнеше рет сотысып, ацы кетш кдлады. О дан Туристанны ц EciM хан Т у р с ы н ханд ы елт хандыг а на кетш кдлады. О л ара келш, сол арада атасы Асфанд согысады, акдары агасымен тат турып кдлады. Б1рак,ппсшен кудд туткд>шдап И раккд ж1бередд. Обыгазы Исфаханнан кдшып ту ею ж ыл Балкднда болады, соцы О л кезде Мангышлак, кдлмак,та Обыгазыга улкен курмет керс езбектер кдлрыцтец сый экелш О алып кдйтады. Арада алты ай елед1 де, 0б1 лгазы кдярык, ж а Кептеген эскери жорыкды баскд атанады. О л езбектердд терт топк мен наймандар, тагы 6ipi — к ymiHmici — некез бен мацгытта мен кдлпшакд-ар. Обыгазы туржмендердд баг ойсырата жецедд. Елдд жиырма KG3i TipiciHAe улы Анушаны е з о ем1ршщ соцын тыныштык,та етю бершен хабардар, тарих пен п болады. 1659 - 61-жылдары турп “Т ур к м е н шеждресГ атты кггеб ата-бабасын тарататын, 6ipaK. е жайында жан-жакды мел1мет б атты ютеб1н 1663-жылы жаза б кдйтыс болтан соц, оны ц о л ю ж ылы аяцтап шытады. О сы е 0б1лгазы тарихшы реттнде елм 61

mdejf eimdmetm влЬ болтан ж ерден кдшып ндаты ж ш т оиан е з атын Самарканда болады, eKi оны ц б и л т н е YpreHiurn ны ушш агасымен келеш ыры кдзакдъщ ханы EciMre ц ханы Турсынга барады. т1ргеннен соц, Бухара ата да турацтамай Хиуага дияр ханмен ею дурюн туласып, соньщ кдсында дктенген атасы оны акдгры О н 6ip ж ылдан кеш н уржмендерге келедд, одан ынан Мацгышлакдсд етедд. арта кдрайды екен, олар сетедь Bip жылдан соц Обытазыны кдлмацтардан еткенде Асфандияр хан асында хан сайланады. дрып, Обы газы батыр хан кд беледд: 6ip топ — уйгыр крцыраттар м ен кцяттар, ар, тертшпп топ — кдцлы гындырып, кдлмак,тарды а ж ы л билегеннен кешн, орнына хан сайлайды да, юзедд. О л ете жан-жакды, оэзияны кеп бы етш Kici псмен тарихын тарататын бш жазады. Н еп зш ен ез ертедеп елдердщ 6ipa3bi беретш \"TypiK шеж1реа” бастайды. ©3i сол жылы ю тэбш улы Ануш а 1665- е ю ш ытармасы аркдллы м ес дацкдсд ие болды. О л

Ы с д ш а н Я ф / ce h -y m __ занды турде uibiFbic халык гулама тарихшы саналады Ертеде Ж е тю у ж ерЫ ен ж олдыц нелж тен ”ж1б окдгрманга оншалык, купи халкдгньщ к эз жауын алган саудалангандьп^ган, ж ол аты айналган жаЬангер Чжан Ц д ей ш п 106-жылдарда елпп кдрай жургенде, оньщ со соцын ала кдггай ж !бегш ти Батые елдер1 Цытайды \"Ж таниды. Ш ырыс пен Баты мэдени байланыстьщ ерке улкен улес крсады. О л кез курамына юрген. Египет Африка, Азия жэне Евро кдязметш аткдрды. Егип Клеопатра \"ж1бек ж олы \" а TiriAreH кшм KHinri деген а Ацызга суйенсек те, а Ж1бек матасына деген журт байкдймыз. Крлда бар кере ежелден дэстур. К ене Кд пайдаланады, оны кдлай ш еберлжпен купия устайды к,олы ж еткеш уетш е ж !бе жасалатынын кепке дей купияньщ бетш аш у ymiH ж 1берт те байкдган керте 6ipAe-6ip адам е р л ш м ен Ж абек енддру icim n кепке д б1зд1ц AeyipiMi3re дейш п 7 акдш Вергилийдщ ж1бектт талшьиъшан жасалады деп V I-гасырда Византия енеркэЬб1 болды. С о л гасы Тир, Антиохия кдлалары

__________________________________ к,тарыныц йышен ш ы в д н аса ы. н \"¥ лы жШек ж олы \" еткен. Бул ек ж о л ы \" атанганы K33ipri ия болмаса керек. Кезшде элем н Кдггай ж1беп осы ж о л аркд1лы ы солай аталган гой. Аты ацызга Цянь шамамен б1здщ AayipiMi3re п болып ертедеп Бактрия елш е ол узаккд созылган жолымен иеген керуен де журш отырады. Ж1бек eAi\" деп сол кез тущыш ыстыц арасындагы сауда мен ендеуше араптар айтарлык,тай зде Египет Рим империясыньщ астанасы Александрия кдласы опаны езара байланыстырушы петтщ эй гШ эй ел патшасы аркд1лы келген кдггай ж1бегшен ацыз эцпм е бар. ак^кдткд ж угш еек те, кез1нде ттьщ ынтасы керемет болтаный еметп керемет ттмдд пайдалану дггай мемлекет1 ж1бек,п солай , неден жасайтындарын аса ы. Бугал ж ер бетшдеп журттьщ ек киш ж урсе де, оньщ кдлай йш ешгам бьлмейдь Кеп ел H Кдггайга арнайы жансыздар едд, 6ipaK, о л купияньщ бетш н е п т ш п ж етш аша алмайды. дейш купия сак,талып келгенше 70-жылдарда туган римддк улы т макуаганда, оны агаш тшшщ п ж ырлауы да д элел болады. яньщ ж1бек шыгаратын ез ырда Константинополь, Бейрут, ы да е з алдына ж1бек енд1ре 62

бастады. Ж1бек куртын Констан монеты таякдъщ шпндеп куыскд А л енд1 кейб1р галы мдар ж1б Азиядаты Сорда жер1нде дамып бартан деген де жорамал айтады Ж1бек купиясыньщ кдлай аш да, бейнелеп тусшддретш 6ip ацы Ждбек матасыньщ едемш пне, е л турйсгердщ де кдтты кызыкдсд ж олын е з бакд,1лауында устап тур сорыскд барганы V I —У11-расыр расырдан астам уакдгг Кдггай имп сурген T ypix кдранатыныц адамд купиясын узак, уакдгг б1ле алм сак,талатыны сондай — оны бъ\\ем е.ммге бас Tiгумен барабар саналы e3i сымбатты, айлалы, enTi де тапсырмамен ж !бек елш е жасыры Ж ш т Кдггай елш е ел е у й з рана к сщш алган соц, e6i мен тш н кдт императорыньщ сарайына жакд 6ipTe сеш мге енш, акыры импе курбы сына уйленедд. С о л аркд матасыньщ ж!бек курты аркд>1лы Купияны 6iAyiH бмгенмен, ж !бе жетюэудщ амалын таба алмай акдллды ж ш т оньщ да кдгсынын Ke шашын усакгусак, кдфык, epiM ет сарайындагы, сарай мацындагы уйретга 6ipa3 аялдайды. \"Б ула ейелдерш щ салты\", — деп сен С о н ы м е н , к е л ш ш е г ш щ к,ы кдггайлыктардын, кез1 эбден уй елш е кдйщысы келетшш мэл1м эр epiM шашынын, тубш е 6ip, у тыгады, сейпп, барлыгы сексен жетюзйтп. Туржтер сол сексен ку яйбек купиясын алгаш ашыпты 63

нтинопольге ею христиан д тытып алып к елш п -Mic. бек eHAipici eyeA i О рта п, Еуропата содан кешн ы. шылгандырын д эл айтпаса ыз эцпм е бар. кунына Кртайм ен керии дны, с о л уш ш ¥лы Ж лбек рмак, болы п талай кздэрын р тарихынан мэллм. Bip ериясымен бак,талас GMip дары да ж !бек енддруддц майды. Купияньщ кдтгы м деп бел буу кепе-кернеу ыпты. Д егенмен турж тер еген 6ip ж Ьтгп арнайы ын аттандырыпты деседд. келш, 6ipTe-6ipTe е л пшне тар жумсап ж урш кдггай дшдайды. Сейтш, 6ipTe- ератор кдызыньщ жакдш дялы кеп узам ай ж !бе к енддр1летшш б ш п алады. к куртын кдлай е з елш е й кеп кданалады. Акдяры eAicTipeAi. О л келшшегше тш ерпзедд де, император ы ж урттьщ K63iH coFaH ай е р у — б1здщ TypiK нддрген де б о лу керек. ырык, e p iM ш а ш ы н а ренген кезде, ж ш т ендд мдейдь Кетерде эйелш щ ушына 6ip ж1бек куртын куртты елш е аман-есен урт аркылы ж1бек енддрш, ы-мыс. Адыздыц айтуына

И у» _ кдратанда, кептеген турю е усак,-усак, ер е т ш д т содан \"Курьер Ю неско\" жур айындары санында кене картасы жарияланды. Со Европа мен Азияныц аймак,тарын баса етпгп. К династиясыньщ астанас Дуньхуан сиякгы ipi кдл Азияга жеткенде, кеп та аркдллы, eKiHuiici Ж оц я аркд1лы KpmFapFa жетсе; тармакдф белш ш Орта Ази К,ашрардан Сам арканд Вазирабадкд; ал ушшшк кдлага шырады да, Ази я В а зи р а б а д т а н к,айта к тармак,тары торыскдн \"¥ Тегеран, Хамадан, Барда к,алалары аркдялы Римге узындыгы 12 м ы ч шакдф кезшде елдер мен халык,та тамыры icn en i болтаны бэ жолра жакдшдау, сол жол халык,тар уш ш аса мачызд себешт сол жолдыч бой халыкд-арына к оз алартуш ниет кдялган керш1лер д нэтижесшде, талай кдгрр жерддц тесш кднга бояп ж ерш кррраган елдер \"¥ л мадениетке, пайдалы затг ой epiciH кеч^те де бастар крскдн бул жолдыч да осы Бул \"Жабек жолыньщ матасы рана саудаланган улгая бередд. Б1здщ дэу1р1м жгбек жолы ” пайда бола б

____________________________ е /uк^13-келшшектершщ шашын н 6epi эдетке с1цсе керек. рналыньщ 1983-жылгы кдцтар \"¥ лы ж1бек ж олы ньщ \" ж оба оган кдраранда, о л ж ол кез1нде б а с ты -б а с ты к,алалары м ен К_ытайдын; Сиань (Бул кдла Хань сы болган), Ланьчж оу, Увэй, лаларынан басталган ж ол Орта армак,танып 6ipi Турфан, Куча ян, М иньфэн, Хотан, Яркенд одан ары кдрай тары б1рнеше ияны кец аралап кетедд. Bip ж ол етсе; екшпп ж ол Яркендтен кя К,ашрардан Пеш евар деген яньщ очтусттгш аралап келш крсылады. М ерв кдласында ¥ л ы ж1бек ж ол ы \" ары кдрай ат, Дамаск, Бейрут, Ы стамбул е, Венецияга жетедд. Ж а лп ы фым болыпты. \"Ж1бек жолы\" ардьщ елеум етпк еш рщ деп кдн эртйзге белгш . Демек, солтшмдд лдыч бойьш мекендеу ертедег1 ды мэселе болтаны шекс1з. С ол йында TipuiuuK етк еч Ж етзсу шылар да, жерш тартып алура де кеп болраны сезаз. Соныч рын, талай шапкдшшылык, бул e n i -ак, крй. Кдн кеипп ж у р т лы Ж1бек ж олыньщ \" эсер1нен гар енддруге бешмделш, аз1н1ч раны акчкдт. Бабалар тарихына ындай вз1нддк у л е а бар. \" бойымен э уелп кезде ж1бек нмен, б1рте-б1рте сауда келем1 м1зддч I —П-гасырларында \"теч13 бастайды, о л ж олмен ендд чытай 64

___________________ ОЗе фарфорлары оцтустж-шыгыс Аз ■rirrri, Америкага ж е т п д еген д батыскд кдрай Ь^ытай шайы д Итальяндык, саяхатшы epi сауда 1324) осы \"Ж 1бек ж олы \" бойын етпп Кдггайга жетедд, езш щ осы жылы жазган оньщ мемуары М Ирак елдер1 жайында м ол дерек б Кдзакртанныц кене кдлалары жа бар. Тарихшы Л.Н.Гумилев \"Еж елп V I —VII-FacbipAa Кдггай ж !беп н е жолыныц Азияда улкен-улкен баяндайды. Батые пен Ш ыгысты ж олы Турж кдганатыныц ж ерш Алайда, шындыкдед ж упнеек, V жолыныц 6ipa3 кулдырау деу1р!не парсы — ту р ж — кдлтай согы кцындатып Ж1берген. О ньщ уетш ал а б а с та га н . BipaK,, к,алай халыцтарыныц езара эконом байланыстарын кдлыптастыруд yAeci зор. Керуен ж олы Кдггайдыц Чань Турфан елкесше келгенде ею тарм Ш ань тауынын, оцтуетж беткеш Акруды басып етш, одан ары Ысты отырып Ш у алкдбына келген, сод Исфарага еткен. Бул ж ол Оцтует EKiHurici Жоцгарияныц оцтуспп а басып етш 1ле алкдбына тускен Орта Азияга кдрай бет алган, ал б жолы атанган. Енд1 о сы eK i д е р е к к е кдр Юнескодагы” карта мен \"Еж ел мэлзмет бастан-аяк, уйлесе бермей ce6e6i бар гой деп ойлаймыз. Б1ршш1ден, \"К урьер Ю неско 5-1345 65

ендф фнекттн влЬ зияга ш еру тартады. Ол, дерек бар. Кеш ш ректе да кептеп женелтгледд. агер М арко П оло (1254 ндагы 6ipa3 елдд аралап ы сапары жайында 1298- М онголия, Кдггай, Иран, бередь Оны ц о л ютаб1нде айында да 6ipa3 мзлзмет п TypiKTep\" атты ютэбшде ел-елге тараткдн керуен ею тармагы болганын жалгастырган ол керуен кдк, жара аралап еткен. I —VH -гасыр ¥ лы ж1бек жатады. О л кезде арап — ыстары керуен жолын ше тещз жолы да кец epic й дегенм ен де, Азия микалык, ж ене мэдени да керуен жолдарыньщ ьан кдласынан басталып, макдед белшген. Bipi Тянь- арцылы Кдражар, Куча, ыкрелдщ жанымен журш дан Талас алкдбы аркдялы тж керуен жолы атанган. аркдялы YpiMuii, Манасты н, содан ары оцгуетжке бул ж ол Солтустж керуен рап отырсак,, \"К у р ь е р лп туржтер\" ютеб!ндеп йдд. Оныц е ю турлз басты одагы\" карта ¥лы ж1бек

Шсутм НфкеЬ-ты_ жолыныц дау1рлеу кезш — (I Н f ) - жагдайды керс арасындагы байланыс, кдт тарту id б1ршама жеплген у айтып отыр. Еюшшден, тэж1рибеде О ж1бек ж олы деп ж1бек Жогарыдары ею дерекн \"Курьер Юнескода\" кер жолына, \"Еж елг! турж т жолына жататынын ай С о л т у с т ж Ж1б ек ж олы н Караганда элдекайда кеш Б ул ж агдайды анырырак В.В.Бартольд шырармалары \"О рта расырлардары Ш ыры Ази я\" картасына карадык керуен жолдары ар караганымызда, Турфан ж олды ц о ц тусн к тармары Карашар (Чалыш) Куча, Хо аркылы Орта Азияга етс туржтердегтдей\" YpiMiiii, К аркц!лы журш Алтынем ел Алматыны (с ол кезде де со асуы аркдолы М ерке, Кула жетедд. Каялык, (Крйлык) тармак,кетш жатыр. Керуе аркдллы етк ен ж олды ц О бойымен еткен жолдыц дэлелдей тусеи н сеюлдд. Ертедеп керуен жолдар арасын жалгастырып оты еюндш ipi калара деш нп сэулетп калалар мен керуе Keft6ipiHe аялдаган. С олтуспк керуен жол какрасы аркылы да еткен.

______________ __________ _ — б1зддц деу1р1м1здщбас кезшдеп сетедд. А л Гумилев е л мен елдщ тынас 6ipa3 еркендеген, керуен уакдлты — V I—VD-Facbip кезш — О ц гуспк Ж)бек жолы, Солтуспк ж олы н eKire 6eAin айту бар. 6ip-6ipiMeH салыстыра крйсак, р се н лген ж о л О ц тусн к ж1бек е р д е п \" ж о л С олтуст1к хй бек йыру аса кцын емес. Ж ане ны ц О цтустж ж1бек жолына ш дамыганын да ескеру керек. к, т у с ш у ymiH, 613 академик ына крсымша ретшде жасалган ыс Турюстан ж эне Ш ырыс Орта к, О л картада орта расырдары найы к е р с е н л ш и . Оран н елк е сш д е eKi тармак,талран ы, \"К урьер Юнескодарыдай\", отан, Яркенд, Кашгар калалары се; солтусп к тармага, \"Ежелгт Кулжа, Kpppac, K33ipri Жаркент л асуынан еткен соц 1лебалык, лай аталган) басып епп, Кррдай ан, Таразга, одан ары Отырарра каласына да улкен жолдан 6ip н жолдарыньщ картасы Кашгар О ц тустж ж1бек ж олы, а л 1ле С о лтусп к ж1бек ж олы екенш ры непзшен ipi-ipi калалардыц ырран, алайда 6ip ipi каладан аралыцта ж ол талай KiuiiripiM ен сарайларын да басып еткен, лы н ы ц 6ip тармары Ж оцрар . Bipan, б ул араны мекен еткен 66

_________________ ОЗе Д улу (Дулат) тайпасы керуенд тыныштырын ж ш -жш бузы п от кдтынасы мумкщ аш нш е к ду ш берген. Солтустж ж !бек ж олы етке кдлалар мен кдлашыкуар пайда дэрежеде дамыран. 1ле алкдбынь 6ipa3 кене кдлалардын, i3i табыл 1ле а л а б ы н д а K 93 ipri П шырысындары KppFac елдд м еке 1ле елк е сi мен Ж е й с у д ы меке арасындагы сауда кдтынасын ж болады. А л Алматы обылысы поселкес1 туркан ж ерде ертеде E деседь В.Бартольд шыгармасы 1лебалык, кдласы сол Eideri3 б о л у X I —ХН-тасырларда улкен керуен жылдардагы археологиялык, кдзб 1ле алабындагы аса ipi е ж е л г! (Крялык) пен Орта расырдан А астана кдламыздьщ ж ол ортась кдласы ертеде Кдрлук, кдраны А болтан кергнедь Бурын Кдпалд келген (В.Бартольд) ол кдланьщ о обылысына кдрасты Антоновка се курылыстар е к е т аныкуалып от Ш у алабында Баласарун, Ортас кдла болтан деген де эщтме айт кезде Батые турш; кдранатыньщ да, Кдрахан ж эне Кдракдггай мем болтан улкен кдла. Кдланьщ дэл б елп а з. Бул кдлада кене турщ а 1069 —70-жылдары езш щ \"Кудат iAiM\") атты атакуы дастан ы н жобалауынша, кдла X V -расыр \"Тауарих хамса\" атгы кггэб1нде \"Б монголдьщ \"бала\" — KepiKTi тас сездер1 аркылы туан/уредг Сог деген \"Керйсп тас кдла\" урымын 67

еядф ejmekjimm елке дерд1 тонап алып, ж ол тырран, сондык,тан сауда ш о з ж олга кдрай biFbica ен аймакуа ipiAi-ycaK,Tbi а болып, эркдйсысы эр ьщ бурынрысына уцьлсе, лады. анф илов ауданыньщ еш ХШ-гасырдан бастап ендеген Шагатай улысы жасайтын мацызды бекет ына кдрасты Ш ецгелд1 EKieri3 атгы кдла болтан на жасалган картадагы у керек. Ж алпы, о л арада н сарайы болганын кейшп балар дэлелдейдд. Бул кдла ! кдланьщ 6ipi Крйлык, А лм аты атанган KS3ipri ьша орналаскдн. Крйлык, Арыслан ханньщ ордасы дьщ орнында болтан деп орны K93ipri Талдыкррран елосындагы крраган кене тыр. сарун, Бассарун деген уш тылады. Баласарун — эр да, Кдрлук, кдранатыньщ млекетгерщщ де астанасы л орны куш бупнге дешн акыны Ж у с т Баласагуни тру бш к \" (\"Бакдгг туралы жазган. Балымдардьщ рда кдоаран. К,.Халидов Баласарун\" сез!нщ TepidHi с, \"сарун\" - кдла деген ган кдраганда, Баласарун н беретш сиякуы.

Нф/Ж-ут_ Ш у бойында K83ipri Л кэла болтан. О л кдланы жаткднын ертедеп талым аталган кдлалар аркылы барып, содан Отырарта ет кеткен. Ертедеп журт ¥ аркылы еткен тарматын бойы аркылы еткен тарм ажыраткдны, cipe, рас ж олы ньщ e3i 6ipi Тянь-Ш етеп аркылы ететш eKi Солтусп к ж1бек ж олы де ж ак бел1п кейш, X IX —Х атаумен Кулжа жолы ата Кундармен 6ip заманд уйсшдер (усун) ертеде K Олар Ыстыккелден баст солтуспк жатын тугелдей астанасы Чигу (Ш ьпу) к шыгысында к¥нмен' с (канпой), батысында Дав эр турл1 усак елдермен ш Бичурин жотарыда атал мэламет айтады. О л ацызг билеуппсшщ лауазымы Гу сез!нде де кундерге крты гам 6iAeAi? Уйсш гуньмо батыс ж ак шегаралыгын e iiim . Bip согыста кундар жаца тутан оны далага тас уйм елеген курт-кумырска жеп, 6ip каншык каскыр Оны керген кун билеуш оймен, баланы уйш е алып сон;, о н ы э с к ер б а с ы ет жорыкгарда элденеше р болтан К ун би леуи п а OFa жердд кайтарып бередд де

т_______________________ Луговойдыц тубшде Кулан атгы ын, ¥лы Ж збек ж олы бойында мдардыц 6ipa3bi жазтан да. Осы ы еткен керуен ж олы Таразга ткен. Огырардан Хорезм. Хиуата ¥ лы Ж1бек ж олы ны ц K,auiFap О цтуспк ж1бек ж олы деп, 1ле матын С олтуспк ж1бек жолы деп б о л у керек. С о л т у с п к ж1бек Ш ань аркь1лы, eidHnrici Жоцгар i тармактан туртан тэр1здд. Bi3 еп атап отырган жолдьщ шьпыс ХХ-тасырларда, е з алдына жеке ан ьт к е т к е т тарихтан мэл1м. да eMip сурген ipreAec елдщ 6ipi K93ipri Ж е п с у ж ерш жайлатан. тап Тянь-Ш ань тауыныц бук1л алып жаткдн. Уйсш хандырынын, дласы болтан. Уйсшдердщ жер! солтустж батыста кацлымен ванмен (Крканд), ал онтусттнд е шектескен. Уйсш ге байланысты лган кп эб ш д е ацыз тектес 6ip га Караганда, 6ip кездерде уйсш уньмо деп аталган. С о л \"Гуньмо\" ысты \"кун \" сезш щ м е т бар ма, сьгаьщ е к е а бурын кундардьщ ндагы KimiripiM мекенге иел!к р гуньмоньщ экесш ел-предд де, стап кетедд. Н эрестенщ д е н е с т е а, шыбын-ппркейдд кустар т е р т р келш с уп н eMi3in асырайды. ш кз мынау тегш болмас деген п e3i асырайды. Кешн ержеткен тга сайлайды. Гуньмо эскери ет е р л т м е н кезге туседд. Риза aH ендд экесш щ иелМ ндеп баягы , кундардьщ батыс канатындагы 68

кузетп бакылап ж уру мшдетш халкыны ц жагдайын жак,сар тещ репндеп шагын кдлаларды ш бередД. С оны ц нэтижесшде, акды жакры мецгерген элденеш е мынд Кун билеушДсД кдйтыс болтан кез е зш е жеткДлДктД санаган Гунь бармай, оран баганудан бас тар жеке белДнДп шыгады. Эрине, ацыздыц аты ацыз гой, 6ip кездерде арайын, одан Kepiu б1рде араз жургеш — тарихи акдж дегендД халык бекер айтпаса кер Бичурин уйсшдердд сак, ярни келш, монролдарра кдрсы к урес кемектесе, акырында содан элс мекеншен ауып, Памир тауы жа i3-Ty3ci3 жоралды дегендД айтады Уйсш тайпасы кешн кдзак, халкд болтан тайпалардыц 6ipi екеш та цыррыз, каракалпак, халкдшыц к \"К азахстан\" баспасынан 197 \"Халык, мурасы\" атты кДтебшде а М у к а н о в \"сак,\" д е г е н сездД крлдануды куптамайды, ейткен тукымдары, олардьщ шпнде орыс сак, сиякды кешпел1 болтан ем ес niKip орынды кершедД. Скифтер м елдер б о лу керек. К.Ацышев: \"Ж тайпалары экономикасыньщ, мед б!здщ заманымызга деш нп V II— цорамынан темен болмаранын дал Демек, сактар мен скифтер eK ралымдар да куптайды. Ралым К.Акышев сак пен уй 6ip кезде мекендегенш ж ене 6ip т дэлелдей келДп, уйсшдер сактардь табылады деген тужырым айта 69

ш жуктейдд. Гуньм о е з туды ойлап, бДртшдеп шетшен багындырып ала ырында сог а с тэж1рибесш даган эскерге ие болады. здд пайдаланып, е з куипн м о ендД К ун ордасы на ртады, сейтш, е з алдына , алайда кун мен уйсшнщ ui е л болтаны, б1рде тэту, ждт. \"А цы з Ty6i — акцкдт\" рек. скифтердщ урпаил дей сте Кдггайра кемектесе- сДреп, V l -расырларда е з аккд к етп де, с о л жак,та ы. Эрине, оны сы aFarray. шьщ кдлыптасуына неп з арихтан белгш . Уйсшдер курамына да енген. 74-жылы жарык, кер ген академик-жазушы Сабит “ скиф \" магынасында н1: \"С киф терге славян с аталары крсылады. Олар с\", — дейдД. БДзге д е осы мен сакгар 6ip емес, туыс Ж етю уды мекендеген сак, дениетшщ ecyi жагынан —V -расырларда скифтер лелдейдД\", — депжазады. Ki баска халы к дегенд! йсшдердщ ЖетДсу ж ерш тайпалы к одаккэ KipreHiH ьщ тж елей урпагы болып ады. (\"Труды института

Ъекситан Нфкекв-шм_ истории и археологии и Т ом 7., стр. 208). Бул nii б1рауыздан крлдайды. Кезшде немк галымда арга теп болып табылады Ю .Клапроте, кез1 м ен ша гана суйенш, уйсшдердд ф nixip айтыпты. Бичур теорияларга делелдд тойт Ерте кездердеп Орта А дэстур мен белектеп б М ем лекет iiui б елек-белек 6ipiMeH 6ipece крсыльга, 6 мемлекетгер жасалып от Бичуриннщ аталмыш ю 6ip мелрмет бар. О ньщ ай гуньмоньщ он улы болад ескерге басшылык, жасау баласы айрьпдпа кезге т улкенге ж о л бер1летш за Myparepi болып жариялан еледд, барак, е ле р алдынд тек е з ул ы Сэньцзудд мур етшедд. Э к еФ елгел1 жа сейтуге уэде бередд. Кейш жариялатан кезде, Далу е жакдян ж урататтары н ж шауып алмак, болады. О л керек. Улкен улыньщ ез б win, аш у y c ri iHici Сэнь кдушпен, Далуге он мьщ ш ы тарады, е з ш K,opFay кдлдырады. Сейтш, уйсш Ж е и с у д ы ц адем1 ж ер ш еж елден кеп к ез тпскен т жердд тартып алута теуеке ондай елмен тату-тети Сондык,тан ездер1мен ку

______________________ и этнографии\", Алма-Ата, 1959, idpAi баска да бел гш галымдар ары уйсшдер германдыкд-ардьщ ы деген теория айткдн екен. А л ашынын, т у а украс деген непзге ф ин тегшен таратан халык,дейтш рин ондай непзш з нешлдж тарыс бередд. Азия мемлекеттершде мурагерлж аскдру жуйес1 басым болтан. к иелж терден куралып, олар 6ip- 6ipece ыдырап, с о л аркдялы жаца тыртан. ютебшде к ещ л аударарлык, тары туына суйенсек, уйсш билеуппа ды. Олардын, шпнде дене 6iTiMi, у ш е б е р л т жаръшан Д алу атгы туседд. BipaK, с о л кездеп жасы ан, бойынша Далудыц атасы так, нады. Алайда мурагер атасы ерте да екесш ен баска ешюмдд емес, рагер етш жариялауын кдтылып аткдн улына деген аяныштан ш, Сэньцзудд екес1 мурагер деп езш мурагер етпегенше ренж1п, жинап С эньцзу мен Гуньмоны л кезде Гуньмо ебден кдртайса з шеиомше наразы болатынын ьцзудд елирш крймасын деген атгы аскер енипсш 6epin ж еке yFa таты о н м ы ц атты е ск ер ш улы сы уш ке белшедд. ш е Кдатай, моцтол шонжарлары той. К е з иккенмен, ондай едем1 елдер1 ж етпеген соц, тым курса и туруды дуры с деп б1лген. упи тец халыкдд ол кездеп ел 70

_______ ___________ QS 6ni\\eyiiiL\\epi де жаулап алудан крлданран. М аселен , У й сш н щ жылкд1 6epin Х ань Уш нен (Кд> Хань оран е з насш нен цыз бередд алады. Гуньмора Х ун н у Уш де Гуньмо оны бэйбпне етедд. О сы ф Уйсш нщ улкен мемлекет бо елдерддц де санаскднын дэлелде О л к ездеп эдет-рурып бо емецгерлж жолмен егей шешел Кейш, Ke3i Tipi кезшде-ак, Гуньм \"М е н ендд кдртайдым, ханшар кершедд. Бичурин айткдн уй а н д е р д щ Ж етш у ж ерш мекендеген. обылысыныц Кербулак, ауда тауынын, он, жак, баурайындагы тайпаларыныц зираты болып Акдппевтщ айтуына кдраганда, AayipiMi3re д еш н п V II — IV -р Бесшатыр обаларынын, imiHeH жататын оба курылыстары д Бесшатыр ескертгаап 1ле ацгары ез кесемдер!н ж ерлеген кдси тужырым айтады. Обалар, жалп обаларра сак, тайпаларыныц кес согыста ерл1к керсеткен батырл кдтардагы жауынгерлер ж ерлен Бул обалардьщ кейб1ршщ кдсы табылган. М эселен, Бесшатырд астынан табылган ж ер асты узындыгы елу бес метрге жетке жалпы саны 31 де, олардьщ алы шаршы ки лом етр . TaFbi К ем жупнсек, \"Ж е -ricy кешпелзлер сацтар медениетш дуние ж узш айкдлн 6ip 6eTi д еп ай туы м ы ескерткшггер елесГ. Алматы. 1 71

Smdejf ejmeknmm влке н баскд да бейбгг саясат билеуипа Гуньмо мыц >ггай) езш е э й ел сурайды. д, Гуньмо оны токдлдыкдф эйелддкке цызын бередд, факттлердщ езиак, кезшде лганын, онымен к у н т ейдд. ойынш а хан балалары ерш е уй лен е бередд екен. мо ез HeMepeci Сэньцзуга: ра сен уйлен\", — деген щ apFbi атасы сацтар да K a3ipri Талды кррган анына кдрасты Ш олак, ы Бесшатыр обалары сак, табылады. Ралым Кемал сак,тар б ул араны б о д щ асырларда мекендеген. скифсармат мэдениетше д а табылран. К.Акдлшев ын мекендеген гактярдын и е гп жер1 болтан деген пы, уш ке белшедд. Улкен семдерр орташа обаларра лар, ал кннкене обаларра нген деген жорамал бар. ынан ж ер асты жолдары дьщ алтыншы обасыньщ ы жолдарыньщ жалпы ен. А л мундагы обалардьщ ып жаткдн ж ер ауданы 26 м а л Акдышевтщ niKipiHe шщ ппшде пайда болтан ш к медениет тарихыныц ызга болады\" (\"Ертедеп 1976 ж.) 4

Ш ирям ЯфЫх-ут_ Жалпы, \"Жетюуды жа халкдшыц узакдд созылга калыптасу процесшде улк энциклопедиясы. 4-том), М мемлекет пайда болды. курамында болы п (VI г. отырыкдпы егш ш ийктщ еркендеугне улес крсты. суйенсек, турж каганаты жылы курылды, оньщ а болды. Турж кагандьпы ас Оныц жер1 батыста Сырда езеш ) д е й т , ал шырыста Ти Орхон езеншщ жогаргы с аягына таман TypiK ка мемлекеттер1 де карай империясыныц араласуым Турж кагандыгы 6ip-6ipiMe Азия) ж эне Батые (орта е ю бел ж к е белшедд. 660 жылы Ш ьныс кагандыгы гасырдан астам уак^гг ет куралады. О л кек TypiK халк^щьщ V I —VUI-гасырла туржтщ касиетп жер-суы тауы, Алтай мен Жоцгар бойын ж ырлаган, ел Иоллыггегшнщ \"Култепн\" да 1250 ж ы л толып кетп (7 Иоллыгтепндд турю хальщ деп жур. О ны ол атакда и мурасы — Монголиядагы мацындапя 6ip монасты кулпытастагы жазу. Тас Ш ыгыс TypKi кагандыгы тайпалардыц тарихы, м курылысы жайында к \"К ул те п н д Г казакщага га

_______________________ айлаган ертедеп тайпалар казак, ан api курдети жагдайда еткен кен р ал аткарды” (Казак, совет Мунда алгаш ертедеп феодалдык, Ж е тз су TypiK кдFaндыfbiныц .), оны м екендеген тайпалар дамуына, крленер кэобш щ Тарихшы Гумилевтщ дэлелше ы немесе турж кагандыгы 545- лгаш каганы Бумын (Тумын) са к у н т мемлекетке айналады. арията (ол кездеп аты — Ишчу ибетке дейш созылады. Ордасы сагасында болады. V I-расырдьщ ган ды гы н а с о л т у с т ж К^>1тай й ды . А л а й д а к,ытайдыц С уй мен V U -расырдьщ бас кез1нде eH жауласкан Ш ырыс (орталык, Азия) TypiK кагандыгы болып -жылы Батые кагандыгы, 630- ы куйредь Bipaic, арада жарты ткенде, TypiK каганаты кайта каганаты деп аталады. TypiK ардагы тарихи-саяси жагдайын, ы болтан Орхон езеш, ©тукен рды, Алатау <племдер1 мен 1ле 6ipairiH ацеап ещ р еген \" шыгармасыныц жазылганына 732-жылы жазылган). Балымдар щтары жазба эдебиетзнщ атасы ие еткен \"Култепн\" атгы едеби ы Карабаласаган каласыныц ырьдщ жанына орнатылган ка к,ашап ж азган о л жазуда ыньщ, оны ц курамына KipreH мэдениеы жэне елеуметтж кунды деректер айтылады. алымдар Байнетдин Мусабаев, 72

___________________ ОЗ Мырзатай Жолдасбеков (жолма акдш Кддыр М ырзалиев (керке тарихи-эдеби шьтарма деп кдра \"1н1м-аралыныц дауласкд Бектнхалкдлныц жауласк Т ур и халкды елддгш жойд Кдрандырынан айрылды\" немесе \"Экем1з, арамыз кураган Аты, даццы ешпесш деп, Т ур и халцы ушш Тун уй Кунддз отырмадым\", — сияк,ты керкем е р н е к п ж олда М.Ж олдасбековтщ жолма-жол Ж алпы, турю халык,тарыньщ 6i3 тек \"К ултеп н \" шырармасын шыгармасын естен шыгаруы \"К ултеп н де\" айтылран тарихи айтылады ж ене соны ц 6api баяндайды. \"Култепндд\" И олль \"Тоны кек\" шырармасы 716-ж арасында жазылтан деген ж ор Эдеби epi тарихи мацыздылыры да ете кунды. “Тоны кек\" жазуы оцай, Ж щ цпкеш у з у оцай. Ж у к д топтайды; Ж щ ппке жуандаса, он ж т кездесетш шешенддк п ркест етедд. \"Култепндд\" 6ipeyAep поэзия шырарма деп дауласады. А л Саби кене заманры атакды эпосы \"И парапар поэма деп багалап, \"К улпкен\" болура ти к деп жо \"гул\" сез1мен байланыстыр байланысса байланысар, 6ipaK байланыспайды, Сэбец бул арада куалап кеткен болар. Ертеде е 73

Зендф ejmekmuH влке а-жол), К улм ат ©м1рэлиев, ем) аударды. \"Култегшдд\" ауга болады. Онда: дндырыныц, кдндыгынан, ды, \", н халык,тыц , йкдгамадым, р кеп-ак, Бул ею мысал аудармасынан берглдд. щ жазба эдебиеп дегенде, рана с ез етш, \"Тоны кек\" ымызра еш болмайды. жэйттер \"Тоныкекте\" де H Тоны кек ез атынан ьптегш 732-жылы жазса, жыл мен 720-жылдардьщ рамал бар (Л.Н.Гумилев), жагынан бул е ю шырарма ындары \"Ж ук дн ы топтау д кдлыцдаса, оны тек алып ны тек а л ь т узедд\" сиякды тер терец зерттеудд кджет ялык, б1реулер прозалык, ит Мукднов: \"О л орыстыц Игорь полю туралы сезге\" ондагы батырдыц атын орамалдайды, \"кул\" сезга ады. \"К ул\" мен \"гул\" K, \"т еп н \" ce3i \"тткенмен\" а халыцтык. этимологияны еншшк-мурагерлж жуйе

Ъексутт ИфкеЬ-ты_ бойынша ханнан кейшп аталады екен. О л адам есептелмеггп. Так, мураг ханныц балалары \"ш а баскэруга жер белш енпп сияк,ты Kici аттарыныц с е з ш щ TepKiHi осы м ур К,азак,тыц \"т е п жак,сы\" \"тегш нщ \" acepi болуы му Култегш 731-жылы, еск 47 жасында еледд. TypiK карандытына ке кэраган, б ул араны мекен багынган. Сондык,тан ту керек сияцты. Олардыц ер кдндай болды екен деген керек. ¥лы Ж1бек жолыныц б расырдыц 1046-жылы т сарайында дэр1герлж кды Тахир ак-Марвазидщ арап Хаиаван” (\"Хайуандарды ютэбшде туржтер жайынд Бул ютэптщ \"TypiKTep тур аударып галым В.Храков секторы ецбектерш щ \" I- о л KiTa6iHAe: \"TypiKTep тайпалык, бол1ктер1 бар к тураты н улы халы к, — кдлалар м ен селоларда ту мекендейдд\", — дегенд1 6ipiHiiri руздарды (орыз) ата жер1 Х ор езм м ен ipreAeci дейдд. \"К,ун\" атты адамд ырысып келген KepiHeAi. (карлуктарды) айтады. Кцм халы к, деп таныстырады. кдлскдл азыгы сур ет дейдд

ы_______________________ 6ipimui адам туржтерде \"ябру\" тж е ле й так, Myparepi болып герлер1 \"теп н \" атаныпты. А л д\" атанран, олардыц берш е берглген. Култегш, Иоллыргепн курамында кездесетш \"тепн\" рагерлж атауына байланысты. \", \"т е к и тукд ш \" д еуш д е осы умюн. кертюштщ ез1нде жазылгандай езш де K33ipri Ж е н с у жер1 де ндеген тайпалар сол кдгандыкдд уржтер жайында кещрек айту рте кездеп турмысы, адет-Fypnbi ндд окырман да ойлайтын болу бойындары М ер в кдласында XII- туып, M aAiK-шах султанныц ызмет аткдрган Шараф ал-Заман п тш нде жазылган \"Таба, и ал- ц табиги ерекшел!ктер1\") атты да жалпы мэл1метгер айтылады. ралы \" деген тарауын орысшага вский 1959-жылы \"Ш ыгыстану -томында жариялады. Марвази — сан алуан тайпалары мен кептеген топтар мен рулардан дей келш, — оларды ц Keft6ipi урса, Keft6ipi шелейт далаларды айтады. TypiK тайпаларынан айды, олар он ею тайпа ел болды, in, М ауареннахрмен шектелдд дардыц то б ы Кдатай ж ерш ен Кдлррыздар мен кэрлыцтарды мак,тарды yin де, селосы да жок, Олардыц жазгы азыгы кцшыз, д. Басри (басыр) деген халыцты 74

___ _______________ QS айтады. Печенегтердщ кешпел1 мэн бередт Олардыц с о л т у ст т батысын хазарлар, шырысын славяндар жайлайды дейдь Х буртастар мекендеггп. М адьярла А т и л я рн и Д у н а й м е н Ед1л мекендейлд д е г т . Марвазидщ 6 оныц шпнде орыстарды да тур Орыстардыц да ислам дш ш Сарматгардьщ кез1 юшкене бол ескертедь Соны мен кдтар Га туржтер жайындары гаюрлерш д айтуынша, турж тер сауык айналыспайтын жалкду, етж шыкдайтын, эйелдер1 аз бала кершедт Bipax, Гален турпегердщ сорыспайды деп те бара берйгп. А л ендд 1956-жылы \"А р х е о л тарихы институтыныц ецбектер А.М .М андельш там \"А л-Д ж ах жолдамасындары\" туржтерге м жариялады. Онда осы кунге дей IX-Facbip шырармасы \"Турйстер эскершщ дэреж еа жайында Фа деген ал-Джахиз ец б еп талдан успнде гширлесу сиякды жазыл Халиф ал-М омунныц жум отырран ецкей эскербасы лард сен1мд1 а д а м д а р м е н к е л е алдарыцыздан ж уз турне шыра к е жок, элде ж уз хариджитпц бе? оркдйсыларыцыз жазып берпцз Сонда, сол арада отырранда хариджит кездесш сорыскдн жолыкдднды артык, санайды. эскербасыныц 6ipi Хумейд кдна у Хумейдтщ д е е з т ю р щ бщддру ж уз тур1ктен repi ж уз хариджи 75