Б. Нұржекеұлы т11

м____________________ _ А л eKiHmi бел1м1нде эр турл1 лты нш ы кггэпте Aen ci, К,апал, ж евальск уйездерш деп орыс у жагдайлары таблицалар аркылы ж эне cem iH iu i ю тэп томдары У й е з д е р ш е , hfhh к,ыргыз лган. Толык,тай алганда, к п еп тузем дж ж эн е бурыннан бар мен ж ер пайдалану жагдайын ы\" деп аталады. Автордыц эз ам саны дурыс есептелмеген, тэптердеп есеп бойынша, Aenci 72,0%), 43 447 оры с (26,3%), 2757 ,7%) барлыгы 165 178 адам; Кдпал 85,7%), 21 946 оры с (11,9%), 4453 (2,4%), барлыгы 184 398 адам; ал 5 кдзак, (57,3%), 13 749 орыс (8,5%) 2 345 баскд усак, улттар (7,9%), Верный уйезш де 157 357 кдзак, 0%), 25575 уйгыр (9,8%), барлыгы нда, буш л Ж етгсу обылысындагы й езд е барлыгы 524 315 кдзак, 146 гы 757 167 адам. агы адамдар саныныц кдуырт ж а) елкесш ен крныс аударган актардьщ да у л е а мол. Патша ты непзш де обылыскд е з ергамен кегшршп экелш е бастады. Олар ы деген аткд ие болды. Жет1су 70-жылы, ерк еп м ен эйелш крса м болса, 1897-жылы 33757-ге, ал а ж етп. К,оныс аударып келген ри к ^ зм е т аткдрды, оларга кэп е ж ай солдатгар мен кдлмак,тарды ретш болды. Шаруаларды шет ару С толы пиннщ аграрлык, 6ip 6eAiri жэне патша еюметшщ цызды элемент! едг 150

___________________ GS ХХ-расырдыц басында оры бастаган Ж етгсу халк£1 о к у -б бастагандай. С ол жылдарры (П.Румянцев), 6ip рана Ж аркент кдзакдна сауатгы болса, 630 бал сыртында 20 адам орысша сауа оцыпты. Ж алпылай алганда, ж ер гш кп халык,тыц 3 пайызын кершедк П.Румянцев ep6ip мыц дейдд. Э р мыц еркектщ 44,59- 67,68, Лепс1де 61), 0,34-i орысша сауатгы болыпты. Э р мыц ерке эйелддц 0,09-ы орысша сейлей I уйез1 бойьгаша 69 ер адам, 4 э екен. А л жалпы уйез бойынша сэйкес келш п. (Кдпалда 81,6 Кдпалда 100 шалга 116 кемш болыпты. Х алы цты ц эл-аук,аты, ту р аударарлык, ¥йрыр, дуцген ха кдзацтар епнпшшсп рана уйренш шабуды да атакэсшке айналды 48,6 пайызы беде, ал 16,5 пайы Жет1су обылысыныц ш ш еркендетуде Ж аркент уйез1 6ip бую л малдыц терттен yuii крй ек yuiimni орында сиыр, онан кешн Барлык, шаруашылык,тыц 3,6%-ы Aen ci уйез1нде 28%, Кдпалда 28 45,16% тугш ж ыл бойы ки1з уйде тупннщ api ки1з yfli, api эр турл K^icTayFa уй салу, крра салу есеппен Ж аркент уйез1ндеп ж ap6ip тут1нде 21 бас мал болт Кдпалда - 15). А л уй ез бойы шаруашылык, есепке алыныгггы 151

Smdef> efmelanetm елке ыстармен етене араласа бш м ге д е 6ipa3 ынта к,оя ы мэл1метке Караганда т уйез1 бойынша 2106 адам ла кдзакща окдшты, оньщ тгы болып, 6 бала орысша , б ул есепке кдраганда, нан астамы сауатгы болтан ц адамныц 23,40-ы сауатгы -ы мусылманша (Кдпалда а, (Кдпалда 1,18, Лепс1де 2) ектщ шпнен 1,48-i, ал мыц й алыпты, б ую л Ж аркент йел орысша сейлей алган а 100 ер адамга 92,4 айел эйел, Лепс1де 85,5 эйел). шр, Лепс1де 101,5 кем ш р мыс дэрежес1 де кец1л алык,тарыныц ыкдалымен ш цоймай, мал уш ш т ш е н ыра бастайды. Бую л елдщ ызы крнак, eriirri. де мал шаруашылыгын piHiui орында болыпты, ал кен. Еюнип орында жылцы, н ешга ж эне туй е кершедь ы рана отырык,ты екен. А л 8,19% отырык,ты болыпты. е турмысын етюзсе, 52,86% л1 курылыстары болыпты. эдетке айналыпты. Орта ж еке шаруашылыры бар тан екен (Л е п а д е — 12, ынш а 17 мыц 225 ж еке ы, ал оран эл1 ездер1 ж еке

Ысут/ш H jftd t-jm _ дербес белппп шыкдаган о есептесе, 19463 уй болады Бул есептщ бэрш кезш ж ер ендеу бас баскдрмасы ж урпзген. А л есепке 191 жардай алынган. Шындыр жумыстары мумкщдщнше ep6ip болыскд кдрасты кр уйымдаскдн рулар, ауыл ак Keicreyi, жайлауы; адам с уш; мал саны, малдьщ ш мен баскдсы, крйы мен eun тел1 мен ер есеп , шару саймандары, оньщ шпнде арбасы мен шанасы; п1ше eriHi imiHAe бидайы арп крнары; малшыларынын куры лы с турлерь тары б турып тексер1лген. Осынд олар кдй жердщ шурайлы ж ерге казак орыстарды, ор к ер еп н б ш п отырран. 1 Жет1су обылысында бар олардыц балалары оку ашылган. 1903-жылы Ж а мектеб1 ютейдд, оны ц 12- барльпы 1175 ул-кдпды кд болады. 380 баланы кдмт жылры мэл1мет жок, 6ipaK, 450 бала окдгпты, алайда ейтк еш 1886-жылры мэл Ж а рк ен т уйез1 бойынша екен, а л 1903-жылы о л 11 кдрасак, б ул жылдар ар жабылмаган, coFaH кдрага кездег1 акдар ж инау крйылмарандырынан б о л у

_______________ ________ отау уйлер юрпзишеггп, оларды ы екен. шде Ж ерге орналастыру жене ыныц крныс аудару баскдрмасы 10— 1913-жылдар аралыгындары рын айту керек, есептеу, зертгеу е мукдят журпз1лген. О л есепте ррамдаскдн ауыл саны, ер ауылра кракдлыньщ аты-жеш, кдгстауы, саны, оны ц еркеп, эйел1, отау шпнде жылкысы, оньщ кулыны ndci, туйес1 мен сиыры, олардыц уаш ы льнусд к,ажетт1 к уры л- е сокдсы, мосыагашы, тырмасы, ен шабатын жер1нщ аты, келем1; асы мен тарысы, сулысы мен н, саны, оныц жалдамалысы; баскд да жардайы тэттш телш дай тексерудщ нэтижесшде рана ы, кунарлы екенш анык,тап, кдй рыс шаруаларын крныстандыру 1898-жылры м эл!мет бойынша, рлыры 990107 адам турран, ал уш1н алты уй езд е 43 мектеп а рк ен т уйезш де 28 мусылман -ci Ж аркент кдласында болады, дмтиды. Aen ci уйезшде 7 мектеп тиды. Кдпал уйез1 бойынша ол K, 1886-жылы бул уйезде барлыры осы мэл1мет онша сенддрмейдд, ламетте мусылман мектеб1нде а барльпы 3069 окушы окднан 175-ке азайып кетедь Деректерге ральты нда м усы лм ан мектеб1 анда, жацагындай алшактык, ол мен есеп алудыц тертшке у керек. 152

Обылыс курылган кезде Ж еп 2 приход мектеб! (6ipi Верны станицалык, ж эне поселкелж мек Кдпалда казактар м ектебш щ о кдлздарга арнап e x i приходтык Саркдн мен Кексуда оры с бала ашылады. 1869-жылы Кдрабулак, icreft бастайды. Кдпал уй езш щ кдзак^ары Кдп о к д т журген кдзак, балаларына yuiiH акща жинайды. О лар уй жалдайды. Жатакдсана н ем есе жылы 8-кдрашада ашылады. 18 баласы жатады. 1886-жылы Ж е и с у обылысын крспаганда, барльпы 62 мектеп окдды, оньщ шинде Ж аркен т окушы, Кдпал уйез1нде 10 мек уйез1нде 16 мектепте 541 окушы 1876-жылы Турш стан е л к е инспекторы К ун деген 6ipey ор кдзакща сабак,беруд1 ток,татып, м орыс ар1б1мен жазуды е н п зу к быддрптп. Ж эн е о л шюрш генера деп ескерт1пт1. О л ж ы лдары губернаторы фон Кауфман е Ташкент кдласында болды. А л багы н ат ы н . BipaK, Ж е т 1 с у училищелер бас инспекторынын 1903-жылы обылы ста 76 о к Профессор Тэлеген Тэж1баев жартысындага Кдзакртан мектеп деген штэб1нде (Алматы, 1962 ж ) Ж е и с у обылысыньщ эр уйез1нде гок,тала кетедь О л кездеп Ж е -ricy обылысы K93ipri Талдыкррган обылысына 153

суд а бар-жогы 2 кластык, ыйда, 6 ipi К,апалда), 12 ктеп болыпты. 1868-жылы орньгаа 6ipi улдарга, 6ipi к, (дши) училищ е жэне аларына арналган мектеп ,та кдлздар мектеб1 жумыс пал кдлалык,училищ ес1нде жатакдсана уйымдастыру й сатып алады, мугал1м окуш ылар naTepi 1874- 876-жылы онда 15 кдзак, нда мусылман мектептерш п болады, онда 2865 бала уйезш де 5 мектепте 135 ктепте 301 окушы, Aen ci ы окдтты. е а училищ елерш щ бас рыс-кдзак, мектептершде мумкшдптнше кдзак,тш н к д ж е т т т жайында niKip ал-губернатордьщ да niidpi ы Туркгетан генерал- е к е ш белг1л1, орталы гы Ж е и с у обылысы соган генерал губернаторы н э л п птар1мен келкшейдь к у орны ж умыс штейдь в \" X IX -гасы рдьщ ек1нш1 птер1 ж эне оку-агарту ici\" осы жайларды айта кел1п, еп мектептерге де арнайы ыньщ уш уйез1 н епзш ен кдрайды, 6ipaK, о л кездеп

Ысутж _ уйездщ территориясы кэз улкен. С ол жагын ескер болыстардь1да айта кетке Бурын Ж аркен т уй езщ жаралауындагы ацрар да к уйез 7300 метрлж Хантэщ тауымен шектелген. O^ уйез!мен, оцтустж батысы мен шыгысында Кдггайм уйез1мен шектескен; Бур Трцарыстан, Бэйтугей К,ожмамбет, Бегетт, Айт, К Ш елек, Курман, Иванов Ж аркент-таранш ы, Ж болыстары крсылган, сон 1886-жылы осынша болы ж ум ы с кггейдд, онда 290 бойынш а мектеп саны Ж аркентге ер балаларга eKi кластык, ж еке-ж еке ашылады. Кдпал уйез1 солтустж ш уйез!мен, шыгыста К^гга уйездер1мен шегаралас батысында 1ле езеш оны солтуспп мен солтустж Балкдш KOAi 6eAin турран Таулы Акру, Т ем енп Акру К елдей-Ж умай, Буйен-К,о Кдратал, Тем ен п Кдрата О ц тустж Балкдш, 1ле-Ба Андас, Шолак, ж эн е Балга Осыншама елде 1879-жы бар-жопя 767 бала окдпгг екен. А л 1886-жылы уйез Кдпалдыц ез1нде болады, барльпы 245 окушы окрш

_____________________ з1рп аудан келемшен эжептэу1р ре отырып, эр уйезге кдраган еннщ артыцтыры жок, па дейшз. щ щ оцтустзгше 1ле езенш щ сол кдраган, о л оцтустж шьпысында щр1 атты шыцы бар Тиэн-Ш эн ^TycTiri тугелдей Пржевальск ында Верный уйезииен, с ол т уст т мен, солтустж батысында Кдпал ракржыр, TeripeK, Турдымбет, й, Сары тогай, К,оцырберш , Кеген, Элжан, М ерю , Торайгыр, в болы стары кдраран, кейш1рек Ж аркент-дуцген ж эне Сатай нда курамында 20 болыс болтан. ы с елде бар-жогы бес оку орны 0 бала окдяпты, а л бук1л уйез ы 49-Fa ж е т ш т ь 1896-жылы а ж эне щяз балаларга арналган е приходтык, (дш и) училищ е шырысында ж эне шыгыста Aenci аймен, Ж аркент ж эне Верный сцан. О цтустж батысы мен ы Верный уйезш ен белш турса, батысында Семей обылысынан н. Aen ci уйезш е Баскдн-Саркдн, у, Буйен Акру, Сарытау, Арасан, оянды, Акешю, Мырза, Жорарры ал, Супетай, Тау жалайыр, Ши, алкдш, Кушж, Таз, Алтынемел, алы, барльны 23 болыс кдраган. лы 8-ак, оку орны болыпты, онда гы, оны ц 50-i рана кдзак, баласы зде он оку орны, оньщ алтауы сол алты мектепте ул-щязы бар, шты. 154

Бурынры A en ci уйез1 солту обылысыныц Кдркдралы, солту шырысында Зайсан уйездер1мен шыгысында Кдятай империясым уйез1мен ш ектесетш , OFaH о л Арганаты, Таукум Балкдш, Кдр ¥рыжар, Барлык, Емь\\, Алакел, Батые Ш ынж ы лы, М акднш ы- Мембетбай-Кдлскдш ж эне Балкд болыс кдрапты. 1882-жылы б ул (ддни) училище, оны ц жетеу1 е балаларды, ал кдлган eKeyi у л ме училище болады. Оларда барлы 1886-жылы уйездегз оку орны 1 541-ге еседд. Э р мектепте окцты болатындыгын осы сандар да ай 1881 — 1883-жылдар аральны д уц ген халык,тарыныц OTKeH Ж аркент учаскесше я т и KppFa аралыкдэ 4,5 мьщ тутш, шамала жацадан крныстанды. Патша балаларын окдяту iciH ж едел кр мекгептерде алдымен орыс т1лш белдд, Психологиялык, экономика ала отырып, 1893-жылы уйгыр, курыса eKi жылга деш н бала окдпуды тоцтата турса деген ттл Россияньщ эюмдер1 OFaH кулак, а турде окдяту ymiH, еш цандай санаскдллары келмедь Э рине, отарлау саясаты ез макраты мен асып жатты. П.П.Румянцев \" \"К ,ыргыздардыц праволык, ce кдншалык, бейтаны е болса, м соншалык, бейтаные\", — дей оларды ц 6ipiryiH e м ум кш орыстардыц кдяррыздармен ку айтады. 155

устш батысында Семей спгшде Семей, солтуспк н; оц тусп п мен оц гусп к мен, ал батысында Кдпал л к езде А к д 1э у л 1, Аякез, ракел, Мырзатай-Кдрасу, , Шарбацты, Шынжылы, -Садыр, Кдяскдш-Садыр, дш-Aenci, барлыры он ж егп уйезде он 6ip приходтык, ер балаларды, eKeyi кдяз ен кдязды крсып окдлтатын ыгы 525 бала окдшты. А л 16-Fa жетедд, бала саны да ын бала саныньщ ете аз йкдян дэлелдесе керек. ында Кулжадан уйгыр, Hi 6eArl/vi. Т е к к,ана 6ip ac, ©сек, Ш арынга деш нп ап айткднда, 20 мьщ адам а eKiM eTi енд1 о лар ды ц рлра алып, жаца ашылган ш уйретуге айрыкдпа кещ л алык, жагдайларды есепке дуцген болыстарынан ец аларымызга орыс тш н лектер туссе де, патшалык, аспады, орыс тийн мшдетп й «epriAiKTi ж агдаймен , патшалык, Россияньщ н принцибше орай жузеге \"Aenci у й е з Г кггэбш де: e3iMiHe у л т д еген урым м емлекет деген урым да й отырып, б ул жагдай дж бермейтш дж тен, ресш жещлдетг1 дегендд

Шсутпт ШфЬкв-тм__ Bi3 отарлау саясатын айы кдзак, халкдша жан-жакды алмаймыз. О л ы кдал ец ад оку-бш м ге деген куштарлы С ак^тж ам ал Т1леубайкд журналынын, 7-санында: кеб1рек окьггу керек... Ан енеге бере алмайды\", — деп гдыздары да оку-бш м нщ ел сеюлдд. \"Айкапты ц\" 1911 Ж олды байулы деген автор ж уз жыддан сон; тукдты м ы дойыр кдмшыларымыз Ьэм Бурынры батырларымыз муражайда бар\", — дейдд жылгы б ес ти й санында журтта 6ip унамаган мшез дейдд; жамандьндса орысш бузылган Kici окдш бузылга ушш ете кунды прогрессив 1912-жылгы 10-санында \"F. тусппк берглген. Cipa, сол керек. \"Айкап\" журналында Ж мэдени жадалык,тар жайы турыпты. М эселен, 1915-ж шыкдан): \"Ж е т к у д а тура ж азган адамга 200 сом ба басылган. А л 1913-жылгы 7 атгы мектеп барлыгын, он жазады. С о л ж ылгы П-сан деген Kici A en ci (Ш убарагаш к рзга й KeAin, отарлы к, эшкерелейдд: е л аралап жу 6ip карт Kici сэлем б е р е т н алмай калады, сол уш ш э лп отыррызып кряды.

_____________________ __ ыптаганмен де, орыс халкдшьщ и п эсер етуш жокда mbiFapa ддымен казак, ауылдарындагы ык^ан байкдлады. 1912-жылы длзы д еген автор \"Айк,ап\" \"Б1ле б1лсещз, кдлз баланы а надан болса, балага жакры п жазды. Соган Караганда, казак, лддк мацызын тусш е бастаган 1-жылгы 12-санында М угалы р: \"Рылым, бшшийз болмаса, ы з калмайды. Тек муражайларда м мушз шакщаларымыз калар. з жок,, о лар ды ц сауы ттары ашьгнып. А л журналдьщ сол Ралалдин М амиков: \"Б1здщ бар: орысша окрлса, бузылады ша оку шарт емес. Окдшай-ак, аннан кеб1рек\", — деп, о л кез в ™ niidp былдрелд. Журналдьщ .M .\" деген авторга \"Капал\" деп осы Ралалдин Мамиков болу Ж етзсу жерш де болып жаткдн ында хабар жш жарияланып жьшы 7 —8-сандарында (6ipre аты н М ам анов жак,сы роман айге бермек\", — деген хабар 7-санында Капалда “Мамания\" ньщ алты мугал1м устайтынын нында М ухамедсэл1м Кеппмов ш) казагдгарыныц жайынан сез с а я с а т т ы ц о з б ы р 6 ip iciH урген уйез бастыры келгенде, десе, кэрш ктен орнынан тура п ш уй ез бастьпы 7 кун турмеге 156

____________________ ОЗ Эйел тецдитн KppFay, елдд ок б1рлиисе такыру сияк,ты кекей жастары улкен ыкылас к,ойып белсендиик керсете бастайды. Казак, халкдхныч мэдени-т есуше, саяси санасыньщ оян бастаран орыс-казактар мен ор еткеш — тарихи шындык, 191 крлына кару алып улт азатгык ыкдалдьщ алгашкы саяси нэтиж Патшаньщ эйгш \"маусым ж маусымда шык,ты. О л жарлык, (у Ci6ip ж эне Орта Азиядары \" армияныц тылдык, жумыстарын О л жарлык, шын мэнщде кетер эйтпесе патшалык, Россияньщ от таптарынын, канауынан кррлык онсы з да зорра шыдап т наразылыгыныц анык, с еб е бш жардайдан жак,сы байкдура бола Ел пшндеп элеуметтнс тецазд би uieiirri — кес1лдд\" тэр1зд1 ж жагдайы мен мумкщадпн есепк халык,тын, рухани е ц с е сш эбд Крлында бил1г1 бар эк1м жак,с кдюгаура ие болып, кдлтан ж у карал кдлды, О л аздай, олардьщ с куннен кунге кдбыррага батып, бастады. Атакрныс, тутан жер та берш п жатгы. К°рланран, ашын кепе-кернеу киянаткд тезе алма шйнен алкаш саяси санасы оя ыкдал етуш1 де езуш1 халыкцъщ е азаматтар едь Жет1су халюын улт-азатты киянаткд к ез жет1к1зу уш1н, м салсак, та жеткьйкть Кыррыз 157

Звндф фнеЬтен елке ку-бшмге ундеу, халыкуы йкесп мэселелерге казак, п, бурын-сонды болмаган турмыстык, дереж есш щ уы на ipreAec eMip с уре рыс шаруаларыньщ эсер 16-жылы кдзак, халк^шьщ к, кетерш ске шыруы осы ж еа едд. ж арльны \" 1916-жылы 25- указ) бойынша Астрахань, \"буратана халык,тардан\" на адам алынатын болды. ш ске сылтау тана болды, тарлык, езгкй мен вз устем , керш титык,татан халык, ургандай едь Халык, ш Ж етю у обылысындагы ады. днс, \"болы с айтты — 6iTri, ж еке адамнын, жай-куйш, ке алмайтын озбыр эдет ден-ак, баскдн болатын. сы ж айлау мен шурайлы урт солардан артылтанга сыртында отарлау саясаты елдщ арын да аякда баса артып алынып таратыльш нган азаматтар мынандай ады. Ен, 6ip кызыры: казак, янган азаматгарра алгаш езш ен шыкдан озык, ойлы к, кетер1л1с1не эке л ге н мынандай фактиерге зер тарихшысы профессор

Ъекштт НфЫсе-шы__ Султан Ж антуаровтыц к урсауда\", Ф р у н з е, 1968 казактардьщ саны 4748 ада кдзак, пен кдяррыздан алынг ж ер болады; ал кдзак, т Т урсы н б аевтьщ мэл1мет1 революция кезецш де\", А жылдар аралырында кдзакрг кдзынага алу ж енш де кдлру ж ердщ келем1 2 м иллион Салыстьфьш керйцзпп: 19 рана едд, 1914-жылы 2 милли 53 есеге жуык, eciirri, 53 жылдамдык, кдндай санасп оран кд.1нжылмаран халык, \"A en ci уйез1\" деген к шаруаларына алып берген ж б ы ла й дейд1: \"Ж о га р ы д а бергенде, орыстардыц пайд е п н ш ш к к е ете крлайлы ж е пайдалануындагы жерлердд тек мал жаюга рана жарайт О а саясатгьщ кцянатын кел ды. Халык, наразылыры эу д эр е ж е ан д е болды. Кдзак адамдар елд щ ажары боп ес езш щ ажары болтан асырау кдлай айырылсын. Жалпы адам алынута ти1с болтан е аяты Ж ет1су айматы бой уйезшде кетерш ске айнал керек. Мунда \"буратана\" ж ер лер ге кдраганда жотар 1883-жылдар аралытында келгендер болатын. Оныц ретшде естен шытармау ке

_________ мэл1мет1 бойы нш а (\"О тты ж .) 1905-жылы Ж етю удары амта жетедд, олардьщ иелшнде ан 510,5 мыц десятина кунарлы арихшысы профессор Эбд1 бойы нш а (\"К,азак, аулы уш Алм аты , 1967 ж ), 1906— 1914 гар пайдалануындары жерлердд уар жумыс журпзгледд, алынран н 703 мьщ десятинага жетедд. 905-жылы 510,5 м ьщ десятина ион 703 мьщ десятина болыпты. есе. Н е деген темп, не деген паушылык,! Буран ренж1меген, халык, болуш ы ма едд? кггэбш де П.Румянцев орыс жерлерддц есебш керсете келш келт1р1лген цифрларра 6aFa далануындары ж ерлер тугелдей ер лер екен1н, ал кд,фрыздардьщ дц келем1 ете улкен болганымен, тынын ескеру кджет\". (56-бет.) ле-келе халык,та сезе бастаган- уелде стихиялык, бас кетеру к, упнн 18 бен 43 жастары ер септеледд. 0 p 6 ip уй, ap6ip тупн ушысьшан, т1регшен е з ергамен , Жетпсу обылысынан 87 мьщ екен. Стихиялы бас кетерудщ йынш а алташ рет Ж аркент лтаны бекерден-бекер болмаса халыкд-ардыц тытыздыты езге ры едд api олардьщ Ke6i 1881 — а К улж а да н к,оныс аударып 6apiH психологиялык, фактор ерек. 158

___________________ GSm Эскер жумысына алынура мелшер1 кейб1р деректерде 18 б бен 31 жастьщ арасы деп те ай С С Р тарихында керсеттлген мел 1916-жылры шглденщ алрашкд Тараншы болысыныц Городско бас кетередк Оран Иванов бо крсылады. Нарынкрл учаскелж сол кун1 мыцра гарта халык, жин кдрсылык,б1лд1ред1. Жет1судары к сияк,ты аз улт еюлдер1 д е белсен 1916-ж ы лры KOTepiAicTi уйы жумысына алынатындардыц баскдруш ы ларды ц к,анау, алд эшкереледд, крлдарына кдру а праволык, тецддктерш крррады. A болыстарында 30 мыцра тарта кетершстер шын мэшнде халык,т барысында адамдардыц таптык, санасы жетыдк Патша ек1мет1 кетер1л1сш1л Турю стан елкес1 coFbic жардай Жетгсудары к етерш с басшылар Бокин сияк,ты интеллигенция е Эшкеев, Нуке Сэт1беков, Ж эм Саурыкрв сияк,ты кдрапайым ха 1916-жылры тамыз айыныц бас турмеге алынды, Бекболат бат Жэмецкеге турмеде у 6epin елт1 атылды. К,азак, С овет Энцикло ¥закда у берген деп керсетш пп аныры М.Эуезовт1ц \"К ц лы зам ж эн е е л к,арттарыныц ж ады Патшаныц кдрулы эскер1мен кд кдруланран халык, кетерш спплер сондык,тан Ж е т 1судагы улт-аза айында-ак, аяусы з туншык,тыр 159

mdef? efm ebm m елке тш с адамдардыц жас бен 43-тщ арасы емес, 19 йтылады. BipaK, 6i3 Кдзак, лшердд алдык, дг кундер1нде-ак, Ж аркент ое селосындагы кдзак,тар олысыныц туррындары бастырыныц уй1 алдына налып уйымдаскдн турде кетерш ске уйгар, дунген не кдтысты. ымдастырушылар эскер ц т1з1м1н ж ы р тт ы , е л даура к уры лтан icTepiH лып езд ер ш щ адамдык, Aenci, Кдпал уйездершщ а ж1г1т бас кетердд. Бул тык,сипат алды. К етер ш с ж1кт1 TyciHyi ecri, саяси лерд1 ая усы з жазалады. йында деп жарияланды. рыныц кдтарында Токдш е к ш м е н 6ipre Бекболат м е ц к е М ам бетов, ¥зак, алык, егалдер1 де болды. кезшде-ак, Токдш Бокин тыр дарра асылды, кдрт 1рд1, ¥зак, батыр турмеде опедиясында KepiciHuie (П-том, 340-бет). А л оныц ан\" повеанде жазылган нда жак,сы сацталран. дрсыласуга жабайы рана рщ щ м у м к ш д т болмады, аттык, KeTepiAici кдзан рылды. Ец соцры халык,

Ъексутш 9{ф)Ысе-упм KOTepiAiciiiiAepi мен жа урыс кдфкуйек айыньщ балды. Халык, басына к жазалаудьщ салдарынан к^фгыздар тутан ж ерш болды. С. Жантуаров он онда кдзак,тардын, да 15 Халык, кдтты к,ы ат1реттер1мен болтан ур тергеус1з атылтаны кдн Турюстан елкеа бойын 347 адам ол1м жазасына, 129 адам турмеде отьфу том.) Жеттсудагы халык, б Ленинд1к жэне С С С Р лауреаты, кдзак,совет эд \"Кдслы заман\" повесшде Повестщ сюжегпк неп Кдркдра жэрмецкес!нд кейшкерлершщ 6epi де ток,ты курбандык,\" деп е жайындаты бул повес баулуда бугш де бага ж Ж аркент аймагында эттреттер1мен куресш, ол ауылын аман-есен кепл Н урж еке сынды батыр кдрттар кеп айтады, е л жыр да бар. Танымдык, ж жалпы, керкемдж д эр еж э к е л е к,оймайтын дуни сюжет! де Кдрабайырлау ок,тан елш бара жаткдны крсады. Нуржекедей дос санаган адамдардыц са огына ушкднын е ш ш батырдьщ\" будан repi ке

м_____________________ азалаушылар арасындаты кдрулы соцында Быжы езеншщ бойында кдйтылы кун туды. Кудалау мен н 300 мьщнан астам кдзакдар мен ш тастап кдшып кетуге мэжбур ьщ 150 мыцы кдфгыздар ед1дейдд, 50 мьщ болтаны. ыргынга ушырады. Ж аза ла у рыстарда окдсд ушкдны, сотсыз- ншама. Онын, сыртында 6ip тана нша \"1917-жылты 1-акданга дешн 168 адам каторгалык,жумыстарга, уга кесм дГ (Кдзак, С СР тарихы, I- басына тутан бул кдйгылы кундд М ем л е к е та к сыйлык,тарыныц дебиетшщ классип Мухтар Эуезов е керкем шындыкден бейнелейдь п зш е Ж аркент уйезш е кдрасты де болтан окдтта алынган. Ютэп е ем1рде болтан адамдар. \"Еркек л ушш басын ел1мге ттккен ерлер сть жастарды отансуйпштжке етпес кдязмет етш келедь а патша еюметш щ жазалаушы лардьщ кдрамагынан талай кдзак, лрш экеткен Кдзакбайулы Этже, рлардын, eciMiH, ерлш н кенекез л арасында \"Этж е батыр\" деген жатынан багалы болганмен, жыр, ж еа тургыдан эдебиетке жаца леп ие сияк,ты. © лецдж сапасы да, у. Отыз уш жасында кдпыда аткдн ын айтып Этже е з eMipiH олецге сынан Tipi айрылып, ендд жакдш аткдлндытынан патша эскершщ етедь И м б1ледь iuriHAe “Этйсе еркем нускдсы болуы да мумюн. 160

___________________ QSm 1916-жылры Ж е т к у д а г ы у кдншалык, кднга 6erin басылта \"Кдглы заман\" п о в е с т е й алынг айкдлн елестетедд: “Сонымен, ел абден жататы жармецке Жаркентке кдрай кет ш улап тарты п 6epAi. Аба Турлыкржаларды ала Kerri. ...Сол бетпен кдра ж олм ен ке бес-алты шакдарымдай ж ер шы сулап-сулап жаткдн кап ю сш щ екеу-ушеуден жаткдны да бар. О жаткдндар да кершедд... Осылар тусш, бетш бурып кубылага 6ep керш дг.. Тецгедей ж ерде кдр тегк:телш турран жара бар — ок ...Сержбайдан 6ip-eid адымдай екен. Осындай-осындай эр ж ерде да Оспанныц танитын адамдары Барльпы да — улы ниеггщ, елд Ой, журек батырлары, Teric нам Бул кезецге, ол кезецнщ ерл бага бер у мумкш емес. Ел ушш курбан болтан ерлерд жылы, улт-азаттык, к етерц и ан щ Кдркдра ж эрмецкесш щ ортас улдарыныц 6ipi О раз Ж андос курбан болтан халык, батырл орнатылды. Ж иы нга жиналган х тасып, топырак,ушп тебе орнаты ат крйды. К,.Куанышбаев, С.К сынды кдзак, театрыныц сандак, шыгып, улт-азаттык, к етерш сш керсетт1. С ол \"Е р еуж теб е\" ж елкесшдеп жазык,та эл1 тур. 1916-жылдыц окджаларын еск 161

mdef) efmebmm влке у лт азаттык, к е т е р Ш т анын Мухтар Эуезовтщ ган мына 6ip узжтер де ын кез болганда, барлык, тетш кдра ж олм ен шубап- ак,тыдары С е р ж б а й , еле жатып, жэрмецкеден ыкдсднда, ж о л ж анында eAiriH кердд... Bip арада н, он бес кддамдай ж ерде рдьщ шпнде шалкдсынан pin ел1п жаткдн Серж бай ра курец кдн уйысып, кдъщ орны. й жерде Турлыгожа жатыр жаткдн елж тщ барлыры ыньщ eAiri болы п шык,ты... дщ уранынын, курбаны... мыс кулы едд\". ерше Мукдцнан асырып дд е л д е умытпайды. 1926- щ он жылдырында, осы сы на кдзак,тьщ ардагер совтыц басшылырымен ларына белп-ескертюш халык, аз крлдарымен тас ып, оран “Ереуж тебе\" деп ржамкулов, И.Байзакрв ,тары с о л теб ен щ басына ш ен театральдд зпизодтар \" Кеген поселкесш щ ке алганда, с о л кезге тан

Шсутан НфМе-ш ерлж тщ 6ip YArici epiK жауды ел-ripy, эрине, е ерш щ рана крлынан ке жастар б е т м . А л улт-аз улкенш Жетзсуда непзш ymiH е з д е р ш ел1мге болашагын — жас у жастарды аман алып ка ездерш ездер1 курбанд epAiK саналса керек. К батыр 6api де елдщ бо батырлар. 0 з ш езге ym Жетгасу жер1 ерте окдрраны еткерш, кенен бурынгысынан с ез крз кецьл аударсац, api кд бижтен карасац, кеше кершедд. BipaK, 613 булд к еруге умтылуга THicn 6yriH ri жет1ст1кт1 б а О тк ен н щ кайры-Kacip куаныштыц багасын Россияньщ саясаты аз ж катынасын кдлай зорл кайгылы жатдайга апар кел-пр1лген мысалдардь тур.

ы___________ _________ KCi3 суйсшддредь Крлга кару алып ерлж. Ж ауды кеб1рек кдлру ердщ елсе керек. Ондай ерлжке кебшесе затгык, KeTepiAici кез1ндеп ерлжтщ шен картгар жасаган: олар езгелер е к,иды. Халы к,тьщ к елеш егш , урпагы н K,opFan, ездер1 е л е е де алуды ойлады. К азаку ерлж жасап, дывдз шалды. Ондай ерлж ец улкен арт Бекболат, Ж ем енке шал, ¥зак, лашагы уипн бастарын тзккен хас miH ел1мге кщан каЬармандар! уакдяттардан 6epi талай тарихи нщ куэлжтерш кеп са к м а н . Оньщ зрасац, м ущ а батасьщ; бугшпеше д>1зырасьщ, api куанасьщ. ByriHri еп бижтердщ Ke6i булдырап кана дырап кершгеннщ езш аныгырак, ni3. ©йткеш еткен тарихты бж у агалаумен тж елей байланысты. peTiH тусш бесец , 6yriHri кдязык,- да б1лмеущ мумкш. Отарлаушы ж ыл ипшде-ак,халык,тардьщ сандык, лап бузранын, оньщ аягы кандай рып coFybi мумюн екенш жогарыда ьщ ез1-ак,ап-айкын, нак,па-нак,айтып 162

ЖАНА ЗАМАННЫН, EP -----------------------------v ; --- Халык,ты к^нау, саяси-элеумет ешкдшан е л шпндеп тыныштыку жэне олай болуы мумюн де ем кдшан да кдЬарлы, оныц куат курулы бею ш с те, алдап-арбаган куш тоскдуыл бола алмайды. Патшалык, Россияньщ само кдрсы узак, жылдар бойы дэйект революцияшыл жумысшы таб Москва сиякты ipi орталык, кд аймактагы отар халык,тардыц а колдау тапты. Револю ц иялы басшысы, теориялык, epi ic ж узш Владимир Ильич Ленин болды айналып, халык, утымындагы к кдзак, ж ерш е де жетть Револю елщ де де кец етек жайды. 1918-жылы 2-наурыздан З-н Ж етюу обылысыныц орталыгы В революциялык кэмитеттщ ба кетершс жещске жетп. Сейтш совет eKiMeTi орнатылды. Алм эюметш орнату жолындагы ку Л.П.Емелев сиякты орыс больше Вокин, Тэш ен ©тепов, Абдол жергшктт улт еюлдер1 де б елсен 1918-жылдыц 11-наурызын Панфилов) совет еюметт орн депутатгарыныц 6ipiHmi уйезддк сол жылдыц наурыз айында Талдыкорган), ал кекек айыны 163

PJIIK ШЕЖ1РЕС1 --------------------------- тпк правосыздык,та устау ы кдмтамасыз еткен емес мес. Халык наразылыгы тына кдрулы эскер мен сикырлы с ез де — em6ip одержавиелш тарНбш е ттлпшен курес ж урпзген ы тек кана Петроград, длаларда гана емес, шет арасында да жан-жак,ты ык козгалыстыц саяси ш деп дайындаушы KeceMi ы. Лениннщ аты ацызга кдЬарман батыр реттнде юциялык, к,озгалыс казак, наурызга кдраган тунде Верный кдласында эскери- асшылыгымен карулы ш, Алматыда (Верныйда) маты каласында совет уреске П.М.Виноградов, евиктер1мен кдтар Токдш ла Розыбакцев сиякты н е араласты, нда Ж а рк ен тте (кэз1рп нады, жумысшы-шаруа к сиез1 ет-ri. Совет еюметт Гавриловкада (K83ipri ыц бас кез1нде Лепс1де

Ъвксутан Шфкеке-ты орнады. 14-15-кекекте ет совет вюметз орнады деп комиссарлар Советш АЕ.Воеводин болды. К еп барлык, жершде орнады. Bipax, революция жаул exiMeTiH 6eciKTe туншы жанталасты. Акгвардияш К,азак,станныц т у к т р революциялык, кду]ш1 к булшшьмк уйымдастыры территорияларды кдйта нэтижеанде, кеп узамай кец epic алды. Ж а у ж ац та уш ы лар к,арулы партизандар б1рлесттгшщ Ж алпы, Жеттсудаты а ж ылдыц кекек ортасы са казактар мен акдыц эпи бул1к шыгарды. О л б кызылгвардия аттретт Тал майданыньщ басы болды Жеттсудапы азамат со Черкасск цорганысы. ж енш ен Черкасск ц майданындагы емес, ж сорысыныц ерлж шеж1р Ci6ipAeH к еле ж аткд акд-вардияшыларды Ж Турк4стан республикасы кррранысыныц жауын тоекдуы л жасады. \"Черкасск кррранысы\" де, тарихи едибиетке де Чапаев дивизиясыныц ж азуш ы сы Д.А .Ф урм а романында Aen ci уйез1нд

ы__________________ _ кен Aen ci уйездж Советшщ сиез1 п жариялап, Aenci уйездпс халык, ш сайлады, оныц терарасы п узамай совет вю м еп Жеттсудыц . лары да кдрап жатпады, жас совет ык,тырмак, болы п барын сала шылар мен шетел интервентгер1 р -т у к т р ш д е улкен контр- кушке айналды. К етер ш с жасап, ып, олар совет вюметз орнаган адан басып ала бастады. Соныц й Кдзакртанда да азамат сорысы тылында жас совет ею метш ы кетер1л1стер жасап, цызыл щ рейддн уйымдастырды. азамат сорысыныц басталуы 1918- аналады. Алматы тещ регшдеп ак, исерлер1 Совет еюметше кдрсы булж т1 б а с у yuiiH А лм а ты д ан лгарра аттанды. С о л сотые Жеттсу ы. орысыныц жаркдш 6ip KepiHici — Саяси ж ене эскери мацызы цорранысы — тек Ж етш у ж алпы одак, келем1ндег1 азамат есше косылган улкен улес. Батые н ш етел интервенттер1 мен е п с уд ы ц оцтуст1гше, жалпы ына кдрай етю збей, Черкасск н гер лер 1 ж а у ж ол ы н а мык,ты \" деген термшд1 керкем эдебиетке е алгаш енп зген адам — эй гш ц комиссары, кернект1 совет анов. О л езш щ \"Булш пплж\" де 1918-жылы ж ау тылында совет 164

__________________ ОЗе ею меп уцлн болтан куресп \"Че ятядм . С о л 1925-жылдан 6epi б у л ендд. Тарих рылымдарыныц д П .П ахмурны йдыц д элелдеу! кррранысы адетге айтып ж урге кыркуйегшен емес, маусымына кррраныскд кдтысушылардьщ ж а Совет еюметше кдрсы булж к кулактарра, акрвардияшыл Ci6 эскерш е Aenci уй е зш щ шаруал керсетпп, кррраныс aTipeTrepiH у Жалпы, Черкасск кррраныс BipiHini к езец 1918-жылдыц ма деш нп аралык,ты кдмтиды. Бул шаруалары Алматыдан кем крлзылгвардияшылар эттре^мен ж ещ сш крррау куресш бастады. EKiHiui кезецге 1919-жылры кд 1919-жылдыц пп лд есш е д е ш н аралык,та акрвардияшылардыц шаршы километрге жуык, жердД к ауданы курылды. О л ауданда 5 оныц курамына 21 селоны ц ж зн AenciHi4 адамдары да гардД, Ч е алгашкы кезецщде акрвардияшы село кдлды, олар: Черкасск, Пет Николаевск, Осиновск, Гер Колпаковск Глиновск, Михайлов Наделдинск, Константиновск, Но А л Покатиловск, Веселовка, Трегубов, Лагонск жене Aenci тугелдей дерлж кррраныс эттре- кел4п 6eKiH/ii, Олардыц к уресш крные аударран Ж умысш ы , сол депутаттары Советтнщ Aenci у бас кдрды. 165

епдф efmekmmn елке еркасск крртанысы\" деп термш рылымра турак,ты докторы, проф ессор бойынша, Черкасск ешм1здей 1918-жылдыц ан басталады. Оны сол азба деректер1 дэлелдейдг к етерген ак, казактарра, 6ip уак^ггша у ю м е тш щ лары кдрулы кдрсылык, уй ы м д асты р ды . сы уш кезецге белшедд. аусымынан кыркуйегше кезенде Aenci уйезшщ мекке келш улгерген б1рлесе отырьш 0KTa6ip . дркуйектщ орта шеншен п аралык, жатады. Бул алые тылында уш мыц кдмтыган советпк б ега тс 50 мындай халык, болды, не о л кезде кдла атанран еркасск кррранысыныц ылардыц крршауында 15 тропавловск, Андреевск, расимовск, Успенск, вск, Пограничное, Ново- во-Ивановск, Антоновск. Саратовск, Акдудык,, кдласыныц туррындары -пмен 6ipre А н тон ов ой ге ш Лепс1ден Черкасск!ге лдат, шаруа ж ен е казак, уйезддк аткдру кэмите™

Ш с р ю т H jtfa J a -p Y iiriHiiri кезец 1919-ж 14-кдзанга д е ш н п ар Черкасск кррганысыны да, кдру-жарак,тыц сап артык, акгвардияшылар крргаушылар он шак,т м эжбур болды. О лар Ан Черкасск, Петропавл шегшдд. О лар азык,-тул беретш ж ем болмады. Черкасск кррганысы жердд кдмтыды. Кррган с о га са отырып егш ег ток,татпады. Черкасск к кдтысты. Орыс, украин у л т вюлдер1 ортак, жа лазарет уйымдастыры A a p irep к,азак, А .Ю тп ык£1ласына беленд1. Ба шаруалар; Крцырелец, кдзак,тары К£1зы л парт Оларга азык,-тулж, к ел Файзрахман жэне Зу Черкасск кррганысыны кырандары\" кдгзыл па оты рады . К,ару-жарак байланыс жасауда жауынгерлерше кеп к 1918-жылы П ок ати л аудармашы болады. С байланыс жасау ушш, б шыгады. Черкасск согас б1ткеннен кеш н Сарк кэмитет1 терагасы ны кешшректе крсшы ода 1895-жылы туган. Черкасск кррганысы

p * __________________________________ жылгы пплденщ екпшп жартысьшан алыцты кдмтиды. Бул кезец - ыц ец ауыр кезещ. Сан жагынан пасы жагынан да куш! элдекдйда рга кдрсы куресте совет ауданын ты селоны ж ау крлында тастауга нненковшылардьщ крршауындагы овск ж эн е А н т о н овсю ге кдрай л1к тапшылыгын тартгы, атгарына ы узындыгы 70, еш 30 шак^рым ныскд кдтысушылар жауга кдрсы гудд, малга азык,-тул1к даярлауды кррганысы майданына кеп улт екш н, казак, татар, уйгыр, тэты баскд уга б1рлесе с ок д а бердд. Эскери ып, жаралыларга жэрдем берген п б а р о в ж а уы н гер л ер д щ ыстык, абдолла Эб1шев, Рахманов сияк,ты Ак,тасты, Аманжол ауылдарыныц тизандарга улкен комек керсетп. ж тауып 6epAi. Aenci тургындары улкдрнай Е леусш ов тер аркц1лы ыц жауынгерлер1 \"Тарбагатай тау артизандарымен байланыс жасап к, жетк1зуде, купия жолдармен к,азак, к ед ей лер 1 к рр ган ы с кем ек керсетп. Бабдолла Э б ш е в ловсю деп эы реттщ штабында С олтустж Ж еттсу майданымен б1рнеше рет эп р е т пен топ бастап сы нда жараланады. Азамат согысы кдн обылыстык, революциялык, ы ц оры нбасары болы п, одан агы мен кдлхозда крзм ет ютейдь ы 1919-жылдыц 14-кдфкуйегшде 166

__________ ________ ОЗ кулаганмен, кррраныскд кдтыс ядал орындады. О лар он ж е п ай сорысты. 1919-жылдьщ кдлркуйе 1905 адам, 548 ат, ею ж ещ л ж эн линиялы 60, терт линиялы 1660 бар едд. А л сол кездеп акд-вардия оларра кем1нде 5 мыц жауынгер жак,сы кдру-ж арак, к дж ет-тк кррранысыньщ жауынгерлерше м умюн болмады, оран Солтуст шамасы жетпедд. О л кезде онда б ую л Турюстанда да жок, ед1. О ж ас совет ек1мет1н ж ак,тауш кдындык,тан кейш, кехшрек тус Алайда Черкасск кррраныс колчакшыларды Ж еттсу жерше б1рден-б1р кдрулы куш болды. 1 Турк1станда Кдязыл Арм ияньщ жетет1ндей кдямбат уакдпты утг Жет1судары контрреволю ция крлайлы мумюнддк туды. 1968-жылы \"К,азак,стан\" кррранысы\" деген атпен кужат жинарын басып шыгарды, оны р мен И.Н.Бухонова курасгырран. м атериалдар б ур ы н белг1с1з мэселенщ беттн аниды. 1918-жылдыц 15-кекег1нде комиссарлары советш щ 6ipiHin комиссарлары советтшц терара жолдастары (cepiri, орынбасары мен Б.М.Маметов сайланады кдраранда, комиссарлар курамы к ец та р т ы лга н тэр1зд1. М э с А.Е.Воеводин болса, оньщ жолда Кудерин мен П.Калинин сай комиссарлырына П.Токарев, ж 167

Зтдф efmekmmH елке сушылар ез борыштарын й боны аса кдшн жагдайда егшде майданда бар -ж ога не е ю ауыр зецб1рек, уш винтовка, 5 пулем ет кдна яшыларра тетеп бер у упйн, р ж эн е сорыскд сайма-сай к Ец кдтыны Ч е р к а с с к е сыртган кемек корсету ттк Ж еттсу майданынын, ай шама тек Ж еттсу емес, Ондай куш пен мумюнддк ш ылардьщ к,олына кеп сп. сыньщ мацызы зор. О л е жтбермей устап калган 1шю жак,тан эскер экелш, щ бел1мдерш жасак,таура гык, С он ьщ нетижес1нде ялык, куштерд1 ж ою га баспасы \"Черкасск тгар мен материалдардьщ ралымдар П.М.Пахмурный . С о л жинактагы деректт болы п келген б1рталай е A e n ci уйездйк халык, ni м э ж ш а етедд. Халык, асы болы п А.Е.Воеводин, ) болып В.Г.Погорельский . М еж ш с хаттамасына ына жергшктт улт еюлдер1 елен, ж ер комиссары асына Ниязов, мушел1гше йланады . А л азык,-тул1к жолдастырына Ыскдкрв,

Ъвксутпан H tfr b y м уш елтн е Довбня мен Черкасск кррранысы бас жаудьщ б е п н кдйтарран у болды. Ж огары да айткднымы жылдыц маусым айын контрреволю цияш ы ла мак,сатымен A e n ci Н.Н.Затыльников пен И. Верныйдан аттанады акгвардияшыларра кдрс эттрет б е л г ш дэреж еде к£1зылгвардияшылары 3 содан к е т н Урыжарды Мак,аншыны азат етед И.Е.Мамонтов ерлжпен iirici Иван М амонтов бас Ж а у купгп едд, ал ша тэж1рибес13-тш, б1рак,ола коррады. Алгаш кы кдрсы кдтты ойланткдндай ед партизандардьщ купи кэрамастан олар тендеа Покров селосыныц н ездер1нен куш1 элдекдй шабуылын тойтарып, 28 47 кун бойы ерл1кпен крр непзш ен айыр жэне на 2 зецб!реп, 6 пулемет! акгвардияшылардьщ ша тойтарыс беред1, акырын айналып сокддн кемект азат еттледд. Ерлж пен жауыздык,т турызамыз, жасытамыз жазаларан сайын кдязы жамап, жауынгерлж рухт

_____________________ н Еаркепов сайланыпты. Кейш, сталганда, осы ултгар сыйластыры улкен идеялык, кэруымыздыц 6ipi ыздай, Черкасск кррранысы 1918- нан басталады. 3 —4-маусымда а р р а к,арсы курест1 к уш е й ту ж эне Кдпал уйездер1не .Е.Мамонтов баскдрран э-преттер ы. 0 р ж ерде кдру алып ы к етериген партизандарга бул рухани дем бердд. Мамонтовтьщ 3-ш1лдеде Ушарал селосы н алады, акуардан тазартады, 27-пплдеде д1, с о л арада баты р командир кдза табады, оны ц орнын туран сады. аруа партизандар cofuc кзнде эл1 ар бостандьпъш бар ынталарымен ылыкзыц е з! акгвардияшыларды д ь K eft6 ip с елолар ды K,opFaF3H 25 —50 адамнан аспады, соран а жок, ерлж тщ у л п с ш керсетп. аш ар к,аруланган шаруалары йда басым акгвардияшылардьщ 8-иплдеден 13-кыркуйекке дейш рранды. А л Покатилов селосыньщ айзаман кдруланган 250 шаруасы бар, адам саны мыщтан асатын абуылына уш кун бойы ерлжпен нда 2-кыркуйек кун1 жау тылынан щ аркдсында Покатилов селосы тьщ ымырасыз майданьшда урей з деп сенген акгвардияшылар ылгвардияшылардыц кекке как тары шычдала тусп. Aenci уйездж 168

ак,тару кэм и т ет ш щ д елегат Т.Воеводиндд жене ПД овчалевт! елпрген соц, Aen ci уйездж аткдр ж ылы 9-тамызда терагасы е сайлайды. О л партия кдтарынд шаруалар арасында улкен бедел 1919-жылы ш о д ен щ 10-ын Ушаралда^ы большевикт1к ж асы анненковшылар аяусыз жаза В.Татарков пен К.Сыкаловты А.Саламохинд1, И .Зубенк Д.Саньковты, С.Дегтяревт1, А.Де атып тастады. 1919-жылдьщ к,ы ркуйеп j Глинковск, Колпаковск ж селоларыныц тургьшдарын кдяры Bip тана К олпаковск селосы н © лген ейелдер мен балаларды, ш кемедд. К,орранысшылардьщ е з арас ж а ула р болд ы . 14-к,арашад кдстандыгы ешкерленедд. Оны у Колесников, Гноевых жене По революциялык, трибуналдьщ y аты лды . Ерл1к п ен езд1к кррганысшылардьщ арасында д Ч еркасск кррранысшылар курсауында кдлса да, кдрсыл Олардыц рухани Kyuii, ceHiM акгвардияшылардьщ талкдндала ешкдшан ецбекпп шаруа крлд сендд, сондык,тан болашакдсд ум!т кдлганымызбен, баскд ж урт ерю ерж урек ecKepi б1здд куткдрур мак,сатпен о л а р сан р ет Алм аттандырып кдрулы кемек су жылдын, 5-10-акдтанында 6ip топ 169

ттары Ф.Корницкийд1, ! ак^вардияшылар жазалап ру кем игепищ к ец е а 1918- етш С.С.Подш иваловты да болматанымен, ецбеюш л1 бар адам едь нан 11-ше кдратан тунде ырын топтыц басшыларын алады. Топ басшылары ы дарра асып мушелер1 оны , М .Б еспаловты , еггярева мен Д.Ковериндд пнде ак,гвардияш ылар жене Константиновск ып, селоны ертеп жабередд. ьщ 650 адамын кдярады. шаддарды с о л елген ж ерш е сында да пнтен шалатын да к у л а к т а р д ы ц к,упия уйымдастырушы Ященко, окидько дегендер ескери- yKiMi бойынш а крлма-крл ктщ ежелг1 бесекес1 да ж урш жатты. ры, жан-жары жаудыц лык,тарын бесецд етп ед ь Mi 6epiK едд. К еп узам ай атынына, ейткеш оларды дамайтынына олар кам1л тпен кдрады. Б1з крршауда юнддкте, жас совет елш щ ра т и к деп иланады. С о л матыра ез делегаттарын урайды. М аселен , 1919- п делегатты кдаын-кдлспак,

Ъексутан Нфкекв-упы тау сурлеу1мен СерДкба акгвардияшылар кузетДн ©тедД, олар 13-акданы Алматыга атганады. М у буюл-халыкзык, курес бо деген кдзак, 1919-жылдь адамнан куралган халы сурлеуД арк,ылы ам а крртанысшыларыньщ Рахмановтыц аты-жвн1 белпсДз. 1919-жылдыц 2-3-к Андреев жэне Черкасск бДрак,ездерД ж ец ш с таба болтан уры ста 600 ак ж аты н а к,ашып етед1. Анненковш ылардьщ кррккднынан, амалсызды ал шын мэнДнде оларды Атаман Анненковтьщ Ж айрыкдга. О л — емДрДн адам. Ак, казак бандыла жылы 28 жаста болатын Семей жене Жет1су жазыкрыз жанньщ кдны Анненков 1906-жылы О жылы Москвадагы Алек эскери бДлДмдД едД. 1919- ак,гвардияш ыл Айры крлбасшысы болды. 19 Кдггайта кдшып етедД де келедД. 1927-жылы атыла эрекетгер1 мен о тан кд ерлДктерД жазушы Чекме жан-жак,ты керсетДлген БугДнгД куннДч бшгДне жай тана кдрабайыр нэр

ы_____________________ аев жэне Рахимов деген кдзакхар нДц кезше тусДрмей аман-есен алып ында Кдпалта келДп, содан ары уны ц e3i Черкасск кррганысыньщ олганын дэлелдей туседД. Рахманов ьщ 13-кекегДнде 2 пулемет! бар 116 ы к, жасакдгыларын купив ацшы а н -е с е н а л ы п етДп, Ч е р к а с с к курамы на экеп крсады. БДрак, 1, бурынгы-кегангД турагы эз1рге квкегш де 8 м ы ц ак,гвардияшы к поселкелерДне шабуыл жасайды, ады. Андреев поселкесДнДцтубДнде к^вардияшы сов ет эскерлерДнДц . Бул факт1де улк ен сыр бар. к,ол асты н д а к еп т еге н ш аруа ыкзгьщ курбаны болып кдна журдД, ыц умДтД, тДлегД совет жатында едД. ЖетДсу ецДрДн ландатан кдтыгездДгД нде тубДрДмен монархияшы болтан арынын, атыпгулы атаманы 1918- н. О л баскдртан бандылар Акдюла, обылыстарында сан мыцдаган ын твктД; елдД мекендердД киратгы. Одесса кадет корпусын, ал 1908- ксандр эскери училищесш бДтДрген -жылы дивизия атаманы, артынан ыкдпа Ж етДсу Армиясыныц 920-жылы куйрей жецДлген соч, е, 1926-жылы Совет Одатына кдйта ады. ЖетДсудаты оньщ жауыздык, дрсы жургДзген Кдюыл эскердДч еневтДц \"ЖетДсу\" атты романында н. ен кдрасак, еткендегД кейбДр Дстер рсе сияк,ты. А л сол кездДч кезДмен 170

ущлсек, адамдардьщ жанкештш туйген тэуекелшнуцгше epiKCi3 Ж ан-ж агы н ж ау крршаран ларымен ешб!р ж ол аркдиш болмай кдлган жардайда оны байланысу шеиплдь 1919-жылд эскери ушкдош А.А.Ш авров пен олар бугал Россия авиадиясынь Алатауды асып тусш аскдн ерлп олар К.ЫЗЫЛ Ж улды з ордешме Александр Александрович Ша к,орраны сы ньщ ж ардайы н б ж ауы н гер лер ш е К,ызыл А р м и жещмпаздыкден сорысып жаткд арнайы вымпел тастап, ола Шавровтьщ усынысы бойынш м э се л еа майдандык, сиезде ар 1892-жылы туран, Р К П (б) му гимназиясында, одан кеш н университет1нде окдшан. BipiH кез1нде прапорщик, кешн шта жылы Севастопольдеп аске тьщдаушысы екен. Ростовтаг сорысына белсене араласады. Ак,тебеге, одан Таш кентке у Советшщ Тетенше V II сиез!н жылдьщ 22-маусымында Н .Ка айуандыкден влт1ред1, Черкасск кррранысшылары к Олар сырттан камек келме обылыстык, аткдру кэмитетш крлзметкерлерщщ дэрменс1з ба А л шын мэншде 6api объектив!! ед1- Ч еркасск кррранысшылар кджетппн Ж етш у обылыстык, си арнайы кдулы алды, о л icri жау рет жуктедг BipaK, оньщ 6apiH д те жетпедр жардай да болмады.

шгше, жанын шуберекке 3 танданасын,. Черкасск кррранысшы- байланыс жасау мумкш ы м ен э у е ж о л ы аркдялы дыц 1-кекегшде Верныйга н механик Ш ем аню к келдд, ьщ тарихында туцрыш рет пс жасады, с о л epAiri ушш ен наградтаура усынылды. авров ушакден Черкасск барлап, оныц ерж урек ияньщ Колчаккд кдрсы дны жайында баяндай тын арра куш -ж 1гер 6epAi. ша Aenci уйезш азат ету рнайы кдралады. Ш авров ушесь Алматыдары ерлер н М осквадары Халык, Hiui д у н и е ж у з ш к сорысы абс-капитан болтан. 1917- ери-авиация мектебш1ц гы Донда жур1п азамат . 1919-жылы Самарадан уш ы п келед1. Турк1стан н е кдтысады. О н ы 1919- алашников деген саткдш кеп жардайды куцпрт б!лд1, еу1н, м эселен, Ж ет1су шщ осалдырынан, оныц асшылырынан деп тусщдь жардайдьщ кдындыгынан рына дереу камек беру иез! элденеш е р ет кдрады, апты адамдарра элденеш е д ер еу жузеге асыруга куш .

Ысутан ры 1919-жылы майданга Ж крлбасшысы Лука Потап ком м унист ж1бер1лдь кдЪармандыры да езгерт iHe кдраган тунде Е м е 6eAiMiueci Черкасск кррр ш абуыл жасады. К,ырры Kynii басым жаудын, тег мэжбур болды. Осы уры ауыр жараланды. С о л жар Емелев 1894-жылы туран Ж арк ент кдласындары бастауыш училищесш б т Ташкентте, Алматыда со араласкдн адам. 1919-жылдьщ 17-кдф майданыныц революция нускдушы eTin Петроград Тузовты ж1бередь О л к ез жардайы аса к^ындаг ауданындарылардьщ сеш коммунист эскери уйымд сейлей де алатын, соньщ Черкасск кррранысы сайланады. К еп узамай ж узш деп басш ысы б кррранысшылардьщ а кдфагылык, артады. Ан Лысаков бастаган астыр саяси комиссарларды тэ Тарихшылардын, баралау уйы мдасты руш ы лы к, ic мерз1м1н 6ip айра д ерлж д егенщ 6ip ж ылга б е р п а 1919-жылдыц 10-к Анненковкд бейбгг жолм жолдайды. А л KeAiciMre к

ы_______________________________ Жетасу обылысындагы эскердщ пович Емелев бастаран 6ip топ ь К,иын ж ардайды о л а р д ы ц е алмады. Тамыздьщ 24-шен 25- елев баскдрран К,ызыл Арм ия ранысьша кдрай ету ушш, Акрура ын сорыс алты сагаткд созылды. геурйпмен б1здщ эскер шепнуге ыста ерж урек командир Емелев радан о л кдгркуйекте кдза болды. н, 1917-жылдан коммунист едд. ы (K33ipri Панф илов) ж огары т р г е н , мамандыпл телеграфшы. овет ею метш орнатура белсене ф куйегш де С о л т у с т ж Ж е т 1су ялык, совета Ч ер к ассиге эскери д Р К П (б) уйымыньщ мушесЗ Петр з Черкасск кррранысшыларыньщ ган кез едь Т узов кррраныс мш е ете те з ие болады. Питерлж дастырушылыгымен кдтар шешен нэтижесшде о л келген бойда-ак, саяси бел1мшщ м уш елтн е о л Черкасск кррранысыньщ ic болды. Соньщ нэтижесшде, арасында тэртш кушейедТ нненковтыц агентше сатылган ртын уйым эшкереленедь Тузов эрбиелеуге баса назар аударады. уына жупнсек, Петр Тузовтьщ cTepi Ч ер к асск кррранысыньщ ж узартады. О л кез ушш 6ip ай а з мерз!м едь дзанда П етр Т узов атаман м ен кел1с1мге к елу ж еншде хат к елу ж енш деп усынысты алгаш 172

___________________ GS 9-кдзанда Анненковтыц e3i баста С.Подшивалов, И.Цаплин, М .С деген KiciAep бар кррранысш ак,гвардияш ылар к ездер ш ж еркепесше окоп арк^ьлы алы сагат сеп зге дейш созылады. К е шарты белпленедь оны 11-кдза 30 сагап ы ц шннде орьшдау кд мал1метке кдраганда, крршауда оньщ 9 мыцы гана кдрулы болс Черкасск кррганысшыларын ауыр кун туды. 17 ай бойы акдв айкдсып, оньщ он терт айында к epi тез1мдшк-п, epi б1рауыздылы Оган ердщ epi FaHa шыдаса кер табандылык, пен тез1мдШктщ керсеткен окцга болды. Атаман 13-к,азаны к у ш А н д р е е в к а д хабарында: \"Кд>1зылдардьщтабан деп жазады. Ж а у крлбасшысьш тегшнен теп н емес. Анненков кррранысшыларга берииндер деген талап кряды, а KeAiciMre келешк деп усыныс жа алмай да 6ipa3 уакдят етедд. Акыр арасындагы кейб1р адамдарда болады. Соны сезген атаман Анн кдрсы шабуыл бастайды. ©y Черкассюден белднш тасталады алады, одан кей1н Черкассга де ж 1919-жылдыц 14-кдзанында Черк Черкасск кррранысына партизандардыц аз рана б е л ш Крршауды кдрудыц куппмен тырыскдн 44 адамныц 18-i рана К Кррганыс басшыларынан аткд С.Подшивалов, аткдру кемите 173

Smdeb еЬнекттн елке айды. Курамында П.Тузов, Смурыгин жэне Ф.Босяк шылардыц делегациясын тацып Анненковты ц ып келедд. К елю с ез кешю елкзмге келудщ же-ri турл! андагы сагат 9-дан бастап джет болады. С о л кездеп барлыгы 33 мыц адам, ал са керек. ныц басына шын мэганде вардияшылармен толассыз крршауда кдлып согы су — ыкды кджет ететш жагдай. рек. Черкасск кррранысы щ, ауызб1рлжтщ улпсш н Анненков 1919-жылдыц дан С ем ейге ж1берген ндылырытацкдларлык,\", — шьщ о л мойындауы, эрине, а кдруларынды тапсырып ал кррранысшылар бейбгг асайды. © зара ecrin KeAice рында кррранысшылардыц а е ю ойлы толк у пайда ненков кррранысшыларга yeAi Антоновка селосы ы, артынан оны ж ау басып ж ау крлына етедд. Сейтш, касск кррранысы кулайды. к,атыск,ан ж а у ы н г е р акуардан аман кутылады. бузып кутылып кетуге Кдпалга аман-есен жетедь дру кемитетшщ терарасы етш щ мушесд М алы хин,

Ш о т и н H ^ n lu k t-y m обылыстык, аткдру кэми кутылады. Черкасск к кдраган Константиновск талкднын шыгарып е партизандарды кулактар бередд. Ж а у крлына тус атып елтаредд. Коммуни Тузов та крршаудан е т т ■пр!дей туткдянра туседд. Tepic ж олмен к е т т бара Tipi кдлдырам\", — дейд жасайды. СондаТузов: \" жауап бередд де, атаманн тускен коммунист ейтш ашуланып: \"Ж ойыцда тепкыейдд. Ж ауы н гер Т А ш ы н га н ак,тар Ч е территорияны аяусыз о Покатилов селоларыны кдрамай атып, кесю леп 783 адамын атады, шаб эйелдер де, кэры ер м ен (П о д г о р н ы й ) 200 адам Антоновка селосы н т Константиновка, Болгар ж 1бередь Уш арал бо селосындагы барлык, е алдына келген адамдар А н н ен к ов е зш ш е ак, болмайды\", — дейтш кв Черкасск кррраныс е ю м ет ш кррраушъг ж а жаудын, сарын сындыр болды. Толкдшх, жанына iuiiHAe ж урген талайлар жауыздырына кездер1 ауысты . 1919-жылд

m тетшщ Mymeci Л.Коряк кдна аман к,орранысыньщ территориясы на к, Глинковск селоларын акуар кул- ер т ей д ь Т ырылып улгер м еген р он-ондап ак,тардын, крлына устап скендердщ берш де ак,тар аяусыз ист, саяси бел!мнщ Mymeci Петр кете алмай Анненковтьщ крлына . Анненков оран: \"С овет еюмет! ады\", - деп айт. Сонда мен с е т дд, 6i3 жакдд е т деген усыныс \"Ж алган айтасьщ, азрын!\" — деп ныц бетше туюрш ж1бередд. Крлга ер сейлейдд деп ойламаган атаман а р с ов е т е ю м е т ш !\" —деп ж ер узов ж ау орынан сол арада еледд. ер к асск кррранысына кдраран ойрандайды. Т ек кдна Черкасск, ы ц 1300 адамын айел, еркегш е елттредд. Колпаковка селосыньщ бады, дарра асады. О ньщ шпнде балалар да бар. Саз деген жерде мды KecKiAen ш ауы п елт1редд. т ы п -т и п ы л кдылып кдгратады, рск, Некрасов селоларын ертеп о л ы с ы н к,ырады. К,арабулак, р к ек п кырып тастайды. Кешн, рдыц наразы лы рьт есгш, атаман ,талып: \"C ofhc Kici OAiMiHci3 вргнедд. сы куларанмен де, оньщ совет ауынгерлердщ рухын кетеруде, рып бетш кдйтаруда улк ен рел1 ан крркдш кдна атаман ескершщ ендд алдангандарын тусшш, оньщ жетш, совет ею метш куптауга дыц 26-желток.саны куш 174

___________________ ОЗ акд-вардияшылардыц iiuiHA орталарынан era Kici ж1берш, ю KjiTapFa алуларын етшш жепсул М уны ц езш кррранысшылардыц тш стз. Азамат сорысыньщ ауыртпалы аскдн улпсш керсеткен Ж еттсу жылы орыс ттлшде жарык, керген тууы\" атты кужатгар мен есте жацты керсеттлген, жазылтан. 1919-жылдыц 8-желток,с К ом м уни ста жастар одарыньщ Алрашкдя уйымдастыру ж иналы ж ш т кдтысады. Оны З-Туршстан саяси жетекш1с1 Плетухин деге ашады. С о л жиналыста жастар адам жазылады. Алгаш цы уйымн орынбасары Н. Камаев, секрете сайланады. А л 1920-жылдьщ ж уйезддк комсомолыньщ 1-сиез1 б 1969-жылы 8-желток.санынд жастары ауданда комсомол уйы ж ыл толуын салтанатгы турде м 1919-жылдын мамырында Тал уйезд!к комсомолды ц 1-сиез1 е кэмитетшщ секретары болы п жа сайланады. С ол жылдыч маусымы уйымы куры лады . 1920-ж Талдыкррранда Кдпал уйездпс к етед1, оран т о ры з к о м с о м о л кдтысады. Б1рте-б1рте Ж еттсу одарыньщ уйымдары ep6ip а бастады. 1920-жылдыц 19-23-кек Ж е т к у обылыстык, комсомолы Оран обылыстыц Верный, Ш Кдракрл уйездершен барлыгы 43 10-ы кыз ж ене 10-ы ж ерплпсп 175