Б. Нұржекеұлы т11

Зепдф фнекгшт елке сын бьлддретш с е з ретшде талымдар эм крлдамай, й келедь Менщше, бул н icKe жабыла крлдаушы а\" деген сезд1 6i3 эл1 ар , оны ц шпнде ец к еб1рек дыгында, \"к езек \" ce3i — ддретш сез. Сондык,тан, зге ортак, балама к^ллмай- ударсак, кдйтедд? Казахст ан\"21.11.1989-жыл. ЛЫЕЫ гынасын сауатты сейлеу солай ашады. Сондыцтан ап iiiliHAeri K,a3ipri к,ате Hicni3. Эйтпесе, кдтелжтщ Typi бар. на сурау белпсш , л е г т крймайтын боп барамыз. л с ез бен т е л еу сездердд к£1л ы дурыс керсетпейтш еназддк, Tiirri салацтык, та кдтыссыз дей алмаймын. ен т1л тылы мы ндаты дг Кдзак, плшде шытатын есе обылыстык, аудандык, 5 класс окушысы\", \"122- тэр1зд1 жазылтан п ркеске скел кдте екенддпне ешюм к сан еа м н щ емлес1 сонау pAe-6ip езгерген емес жене улддрш ж урген - оры с . Орыс тш нде сездердщ

Ъексутт ИфкеЬ-ши_ жыныстык, айырмасы Сондык,тан орыс тш н де \" к олесо\" деп, крсымшалар кдзак,тш н де \"5-колонна\", б1ркелк1 аяк,талады: “ -ын кызметш кдзак,тш н де шо ондай сызыкдга крйылма \"алты кдтар\", \"бес де окдглады. TaFbi 6 ip тубегей л1 алфавитшдеп эрштердщ тш н щ ез зандылык,тарын Эйтпесе, ец жак,сы кдри тежелуше кдемет жасап ры лы м и таластан (дуры латынды к,ойып, оры с а Е н д т ол алфавит ез алф 6i3 ондагы apirrrepAi е з тш сол оры с тглш деп та дыбыстдрды “ эм, эн, эс, Соньщ салдарынан кдгскд аталса, кдзак,тш нде де тап Ал, Байтурсынов жасаган ны, сы, ты \" болы п атал N11, 1989). \"С оц и а ли с те кыскдртып \"С ы кдГ дейм1 \"Э ска\" десек, api epci, a Сондай-ак, Америка Кура деп айтамыз рой, а л егер Э р т1л зацды, е р е ж зацдылык,тарына непз алфавит1м1здеп эрштерд непздеген тарт!ппен кдб Кдзакдпа ф ам илия те Токдфау жылдарында жа шыкдай жатып ат крюга к еа рш ен балага ат крю с амалсыз крл узш кдлдык

и____________________ бар, а л кдзак, т Ш н д е жок, \"5-ая колонна\", \"6-ой ряд\", \"5-ое р айырмасына кдрай езгерш, ал , \" 6-кдтар\", \"5-дещ-елек\" деп 6api ншы\", \"-iHuri\", крсымшаларьшьщ олак, сызыкща рана аткдрады, ал аган р егп к сан eciM \"бес класс\", ец гелек \" болы п атау тулгада 1 ой ласаты н iciMi3 - кдзак. кдлай аталуы. Э р кдгида халык, на суйене отырып жасалура тшс. иданын, e 3i тьлдщ дамуынан repi п кету1 ражап емес. 1926-жылры ы сы : э к 1мдж ектемддк) кеш н алфавитше кешкешппз белгш. ф а в и т п з болып та кетп. Алайда, ш ш здщ зандылырына икемдемей, абигаты н сакддп, дауыссыз тэ\" деген ретпен атап келешз. дрран сездердд орыс тш нде кдлай пжылтпай тап солай атап келем1з. н кдзак, алфавитшде эрпггер \"мы, ган (\"М эдениет ж эне турмыс\", е Кдзакртан\" гэзеттн б э р м з де 1з, а л егер орыс тш ндеп улпмен api тшм1зге уй л е й м й з емес пе? ама Штатгарын (АКД1) \"Акдпп\" \"А кдша\" десек, жарасар ма едд? ж е ш е з ш щ осы н д ай iuiKi здеу1 к ерек. Сондык,тан 6 i3 дщ аталуын Ахм ет Байтурсынов ылдауымыз - эддлет. ещ р е гш д е де айкдшдык, жок, аца туран сэбиге перзентханадан а мэжбур еткен1 белгш . Соньщ сиякды еж елп халык, дэстуршен к, Ж э н е м1ндетп турде баланьщ 274

___________________ ОЗе б ую л ат ы -ж ет орысша тэртшпен Сондык,тан ата-ананын; вз бала фамилия беруге д е кукд1 болмай адамньщ кукдш куштеп шектеу кррраута жата ма, о л жатый зан, к^ ал менщше, халык, тш н щ кдлып кейб1р фамилията \"ов\", “е в \" крсы аты -ж еннщ бурмалануы на ушырауына ж ол бередь Мысал Бутан кдрап менщ экемнщ ие екендшн и м дал анык,тай алады болмаса, баскдлар отан бакрылы халыкдъщ еж елг! дэстур1 бойы жазылсам, онда 6api де ап-айкд буйтш \"улы \" дегендд тандатан ад кдрсылыкрыз толтырылуы керек отчество болу керек\", — деге сув ер ен и тета к api улттык, ку Азаматтык,ттркеу мекемелер1 хал санасута THic. Барлык, адамта 6ip-a бер у — о л да кдмнат. Кдй ата- аты-жан берем десе де epucri бо ад1л зац соны куптауы кдрек. TiA зацдылыры дегеннен ш сездердщ баламасын кдбылдау зандыльиркэ б 1ржак,ты, баска ттл кдрау кездеседг Маселен, кырг ССР Министрлер Советинин орунбасары\", \"Кыргыз С С Р теа терагасы \", \"К ы ргы зстан ж башкармасынын катчысы\" деп маданияты\", N1, 1990 ж. 5-бет) хатшысын\" да кдбылдай алмай лауазымды “ хатш ы-маш ини кабатгастырудан кдшамыз ба? О ак,жур юй. \"П р е д с е д а т е л е \" ерге одан кешшректе крл уз1пп1з. \"А \"ауаткомньщ терагасы\" деген 275

Зендф ejmebmm влке н жазылып шыгатын едд. асына кдлауы бойынша йтын. Ондай тэрпп жеке уге жата ма, элде куколи ^зметкерлер! айта жатар, птасу дэстурше жупнсек, ымшаларыньщ жалгануы ж эн е T yciH iK ci3AiKKe лы, мен Нуржекеевпш. Нуржеке, иа Нуржекей ы? Т ек экемдд б1леттндер ык, жасай алмас. А л егер ынша Нуржекеулы боп дш турар едд. Сондыкуан дамдардыц документ! еш . \"Эрюмде мшдетп турде н талап ж еке адамныц укдлн кдтты кррлайды. льщ гьщ -пл ерекш елш мен -aK,ыцраймен ту у к у э л т н -ана а з баласына кдндай олута кдкдьлы. М енщ ш е, шытады, кейб1р жаца у бары сы нда б 1зде осы лдж кагиданын, н е п з т д е гыз атайындар \"К ы ргы з терагасынын биринчи атр ишмерлер союзунун ж азуучулар сою зунун п жазады (\"Кыргызстан , ал 6i3 \"тарагасын\" да, крркак,тап журм 1з. Улкен истка\" деген атаумен Орыс тш н де кдбаттасып- еде \"тарага\" деп атаппыз, Ауылкецестщ терагасы\", ге 6apiMi3 де к е л к е т ш

Ъвксутт ’НфэкеЬ-уп T0pi3AiMi3, ал \"колхоз тайсак,таймыз? Неге? сездд кдлай колданып ж Халык \"правлениеш\" д атап, \"Баскарма келе дурыс атамаудан солай дурыс атамаудан жаца с \"кенгуру\", 6i3 \"кдлтал ж ер п лж ы тургында \"бглмеймш, тусшбеймш аты не?\" — деп сураган жауап берген гой, ал агы деп ойлаган. Халык уг Кайта куш ке салы п \"правление” ж ене \" бглддретш омоним, ке тарихы мен этимологи теорияга кдрап ттлдд т теорияньщ да мойын б \"Магазиндд\" \"дукен\" бар деп ойлаймын. \"Л магынасы одан кен,, с дурыс дейтшдер бар. \"магазиннщ \" де маг алмайды? © з тшм1здщ сонш алы к шагын “ле деумен келдсе крю ки деген т1ркестер \"дуке танытатынын ащарт аударумен гана шектел Т 1л 1м 1з д е \" б а с к а р кдлыптаскдн сездщ 6i дегендд де, \"судья\" деге омоним. Ендд кеп 6i3 кайта ажыратуга ере жукдлап айткднда, зорл жатыр\", “сотталып K жаткдн, елдекдшан е з1м

упы______________ ______ баскдрмасынын; терагасы\" деуден М енщ ш е, б ул арада халыкуьщ ол ж ургенше кулак аскдн ж ен сиякгы. де, ''п р ед с ед а т ел е '' де \"баскарма\" жатыр\", - деп сейлейдд. О, баста й калыптасып кеткен. Т1л тарихында сез жасалуы кездеседд. Соньщ 6ipi — лы кдскыр\" дейм1з. Австралиядагы ардыц ылш де “ кенгуру” деген ш\" деген с ез кершедд. \"М ьш а ацнын, н агылшынга ж ер гш кп журт солай ылшын: \"Э, аты кенгуру екен гой\", — гымында калыптасып калган сездд тузетпей-ак, \"баскарма\" сезш \"баскарма терагасы\" дегенд1 де еп магыналы с ез деп кдрасак, ттл иясы оны неге сегуге тик? Ылга тузеткенше, кейде накды жагдайга бурганы дурыс болмас па? \" деуде де осындай -плддк ерекшелж авканы\" дукен дейдотз, магазиннщ сондыкган магазиндд магазин деу А л неге \"дукен\" c e 3i \"лавка\" мен гынасын омоним ретшде бере щ магыналык аясында \"дукен\" ce3i еп к е н щ \" гана магынасын бередд иын. \"¥ста дукеш\", \"ещтме-дукен\" н\" сезш щ молдыкды, келем дш кп тады. YHeMi сезбе-сез, тетелеп ле бер у — ттлдд жутандататын еддс. р м а\", “д ук ен \" тек тес едгопен ipi — \"сот\". Казак ежелден “суд\" ендд д е \"со т\" деп атап келедд. О л — с о л кдлыптаскдн сездщ ара жшн екеттен ш журм1з. М енщ ш е, бул, лык, \"С от болып кггейдд\", \"сот журш Kerri\" деп бурыннан айтып келе м1здди болы п кеткен сездд кдйтадан 276

ережеге барындырудьщ кдндай тш м 1зге пайдасынан repi зияны \"Ы \", \"I\" дыбыстарынан баст тэрттбшде де кещ лге крнымсыз ж Л ескул, шек, рай, Ры сбек сияк айтылатын \"ы \", \" i \" дыбыстарын утып журм1з? Кдраз унемдеп ж у Кдзакдъщ \"ырай\", \"ы лай\" ж эн е ор мэселен, б1рдей айтыла ма? Ж о б1рдей жазылады? \"Л ес \", \"р ы с” бола тура \"1лескул\" мен “Ырысбе ж ен керем1з? Д омбы раны ц ini магыналык жагынан ажырату утш \"ш ек\" деп алайык,деупплер, солай ау, о л era сез омоним гой. Екеуш щ 'Чшек\" с ез1, тек келе-келе айты марыналык, езгеш елж ке не болтан баска, мулде бетен марына берет екенш кдлай естен шырарып ала \"Индия\" деп жургешм1з де тш ескермеуден. Ежелден халык,ты деп келгенгм1зд1 аяк, асты умыты \"Э з1рбайж ан\" халтуын да \"а бастадык. Турю халкдлкыц атын ту баска ттлдщ ыцрайымен ж азуы 6ip Казакртанныц кдй тупюршде д шомылатын да, ппетш де суы н \"ар Енд1 негып минералды су дейт арасан суы \", \"Ак,сай арасан су тусш ш аз болар едд? Б1зддц ойымызша, эр сездщ дурыс жазылуына мен бергенде 6ipiHiui басш ы лы кда алы нуы туаш стж ке жетем1з. \"Социалиста Ка 277

й кдж етлп бар? Оныц басым foA. талатын сездерд1 ж азу жардайлар кездеседд. Лай, к,ты сезд ер д щ алдында н ж азбай крйраннан не урш з бе, элде баска ма? рыстьщ “рай\", \"лай\" c e 3i, о к , Ендеше, н еге eKeyi деген с е з кдзак,та жок, ектт\" н еге кдте жазранды ieri мен крйдьщ iuieriH шн 6ipiH \"илек\", егашшсш й жазатындар бар. Кудай- щ де арры туб! — с о л 6ip ылуы б 1рдей болганмен, н. А л \"ш ек\" деген мулде тш тары 6ip ce3iMi3 бар амыз? шм1здщ е з зацдылыгын \"ундГ, елдд \"Унддстан\" ып барамыз. азербайжан\" деп жаза урю халкдшьщ бурмалап, p турл1 келкйм аз сегалдд. де арасандар бар. Оныц расаннын, суы \" дейтшб1з. ш болдык,? \"Сарыараш ы\", десек, кай кдзакка магынасын саралауда, эр ттлдщ е з зацдыльпы керек. Сонда барып азахстан\", 02.03.1990-жыл.

Ъексутам НфквЬ-улы ЖАЗУШЫ. ЖУР Ж азуш ыньщ жай тт Кызметше барабар. Сон ymiH депутат б о лу бэлен ©йткеш о л онсыз да eMi TipmiAiriH халык, и г ш п Солайы солай. Эйткен арнаумен бар ic 6iTe бер ж узеге аскдны, ттршшк кдй icro* де н эти ж еа к ресми жагдайда шеппледд ©HAipic бастык,тары, б аппаратындагылар. Олар к,ана с е й л е с у к оп ж а ресмил1гше тепе-тен, халы ce3i сонда FaHa еттмдд. Ж уш ш керек. Эйткенмен жазушынь депутаты болады. Шыра жазушы халык,тьщ муц- алдьшда айбын сак,тап ай айткднмен де, зандылык алмарандьпдган, кдйран c депутатыккд халыкдъщ c лайык,тылыры кджет. С ен керек. А л Муртазаевкд с Соны ойласып кереш Ш экец Ж амбыл об кдрасты Талапты деген К,азак,станды аш арш ы жылыныц тулеп. О л шырармаларыныц белдд Сталиннщ туу деген тую ешюмге зияны жок, мом жок, па деп, Турар Рыс улдардын, бастарын бай

ы___________ _________ РНАЛИСТ. РЕДАКТОР. т р л т и щ e 3i халык, депутатынын, ндыкуан, 6ip кдраранда, жазушы ндей кджет те емес сияк,танады. ip бойы елдщ сезш сейлеп, буюл уш ш кдгзмет жасаута арнайды. н м ен сезд1 с ей л е ум ен , ем 1рд1 ре ме? Халыкдд ец кереп сездщ гщ текке етпегеш гой. Кдгскдсы, кджет. А л о л нэтиже кебше-кеп д. Ресми купггщ иелер1 — мекеме, бы лайы нш а айткднда, баскдру рмен жеке адам, ягни жазушы боп гдайда ж еткШ коз. Олардьщ ыкдыц ресми вюлдпт кджет. Оньщ азуш ьп’а халык, депутаттыры сол ьщ да жазушысы, депутапы ц да армасын жак,сы жазганмен, кей -мук,тажын мемлекет пен уй м ет йтып бере алмауы мумюн немесе к,тар мен принциптердд сак,тай ce3i зая Keryi мумюн. Сондык,тан ceHiMi, ал депутаттьщ сол сешмге нбеген адамын халык, сайламауы сенуге бола ма? шюш. ылы сыны ц Ж уалы ауданына н ауылда 1932-жылы туран. О л ылык, ж айлаган эй гШ мепин к е з — K,a3ipri к у н д е п оньщ д кейшкерлер1 Голощекин мен ю р ш ж ерге туспей турран кез, ын халкдпя ж ер бетшде кдла ма, кулов, Рабит M ycipenoe сынды йгеre Tirin, кдЬарлы басшыларра 278

хат жолдап, халык, тардырын Халыктын, басына кун туран кезд жокуаушы улы да туыпты. Алайд тураны танытпайды, тураннан к е й Ш экец М .В.Лом оносов атынд универеитетшщ журналистик О ньщ казакдга кдлай жазатын да еркш сейлейтш ш осыдан-ак е р й н м ецгеру — кдз1р п тацда б е р м е й т ш MyMKiH AiK. Ш э к башкуртшага да кара жаяу е м е О л Т1лдерд1 Ш экец, эрине, е зш емйрлйс кдж етпгш е б о ла уйрен кдрапайым аты — о й epiciH ке улплершен уйрену, бауырлас х бауыр басу, суйсшу. Ш экец эуел1 \"Л ен и н п и л ж К азахстан\" гэзеттерш де катар аткдрран. К еш н , 1963-жылы редакторы болды. С ол кезде кызрылыкды окщлранын, таралы дал сол жылдары студент болтан Ж етш сш ип ж ылдыц аярын альманарына бас редактор бол таралатын альманах 73-жылдар шыра бастады. Э деби ет айнала кулддбалам шыгармалардыц ав берген \"Тураби трибунасы\" д Ш экец редактор боп турран арал керкемд1г1, шырармашылыкды альманах аяусыз куресть Содан кешн Ш экец \"Ж у редактор болды. Ж урнал тара Бул о л кезде гэзетгерде жок, Одак, келемш деп 63i тектес ж у женшен тек РС Ф С Р журналы О н ы ц с о л д э р е ж е с ш мак,та 279

на араша болтан кезь де, болашакда сол куннщ да адамды оны ц кдй кезде й п т ттрлш танытар болар. дагы М осква мемлекетпк ка факультетш б тр ген . ын б1лген ж ур т оры сш а к, anFapyFa тш с. Е й тглдд а депутат уш ш таптыра кецнщ татарш а мен е с т т н 6ipa3 ж ур т бйуедд. ш жарнамалау yuiiH емес, нген. Ондай кджетпктщ цейту, эдебиет пен енер халык,тардыц TipuiiAiriHe ж ас\" пен \"Социалистж рдары Tuvnii б о п кдязмет ы, “Ленинппл ж астыц\" жастар гэзетш щ кдлай ымыныц кдлай кебейгенш б1здер ете жак,сы б 1\\ем1з. нда Ш экец \"Ж алы н \" лы п келгенде 50 мыцнан ры 100 мыц таралыммен асындагы шимай-шатпак, вторларына елй р е сокды деген айдар альманахта лык,та OMip сурдд. Эдебиет ыц мак,саттылыры yuiiH лды з\" ж урналына бас алымы 214 мыцнан асты. таралым-тын. \"Ж у л д ы з \" урналдар шпнде тиражы ын рана алдына салатын. ан етш , у л к е н ж и ы н д а

Ш отт НфЫг-у адамзаттьщ Айтматов ауызра алган болатын \"0дь\\сын Ж улды зул болып, о л тары да эдеб татусыз шыгармаларды К,азак,стан ж азуш ы ла хатшысы боп ж ога ж урналдан тары керш \"Тураби трибунас айдарларын еске алса нэрсеш ашып айту, ба к е л г е н д т н е epiKci3 Басшыньщ ю к ер лт, б ж узеге асыра алушы жепазетшддпне Шэке © т к ен 1989-жылдь к ел ген \"К,азак, э деб и жариялылыкуы жузеге окедэман кдуым, мен Kja3ipri кунде 125 мыцн б у л гэзеттщ бедел1 уш т е п л г е н жок,. К,а ак,тацдак,тарды ашып статус кдж егпгш на экономикалык, ж эне м \"К,азак, э д е б и е т ш щ б а с п а с ез д ер д 1ц е ц а ешгамге де купия емес К,аз1р Ш э к е ц — редакторы. Бул кдлзме жылдай да бола крйг басым, ерюндш нен r жедел езгерш келе жа Бул газет бурын бэрше халыккэ бет бурып, Ш экецнщ бугал ж урна ш олы п кэрасак, оны ц

ум_______________________________ вы Ш ы щ ы с атамыз да айрыкд1а н. С о л аральщта ж урнал бетчнде ы \" д еген айбынды айдар пайда биеттеп к ел е ц а з KepiHicTepAi, дем- ы батыл сынга ала бастады. Ш экец ар одагы баскдрмасыныц екшпн ры лап кеткен соц, э л п айдар шбей кетп. сы \" м ен \"Эдьлсын Ж у лды зулы \" ам, токдфау жылдарында да кеп атыл айту Ш экецнщ крлынан кдлай к,айран к длам api р иза болам. б ш м д ш п , батылдык,ты б1лпрл1кпен ылы гы кдй кезецде де табыскд ецнщ гс-тэжзрибеа нацты куэ. ьщ к узш е деш н о л Kici баскдрып иетГ' гэзетйпц кдйта куру icme, е асырура кдлай ат салысып келгенш щше, эм умыта крймаган болар. нан астам тираж бен тарап отырран ш1н д е Ш экецнщ мацдай Tepi аз азак, халк ,ы н ы ц та рихы н д ар ы айтуда, кдзак, тиине м емлекетпк асихаттап д эле лд е уд е , е л 1м1зд 1ц мэдени зэру мэселелер1н талдауда щ \" р е с п у б л и к а д а р ы мерз1мд1 алдыцры кдтарында болгандыры с. \"С о ц и а ли с т ш К,азак,станныц\" етп аткдрып жаткднына эл1 жарты ган жок, BipaK, ежелден р е с м и л т repi \"устамдылыры\" мол гэзеттщ аткдндырын эргам-ак, айта бастады. е кдбак, шыта кдрайтындай едд, кдз1р халыцтыЦ сез1н сей л е уге кешть али сте кцгзметш осылайша кыскдша ц н е п зп ic пр ин цип е з1 де айкдгн 280

_________________ ОЗ ацрарылады: о л — халыцкд, оны мен енерше, эдеби еп ш о мен курайты н ap6 ip ул-кдлзга ж у р кдозмет ету. Ж е н е гскерлжпен уй ету. ©згеден талап еткендд Ш екец етедд. О ны ц ici сондык,тан да еш Бурын бурып келеек те, кдйта айткдпи, э р н е т дэлелдепш болд батылдыгын одан api жанып, ер Соныц нэтижесшде кесек-кесек Кдзак, халкдшыц ipi тарихи тулг Рыскуловтыц eMipiHe арналган кеш р\" романдары осы кезенде ж жорары 6aFa алды. Кдз1р сол ром \"Кдллкетр\" романы да жазылып туррандай, б у л гатапта Турар кдушке толы кезенд суретгеледд. c a n i еткен болар деп сенем1з. Ж азуш ы-драм атург К,.Ыскд \"Кдлзыл ж еб е \" спектаклш сахнаг ак, кдламгердщ жаца цыры аш пьесаныц артынан 1ле-ш ала \"С хаты\" атты тарихи драмалар шьн'армада да о л 03i туран ж ы лры тускен аштык, нэубетш эшкерелей \"Тастанды бала\" атты тары какейтест! мэселесш е арнап жа Оныц \"М адениет ж эне журналында жарияланган \"Ж пайгамбарды\" атты публицис К,азак,стан\", \"К азах стан ск ая сухбатгары endp ойларымен, та езшддк тужырымдарымен окдф Кдлскдсы, ол саз1мен де, гсшен д кдлзмет етш келедд. О л халык, депутаттырына к 281

Зендф фшктген елке ц б у ю л ттрлтн е, эдебиетт н енерпазына, халык,ты репнщ ж ылуымен адал йымдастыра б ш п кдлзмет ц ец алдымен езш ен талап шмдд, енегель а куру заманында Ke6iMi3 дык, А л Ш экец бурынил ршеленш, етюрлене туей. туындылар дуниеге келдд. галарыньщ 6ipi — Турар \"Кдлзыл ж ебе\", \"Ж улд ы з жазылып, журтшылык,тан мандардьщ зацды жалгасы п 6i n i Атынан да квршш ем1р1нщ ец 6 ip курдель Бул \"кетрден\" де Шэкец дк,овпен 6ipAecin Ш эк ец га шыгарды. Содан кешн- ш ылы п сала бер д ь Элг1 С тали н ге хат\", \"Бесеуддц дуниеге келдь Бул ею ы кдзак,халкдшыц басына йдд, бейнелейдд. Осы куш да халык, тардырыныц аца пьеса жазып жур. т у р м ы с \" ( M l , 1989) Ж а т ж ур т та н 1здейт1н стикасы, “ Социалистж правда\" гэзеттер1ндег1 арихи дэлелдер1мен ж эне фманды сан рет риза етг1. е кдйта курура кдлткдлсыз кандидат боп К,азак,стан

Ъексутм НфЬке-ты_ Компартиясынан усын программасын жариялап, О н д а Ш эк ец : \"М е н К,а дербеспкке крл жетюзуг кдламгерлш, ж урналисп редакторы реттндеп ец б ...¥лт м эселеа , ултар мацдай шепке шыгып отьф ж айлаган халык,тар ара тусш уш ш к жардайыныц ...М енщ кдруым — кем епм ен адамгерппл имандыльпура шакдгру, арттыру хакдшда удайы о ...Партия сын нысана туста мен партияны жаца 6epiK устанып, оны демо уннн куресемш”, — дейке б о лу ж олы на бас таккен румырымныц мэн-магы туйшдейдд. С ол тушнде титтей д сенем1з. О ньщ ce3i мен ю бую л ецбеп, шыгармашы дэлел. Ш экецнщ азаматгыры принцип! хакдшда, эрине жок, Ондай макрат та крйм депутаты болуга лайык, ек шык,тым. ©TipiK мак,там ТТ1акенн1ц ж азганы м ен кд1зметкерлер1 де м енщ б!летш болулары керек. Б беретш болар.

ы_____________________ нылып отыр. Ш экец езш щ журткд хал-кдд,арынша таратгы. азак, С С Р -ш щ экономикалык, ге барынша куш салуды аз!мнщ пк ж эне республикалык, газет басты борышым деп б1\\емш. ралык, кдтынастар мэселелер1 фган кдз1рп кезде, республиканы асында ынтымацтастык, езара орнауына ыкдал етемш. кдлам мен газет. Солардьщ ж т! ардак,тау, кдйы ры м м ен халык,тык, мэдениет м ереш н ой жалгайтын боламын. асына айналып отырган кдз1рп артуды мурат туткдн позицияны ократияландыру, татган тазарту елш : \"Б ул принциптер — депутат н айла-шаргы емес, менщ бую л ы н асы , туп кдзыры\", — деп де крепа жок,тырына 6i3 кэм1л юшде алшакдык, болмайтынына ыльны, кд1зметз — 6api куэ, 6api ы жайлы, жазушылык, KiciAiK е, м ен тугел кдмтып айта алгам мадым. М ен тек Шэкецнщ халык, кендптн сыдырта сипатгап кдна мадым, жалган крлпаштамадым. н жасаранын халык, та, партия таныстыруымсыз-ак, тэп-Tayip Бглген ж урт лайыцты багасын да \"Лвпинш1л жас\", 14.03.1990-жыл. 282

КЛАССИК EKEHIH М укдгали Макдтаевты ке сынагандар болтан. Оны ц ел алгысыз деуге дею н де бартан. B оныц \"Алатау, ассалаум алей \"айналайын жарыкцык,\" деген се саяси epi ддни ерескелддк тапкдн М ен еспмеген, мен кермеген ю 6ip кудай 6iAciH. Эйткенмен М мукдта алган жок, о л жазран еле 6epi6ip иланбады. Алайда э л п с танымайтындык,тарын ел-журтк Акдкдт пиркгн акдяры жецдд. Ж е Оны дэлелдеу ymiH ел-ж урт ж е з поэзиясын да, е з перзентш д е шындыцтыц рахатын ендд 6i3 м Kepin жатырмыз. Кудайга m к е й б 1р е у л е р м ен и м к е р ш г Мукдралиына айналды. \"0 йтеу1р, кше тауып 6ip Сынауга т1птен кумар и Б1лесщ бе, ей, и м керш Айтсын деп акцкдтгы т1 д ен п кез1нде Мукдц. Эддлетаз естудд ацсаганы б ул елецнен бш ж урт б 1рдей TyciHeTiH елец кд баралайтын адам кдйда? Асы б ш м азге, талантты танымады орынды бола крймас. \"Крлда ба К ет к е н с о ц к,олдан ш ы ры п кдзак,тыц e 3i е у баста-ак, айткдн кдялык, барша кдзакдд танымал cere журш журт болармыз. Ж у сияк,танамыз. Осыдан 15ж ы л бурынры 6ip мен сол кундд салыстыра кдрап, 283

ЕНД1 Б1ЛД1К езш де KeAicTipin туры п лендерш кейб1реу тукке ip акдшныц ашына сейлеп, йкум!\" дейтш елецшдег1 езге елгенш е шуйш п, одан нын е з кулатыммен есттгем. юналаулар кдншама екенш Мукдцды сынатандар оны ецнщ нашар екендптне ел сыншылар ездершщ, енер кд ептеп те болса танытты. е н е жан-жакды дэлелдендд. ж ум ы ла ецбек етп. Х алы к, е ез1 крргады. Делелденген мерекелеп те, этап етш те m y x ip ! K,a3ip М укд р али ген н щ ем ес, халык,тыц p жерщнен, и м кершген, шген, 1л бер1лгеш!!!\" CbiHFa кешнгеш, акцкдтты шнш-ак, тур. Bipax, барлык, дйда, барша елецдд б1рдей ылды ажыратпадыц деп ц деп наданга екпелеу де арда алтынныц кдддр1 жок, екш д1м-ай!\" — дегенд1 н. Кдзакдыц б1реу1нде бар л, таныс е з кдтем1здд ез1М13 у р т болып та келе жаткдн жардай eciMe туссе, кдз1рп , кдйта-кдйта теуба деймш.

Ъексутан Нфкекв-ут_ Мукац, теп, аулие екен туралы \", — деп едд, айткдн жазылып жатыр, \"Qirreyip деп едд, оны сы да рас: жаткдмыз жок, Эйткенме шпнде он бес есе к ез алд алатын тар их. М укдн елген соц, беш т орнатуды ойластырдык, Тажлбаевты алдыга салып б1лддрддк. Сонда М укднн хатшысы езш щ Мукдгали кермегенш кдрсы аргум керсететш о л и м едд?\" Б1здщ и деологи ям ы зд багалайтын ондай азамат шугар, Kp3ipде бар. Эдеби эдебиет пен ен ер 1м!здщ бар орындарда эл1 де эде сокдлр тек е ойы ны сияк сыздана сэйлеп отыр. Э оларра улкен саба: елдщ таланттар екенш е оньщ атаулыга онды-солды та эпермейпнддгш 6ipa3 эпе Талантгыларра: \"Ептеп мшез1 тис,\" — деген сиякды 6epin, соны ц н э ти ж еа н шеткдкдшйлап, ал ж урт сы зы лы п тураты н, ece о й лам айты н бакдй ecen М эдениетп. Айткдньгнды деген мднездемелерге аркдсында He6ip билж-п бел п л й \"К рлы нан ic кел берглген азамат\", — дей аузына Tycymi едд? ©ткен

____________________ н. \"Ж азы лар естелж тер мен ны келдд: естелДктер оцды-солды p, кдзбас былык,-шылыгымды\", — 6 ылык,-ш ы лы ры н кдзбалап та ен Мукдгали тану ici он бес жыл дымызда дамыды. Бул да 6i3 ним тш щ басьгаа жупыны рана мусш О л ушш акракдлымыз Эбддлда п 6ipa3 ж ерге хат жаздык, етшни ньщ туран ауылындагы партком и ушнен 6ip шыны да шай шпп м ент кылды. \"С онш алык, сый — демегш кемейшен таныдык, ды е зш щ 1шкен-жегешмен ттар кезшде кеп болды. Кудайга иет пен OHepiMi3re билле айтатын, той-томалагын этап ©туте кукы ебиет пен енердд шала туешетш, к,ты сезш етш сабаздар aai де Эйткенм ен Мукдцнын, eMipi — щ улы мансап иелер1 емес, хас рибраты к ез жетюздд. Талант с лакдырудыц ту б 1нде абырой ербакдндар туеш е бастагандай. п лиетш кершедд\". \"Ойбай, оньщ ы астарлы мэш бар мшездемелер д е оларды атак, пен мадак,тан т кезш ш е сыпайы болгансып eciHe еш кдш ан е лд щ камын nTi к ейбглеулердщ : \"Сыпайы . ы ею етпейдд. Мшез1 жатык,\", — ие болып, сол мшездеменщ кдлзметке крлы жеткенддп де ледд. Халык,тык, муддеге кдтгы йтш мшездеме ол кезде юмнщ нге салауатдейм!з да. Д ей турып, 284

__________________ОЗ кдтарласымызды, талапты api шггарлыкден кустаналаудан а керек, \"Ертец ел алдында абырой деп, ец эуел) халык,тан крркуг 6ip улагаты — осы. О н бес ж ы л шней беретш, кдлтарыс жерл та Ж1б ер е т1н М ук д ц — кдз1 кдстерл1с1, оньщ беделш бала-ш мен бауырлары, достары мен жо жакдш халык, азаматтары ту солардыц эркдйсысы Мук,ац халкымныц бедел1 деп крргайд улк ен бакдпы. \"K e 3 i TipiciHAe ейтпеддк” — деп е и н уд щ де орн ерте ме, кеш пе: е л! де ме, Tipi де артык, не керек?! Жазрырма MeHi, жан ага Жаманра меш балама. Жалрыз туп емен керш Жабыркдп турран далад Емен деп меш багала\" — деген екен Мукдц. Аганыц тусш кд1лырыма кдрап, iiuiMAeri асы журмепп!\" — деген отшпш ме \"Н е куйде жургешмдД 6 Мен ceHin баратырмын, Кдн майданнан оралган Жарадан сау-тамтык, жо дегеншде де элдеб1р жалгыздыкц \"Э лареп азар жанган ш Сенемш де кдламын 6ip ДвйдД. CayFa -плегендей халде ж \"С езбей оч рой, сезбейс Кермейач рой кереметп дей кел1п: 285

ОЗендф efmebmm елке iirreciMi3Ai к^зганы ш пен, аулак, болуга умтылуы мы з йсыздыкда ушыраймыз\", — га тшсшз. М укдч eMipimn бурын и м кершген сынап- ерде элдеюм крл жумсап 1р халык,тык, енер1м1здщ агасы мен ineuieci, зайыбы олдастары тана емес, алыс- угелдей крргайды жэне цныц бедел1 е з б е д е л 1м, ды. Бул М укдцньщ нагаз e сейтпедж, 03i барында ны жок; халык, махаббатын е ме, airreyip, оята алганнан а, пе еч. да? — ш генш ацсапты-ау! \"М ы н а ылымды багаламай крйып екен, и м 6L\\ciH. iAeciH бе? , сен ео ч бе? жауынгермш, ок, денесшде\", — цъщ жабыркадкылыгы бар. шыракрын мен, p урлесец\", — жазыпты. сщ рой сен меш... п мендеп\", —

Ъвкттн Нфкеке-тм \"Бьлмейсщ Foil, с Ойдагымды ещу депгп. Bipeyre емес, 6api кез1нде оньщ жалрызды да танымадык,. Таны жургендитшздд о л e3i д таппай ойсырапты. Эр талант 6epi6ip жалтызд деп ойлаймын. ©йткеш кетер1л е алмайды, о л ж сырласа алмайды, сонды езйнщ б т к т т н е н туран \"М е н щ макратым\" деген \"М ен жырламай Сырласамын”, — дейдь Таты 6ip елещнде \"Жырым, сырым EKeyiH eKi белек Жатсам-турсам Жабыркдран жа деп осы ойын баскдша \"Куйер кеудем... Сондыктан куйш Жасырман, жыр Ж ы р жазу, KiM б Акын болу! Н е кылган киын деп, е зш щ улк ен мак туш ндейдь Оныц осы устанрандыры акы ры он А л езй \"К еген деп ж жасарым\", — деп едь орындагандырынан орн болды. Оньщ елещ де, ел классикке тэн кдсиет. О жатыр, уйрене де беред

м___________________ _ сезбейсщ Foft MeHi сен, юммен белкгем?\" — iMi3re айткдн екпе-назы гой. Дер ыгын да, талантыньщ даралыгын ымаранымызды, тани алмай де ацрарыпты. О й б елк етш адам рине, е к ш ш т . Алайда шынайы дык,тыц азабын тартута uric едь ш о л кетер1лген 6HiKTiKKe эрюм еткен ой турырына эрюм шырып ык,тан М укдцньщ жалгыздырын н жалгыздык, деп тусшген жен. н елещ нде Мукдц: ймын, — е: м — eneyi eri3AepiM, к ем1збед1м. муц шагып дэптер1ме, аныма ем 1здедш\", ернектейдь Таты б1рде: . шемш. рымда сол жш менщ. быедь ермек uibiFap?! н едщ!!! — к,сатын азаматтык, бшкт1кпен ы ндай э у е л баста б ш к мак,сат ны поэзия бш гш е аскдк, кетердь ж ы р к,осагын, Келмейд1 ж ыр с о л айткднын орындады. Соны ны белек, езгелерден ерек акын ленд! курметгеген мшез1 де нагыз Одан урпак, у л п алып у й р е н т те дь 286

_______________________________ Q S e Классик екенш кезшде быме ендд бьлсек те, ендд кдддрлей алсак шыгармашылыры, кудайга шуюр табылмаган, тек кдйта бараланга багасын 6epi6ip алган c a rri uibiFapMauibiAbiFbi халк^мыздыц келецке туармейдд, кдйта с о л ортасында ж арасымдылыкд жулдызра барыт устап эдебие-п жаркдфай берер екен! \"Х а н тэщp АРАК.ТАН 0K EM I3 0 Баска жерде кдлай екенш кдйд 21-ге толган эр адам ай сайын 6ip бетелке арак, ала алады. Та алура м ш детп сиякзысьщ. © з щ тойра жинайсыц ба, досыца сый BipaK, е з талоньща т и е о ш езщ ал крнак, келсе, ендд: \"Арак, таба ©йткеш арак,ты талонра алуга бо о л да б1ледь Алдына арак, крймас алганын 63i uiiin крйган т ой\", Кдюкдсы, арак,тан казак, оцай к куткдрайын деп турран еш м ет т айткднда, о заманда-бу заман кдз пе eAi? О н и iumeceK, кун кере жылдар бойы iumeft келген ата 6epi бшк боп кеттж пе? Кдй айрылып, 6ipTe-6ipTe курдымга б па? Аталарымыздан эдеп кет сорыстырып iiuin кдра басты. Эж мен баласына: \"А йналайы н замандарыцда шыкдан у-зер б1лгендж санайды. ¥л-кд1зымы 287

e u d e j? o f m e h m m е л к е едпс деп екш уге бола ма, к,та кеш емес. Мукдцнын, р, халкымыздын, жогалып ан, кеш те болса курметтт шырармашылык,. О ны ц езге таланттарына титгей самсаган жулдыздардьщ ден жарк^лрайды. С ол пм1з бен мэдениеттшз де p i\" газет i, ш м де, 1991-ж ы л. 0Л1П ПЕ ЕД1? дам, кдз1р Алматыда жасы талон арк,ылы дукеннен алон крлында туркан соц, щ инесщ бе, сатасьщ ба, лайсьщ ба — е зщ б1лесщ. лмасац, уят сияк,ты. Уйщ е а алмадым\" — демейсщ. олатынын е зщ де брлесщ, сац, крнагъщнын; \"талонра , — деп ойлауы мумкш. кутила алатын емес, Одан те жок, BipaK, шындыгын дзак,тын, аракуан aKeci eAin алмаймыз ба? Мындаган а-бабамыздан соны iniKeAi йта хальщтык, бет1м1зден батып бара жаткдмыз жок, тп: к елМ м ен рюмкесш жем1зден акдгл кетп: KeAiHi н алы п к,ойындар! © з р л е р щ Foft\", — д еге н ш ызды анык,тап айрыкдга

Ъекоутан Ифквке-т айтпай-ак, кряйык, эке олар кдйтып оцсын. Кебеш п, жер бет у л т т а р д а н ок, б о й ы салтанатгарымыз ене жер1шздщ байлытына дамып кеткенш е дос кубыламыз тутелдешп, екен-ау! Нем1зге жет алмайтындай не кун арацтан азып-тозып, а кеткен жершен, тшнен eAici мен TipicmeH — бэ атпай ма, кудай урмай ес жияйык, та. К еп пи 6i3 сияк,ты аз улткд узак туп тамырымызды к аздыратын, айуанг Н анбасацыздар, бйим айткднын окдш кернц КДТЕЛ1К З А Н Д Ы Л Жакцшда 6ip азам \"Синонимнщ кешзп макдласына кдрсылык ойга кдлдым: кудай-ау кдялтан заманньщ тута жатпаса, одагай мен кд ■п л а щ магынасын куцп кдраньщ ак, болтаны е ереж еге кулак,асушыла неге кебешп барады? О ны ц ce6e6i: 6MipiM да улттык, непзден алыс

ти_____________________ е-шешесшщ сшуя анау болтан соц, тш е сыймай бара жатсак; езге озып, мэдениет1м1з бен сэн- бойымызды кернеп бара жатса; ез ез1шз кдрык, боп, тгмшздщ перемет с та, душ пан да танданып, терт , асып-тегшп турган халык, болсак, тгсш пием1з? Арацсы з eMip суре туды басымызта? Бауырлар-ау, ата-бабамыздыц 6i3re аманат кдш н, эдет-гурыпынан, тауы мен тастан, эршен айырылып кдп журсек, аруак, й ма б1здд?! Кеш кдлмай туртанда, исец кеж е д е зиян, алайда арак, — к, ж ы л езгенщ зары болтан хальпдсд кцятын зымиян тажал. Адамды а айналдыратын нагыз жау. мд1 адамдардьщ б у л жайында не здерпп! Окдтп, ойланьщыздаршы! \"Парасвт\", 1991-жыл. ЛЬИ дКД АЙНАЛЫП БАРАДЫ маттыц \"Кдзак, эдебиетт” гэзетш е — ттл байлыты ем ес\" деп жазган к, б1лддрддм. Бтдадрут бтлддрддм де, у, аксиоманы да дэлелдеудд кажет аны ма? Синоним с ез байлытына дратпа сез, кдястырма мен крс сез прттететш болса, онда ацтыц кара, ем ес пе? Б1зге не болды? Зацсыз ар мен зацсыз тужырым айтушылар Mi3 де, гылымымыз бен тарихымыз стап, баска, этап айткднда, орыстык, 288

_______________________________ О З е н еп зб ен дамука б ет алтан еке халкдамыздыц тургы сы нан е 1ылымы ньщ тургысынан дэлелд дардымен ултгык, непздД 63iMi3 суйенш айтушыларды жецш уйр ж э т н 6iAMece де, езге ултгардьщ айтушыларды жырыла мак,тап, окэшысты санаппыз. Ендд ойла ралым алдымен е з н еп зш е бал ралымдарды мадак,тау емес, ар екен. Д е л кдз1р ондай курес ж у e3i KyHi ертец зацлылыкка айна Окдхрман кдуым байкдйтын баспасездщ бетанде казак, т ш н щ боп жатыр. Эрине, кебше-кеп он келмейпндерге кдтысты п ш р л ер тш н щ е з ултгык, зандылык,тар екенш делелдеген академик Э.Кд макдласын соцры к езд е окдгм ралымдары казак, т ш н KppFayF отыр. Соньщ кес1ршен К ,Ж уке жолдастар казак, т ш н щ езш дш керек дегендд айтады\", — деп а ■плдершщ даму диалектикасына ала ма?\" - деген абстрактылы мэлзм емес тю р д ! баспасезге тык унс1з калган соц, е с л и шала р ме? Унсщадк ендд 6ipa3Fa созылс ж ерден шыга бастайды да, он кдгидасы зандылыкка айнала ж Ж асы рагы н Heci бар, бГздщ дал кэз1р е зш щ жетгсттктер1 ме алдымен орыс т ш н е борышты. М тглддц езш щ де байланысын, 6ip- шыгармаймын; 6ipaK, элемдеп еш айырмасы мен е р е к ш ел т жок деп ойламаймын. Ойткеш езш д жок, ттл е з аддына ж еке ттл болу -1345 289

е я д е Ь e jm e b im m в л Ь н. Bi3 н еш б о лс а да е з ем ес, оры с eM ipi мен деп дардыланыппыз. С о л бузып, ал ултгык, непзге реншшз. 0 з улты ньщ мен- мэн-жайын жыпылдатып кеп бьлетш, кец бы етш асак, е з Heri3iH бглмеген лта шабады екен. Ондай рамыздан адак,тау кажет урпзбесек, кдтелжтерддц алып кету кдуш бар. н болар, кдз>р мерз1мдж щ сан турл1 жагдайы с ез ны бьлмейтшдер мен 6iArici р айтылуда. Алайда казак, ры бойынша дамуы тшс йдаровтан езге ралымньщ мадым. К^лскдсы, казак, Fa эл1 белсен е араласпай еш ев сиякдылар: \"Кейб1р ш ерекш елж терш сак,тау айыптап, \"Казак, т ш елем ан окщ ау сурлеум ен дами ы, н е т мецзеп отырраны кдалауда. Ш ы н ралымдык, ралымдык, ецсе кетермей са, элгпп крлдаушылар эр н ьщ казак, т ш н е кдрсы ж енелмей ме? казак, т ш грамматикасы ен кемшшктер1 ушш ец М ен эр тглдеп рылымныц, -6ipiHe ыкдал етуш жокка е ю баска ттл 6ip-6ipiHeH к, кдгида бойынша дамиды дж зан,ы мен ерекшеллп уы мумюн емес.

Ъекстпан ^фкекв-тм BipiHuri айтарым — алф казак, алф авит! о ры с жасалган. Олай дейтш к,аж етс!зд1гш е к,арам Байтурсынулы жасаган apin болса, кдз1рп каза Караганда, apin кабейген мумкшдйт де кецейген си еж елп сейлеу эрекетшде TiAiMi3re устелген артык, •плдд байытудьщ тете ж о “а\", \"к,\", \"у \"' \"i\"r \"Ц\". \" f неге аз алфавитше крс оры с сезш щ улттык, H элс1реген болар едд, эрин ерек ш елтн булдыр хал сайтп. Сейткеш керек eKiHmi Байтурсынулы кд эрине, о л куйтыркдл саяс Ж аца алфавитгщ шы улттык, с ей леу ерекш елт орыс ыцрайына ауа бас енд! \"я \" дей салюта аузым а з тшм1здщ зандылыръг те, казак, т ш н е тары 6ip т еддк ал 6i3 оны а з сез1мп езгертпей кабылдадык, С дамытпайтын куйге келдд казак, ca3i болар едд: \"зав журм1з. \"Пл а щ табири алфавш1м1збен теж ейтш алфавитш аз куйшше, отырып жасаган; сондык дегенш \"абсолют\", “нарц ce3i erin ала бередд. ©зш Bi3 орйстардан у л п а керек едд. Олардыц 6i3re

м_________________ _ фавит жайында. М енщ сетмшде, алфавитше багынышты халде ш м oFaH оры с epiirrepi кджетп- май тугелд ей енген. Ахм ет ец сорцы казак, алфавитшде 33 ак, алфави-пнде 42 apin бар. Bip н сайын дыбыстарды дал бел1тлеу иякды; сондык,тан кдзакдъщ езшщ е жок,эрттердд де алфавитке крсу , улес тэр1здд. А л ондай крсып алу олы болса, кдзакдса рана тан \"а\", f\", тары баска apirrrepAi орыстар ып алмаган? ©йтш крсып алса, Heri3i, ayeHi мен дыбысталуы не. Сейтш, орыс т ш езш щ айкдлн лга карай бузар едд. Казак, тип болды. Оны етюзбеймш дейтщ дзак,тан тумады. TyFaH кунде де, саткд кдрсы тура алмас едд. ылауында кетш, 6i3 6ipre-6ipTe тм!здд азгерте бастадык, Дурысы стадык, Ежелден \"иэ\" деупп ек, мыз уйрендд. \"Велосипед\" дегендд гмен алсак, \" белесшет” дер еддк тыц саз крсар едж, я т и байытар пз ете алмадык, орыс ca3i куйшде Сейтш, а з тшм!здд аз алфавш!м1з дк. \"Завод\" дегендд \"зауыт\" десек, вод\" деп оры с ca3i кушнде айтып зацдылырын кушпен, ярни аз ш пакдлр болдык. А л орыстар аз а з т ш н щ зандыльгрын сак,тай кдан олар латынньщ \"абсолуте\" цисусс\" дегенш \"нарцис\" деп орыс ш де жок, apiirri езгеден 1здемейдд. алсак, осы б а л л т а у л п алуымыз айтканынан емес, аз ютегеншен 290

у л п алуга raicT i еддк. Эр и не, бермедд. Ендд ес жиганда ез зацы кдрида е з TepicririH узддказ жас Kp3ipri жастар \"э \" мен \"а\"-ны дыбыстай бастады. Э н салган \"саулем-айыньщ\" ара ж ш анык, б нейзшде де алфавитапздфч Kecip Еюнип айтарым — кдзак,ершт хакдднда. Бул — непзш ен дауысс \"Б\" epniH \"б ы \" демей, “ б е\" дей кдзакдмлап, е з ттл ьщгайымызб жорык,? А х м е т Б айтурсы нулы epinTepiH \"б ы \", \"ды \", ”с ы \" деп безшем1з? Сонда кдгскдрран сезде 6ip ж уйеге тускен болар едд. К О \"K O K illi\" деп шрыр ек. Сонда не ютеу керек? Эуре бо ж уре берем1з бе; жок, ештен т1л 1м1зддч табигатына сай ултт жасаймыз ба? \"Кдйта жасау\" сею лдр дурысы А.Байтурсы алфавипм1зге кдйта кешкешм1з ж гана тшм1зддч дамуы езш щ таби сездж крры кдзаки сездермен болады. Ахац жасаган алфавит \"в \", \"ф \" epinTepi е н ге н де, непзделгенддктен, \"й \" (шолак, М еш ч ойымша, осы 34 epin кдза толык, жетер едд. Сонда \"ю \", \"я крепа дыбыстар тацбасы мен \"ь мулде жат белплерден арылар а й у дегендд \"аю \" аш ш ы дегендд кдзак, ce3iHiH б уы н зачдылы р салганда, мэнерлеп сейлегенде, 6 6ip емес, е ю буынга б е л ю айтам ш ы . Булай айту - тшм1зддч та унемдейдд екем1з деп неге 6i3 е 291

OFaH кез1нде мумюнддк ымызга оралмасак, кдз1рп сай 6epepi сезаз. ы ц айтылуын тым украс нда, \"сэулем -айы \" мен байкдлмайды. Сонын, туп pi бар деп ойлаймын. терйпц кдзакдиа аталмауы сыз дыбыстарра кдтысты. йм1з. Кдзак,тыц е з ерпш бен атай алмауымызра не ы е з алф авитш де кдзак, п атаган гой. Одан неге ердд айту ж еш де кдзакдпа О КП -ш \"К О К аП е\" демей, олмай-ак,осы алфавитпен де кеш жакры деп, ез ык, алфавит1м!здд кдйта деген крркдшыштылау ы нулы ж асаган соцры ж ен деп ойлаймын. Сонда иги арнасына тусш, онын, н унем1 толы га б ер е тш тке еж е л п тшм1зде жок, алфавит араб кдршне \"и \" ) epni енбей кдлган. ак, сезш щ кдлдр-кдсиетше я\", \"щ \", “ ц\", \"э\", сияк,ты ь\", “ъ \" сияк,ты е з тшм1зге еддк. О й у дегендд \"о ю \", д \"ащ ы \" д еу аркдялы 6i3 рын бузы п журм1з. Э н 6i3 жацагы сездерддч бэрш мыз: о — й у , а — й у , а ш ­ абиги зачдылыры. Эрпгп е з тшм1здщ зачдылыгына

Ъексутт НфЬке-т кдйшы келетш арттерд \" ё \", “э \" apiirrepiHeH де TiAiMi3re ти ер зи я н д BipiHiuiAeH, \"э \" apniH еюнппден, \"электр\" дег одан еш ю м нщ е интернационализмге кд ала ж упрген ултш ы Халыкдралык, сездд, тер ез тшм1здщ зандылыр тшсшз. ©йткеш б!зден б ы лай 6i3 д е с ей т е баск,алардан езгеш ел халыкдыз. Ш ын д ербе керек. БДздщ ана тийшзде неизшен буын ундест бДздщ ттлге \"ь\", \"ъ \" бе баска ттлде сондай б е тшмДзге кдбылдасак, он сэйкестеп жазура тшсш зомбылыгымыз немесе табиратына багынранды сез1н кдзак, т Ш н щ з \"абтамаб1л\" деп кдбы соцындары \"ь\" б елп ез- ж ок кдридара багыну — © з зандылыгымызра ондай сездер кебейе ке бузады. Сондыктанр о л н е л \", сп ект акльд/ \"энсэмбтл\", га ст рол ьд] деп жазганнан 6i3 езг т ш т з д щ зацына рана дамуды ттлдщ уакдггкд етедд де ртырады. ©йт зацымен кдбылдамайы ултгы к мшдеттн жарым

тм_____________ дд кдбылдаура тшсшз? С ол сиякхы е бас тартуымыздьщ еш epciAiri де, ды лы ры да жок, деп ойлаймын. H каж ет ететш кдзак, ce3i жок; егендд \"eAeKTip\" деп кдзакдпаласак, штецеш мукалмайды. Оны дрсы багыт, халыкдралык,терминге л шокпар деп тусш беу керек. рминдд 6i3 де кдбылдаймыз; 6ipaK, рына барына отырып кдбылдаута н баскд барлык, ттл сейтедд, будан бастаранымы з ж ен. C e6e6 i 6i3 л1пм1з бар, ез алдына дербес еспк ттлдщ дербестшнен басталса п сездщ жуан, жщйыке айтылуы тш мен ж узеге асады. Сондыктан елплерш щ мулде кджет! жок. А л ел п аркылы жазылатын сездд ез нда оны е з сейлеу зандылырымызга шз. Бул баска ттлге 1стеген зорлык,- е кдстьпымыз емес, тек ез тшлпздщ ырымыз рана. М еселен, авт ом обиль завдылыры \"автомобДл\" немесе ылдауды каж ет етедд; сонда сез -езш ен туе in кдлады. А л ез тш шзде — е з тшмДзге езЫ1з жасаган кщшат. багындырмай кдбылдай берсек, еле тпймДздщ таза табигатын сезсДз л ь дегендд “ р е л \" , я о л ь д ; - /, — \"с п е к т э ю л ” , а н са м бл ь д 1 — — \"гесттрел\", п ь е са н ы — \"пиеса\" ге ттлдщ егшше еш туспейм1з, ез а багына бастаймыз. Одан арры бею мделу! е з кез1нде кдмтамасыз тш баекд ттлден енген сездердд ез ынша, казак т ш н щ сездтк коры мжан рана аткдрады. А л жарымжан

_______________________ ОЗ нэрсе даму мен ешудщ ортасын де турады. Bip сойкдн куштщ о л куншде ж улып экет>а де кэдж. Жакдшда \"Казак, эдебиетт\" Кабышевтщ ттл жайындагы ж а Kici сездерге оры нсы з кеп тж жазуды орыс тш н щ ьщрайы екен кдянжылады. А л ендд осы кате кдазметкерлершщ таратып ж ург \"кеп ж ы лдар бойы\", \"6ip топ ж п ш р л е р м е н келюпейдд\", \"е лш п н “ар турл1 э щ ш е л е р бар\", \"алты кдлздьщ tp o ro c y p e rre p iт абы лм л деп жазып ж урмм. М ун ьщ 6api KenTiKTi бжддретш с езд е р д щ жалгануы тшс деген зандыльны саз TipKecTepi. Эйтпесе тшм1зд KenTiKTi быддретш е а м д ж пен кешн, непз!нен, кептж ж алгау ж емес пе? \"К ап ж ы л бойы\", \"6ip т ппармен келкпейдд\" деп, т.с.с. а жатпай ма? Осы тектес оры с т кезде баспасвзде кате жазылып ретпк сан eciM. Оры с тш н де р сан е ам нщ журнагы онда — ая, езгерш келедд. Сондык,тан олард “5-ая дверь\" деп жазудын, ж а т жок, сондык,тан казак, тш н де ре буынныц ж уан -ж щ ш келтн жалганады: (ы)ншы немесе — сан еамдд цифрмен жазранда, он шолак, сызыкдпа (дефис) крямы \"5-eciK\". А л ендд б1здщ кез кел ашып кальщызшы, \"5-uri катар\", сиякды кате жазудан кезйцз су екенш айтып келе жатканымыз корректор, еш редактор оран то Kp3ip кейб1реулер казакдъщ 293

т д ф o fm e h n e tm вл / Ь ндагы K^yiirre унем1шнедд ш нш турганды кундердщ \" гэзетш ен акдш Fa66ac ан айгайын окдядым. О л ж алгау косы п сейлеудд, нш дурыс байкдп, орынды елжтт алдымен баспасез геш д е шындык, М еселен, ж т т т ер юрдд\", \"кептеген н д е а ц ы з-э ц п м е л е р кеп\", ы а п а -сщ м л е р ш бар\", \"15 \"• \"50 уй крзакра р турады\" i — саз жок, орыс тш нщ бэрш е кептж жалгауы ына кдрап кдгсая бастаган де eciM сездерге сан eciM, н устеулер т4ркескеннен жалганбайтындыгы белгш топ ж ш т гардд\", \"кептеген айту тшм1здщ нормасына тш нщ ыкдалымен сощ ы п ж ургеннщ тары 6ipi — род бар, сондык,тан ретгж ,-ое,-ый болып родкд карай да \"5-ый ряд\", \"5-ое окно\", бар. А л казак, тш н де род етпк сан е а м н щ журнагы н е к,арай e i p -ак, т у р д е (i)Hini. Сондык,тан ретпк ньщ журнагыньщ орнына ыз: \"5-катар\", “5-терезе\", лген гэзет-журналымызды , \"5-nii терезе\", \"5-uii есж \" уршедд. Ж а н е муньщ кате зра кап ж ы л болды, eiu6ip оскауыл кря алмай келедд. ежелден бар ce3iHe жаца

Ъ вксулт ан И ф к е Ь -т и _ балама жасауга кеше бас д е г е н сез/ 'н б и т е й т уры п оны \"уй im i\", \"ш ацыр сездермен этап та келген. магынасында турактандыр 6epim3 даяр турган \"сем б е р д о . Енд1 \"сем ья\" ce болмагандай керш генне айтайык, десек, б1реулер м сездд усынды. Сонда кдз дешн “семья\" дегеннщ м шыгады. А л ол тарихи жал киянаткд бармас ушш, 6ipiHe ток,таганымыз ж солардьщ imiHeH \"отбасы \"отбасы, ош аккдсы \" TipK еж елден крлданылып кел \"о т а га с ы \" дейтш1м1з та \"о т а н а сы \" деп к,асте (M.EpiM6eroB). А л \"о т Hec ce3i де \"отбасымен\" терю басынан басталады\" деге кетпедд ме? \"Ж абайы еомддктер сы сез1н \"б1теугул\" деп ауд \"гулдщ туйнеп” немесе \"6 Бар сез1м1зге жаца балам © з сездер1м1здд ез1м1зддц солай-ау. Д и д ая дегендд \"дикднш жарыстыра крлдана берсе кдлып, соцгы кате сез1м1з кепьл? М ш б е мен м ш б е р дег журм1з. Bip кезде б1реу мшбердд — \"кдфедраньщ едд; cipe, goa усьшысты к М ен емлем1зге кейпнр

________________________________ _ стады. Мысалы, орыстыц сем ья п та кдзак, семья курып келген; ак\". \"тутш \", \"отбасы \" деген BipaK, сол сездердщ бэрш семья руга м езгш жетпей, сощ ы кезде мья\" сезш айтып, жазып журе e3i шыккднга дешн семьямыз ен уялып, оны е з сез1м1збен мулдем жасанды \"ж ануя\" деген зак,та \"жануя\" ce3i табылганга м е н т беретш сез болмаган боп лгандык, болар едд. Ондай тарихи ез1м1здщ еж елп сездер1м1здщ ж ен емес пе? М ен е з басым ы\" сезш тандар еддм. ©йткеш — eci сол \"семья\" дегеннщ мэншде ледд. Ж е н е ер уйдщ кожасын агы бар. Отагасыньщ эйелш рлесек д еген д е niKip бар ci\" деп атау ежелден бар. \"Отан\" юндес келетш тэр1здд. “ Отан от н кдз1р кднатты сезге айналып ыры\" (1986) деген ютапта бут он дарыпты. О ны казак, ежелден 6ypi\", \"6ypmiri\" демеупп ме едд? ма 1здегешм1з кдй саскднымыз? умыта бастаганымыз ба? Cipe, шы\" деудщ де шигалш бар. Екеу1н ек, 6ip куш дурыс сез1м1з далада з колданыскд ешп кетпесше и м гендд д е жарыстыра крлданып улер мш беш - \"трибунаныц\", щ\" магынасында колданайьж, деп кдбылдаганымыз онды. ректе юрпзглген, \"-ый\", “ш\"-ддн, 294

___________________ ОЗ орны на \" -и \" рана ж азы лу зандылыгына кдйшы к д тд а де кдзак, т ш н щ буы н зацын бузы мэж бур етедд. О ньщ e3i тийш крлданыстарымен сайкес к еле деп жазамыз, буы нга белге айтылуында олай емес крй: сы буынра кетут. керек). С о л сиякды деп белш айтамыз. Бул e3i — тш зорлыкрен бузы п жасалган кд 6ip макраты унемпплддк болота болса да азайтып жазу. Тш ла ондай зацсыздык,тан Te3ipeK ары ©йткеш унемпплддк уппн а з тш м уят емес пе? Кдте жазу, кдридага багынба кдуш тенддрер Typi бар. Сызык оцды-солды кря беретш ге ай сауатгы ж азу м1ндегп емес, сей O c ip e c e деген саз кездессе, он екен, упрмен ажыратып ж азу эд непзгш синоним! — \"вте-мате дейш де yrip крйылмауга ndc. B оны кргстырма сезге жаткдазад К,ател1к acTin зацдылыкдд ай Ty3epiMi3Ai 6ip кудай б!лсш. А л ды н -а л а , к е з-к е л гв н , к е щ л - жазып журм!з. Неге? Булар крс ала, со ц ы н -а л а , к е з -б о л га н , к в д у н и е деп ж азбайм ы з? Б1рш жатпайды. Екппшден, олардыц крйылуы — кдте, оны ак,тайтын Bipax, осы кдте дагды жаппай к \"Родильный дом” дегендд \"пе алып барады. М енщ ш е, о л п е перзент сак,тайтын уй емес, б о с ендд баспасездщ басбузарлы ге танылура айналды. 295

Зендф ojmebimm елке ы н д а т ш к п з д щ iuiKi еп тусшем. ©йткеш о л да ып amyFa, бузып жазуга ш здщ эуенддк, музыкалык, бермейдд. М эселен, си ы р ен де с и -ы р болады. А л ы -й ы р (\"и \" ды бы сы con,Fbi ы, т ы н деп жазып, т и-ы н ш ш здщ табига заддыльпын дгида. Cipa, онын, б!рден- Tnic, я т и сездд 6ip эршке аздщ табигатын бузатын ылганымыз ж ен болар едд, м 1зд1 ез1шздщ бузганымыз ай ж азу кдзак, т ш н е улкен кщ а м ен уттрдд баспасезде налдык, К,азак, т ш уш ш йлей бь\\сец болды сияк,ты. ны кдлстырма саз дей ме детке айналды. Э а р е се н щ е\" (устеу). Одан кеш н де, Bipax, барлык, газет-журнал ды, сондыкуан yrip кряды. йналып тур. Оны кдшан -к у й , у й -iiu i, ж а н -д у н и е д е п с саз бе? Онда неге арт ын- ц м -а у а н ы , у й -сы р т ы , о й - шпнден, б ул а р к,ос с е з ге арасына швлак, сызыкща н ереж е кдзак, тш н де жок, кдтелжке айналып барады. ер зен т ха н а \" деп ж азу етек ерзент жасайтын немесе с а н у у й 1 Бурын солай едд, еш ен TepicriH, вз1 оц деп

Ш /ут ж _ Ж е п с у кдзак,тарыньщ дейтш сумдык, шырарды ш о п а н екенш ажырата а К^ыскдсы, е з TiAiMi3Ai е дурыс сейлемейтш мшез турып-ак; \"Кдз1р аялдама \"остановкада\" жолыгамы уйренш кеткен. О л а кдзакд!алайтын казак,кем e3i дурыстап сейлемесе, уйретем1з деп эуре болуд Орысша араластырмай де, жазушысы да, минист да жок, 6epi араластыра уялмайды. А л сонда таза тшс? О л кдйда журген, eui6ip icri ayeAi 0 з 1м1зден ©3iMi3 !стемейтшдд озгед ¥лпъщ , халыкдъщ ец кас кара басуда б1здд. Ж ок, ага шекс1з кецге салута бо сойлемей турып, озгеден уялуы м ы з керек. ©з!м 1з болмаса немерелер1м!здд к кдзак,\" деп ж урт алдына ш © з ©MipiMi3AeH ей тш © халкдшызды opFa жыгуш icKe елд1 бар деп уй р ет Егажуздшктщ куд!рейм болады? Ш елмек мыц кун aiyapu. Сондьпртан шын ш епдп казак, т ш н уйрен уйрету! THic; сонан кейш р КДК.ЫСЫ бар. © з улы кд кдзакдю сейлемейтш адам куш мен де куримын\", — \"С еш куртушыньщ 6ipi -

___________________________________ щ K©6i ш о п а н дегендД \"ш а б а н \" ы. Кдзакщасы ч а ба н екенш, иа алмайтын халге же-пгт. езипз бузатын, е з тш ш зд е ез1жз тауыппыз. Кдзакща жакры б1ле ада жольп?амыз\" д ейю з бе, жок, з дейм1з. ©йткеш аузымыз соган ауы зды ауыздык,тап, зорлап мде-кем. Кдзакрыл, сезш кдзакзъщ онда баска б1реулерге кдзакдга дьщ не кджетч бар? й сойлейтш кдзак,тыц академий тр! де, жумысшысы да, крйшысы ады. Араластырганынан 6api де а казак, тш нде юмдер сейлеуге кдйдан келген кдзакуар? Bi3 — н бастап эдеттенбеген халыкдыз. ден талап етуге дардыланганбыз. сиетпа ттлге келгенде де сейтш айындар, ендд ©йте беруге, етек-п олмайды. ©3iMi3 таза кдзакдпа н кдзакдм с©йлеуд1 талап етуге здщ ул-кдшымызды, оньщ рей кдзакдпа окдггпай турьш, \"кдзак,- шьпып урандаудан уялура THicni3. ©3iMi3 уялмайты н болсак, онда шы 6i3 боламыз. © зщ бармаган ту — жалгандык, еюжуздш к. м ен халык,ты кдшанры алдауг'а нде сынбас, 6ip KyHi сынады гой зиялы азамат алдымен ©3i бел ну! керек, сонан соц отбасына рана оньщ \"халкдш\" деп сейлеуге дзакща бьлмейтш, ©з нем ерес! мньщ: \"О , ана тш м , сен курыган — деген! KiMre керек? Одан да: менм!н\" — деп мойындаранньщ 296

___________________ ОЗ e3i оцды емес ne? ©TipiK уранда шындык,ты мойындаушы жок, Ал негурлым ерте уяла бастасак, улд ерте ерж ете бастар едд-ау! Буры нга eTipiriH жаца егпрйм журген аталарымызды кергенде, epiKci3 жанын, ашиды. © згелер болмаса G3iMi3 аясак, етп! Б е р т б1летш, еш кателеспей да болмапты, эл1 д е бола крйма кдтелесем1з. Bipax, с о л кдтем мысыкдга жаппак, болып журш, 6 пэле жабуды адетке айналдыр отырран ce6e6iM, Ka3ip жер-жерд басшылары \"Казак, т ш \" кргамын уйымдарымен бедел таластырып Bipa3 ж ерде б и лш н пайдаланы с аган сындырып та улгердд. А л ю м утты? Басшылар угса уткан угылды. \"Казак, m i \" кртамы — буры K,OFaM. Ж э н е улттык, м уддеде жоралткднын кдлпына кеАззрудд к Бурын тас кулпымен кдмаулы гарихи мэселелер казак, халкд,1нд auiyFa елге жеззизуге б1рден-б1р да сол ж ер гш кп \"Казак, т ш \" Соншалык, жан-жак,ты мэселеле э д г о т е р м е н FaHa ж у з е г е а с кд>1зметкерлер! б1рден бь\\е 6epM олардын, кдтел1г1мен к ур есуд кргамымен куресудд 6ipa3 басшы тек кдлнжылудан баска б1рдеме а тоныцды откд тастама\" деген гой б1реулерге жауласам деп, е з халк азаматгык, па? \"Кдзак, т ш \" кргамы кдязметк 297

Зендф efmekumm елке аушы кеп те, сейтш ауыр лдамшы патриот болудан дарымыз, эттец, сотурлым мен буркемелеп эуре боп ацгал, алдантыш халыкка аяматан халкдлмызды ен, йтш пенде еш рде бурын ас. Сондык,тан 6epi№ 3 де м!зд1 н э ж к ш ж асы р ган 6ip-6ipiMi3re жала жабуды, рмасак, екен. Булай деп де облпартком, аупартком ньщ обылыстык,аудандык, п, бэсекеге тусе бастады. ып, олар \"Казак, тш н щ \" содан, айналып келгенде, н шыгар; халык, эйтеу1р, ы н датдымызда жок, жаца егр онын, ж ылдар бойы каздейтш курескер KpFaM. жаткдн кргами, мэдени, да ете кеп. Солардьщ бетш р умтылыс жасап жаткдн кргамыньщ уйымдары. ердд жуас, уяц, \"тэртшзз\" сы руды о л кдэгамныц Meyi зацды да. Сондык,тан щ орны на \"Казак, m i \" ыньщ мэртебе санаганына айту кд!ын, \"Битке екпелеп й казак, С о л сияк,ты жеке кд>тьщ тш н е жаулык, icrey керлершщ де, эрине, кейде

Ъвксутт Нфкекв-уя мэдениет-i, кейде 6L\\iM жатады. Эйткенмен ол халкдпяыздьщ ой-санас журтты олай ояту уп басшылардьщ халык, т ш дэлелдеп, талдап б ер у м мен кдйта курудьщ мэ ж уас , м о м ы н к,азак,т шыгармай устау — ете халыкрыц ескенш е, оя e3i оянута, e3i де есу халыкды сауатты бас сауатсыз басшы баск сауатсыз болганын к болрандардын, бэр1мен ж ергш кт! басшылары xypeci сондай куреске К,ызмет бабы м ен, обылыстыц, аудан басшыларымен пгушрк мэдениет1 мен т ш н е апырмай, артына шеге бастайтыны-ай! Сонда мэдениетз мен тш нен к десещ ш !? Халык, жа басшыларды ж еце алм ондайларды басшыл Сондык,тан б1здщ K£3ip жан-жакды сауатты ет Халыкдъщ сауатгыл тьлден басталса кере табиратымен дамуы у Kypecyi тгас деп ойлайм осындай шешупп кезец