Б. Нұржекеұлы т11

Smdef? efmebrmm елке халык, екенш е айрыкща т н кдшшацтар, оцтустж н орыздар, ал батысын Х аза р е л ш щ 6ip 6eAiriH ар—турю халкдл, Руа ж эне езендерш щ аралырын 6ip кдтелш славяндарды, рю халкдгаа жатк,ызады. кдбылдаранын айтады. лранмен, жптар келетшш ален мен Гиппократтыц де келар е кетедд. Олардыц кдой, ауыр ецбекпен жецдГ денелерш е жун кетеретш халык, болтан щ эйел1 еркектерден кем логия ж эне этнография рГ жинарыныц 1-томында издщ ” Ф атх б.Хаканга мш ездем е\" деген макдла йш кецгл белш бей келген мен халифаттыц барлык, атх б. Х а к ет а жолдама\" нады. Бул ецбек мэж ш с лтан. мсаган адамы жиналып дыц устш е келш : \"Егер жатсацыздар, кдрсы е л г е т н кдлар ма едпцздер ? Соны ц ce6e6iH, дэлелш здер\", — деп талап eiirni. ардыц барлыгы да ж уз ннан repi ж уз туржпен Тек халифтщ ец улкен ундемейдд, Халифтщ Kicici уш етшед». Хум ейд езш щ итпен жолыцкднды жец1д

Ъексттан НфкеЬ-уш _ санайтынын айтады. О л х кдншалык, артык, болса, ту соншалык, артык, деп бага Хумейдтен баске эскерб хариджитгердщ басты-бас Олардыц баске аскерлер айкдстыц алгашкы кезш ж олар жауды кдлай сокды Е ю ш тден, узак, жолта атп аркдсында алыстагы жау Уышшлден, куса — жетеде аузында олар жайында жа олар ж олга жец1л азык,-т болмайды. Сондыцтан, еге елд е болса, тацертец тар Ертецп кутан ойламайтын олар куды кус сиякуы. Бесш халифаттьщ ж уз acxepi те аскер ж1берсе, эрекетке ик MiHe, о сы н д а й ce6enT эскербасылары харидж келмейдД. Буран кдрсы Х ум ейд беруде хариджиттерден ra дэл1рек api акдглдырак, icr rpHiMAi 6ip-aK, макрат болад уйреткен, орта жолда Хариджиттер шабуылга кередД, тур1ктер д е найзала бДрдей, ал олар шабуылга ш атса, жауыныц мыц эскерш мен бедуиндер олар кусал Туржтер ат успнде шауы да, оцы м ен солына да, жо хариджит садакдыц адыр о н ж еб е атып улгередД. Х кдлай шапса, турж тер жылдамдыкден шаба бер

_______________ ______ хариджитгер баске эскерлерден уржтер хариджитгердщ езшен алайды. басылардьщ айтуына кдраганда, сты бес артыкднылыгы бар екен. рден 6ipiHiui артыкщылыры — жакры уйымдастыра б1летшдт, ы сы келсе, солай сора алады. пен ж уруге ете тез1мдд. Соньщ ды кдпыда басып кдла береди е кршса — кутылады деген журт акры дакдырт бар. Тертшыпден, тулжпен рана шырады, жуктер1 ер кджет болса, олар кешке 6ip ры баскд 6ip елде бола алады. н, басы артык, крр жинамайтын шннден, хариджитгердщ жузше етеп бер е алмайды, ал одан кеп кемоздДгшен тары кцын болады. TepiHe б а й ла н ы с ты хали ф а т ж и т те р м е н к,ак,тырыскщлары бы лай дейдД: Алгашкдл сокды api туржтер шебер. Олар е з iciH reftAi. Соплскр кДргенде, оларда ды, сондык,тан атгарын да солай ешкдйда бурылып кетпейдь найзамен шыкданды жакры асура келгенде хариджиттермен шыкдрнда мыц acxepi мыц жебе ш с е з а з кулатады. Хариджитгер л ат устшде шебер ата алмайды. п келе жатып алды мен артына огары-темен де ата бередД жэне рнасына 6ip ж ебе салганша, ол Хариджитгер тепе жерде атпен таудан томен кдрай да сол редД. Т урж те терт коз болады: 76

_________________ ОЗ eKeyi алдында, eKeyi ж елкеанде аяк^ар сэгге кемш ш к ж !берсе, бастар кезде ж1бередд. Хорасан кезде айналшак,тап кдлады, сол шыгып кетсе, шегшуге мэжбур шабуылта да кешш жатады, 6ipa Fara шабуылдайды. А л хариджи оралмайды, 6ip кдшкдн соц олард 6eTreyi ете сирек болады. TypiKTep хорасандьщтарша шегшсе де, кутан жауды кыра арты на кдрай да алдына кдрап а олардьщ лак,тырран шалмасынан устшен адам да ушьш кетш жат ¥зак, ж олга, ту н п жорыкде турнсгердщ ein6ip теидей жок, TypiK атгарындай шыдамды ем атты культа кезтаен багып-кдра аттары иестащ не гстемек ойы икемделш турады. Бую л ем1ртащ усттаде емес, ат устш де етгаз кдлкдламай, суык,тан б ур к е м уйретедд. Турне дегенщ api бакд- ат сатушы, оган крса api Aapirep, 63i — 6ip адам бейнес1ндеп б шаршап, узак, жолдан кдлжыра мен кус кезтае шалынса, тук ж турып куа женеледд. Хариджиттердщ найзасы уз кддекд найза алып ж уруге жец крлайлы. Хумейдтщ турЬсгерге берген м де ток,талады. А л кейб1реулер ту рж терд щ талай-талай арты дэлелдер кел-предд. М эселен, турщ жагымпаздыкден жалран айтпай жок, достарына тэкаппарлык, ж мак,таулар айтылады. Олардьщ д 77

Зендф фнеЬтен влке е. Хариджиттер согасты , хорасандыкуар сорысты ндьщтар сш ы с басталар л арада ж ау т у сыртына болады, кейде шепнуден ax, анык, кдуш жок, болса иттер 6ip шегшсе, кдйта дьщ кдйта бурылып жауга айналшак,тамайды, олар бередд, ейткега садак,ты аткдндай дэл атады. Ж э н е н ат та кулан жатады, ат тады. ед TG3iMAiAiri ж агы н ан Хариджитгердщ атгары мес. TypiKTep e3i мтаетта ады, сондьщтан олардьщ ы н кдшылынан-ак, б ш п щ кепшш гш туржтер жер зедь Олар атын куннен ел е м ей шыдамдылыкдед -ашы, api атты кутунп, api , api мйпскер. Bip турж тщ бутил халык, Олар эбден ап жаткднньщ ез!нде ац ж ол журмегендей ушып зын, турш тердта кдыекд, цгл ж эн е куш пен cyFyFa мундай мшездемесше 6api оран крсымша тары да кдиылык,тары ж айы нда щтер кек дегендд бьлмейдд, йды, еюжуздд емес, есекке жасамайды деген сияк,ты дене кунпнен repi рухани

Ъекеутан Нф /cefa-wu__ купи мык,ты, гректер фил к еа бш е кдлай ш ебер болса, ш еб ер д еген niKip айтыл акдтлды деген 6aFa берглед м ен малдын, и е ле р р к эсш егшшшкпен, курылыспен алу, тонау, атк,а м ш уд ен сондык,тан coFbicyFa келген дэлелдейдд. С о л кезде урпа жаткдн \"Турж тердщ 93i тш тш спе\" деген мэтел бо туржтердей урей тугызаты Ж алпы, бул шыгармад айтылмай, жакры жаты Fa нак,ты кдй TypiK тайпала отырганын да айк,ындау туржтердщ ел аузында ел шыгарма даусыз дэлелде отырган бук!Л ерекш елж с бойынан табылады десек А.И .Левш иннщ ж азбала айтуынша, кдзак,тардыц ез1 наш ар болган, сондык,та монролдар мен кдггайларда семсерд1 к^зак,тар мулд Букдрадан, Кдшкдрдан алд крлданган кдруы найза рана Д ж а х и зд щ rypiK TepAi ма кезбен кдрау кджет. Ата-б кеш нп кдзак,тар, Левш инн coFbica алмаган ж ене 6ip-6 к елу Tep-ri6i нашар болрандь де болмаган. Олар алгапп сондык,тан с о л кезде олард б 1рак,алгашкд1сэтс1зд1ктен Bip рана зец б !р ек ecenci3 Левшин. К е н е тур1ктерд1ц тари

_____________ _______ лософияга, кдггайлар крленер , турпсгер де cofeic iciHe сондай лады. О лар кдгзба, тез, 6ipaK, дд. О лар - кешпелтлер, дала шпен, саудамен, рылыммен, айналыспайды; 6ipeyai шауып н баскдда жумыстары жок, де алдарына жан салмайды деп ак,тан урпаккд жалгасып келе ш спей турранда, сен де оларга олыпты. Арап эскерлерш е ындар болмаса керек, да турж тердщ к ем ш ш п FaHa aHa мадакуалады. Ж а н е мунда ары жайында эцпме болып у к,иын. Д е г е н м е н е р т е д е п леулл халык, болрандыгын бул ейдь Алайда Джахиз айтып сол кдлпы кдзак, халкдшыц да к, шындыкд<д обал болар едг а р ы OFaH куэ. (1832) О н ьщ 1 жасаган садак, пен жебес1 ете н олар оны башкурггардан, ан алып отырган. Кдллыш пен дем жасай алмай, Хиуадан, дырган. ©3i жасап, e3i жакры а болса керек. Соган кдраганда, адак,таган шыгармасына сын бабалары жакры согыскднмен, нщ айтуына кдраганда, жендеп 6ipiHe багыну, езара келгамге ьпртан, coFbicypa мумюнддктер1 пуя шабуылга барын салады, дын, екпипне тетеп бер у к^ын, н кейш-ак, божырап сала бередг 3 Kjbipa алады дегенд1 айтады ихи бейнес1н суреттеп, бук1л 78

TipiiiiAiriH e талдау жасаран Николаевич Гумилев екеш ерим жарык, керген \"Е ж елп турж тер\" державаларынын, кдлай курылга нак,ты факпрлермен дэлелдейдь aAFam э ле мдiк тарихтын, арен мамандары ретшде шыкддн. Ола кдзак,тар киетш малакдй текте бойы далалы аймацта туржтердщ эскер болмапты. Е ж елп туржт халык,тары сияк,ты кшз уйлерд тырыз байланыста болтан кешп 1здеу емес, кджеттйик едд\" (Л шынында, кшз уйдд жутац уй кезшде хандарра сарай да болта шп-сыртын эр и м е з дэулетт мен алуан жасаулап, эр р л ы эш eKiHiurrici, оны с о л riryAi турра сак,тап крю мумкш емес. Кднш жырып жайлауга, кдгста ж ы ры Сондыкуан оны езге елдщ мэр римараттарымен де салыстыру салыстырып, кемс1те бага б ер у уй э з е л к е а уш ш 6ipAeH-6ip кд Кез1нде Византия император Мекандр Протектор 6ip хан ш кдлран екен. О ньщ алтындаткдн де, орнынан б1р-ак,ат жылжытып де тэн п болады. V III-расырдыч соцы мен жартысында eMip сур ген К^я турюлердщ ушн \"кеплддр кш з у мадацтау елец арнапты. Аталмыш exi елецш немшше ж олм тэрж1малапты. О ньщ 6ipi \"KeriAA уй жэне ошакден крштасу\" де жылдан (Ли Ю ань баскдрран орнаран рой. С о л Тан им пери 79

н улкен тарихшы Лев м ге аян. О ньщ 1967-жылы \" атгы ютэб1 ертедеп турж анын, кдлай жойылганын Оньщ айтуынша, туржтер насына TeMip е в д р у д щ ардыц бас кшмдер1 Ke3ipri ес болтан. ¥зак, уакдгггар щ атты эскерш е тецесетш ер кэз1рп кдзак, кдфгыз де турыпты. \"Табиратпен пе/йлер уш ш кшз уй бап Л.Н.Гумилев). К еп журт, деп кдна урады. К ш з уй ан, орда да болтан; оньщ н мум кш ш ш пне кдрай эр ш е к е й л е г е н . BipaK,, 6ip ан кдлпында урпак, ушш ша эдем1 TiriAce де, жазда п крюгауга экету керек. рмер сарайымен де, кдпи уга болмайды, солармен у де б1ржак,тыльж, Ондай джет уй болтан. рыныц сарай кдгзметкер! шатырын керш кдтгы тац н жиЬазы мен эшекейше п экете алатын жещлдЬтне IX -расырдьщ 6ipiHiui ятай акдяны Во Ц зю й -и й \" деп атап, OFaH б1рнеше ш ютэб1нде Гумилев оньщ ма-ж ол аудармасынан Aip кшз уй\", екш ипа “Кш з еп аталады. Кдггайда 618- кезде) Тан империясы иясын улкен крлбасшы,

Ысушит Цф/ufa-ym уйымдастырушы api саяс баласы) баскэрган кезде атпен) турюлер мен кдгга мен одак,тар Кдатай имп сурген. Ндятайдын; аукдтг Tirin отыруды, турж тер айналдырган. Бо Цзюй жазылган. Олардьщ эйел К ш з уйге Kipin келген б ayeAi анасымен амандась беред1 екен. TypiKTep э сыйлаган сеюлдь \"Эйел1 болады\" дейд| екен, О лар тастамаган. Ж ш согыс, кэлган эй ел мен оньщ бала ер адамныц туыстарын туганнан елгенге д е й т 6 кезшде ат крйылган, ерж а л у л к е й г е н д е атакдс,а кдганатыныц туцгыш ха кеган, 552-жылы жужанд хан) аталган. Кешпелллер мэдениет шет аймакдык, мэдениет д кдте, KeinneAi мэдениет те е з алдьша дербес мэдение айтуынша, адамзат тарих кдрамастан, турю халкд жойылып кетуше де сол керек. Алайда \"TypiK\" co3 K a3ip TypKi тукдямына Одагында да турады, турю ХШ-гасырдыц бас кез 6HAiri дэу1рлей бас жорык,тарыньщ нэтижесш шайкдлды. Осы кездерде Найман, К ерей сиякды т ауып келдь Найман мен

m________________ сатшы Л и Ши-мин (Ли Юаньныц е (626 —649 жж. Тайцзун деген айлар, баскд да кешпелл тайпалар периясы курамында бейбге eMip гы адамдары турнстерше кшз уй рш е кшм киш журуад эдетке й-идщ елецдер! де осы туста лге деген курметз де ерекше-тш. баласы крлын кеудесше крйып ьт, сонан соц гана экесш е сэлем йелдщ е зш де, сезш де кдтты 1 аркдылы турж тщ тубш е жетуге р ешкдшан ж е а р эйелдд жалгыз ж ш кднтепс кез1нде бас и е а з аларын 6aFy нэмецгерлж жолмен на ж уктелген. Е ж елп турнстер 6ip ес1ммен етпеген. Оган бала жеткенде шен, дэреже берЬаген, а и е б о лга н . М э с е л е н , TypiK аны Бумын ayeAi Ябгу атанган, дарды жецген сон;, Елхан (Иль- тш жабайы, толы к, кднды емес, деп менсшбей, кемсгге кдрау — е ез бетшше дамып кэлыптаскдн ет деген/Д айтады Гумилев. Оньщ хына крскдн улесш щ у лк ен д тн е дяныц саны аз болган. Оньщ л аздык, аз себеп болмаган болу 3i тубегейш жогалып кеткен жок, жататын талай халык. Совет ю тобына жататын Т1лде сейлейдг зшде Монголияда Шьщгысхан стады, оньщ ж аугериллж шде талай ipreAi елдщ шацырагы Ш ыщ ысхан acKepi талкдндаган турю тайпалары Жеттсу ж ерше К ерей д е кдзак, халкдон кураган

__ ________________ ОЗ ipi тайпалардын, кдтарына жата Epiic езенДнщ бас жагын мекен батыс жары Найман тауынан (Ш шьпысы Орхон езенш щ алкдбы жаткдн. ХП-расырдын, аярына д Инанг БДлгД Букд хан баскдрады. деген атак,ты акы ны болады. Найманды оныц ею улы ею ге 6e Таян хан (Бай-Букд), Kiuiici — Буй араз болады. 1199-жылы керей Торрыл м ен Шыцрыс ханны ц улы сы н быт-шыт кылады, Буй к ы ргы здары н а к,ашып ц уты л жылдардары coFbicra Буйрык, хан жетД Торлук, (\"ЖетД ту лы \") еке тущынра туседд. 1нДсДнДцжардайын бш п отырр ете кеш келедд. БДрак Таян Уен х ан н ы ц езДн н ай м а н д ар к ез Шыцрыскд к,арсы шыгатын ж кдлады. Шыцрыс жалгыз калган ханныц езД ауыр жаракдттан ел мекенДн тастап Алакел, Балхаш Улытау бойына карай ауады. О сы И.Калашниковтыц \"Кдтыгез р керкем керДнДс тапкан. Н аймандар езб ек , к,арак,ал халык,тарыныц да курамына ене Таян ханныц улы КушлДк баст ырысады. ЖетДсуды о л кезде кар Наймандардыц кесемД КушлДк сорысып, оны бДршама элсДрет кезДнде сорыс ашып, 1210-жылы каракд>ггайлык,тарды Талас езен жендД. С о л жецДлДстД пайдаланы хан биледд. О с ы ок,ирара б а й л а н ы с т ы -1345 81

Зендф efm ebim m елке ады. Наймандар ежелден деген. Территориясыныц Шыцрыс тауы) басталып, ына дейДнгД аралык,ты алып дейДн Найман бДрлестДгДн Оныц тусында КубатегДн И нан г БДлгД е л г е н соц, eAin баскдрады. УлкенД — йрык хан екеуД 6ip-6ipiMeH йДттерддц ханы Уен -Х ан ecKepi Буйрык, ханныц йрык, ханныц e3i Енесей лады . О д ан кешнгД 6ip н мен ескери крлбасшысы еуД У эн-Х анны ц крлына ран Таян хан оран кемекке н-Ханды куйрете жецедд, зд е й с ок , елтДредД. ЕндД жалгыз Таян хан болып н оны оцай жецедд, Таян ледд. Ендд наймандар ата ш келД, ЖетДсу, ЕсДл, Сыр, ы жаьдайдыц бэрД жазушы расыр\" атты романында лпак,, кы ргы з, башк,урт едд. таган наймандар ЖетДсуга ракдятайлар билеп турран. к хан кдракдятайлармен ттД. С о л элсДреп турран ы Мухаммед Хорезмшах нДнДц бойында ойсырата п, ендд ЖетДсуды КушлДк ы X III-расырлык, арап

Ъексутт Нф/свкв-ты_ тарихшысы И бн ал-Асир деген кггэбшде кунды мэл К ,арацытайлардыц Хорезмшахк,а: \"Б1здщ адамдарымызды урганынд ж етпейтш 6ip ж ау шык,т билесе, онда ешюм оларды Егер сен эскерщ мен 6i3re кемек берсец, пайдалы бо сенщ елден не алганыц тускен1н гана кднагат ет жолдайды. Хорезмшахкд дел со ж1бередд. \"Кдракрггайлар жауы ж эне б1здщ де жау 6i3re кемектес, ал 6i3 ол жакдлндамаймыз, солард кднагат кдауга ант 6epeM А л Хорезмшах екеушщ 6ipreMiH, жауыца кдрсы к К уш лж хан к,аракдл ойсырата жецедь С ол к шабуылдап шетшен 6apiH эторетпен 6ipre патшасы К уш лж ханга адам ж1берш ейтпесе оныц ез жауын айтады. Куш лж хан оган кд ендд ж ерш д е екеум1з бе Хорезмшах: \"М е н щ саган сендер кдракдлтайлардан патшальж,тарьщ да одан ас унщд1 шыгарма, эйтп е кдракдлтайлардан бетер кдйтарады. Ашуланган Кушлж хан кдрай крзгалады. © зш щ бш п, Хорезмш ах одан сыт

______________ _______ р \"К итаб ал-калил фи-т-тарих\" л1меттер жазады. (Хитайларды ц) патшасы eaiMi3Ai басы п алганыцды, ды кеннрддк. BipaK,6i3re е з эл1ийз ты. Егер олар кеп 6i3,ai жецш, ы сендерден де токката алмайды. e келш, олармен согысуымызга олар едд. А л 6i3 жецгеннен кеган цды дауламаймыз, крлымызга туге ант етем1з, - деп сэлем л кезде Кушл1к хан да един — сенщ жауыц, бабаларыцныц уымыз. Соларга кдрсы шыгуга ларды жецген соц сенщ елще ды ц турган ж ер ш алганды да Mi3\", — дейдд. щ д е эркдйсысына: \"М ен сешмен кемектесем\", — деп уэде бередд. лтайлармен согысып, оларды кезде Хорезмш ах та оларды цырып жояды, тонайды, аз гана гана аман кдлады. Хорезмшах ш, оган езш щ кемекке келгенш, н жеце алмауы мумкш екенш дракдлтайларды екеулеп жецддк, елш алайык, дегендд айтады. А л н семсерден езге берерш жок, н артык, батыр да ем есацдер, скдн дацкды емес, кднагат кдллып с е саган ц арсы аттанам да, етем\", — деп, дею р жауап н эскерш жинап Хорезмшахкд оган кдрсы тура алмайтынын тылып кетедд. BipaK, Кушлж хан 82

аскер1мен баскд жаккэ бет алтан мал-мулкш тонап кетедд. Э деш а жаткдн руларга шабуылдайды. Куш лж хан оран бы лай деп сэ б улай 1стемейд1, кдракдпылар айткдндай султан болсац, онда керек: не сен м е т жендп, мен б не оны мен саган ютейтш болам Хорезмшах оран жауап берм кел1п бар байльпын алып кетедд д Фергана, Исфиджаб, Касан кд кдфатады. Алайда, К унш к ханньщ куше бармайды, 1211-жылы монгол эске Талдыкррран обылысьшьщ террит Kipin, 1218-жылы бугал Ж етюуды Шьщрыс хан эскерш 1211-жылы кдкрасы аркылы Кубылай нойан кдласы Кдялык, (Крйлык) болтан кд согассы з берыедд. Кдрлыкуар о л ал Кушлж христиан ддншде екен 1218-жылы Ж е б е нойан баскдрр елкес1 аркдАлы ю редь Кушл1к жещледд, ез1 еледд. 1219-жылы Жет1 Шьщрыс ханньщ ез1 де батыскд к Ka3ipri Талдыкррран обылыс жаугершшктщ кейб1р ацыз дерек Мэселен, Шьщрыс хан Жалаца шатырьш Tirirrri, суына бетш жуып Талдыкррран арасындары ж ол бой жартасгы шокд.1 бар, соньщ успн хан е з ордасын уакдлша сонда ор аитылады. Эрине, о л ацыздарды мумкш емес. Ж ане де Шьщрыс х кдй арара тунегеш бупнп урпакд да емес. М он го л дэу1ршде Ж еттсу то атакды адамныц 6ipi — Ж ам 83

нда, о л онъщ елш шауып, андып ж урш кеипп келе . Арнайы адам ж1берш, элем айтады: \"Патш алар сейтедь Егер сен езщ а екеум1здщ кездесу1м1з билеген елге не боласьщ; м\". мейдд. Bipax, К уш лж хан еген кдлзранышпен Шаш, длаларын e3i тонап, e3i еки де, билпт де узакрд ерлер1 Ж епсура — кэз1рп ториясьша — баса-кектеп ы тугелдей жаулап алады. ы Жетасу жерше Жоцгар н баскдрып Kipiirri. Басты дрлыкдар монгол эскерше л кезде мусылман болтан, н. Ж епсудьщ шыгысына ран монгол acKepi Кулжа ханнын, acKepi к уйрей 1су мен Тургастан аркд>1лы кдрай крзралады. сынын, туррындары сол ктерш эл1 де айтады. ашкелдщ жагасына токд-ап пты деседд. Сарыезек пен йында окдпау децгеленген е шатыр курып, Шьщрыс рнатыпты деген де эщтме дэлелдеу де, тергстеу де ханньщ кдй арара токдап, дщ бэлендей кдлзрылыкды опырарында туып-ескен м а л К,арши. Ш ы н аты

Ъексштн ‘НфЫсв-ты__ Абулфазыл ибн Мухаммед. тукан, 1315-жылы елген. Ата Онын, е к е а Баласагун кдл ютэбшдеп окдралардьгн, кеб окцгата кртьшаскрндардьщ TycipreH. О л е зш щ \"Лура (\"Мухаммед ас-Сурах\") неп Атак,ты ралым Ж аухаридь ютэбш парсы тш н е аударьш Ж ам ал Карши тарихи ок AeyipiH, каракрггай мен най AayipiHLH, алрашкдг кезецш — талдап суретгеген. Оньщ ай XlII-расырдьщ аярына дешн кдцлылар болтан, олар Алма елкеш билеген. Кдцлылар сыйлы болтан. Ордасы Ж ар жерде болтан Шаратай улыс 6ipiHuri орьшга отырран кер Х алы щ ы ц атадан балага м эцпмелер1 мен ацыздарын, ж курметгеген. ХШ-гасырда Сы Баршынльпы деген араб, пар жазатын атакды рулама акдш е з аузынан эцгиме естимш Алмалык, кдласынан Сыр бо орыз-кдлпшак, ауылдарын танысады. 1389—90-жылы Жеттсу ж -иттреткенАк,сак,Тем1рдщ (Т айткдмыз. 0 з ш щ кдтыгез шыкдфн TeMip жайында М жазып алган екен. Bip Кар ток^атып кдрасац, Тем1рдщ э лп ацыз эцпмеде шебер а Бурынгы патша елген со к е р е к болады . KiMAi п ат келгенде, цырык, ш1лтен еза

_______________ ______ 1230-жылы Алмалык, кдласында акды талым, тарихшы, жазушы. ласында туран. Ж а м ал Кдрши бш е з кез1мен керш немесе сол е з аузынан естш барып хатка атка крсы мш а\" деп аталатын пзп ецбепн арап тш нде жазган. ьщ \"Сахаха ал-Ж аухари\" атгы ш, оран \"Крсымша\" жазады. кцралардыц шпнде Орыз-кдрахан ймандар дэу1рш жене Шыцгыс — осы уш дэу1рдд ерекше терец йтуынша, XII-расырдыц басынан н Жеттсудагы ец мыкцы тайпа алык, кдласын орталык, еттп, осы Ш ыцрыс у с т е м д т кез1нде де ркент (Панфилов) кдласына таяу сьшда кдцлылар бектердщ йшнде ршедд. мура болып келе жаткдн шежзре жырларын Жамал Карши капы ыр бойында Хисамеддин (Кусам) рсы жене турж т1лдершде б!рдей ш болыпты, соны керш танысып, деп, 1273-жылы Ж ам ал Карши ойына арнайы барады. Сол сапар аралап, елмен, ж ерм ен етене жершщ топырагын жарты элемдд Тем1рлан) де баскднын жорарыда здшмен, ж аугерш ш пм ен аты еш йур-Ж усш Кепеев 6ip ацыз раганда мадакуау сиякды, ал ой щ жасынан-ак, жауыз турандьпы стармен берыгенш байкдйсыц. оц, елге жацадан патша сайлау тша крямыз деген мэселеге ара келше алмапты. Кдфыкцыц

__________________ QSe он 6eci елген патшаныц улын кдзыныц баласы болсын депи, е TeMipAi жацтапты. TeM ip 03i 0 м1рсырай деген батырдыц бал окдш журген кез1 кершедд. KiMAi патша крюга ездер16ip ау кейш, кырык, пплтен сондагы у эулие санап, 6api ендд о л юсш щ уш етшедд. А л кдтиптщ баласы соны барып айтура болмайтын ауыр кд ез aKeci оран кдндай жаза 6epep екен. О н бес ш1лтен кдтипке эуел келедд. О л Kici оны оцаша алып жалрыз улы м. Bip ауы р кдллм мойнына алып отыр, — дейдд ж туанддрш. — А л ендд осыган кд Ханнын, баласы сонда турып: “О деп жауап бередь \"03iM бьлг сураймын ба? К ет кез1ме кер ш улын кдтип куып шырады. Ендд он терт пплтен кдтипке к Оны да оцаша а л ь т кдлып, кдти Кдзыныц улы: \"Такрыр, оны ц Foft\", — деп жауап кдйырады. сураймын ба, оны ц Heci сен бе куып шырады. Одан кеш н он 6ip пплтен Алдыцрыларра крйган суракды ор “О зд ей жак,сыныц улы мундай оны мойнына 63i алган болса, “А жолын куса — ип, ата ж олы н к ип\", оныц TepeAiri — мынау!\" турып, кдтиптщ uvyAi турран кд>1л баласыныц басын eip -ак, шабады Кдтип сонда: \"Балам, саган р жур, крлыц жеткенше кдрыш кдтыгез баланы патша болсын д 85

endejf ejmebimen елке кряйык, дейд1, он т е р н ец азы он 6ipi рана Э ш р самаркдндык, кдяпшак, ласы екен, оны ц эл1 оку уыздан KeAice алмаганнан улкен ддн адамы кдтиггп ш мурагердд сынап беруш ц алдында рана адам аузы дллмыс жасап крйып, ендд piH б1\\мей кцналып ж ур л1 патшаныц улы н алып п кдп: \"М ы н ау — менщ мыс жасап, оны сы н e3i жардайдыц бэрш жендеп дндай жаза буйырасьщ?\" О ны езпцз 6iAeci3 гой\", — ген нэрсеш мен сенен ш бей !\" — деп, патшаныц кдзыныц баласын экеледд. ип баяры сурарын кряды. жазасын шарират б1ледд “ Шариратты мен сенен е еддц?\" — деп, оны да н TeMipAi алы п келедь ран да кряды. Сонда TeMip: кдялмысты кдллран болса, Атадан у л туса — ип, ата кумаса, барынан да жогы — деп, орнынан ушып 1лышын ж улып алады да, ы. ракмет! А ярыц ж еткенш е та!\" - деген екен. С о л деп кдтип акдяры жактаса

Ъексттан ИфЫсв-шм__ керек. Ондай баладан ананд шуба келттру де киын. Ко жан болар. А р т тарихта, анык,тац1 K93ipri Ж е тш у, Ш ыбыс территория Моролстан, ал © Мауареннахр атанган. А.И. ол сездщ мэш (\"Мавераль жаты\" деген болып шырад Эму. Демек, Мауареннахрр бетш деп ж ерлер жаткдн. М Шагатай урпак,тары эл1 е з 1469-жылы Ж ош ы ньщ урп Сайд деп те атайды) баста ханы Эбшщйырмен билле соц, М ою лстан га кенпп к айтуынша, Ж э ш б е к Еддл барады). Кдшып барып Ш у содан 6epi кдзак, атаныпты ат \"кдшак,\", \"ерюндпсп анса жорамал да бар. CoFaH кула сезш щ туп атасы да, шыру c Бул пйардд кезшде академи айткдн. Алайда, \"кдзак,\" деген а болганын ескеру керек ш мемлекетт бар дербес халык ж еке топтьщ аты есебш де е сез болуы да мумкш. П Константин Порфирородн (XI-Facbip) ж эн е кейб1р па кездеседд деген niidp айтады д е е з салмагы бар рой, сонды шырармаранымыз ж ен М .Ф .Б р оссе (XIX-F.) кезш керсеткии деген болмайды суйенсек, \"кдзак,\" деген се да кездесетшш ескерте кет

____________ ______ дай жаугер патша шыратынына опылык,тьщ шепне жеткен-ак, 1сырап айткднда, Х1У-расырда, Турш стан ж ерш е жататын ©збекстанга кдрайтын жерлер .Левшиннщ айткднына сенсек, ьнагар\" дейдд ол) \"© зенн щ ар ды. А л айтып отырган езеш — ра о баста Амударияньщ арга Мауареннахр мен Моголстанды з крлында устап турран туста, пагы Керей мен Ж эшбек (Эбу аган халык,тын, 6ip б ел ш езбек уш ш таласып, ж ец ш с тапкдн етедь (А л Сабит Мукдновтыц бойына, К ер ей Ep-ric жакдед ангарын мекендеген сол халык, ы деген с ез бар. \"Кдзак,\" деген аушы\" дегеннен шырыпты деген ак, крйсак, \"казак\" пен \"кдзак,'' ce6e6i де 6ip екенш байкдймыз. ик-жазушы Сабит М укднов та ат ертеден бар деген де midp шыгар. \"Кдзак,\" ce3i е з алдына к,тьщ аты ретшде болмаганмен, ежелден айтылып келе жаткдн П .П .Рум я н ц ев \"кдзак,\" аты ныйда (X-Facup), Фирдоусида арсы, кдггай жылнамаларында ы. Тарих упдн ушкдры пш рдщ ыкуан оньщ да айткднын естен шырар. © й ткеш академик шде: \"Тарих уш ш кдже-ri жок, ы\", — деген екен, С о л кдридага ездщ ХНТгасыр жазбаларында ткен артык, болмайтын сеюдад.

_______________________ ОЗ 1240-жылдьщ ж егш ий айында купия шежоресГ атгы кггэпте мынандай елец бар: \"Баскднын, жерш жау Кдздырмай, cipa, дау- Дидар сулу кдпдарды, Кдзак, куйме мшпзт, Жетелетт 6i3 нарды.. Осы итэптщ 141-бетшде де: кдзак, куймесше тиеп...\" дейтш кдзак, арба окданына д е т и баты шыкдай...\" деген сейлем дер П.Румянцевтщ п т р ш д е де тари сегалдд. Сейтш, езбектен кдзак, халк хандык, куру ж ене оны куш ей X V -гасырдан басталады. Ж эн1 непзш салушылардыц 6ipi сан Ш у езеншщ бойын мекенде ipreciH K33ipri Ж ет1су ж ер ш Кдзацтардыц билеуш1с1 Кдсы кез1нде езш щ КД1СКД1 ордасын курыпты. Ж е к е хандык, курган содан 6epi Ж е тю у жер1мен тыг Кдзак, халкд! тарихыныц н еп \"Тарихи Рашиди\" гатебш жазг бурынгы Моголстанныц тарих м ол меломет кдлдырган гулама а Дулати. О л езш щ аталмыш Кдшгардыц тарихи топографи жазып крймайды, кдзак,тыц ж е ш ы гу тарихы н; кдзак, - е кдцтыгыстары мен кдтынаст баяндайды. Мухаммед Хайдардьщ арга руынан, олар Кдш гарияныц билеу!п1лер1 болтан. А л М ырза М 1499— 1500-жылдары Ташкентге 87

Зендф efmebmm елке а ж азы лган \"М онролдыц (© лгий — 1979), 31-бетге уламай, -дамай. ы, , ...\" “Иесш щ алтын табытын жене “Керме децгелект! ып, бес кел1кпен тартса да бар. Буган кдраганда, ихшылар ескерер дэн бар кдшыц 6eAiHicyi де, жеке йту жолындагы Kypeci де 1бек кдзак, ханды гыны ц налады. еген кдзацтар б1рте-б1рте ш е кдрай жая бастайды. мхан X V I-гасырдыц бас Кдратал езеншщ бойына кдзак, халкдгаыц тагдыры гыз байланысты. п зп туп кдзыгы саналатын ган, 613 с ез етш отырган и жагдайынан б1рден-б1р адам — М ухам м ед Хайдар кггебшде, Ж ет1су мен иясы мен географиясын еке хандык, курып белш ш е з б е к , кдзак, - mofoa тары ж айы н жан-жак,ты аталары моголдык, Дулат ц мираскрр иелер1 api Мухаммед Хайдар Дулати е туады. Оныц нагашылары

Ш ушш Нф/иЬ-уш да беделдд, мыцты юсыер езш е де кауш тенддрген с Дулатиды Букдрага апа барып, Бабырмен 6ipre Содан ата-бабасынын, ж KfHHFapAaFbi дулатгар б и ем1ршщ соцында Кашм ж ылы cofhc кез1нде е з табады. О л езш щ айг1м парсы тглшде жазса, саксаулы \"Ж аЬан — нам Дулати езш ен уш расыр галым Ж амал Кдршиды Ж эш бек ханныц бала б и лш н б у ю л Дешт1 Кдл эскер1 миллионра (мыц Рашиди\" ютэбшде Муха К,асым хан — ж огары д Кдратал езеншщ бойына ж о л \" деген сездд кдзакуа \"Крсы м ханныц кдскд ж крлданылран эдет-рурып Heri3i ортагасы рларда крлданран \"Ярру\" (\"Ж арр дегеннщ мэн1 кдзакща Академик Э.Маргуланны Ty6i дел, кдк, жарудан шы ж арган\" деген метел \"ж аньщтайды. \"Кдсым ханн ереж е Kipiirri: 1. М ул ж з зац. 4. Елш ш к жоралары зац ©3repicci3 XVIII-Facbi \"EciM ханныц есю ж олы \" Жес1р дауы мен Кун д атаныпты. Бул \"Ж ет1 Жар шыкдщн атакды Т е л е би, Kiiui ж у з Э л1 м улы н ан кдтыскдн деген деректер

ш_______________________ р болады. Экесш езбекгер ел-ripin, соц, туыстары Мухаммед Хайдар арып жасырады. Кешн Кабулга б1рнеше жорыкдсд кдтынасады. жер1 Кдшрарияга кдйта оралады. и л т кулаган соц, Унддстанра кетш, мирдщ билеуипс1 болады. 1551- з ескерш щ огынан кдпыда кдза шьтармасы \"Тарихи Рашидидд\" кэз1р Берлин штепханасында ма\" поэмасын турж тш нде жазран. р бурын eMip сурген Жетасулык, ы улы устазы санаган. асы Крсым хан болганда, о л езш щ лпшак, даласына жург1зд1, оныц ц м ы щ а) жетт1 дейд1 \"Тарихи ммед Хайдар. О л айтып отырран да 6i3 айткдн кдяскды ордасын а курган хан. \"Кдсым салган кдскд ар осы xaHFa байланысты айтады. ж олы \" деген — е л баскдру к:шде п зандарыныц ережелер1. Оныц а кыпшак,, шаратай улы стар ы ры \") зацынан алынран. \"Жарры\" \"акцкдт\" дегендд бйуурсе керек. ыц туанддрушше, б ул сездщ apFbi ыкдщн сияк,ты. \"Крра кдллды кдк, жарры\" сезш щ этимологиясын ныц крека ж олы на\" мынадай бес зацы. 2. Кд>1лмыс зацы. 3. Эскери ы. 5. Журтшылык, зацы. Бул бес ipFa жетш, EciM ханныц тусында \" аталыпты. Т ек Т эуке хан кезшде дауы крсылып, \"Ж етт Жарры\" ррыны\" курастыруга улы жузден , орта ж уз Кдздауысты Кдзыбек, шыкдан Айтык, (Эйтеке) би р бар.

Ж епсудьщ ар кезде шегарасы ертедеп Моголстан шегарасы да кецейш отырган. М оголстанныц K03ipri к езде еш ю м дал бйшей Дулатидщ айтуына Караганда, о л ез1нде де бы у мумюн емес екен, em6ip жазба дерек кдлмаган. А л я т и X V l-гасырда, М оголстан у есептегенде ж ен-сепз айлык кдлмак ж ерше шектесш, Баркел кам ты пты . CoATycTiri Б а л (Кдяргызстандагы Боом б о л у азендер1мен шектелпгп. Батыеы Т ■прелсе, о ц т у с т т Фергана уала Шалыш жэне Турфанмен шегар ж ер эсемддпн айтуга Дулатидщ Ke6i — тауы мен даласы (сахар ж ете суйюмдд api таза, оны сезбе жагдайым ж о к Тауы мен дала сондай, олардын, атын еш ю м есш Ондай келдердд Моголстаннан б де алмайсьщ, суреттей д е алмай (Материалы по истории казахски Алма-Ата 1969 г.) Моголстанда езш щ улкендд (Ж ейхун) барабар езендерддц к е п 1ле, Ем1л, Е рнс, Ш у й л ы к (Ш у езендерш атайды. Бул езендерд (Кекше тещз) куяды дейдд. О л кел ж ол болыпты. Кдяста, муз кдткднд кесш этуге болады екен, алайда болтан кершедд, орта есеппен жы муз астына кетш кдлады екен. Б болыпты. Кдншама кеп езен ке де 6ipAe-6ip езен Балкдштан агь Моголстандагы тэты 6ip тамаш айтады. Оныц айнала келем1 жи Отан куятын с у келем1 де Балк

ы э р турл1болтаны тэр!здд, а 6ipece тарылып, 6ipece ц ете ертедеп шегарасын йдд, М ухаммед Хайдар шегараны ХУ1-гасырдьщ ейткеш оны аныктайтын л ендд Дулати заманында, узындыгы мен енш коса ж о л кершедд. Ш ы ш с ы , Emla ж эне EpTic бойын лкаш кел1мен, Бум к ер ек ) ж э н е К,аратал Турюстан мен Ташкентке аятымен, Кдшгар, Аксу, раласады екен. А л оньщ т ш жетпейдд. \"Ж ер ш щ ра)— соншалыкты сэнше ен суретгеп жазуга менщ асындагы келддц к ептш шде ту гел сактай алмайды. баекд жерден кездеспре йсьщ\", — дейдд тацданып их ханов X V —X V III веков. дп ж енш ен Амударияга п т т н айтып келш, Дулати у болса керек), Нарын ддц кегшплш Балкдшкд лдщ айналасы сеп з айлык да, келденецшен ею кунде а олай э т у улкен кдуитп ылына жуз, ею ж уз тупн Балкдш келш щ суы дэмдд елш куйганмен, о л кезде ьш шыкрапты. ша кел Ыстыккел екенш иырма кунддк ж ол дейдд. кдцтюндей, сдан да еш

Ъвкстпан Нфкекв-ут езен агып шыкдайды; O ДЭМДДболганмен, келдщ е да жарамайды деп жазад 1523— 1524-жылдарда ж етп деп жазады Дулати. ecKepi миллионьа (мыц м м ы щ а жетт1 д еге ш б о л адамнын, миллионы да э миллионра жеткен кдзак, терт ж ыл еткенде em6i айтады. Оныц ce6e6i со хдтал, хдтыгез болган султандары мен елдщ и хетедД. А з уахдгггыц шин лекке деш н азаяды. Ха аянышпен бггедД. Axpip хдцыраган жерде хдцры барып крсылады. 1911-жылы П етербу жайындагы хДтабшде П .П хдраганда, 1538-жылы мо е зб е х ханы 6ipirin кдзакд ханы урыста еледД ж ене К,азах, халк,ы тух хдлмай алые елдерге дешн жетедД деген ецбепнде ахадемих CoFaH хдраганда, хдзах, ха болу херех. Б ул сорыстыц хдй ж ер Тарихшы М ахмуд бен (\"Купиялык, т е щ зГ деуге coFbic Ыстыхдселде e r r i \"Тарихында\" ЕмДл езеншд тарихы\" деген шыгарма Алайда \"Кдшгар тарихы уры сты ц ЕмДл бойында шыгармаларда 37 султан 6 тере жене хан опат б хдлмады десе, ехДгашсш

т_____________________ OFaH куйган судыц 6epi таза epi е з суы тузды, inxy турмах, жуынура ды. кдзак,тардыц саны 6ip миллионга . Соган хдраганда, Кдсым ханньщ мыцга) ж етп дегеш, шамасы, жуз лу керек-ау. ©йткеш миллион эскер болы п кетпейдД рой. Сол , кргамынан айналасы он уш, он ip i3 хдлмады деген exmiurri де ол хездеп кдзак, ханы Тахир ете н кер1нед1, сондых,тан к,азак, ип жахрылары одан repic хдрап нде Тахирдщ ecKepi он лектен exi алых, сыйламаган ханныц хуш аягында e3i мен улы exeyi FaHa ырып хдлган соц, крфгыздарга ургте ш ыхдан \"A en ci уйез1\" П .Румянцевтщ хелпрген дерегше онгол (дурысы Кдшгар ханы) мен да аса хдтты с ох д а бередД. Кдзах, е оны ц 37 султаны мерт болады. й кдфылып 6nri деген дакдырт Д. \"Ж е п с у тарихыныц очерктерГ х В.Бартолцд те осы тх1рдД айтады. алкд1о л хезде де 6ip елш прьлген де етхенш эрхДм ерхдлай айтады. н Эм1р Уели \"Бахр ал-асрар\" е болар) атгы шыгармасында бул i десе, Ш ах Махмуд чорас ез де, ал б е л п а з автордыц \"Кдпнар асында Ертзсте болды делшедД. ында\" муныц алдында тары 6ip болтаны айтылады. Bipax, бул елдД делшбей, 6ipiHAe ту устаган болды, содан хеш и хдзах,та ту шде хдзахтыц 9 туы хрлга туезз, 90

__ ________________ ОЗ олар содан кейш соеыскд ту уста боманда да, сол согыстан кешн к к д л успнде калганы ацрарылады Кдзак, хандыгыныц тарихын шеж1ре жазып кеткен тэты 6ip ад Кддыргали Крсынулы Жалаири Кддыррали, Кддырралибек, К дд ы те жазады. О л Сыр бойын тайпасынан шыцкдн. 1530-жыл келш , 1605-жылы цайтыс бо ордасында жас бекзадаларды кдрашасы болады. Т ауекел хан ж ау крлынан елген соц, оныц он М ухамм едп тэрбиелейдд, соным астына Ci6ipre барады. Сонда ац Мухаммедпен 6ipre Ci6 ip воевод тусш, Москвара ж енелпледь О н патша сарайында турады. Ш ведт кдрсы сорыстарда ерлж керсетк 1592-жылы Ораз-М ухаммедке О хандырынан ж ер бвлш бередд, к болады. А л Кддыррали оны ц те рылыммен шурылданып, 1600— 16 тауарих\" (\"Ж ы лнам алар жинар ютэбш жазады, о л кггэбш сол кез Годуновкд арнайды. Кддыррали т1л!нде ж азы лган туцрыш тар Кддыррали крлжазбасыныц Эбь \"Ш айбаиинама\" ш тэбш ен салы акцкдты басым шыншыл екен1н ерекше жогары бараларан. Ж ет1судыц, оныц ш Ы д е обылысына царасты ж ердщ крзраранда, Жоцрар хандыры ме ара кртынасы жайында айтпай Ce6e6i Ж е п с у жер1 Ж оцгар хан Халкдмыздыц атадан балага ж Улкен трагедиясы ны ц 6ipi 91

Звндф ofmekmewn елке ап шыкдады дейдь Кдлай кдзак, халцыныц жагдайы ы. н айткднда, о л жайында дамды еске аламыз. О л — и. Оныц аты-женш кейде ы р эли ибн Х осум бек деп мекендеген Ж алайыр лдар шамасында.дуниеге олган. Кдды ррали хан ыц тэрбиешкй, ханныц нныц iHici Ондан султан н уш жасар баласы Ораз- мен 6ipre Кеппмнщ крл цда ж урген кезш де Ораз- дасыныц крлына туткднга н жылра жуык, Москвада терге, К д р ы м хандырына кеш ушш, орыс патшасы Ока бойындагы Кдсымов кейш сол Кдсымовкд хан ерт уэз1ршщ 6ipi болады, 602-жылдары \"Ж ам и ат — ры\") атгы атацты шеж1ре здеп орыс патшасы Борис шеж1рес1 — ертеде казак, рихи шырарма. Ш окдн ьдгазы шеж1рес1мен ж ене ыстырранда ацыздан repi н, таишц кэзакдпылырын Ka3ipri Т а лд ы ц о р р а н щ apFH-6epri тарихын ен казак, хандык,тарыныц кету тштен мумкш емес. ндырымен тж елей корпи. жалгаскдн умытылмас ец осы жоцрарлыцтарра

Ы су ш и т U fr lu ia -y iH байланысты болгандык,т деп б1лген. О ларды кд торрауыт, ойрат, мацгу хандырын зерттеупи г Дж унгарского ханства ойраттар мен монголдар баск,а халык, д еге н т факплермен дэлелденбе 6ip халык, Ж оцгар хандыгы рес оны курушы epi туцтыш А л б у л хандык, 1758-жыл ж ыл жасаган е з тарихы жане Ш ыгыс Азия х цатынасына елеул1 халыктардыц тарихында К,азак,-к,алмак, к,ак курылмай турып та болы соц б1рде бэсецдеп, б1рд тж ендей кдзак, халкдгаы Тарихшылардыц niKipiH тусында кдзак, пен кдлм болтан. BipiHuri согыс 1 курылган жылы болыпты ж ерде болгандыгы, кднда накуы дерек сацталмаган уипн пайдалы болмаг Ес1мханныц улы Ж эц п кдлды деген дерек бар. Ж хан болтан Е ам н щ кдй кдй ж ылы хандыкдд о деректер жок, EciM хан а \"Е цсегей бойлы ер EciM\" дегендд д е халык, осы Ec Ел арасында EciM ха эцпм е бар. Халкдшызды с о л э ц п м е т айта кеткеш Bip ж олы жоцгарлыку

___________________________________ тан, казак, оларды кез1нде атажау дзак, арасында жоцгар, кдлмак, ул деп эр турл1 айтады. Ж оцгар галым И.Я.Златкин (\"История а \", \"Н а у к а \", М осква, 1983 г,) р тек TL\\a,epi гана украс, екеу! eKi т у ж ы р ы м н ы ц нак,ты та ри х и ейтшш айтады. Непз1нде eKeyi де сми турде 1635-жылы курылды, ш билеуипс! — Батур крнтайшы. лы б1ржола жойылды. Алайда 123 ында б ул хандык, Орта, Орталык, халы цтары ны ц эзара кдрым- э с е р етт1, ез1 м ен кер ш 1 лес а б ел г ш дэрежеде i3 кдлдырды. ,тыгыстары ж оцгар хандыгы ып жататын, о л хандык, курылган де epniin, унем1 буй1рден кддалтан ыц тыныштыгын алды да отырды. He жугшсек, Батур крнтайшыныц мак, арасында уш р ет ipi согыс 1635-жылы я т и жоцгар хандыгы ы. Bipax, о л согыстыц кдлай, кдй ай нэтижемен б ггк ен дт жайында н. Эйткенмен, о л согыс кдзак,тар гандай. ©йткен1 сол согыста п р кдлмацтардыц крлына Tycin Ж алпы, аса ж аугерш ш к уакдггта жылы елгеш, баласы Ж эцпрдщ оты рганы н нак,ты айгацтайтын аса ipi адам болса керек, ел шпнде атаныпты. \"EciM салган есю ж ол\" ciM xaHFa байланысты айткдн. ан тусында болыпты дейтш 6ip ыц асы л кдсиетш еске салатын шм1з ж ен сеюлдд. уар кдзак, ауылын кдпыда шауып, 92

малин айдап, адамдарын тутк^ кдлмак, ханына арнайы елып ж кдйтаруын етшедд. Жоцрар ханы: \"EciM ханны сауы ты н , OFaH к,оса А л т ы н батырларындь! алдыма экеп берс да, бала-шагаларыцды да аман-е жауап брррд!. Эрине, олай етулер Елш1л.ер елге келген сон, жоцр EciM хан мен Селтеген батырра б Сонда, э лп талапты есигенде, ха шагасы аман кдйтуы ушш ейтп \"Сендер ушш аррымагым мен сау деп EciMxaH да айтпапты. \"К ептщ жет1м ток,ты м ен б о лд ы м ба бармаймын\", — деп Селтеген ба деседд. \"Еркек ток,ты курбанды осындай жагдайда айткдн болса Кдзак, пен кдлмак, арасындар жылы етедд. Кдзак,тарга кдрсы шшде-ак, бастайды. Оган Ба бастаган бугал кдлмак,тыц бедел кдтысады, аскер саны е лу мьщр алдында EciM ханньщ ж ау крлын e6iH та уы п туткдлннан к,аш кдлмак,тардыц крлынан кдй кезде шыкдднын тусшддретш жазба жардай тек Кдзыбек бек Тауасар 03iMe шеюн\" атты KiTa6i табылган Б.Н.) Осы жылдардагы казак,-ж 6ip мэл1мет беретш И .Э .Ф иш (Петербург, 1774-ж.) муныц бэ Алайда Батур крнтайшы б ул ж кетериуу дегенге жауап 1здесек келденец 6ip дерек бар. Батур к жорыккд аскер сайлагандары м ханы мен С а м ар ца нны ц aM 93

ндап экетедд. EciM сонда жумсап, мал мен жанды ыц ала apFbmaFbi мен ак, С е л т е г е н атты атак,ты сендер, сонда малдарынды есен кдйтарайын\", — деп р1 мумюн емес деп айткдн рар ханыныц э л п талабын булжытпай айтып берйгп. алык,тыц мал-жаны, бала- пей болмайтынын тусшш: уьггымды неге берейш\", — щ шпнде кудайыга атаган а, к е п е -к е р н е у ©AiMre тыр да бас тартпаган екен ык,\" дегендд кдзак, cipe, а керек. ры екшин ipi согыс 1643- жорыцты кдлмак,тар кдлс атур к,онтайш ы ны ц ©3i лдд, белдд адамыньщ 6api ра жетедд. С о л окиганьщ на тускен баласы Ж эцпр шып шырады. А л оны ц е, кдндай жагдайда кдшып деректер тары жок, (О л рулыныц \"Туп-тукд>шанан н соц FaHa белгш болды — жоцрар согысынан б1рден- ш ер \"C i6ip тарихында\" эрш тэптпптеп айтпайды. ж олы кдзакда кдрсы неге к, OFaH тусшис беретшдей крнтайшыныц 1643-жылы макраты кдзак,тыц Ж ацпр Mipi Ж а л а ц т в с БаЬадур

Шсутан Лфкекй-улы_ Сейткулулынан кек алу б казак, езбек ж ерш е шаб батыр ойсырата жецген б жузден шыккдн э й гш Эй Улкен крлбасы болтан, с Ататы корпи елдерге де елдерден келген сый-сыя келем1 мем лекетгщ кдзы отыртан деген дерек бар. ханы Ж эц п рм ен жак,сы к болтан урыстарда exeyi 6 эскер 6epin отыртан. М эс Букдр ханы сотыскд шьщ крлбасылык, жасатан, ал эскерм ен кдтыекдн. Халы деп ататан екен. Соган К курескен ханта кезшде ел тер1здд. 1643-жылты сотыска к кдтты дайындалтан. О ла жасап, 6ipa3 ж ер ш бас туткынта TycipeAi. Бул ха ордасы Турюстанда болта acbiFbic Б атур к,онтай Самарканда™ Жалацтес керек. Соты е жазда, ж ай Казак, эскерлер1 аз кушп кдрсы шытады. Ж э ц п р та тацдап алып, ж ау жолын отан непзш ен от кдрумен орналастырады, ал калган 6ip бугарде тасада устайд эскерлердщ крлынан кап соц Ж э ц п р бастатан уш к,ояды. С о л с о т ы ст а к айрылады. ¥рыстыц соц Ж алацтес батыр да Ж э Калмацтар бул жолы куй

ы_______________________ болтан. Ce6e6i 1640-жылы Батур буыл жасатанда, оны Жалацтес болатын. Ж алацтес батыр — кшп йтеке (Айтык) бидщ арты атасы. сотые ен ерш жеттк б1лген адам. е кец жайылыпты. Отан керпй япатгар мен ком бат тартулардьщ ына байлытынан да асып т у с т . Ж алпы, Ж алацтес батыр казак, кдрым-кдтынаста болтан, е л ушш 6ip-6ipiHe унем1 кемек керсетш селен, 1649-жылы Иранта кдрсы щкднда, ескерге Ж алацтес батыр л Ж э ц п р сол сотыска ж уз мыц ык, Жэцпрдд \"Салкам Ж эцпр\" Караганда, елдщ азатгыты ушш лдщ де ьлтипаты жаман болмаган кдлмак,тар алдын ала эз1рленш, ар эуелд е кцфтыздарта шабуыл ып алады, он мыцдай адамын абар Ж эц п рге жеткен соц (хан ан), о л алты ж уз эскермен тана ш ыта к,арсы ш ытады, 6ipaK, батырта да хабар ж!берген болу йлау уетшде тау шинде болады. пен езш ен кеп есе артык, жаута ау пышен крлайлы кщспак, жердд на кесе-келденец ор кдзады да, н кдрулантан уш ж уз жауынгердд н уш ж уз жауынгердд ез! бастап ды. Кдлмак,тар эуел1 орда жаткдн п ы кцфтынга ушырайды, сонан ш ж уз крл т у сырттарынан лап рнтайшы он мыц эскерш ен цын ала жиырма мыц крлмен ц п р ге кем екке келш улгередд. йрей жещледД де, кейш шегшедд. 94

О сы 1643-жылгы кдзац-кдлма KS3ipri Талдыкррган обылы сын кдрайды. Ж е р гш ю п ж ур т о л \"Ордыц б улат а\" деп атайды, ж \"Октябрь\" совхоздарыньщ мал жакдгн еда) мекен - Ленин атындд Улкенагаш селосы, \"Ордыц шамамен 50 —60 шакдярым. \"Ж деген жоталардан еткен соц, жотасын ж елкесше таман ж ерд кэз1рп кезде сурлеу ж ол кусал кд жатыр. Басы Итшокдл тауы ны басталып, со л жак,кдрсыдагы Кр кдзылган. О р ететш жотаныц жотасындай кд1лдырык,тай. Кдрс келген жау атпен шауьш келе тже кдлр устше кетергле алмайды, ейткеш жотаныц етеп кулама сай аталган жотаныц шы тас ж ацалд ж ау ты гала крятын кдлтарыс жо орда жаткдн жауынгерлердщ ту с ары жазык, кец сай, уш ж уз а кдцтарып крйсац да сыйып кет кдрамаса, кдрсы жацтан к еле ж Cipe, кдзак, жауынгерлер1 аттар болу да керек. Кдзылган ор ж кулдилай KeAin с о л жак, кднат жаткдн Крянды тауыныц тап жаткдн Терйакданны ц суы н тоцтайды. Орды б ул жацтан ай б 1рш1шден, ор кдзылган жаты с у жартасты, epi тж кулама болы жак, кднатгагы таудыц тж бетк метр шамасында. О л тжтен атг да ж уре алмайды. Кдяскдсы, кд крлаилы жерден кдзган. Tirm, ж сырткд етш кеткен кунде жауынгерлерге тук кдлла алмайд жата да кулама -пк, ор шпндеп ес

ак, coFbicbi еткен жайлау ныц Панфилов ауданына араны елл к ун ге дейш ж аз айларында “ Гвардия\", лшылары жайлайды. Ец дгы совхоздьщ оргальпы - булатам ен\" eKi арасы Ж алаулы \", \"Кдгзылкдя\", , ж ол \"О рдьщ булата\" ен кесш етедд. О рдыц e3i дна жщппке белдеу болып ыц туйетайлы етепнен рянды тауына кдрай кулай ц ycTi арык, атты ц кдлр сы беттен ягни шытастан жаткдн бойда екшш мен , керлеп кдна шыга алады, й. А л ендд \"Ордьщ булата\" ды жазыцтау, келе жаткдн к, Батые жак, етеп немесе сырты да тж кулама, одан т ту п л жарты мыц атты тедд ж ен е тебеден келш жаткдндарга кершбейдд. рын с о л арата кдцтартан жота усэтмен кулдилай- тта Итшокджа параллель тубш де аркдярап атып а тумсык, Tipen барып йналып етуге болмайды: у жагасына жете бере epi ы п кетедд; екшппден, сол кешнщ б ш к тт 100-200 ы Kici турмак, ж аяу адам дзак, ескерлер1 орды ете ж ау елдеб1р себеппен ту е де, ж ота уетш деп ды, ейткеш жотаныц бул скерге ок,дарыта алмайды.

Ъексутан ИфкеЬ-ты_ А л ендд Ж э ц п р хан е з туруы мумюн? Оны тусшд болса шамалап кезге елесте Панфилов ауданыны жайлауын жалпылай Бел бела деп атайды. Бул е з1 — узы н астау сеюлдд жазык кдк, ортасын жайпак, кдна жатыр, сол белдщ шыгысы ж ер ш е кдрай агады, оны Крралы ауданыньщ жерш Белдщ суы немесе Терюа бел1 ус п н д е шым аралас у аты да соган орай аталган. бара жаткдн сапарында езш щ с о л сапарда жазган успнде ушлген мола ж ощ деген жорамал да айтады. да, куптай к рю да, эрин дудамал кушнде кдлдырра Уйгентастьщ шыгыс жа батыскд кдрай да 6ipa3 ж ер бес шакдгрымнан кейш кел Алгашкдл жотадан асып ту aFHin келш Белдщ суы на крсылса, Кдргалыньщ су крсылады. Осы араны ж ер дейдд. А к р у езенш есш щ a TycTaFbi б ш гш Ж а л аул ы де ж ер ге кдзак, жалпы, онд езен ш еа агып жаткдн ул дейдд. Ж а ц п р хан уш ж у ж ау оларды байкдп кдлга сайы мен Кдргалыньщ с дерлж тей ж ерден 6ip-6ip Кдрралыньщ сайынан сел ж ердщ кдрсысында Есен api суы м ол сай бар. Бу

______________________ з эскер1мен кдй туста тыгылып ддру уинн, ж ер жагдайын аз да етшдей мумюнддк тудыру керек. ы ц б у л 6i3 с е з eTin оты рган л жайлауы немесе Уйгентастьщ — ею таудьщ арасьшда жаткдн к, алкдп. С о л жазык, алкдптьщ а жазык, б е л енддгшен е ю белш ындагы су Панфилов ауданынын, ы Буракржырдьщ суы дейдд; ал ш е кдрай батыскд аккдн суды акдан дейдд. С о л Уйгентастьщ уш лген тас молалар бар, ж ердщ Бул арамен 1856-жылы Кулжага Ш окдн Уэлиханов еткен. О л н кунделш нде Уйгентастьщ бел1 щ ар ханы Батурою болу керек О л жорамалды -repicKe mbiFapy е, крын. Ш окдн да е з niKipiH ан. аты е щ стеу жазык, болы п келедд, р жазык, болып келгенмен, терт- лденец жоталарга уласып кетедд. ускен ж ерде Ак,су деген езенше с олтусн к тустан (оц жагынан) уы оцтуспктен (сол жагынан) р гш к п халык, Ушсудыц куйганы apFbi бен н д е п ж отаньщ су куяр еп атайды, сорыскд кдтысы жок, дай ат крймаура тшс. Кдргалы лк ен сайды Кдргалыньщ сайы з крлды осында жасырса, онда ан болар едд, ейткеш Акрудыц сайы -потен 6ip тузудщ бойы piHe тура келш торысады. А л л тем е тр ек те , Кдязылкдя деген гулдьщ сайы аталатын ep i кец, ул сайга тыгылган адамдарды 96

Ж алаулы аскдн атты юсы ер к ер Есенрулдьщ сайынын, аузы Ор бу жаудыц жакдш ту сырты бо Е сен рулд ьщ са й ы м ен uibiFa кдрсыдары Кд1зы л1щ я ж отасы крлайлы. Осындай жатдайла Ж эцпрхан уш ж уз ескер!мен аузында турран деп жорамалда сеюлдь Кезшде кдзак, асKepi туцрыш тактикасын пайдаланран, соныц езшен бэлен есе кеп жауды ж бетшше, аз кдлауымен ескерткп ж птгтер д е шырып едд, cipa, бармаган сеюлдь Алайда ен, улке а з сулбасы жатыр, ата-бабасын азамат сурлеу ж ол кусал созы унс1з кдрап, еткен уакдггпен у н Ж эцпрден куйрей жещлген Б алура мык,тап KipiceAi. Алдьщ ры Кунделен тайша сиякды кдлм адамдарра б елсен е кдрсы шыга кушпен барындырып кек алу у крнтайшы ЕД1Л бойындагы кдлма тайшага хат жазады. BipaK, о л жолай а з крлына Tycipin алады. А Урлж тайша дуниеден кдйтып та байланы е кдтын болрандык,тан крнтайшы aAi ести крймаган Кунделен тайша мен Батур а К ун д еле н 250 адамынан, а л адамынан айрылады. О сы фактщ мен беделщ байкдтса керек. Ал мен Ж алацтеске кдрсы сорыс кдтыспай, адамдарын да ж1берм Жэцг1рге езш екьл э к е есепте Батурдан жещлмеске жагдайы да о л тек Батур крнтайшымен Fan 97

р е алмайды. О ньщ устш е улатында coFbicbin жаткдн олып келедь Ж ене де к е л г е н атты KiciAepre ы м ен к ер л еп шыта к,ою арды есептей отырып, н о сы Е сен гул сайынын, аура толык, кдкдшыз бар ш о р кдзып, жацаша сотые ц нэтиж еанде ic жуз1нде жецген тарихи жерге ез пп так,та орнатпак, болтан солардьщ eKniHi узатусд ен ескерткпп болып ордьщ ьщ тарихын б1летш ap6ip ы лы п жаткдн ордын, i3iHe н а з ттлдескендей болады. Батур крнтайшы одан кек сорыскд кдтыспай кдлган мак, ш ш д е aai д е белдд ады. К унделен тайшаны уппн, камек сурап Батур ак,тардын, 6HAeymici У рлж л хатты Кунделен тайша Ал, шындырында, о л кезде а кеткен едд, ж ер шалгай, н, оньщ хабарын Батур б о л у керек. 1616-жылы арасында cofuc болып, Батур б а р -ж о гы 20-ак, щщ e3i де Батурдыц купи л, жалпы алганда, Ж э щ -ip скд К у н д еле н н щ G3i де мей крйган 6ip ce6e6i о л ейдд екен. Кунделеннщ а кдлмайды. Ш ын мэншде na емес, оны жак,тайтын

Ъексултн Нфэкекв-упы Очирто-Цецен ханмен де 6ipiKTipin, куши мемлекет армандаган, о л Едгл бой экелу жолдарын да квп igucra елдд деген дерек б Батур крнтайшы Ж э ц гана алады. Кдзак,-кдлма осы ж ылы етедь BipaK, еткенш дел керсетерлжте те Ж еттсу жер1нде е тп д жолы жещледг Жекпе-ж Очирто-Цецен ханныц о (Галдана) крлынан кдза та жоцгарлык,тардыц казак крнтайшыныц тусында-а BipaK, Батурдыц ел1ш, ода алауыздык, пен аразды терендетпей токката тург Сенге отырады, ал о л Ба улы ны ц 6ipi гана. Соны жаулык, тудырар себеп е 1657-жылы езара жа езеншщ бойында сотасу татуластыру аркдсында Акдфы Сенгега 1670-жы Батурды тэты баска бау кезде Батур крнтайшы кдстандык, ж асауш ы ла шыгарып такда отырады ш ебер пайдаланган Ра Ш ы га с Туристанды сог О л сан жагынан элдекд элденеш е рет нэтижел1 улкен кдушке айналады. алауыздык,тарды шебер п кдтты эларетедд. Ралдан e 3i эдеш у irnin елдд деген

ы______________________ е соплсута тшс ед1. Кдлмактарды т жасауды Батур крнтайшы кдтгы йындагы кдлмак,тарды кдйтарып кдрастырады. Батур 1653-жылы бар (И.Я.Златкин). ц п р ханнан кепн тек 1652-жылы ак, арасындагы ушшип ipi с ош с , оны ц кдй арада, кдй мезплде ей дерек жок, Алайда о л кднтепс деп шамалаймыз. Кдзак, крлы бул екке шыкцдн кдзак, ханы Ж эцпр он ж ен жастагы улы Кдлданныц абады. Осы деректерге Караганда, к, ж ерш е сутана бастауы Батур ак, жакры ж узеге аскдн сияк,ты. ан кешнп мурагерлер арасындагы ык,тар б у л табысты 6ipa3 ж ыл ган тер1здд. Батурдан кейш такда атурдыц ец улкен улы емес, кеп ыц e3i де бацталас ем1рде 6ipa3 емес пе? ауласкдн кдлмак, топтары Emuv уга жиналады. BipaK, агайындык, гана кднтепс болмай ток,тайды. ылы е з бауыры Батур елпредд, ал уыры елиредР Осындай былык, ы ны ц оны нш ы баласы Балдан арды ц б эр ш щ тас-талк,анын ы. Ел шпндеп йши алауыздык,ты алдан-Бошацты хан 1678-жылы гыссыз-ак, езш е кдратып алады. дйда басым Кдггай ecxepiMeH де сотасып, Цин империясы ушш Акдфында Ралданныц е з пшндеп пайдаланган Цин империясы оны 1697-жылы 52 жасында елед1, о л н сез рас бо лу керек, ейткеш сол

___________________ GSm кезде Цин армиясы оны эбден т •прДдей туар уд щ аз-ак, алдында Еалдан-Бошак,ты ханнан к е болад ы . О л к ез д е к,азак, х ан хандыкзыц арасы осы туста кдтг кдзак, ж ерш кдйта-кдйта шабуыл жоцрарлар казак, елш щ тэуелаз eMip cypyiHe басты к р у т тенддр аралык;га ею хандык, арасында жылы болды, оны бастаган — Цэ Тэуке ханньщ сыйга сый керсет Еалдан тусы нда туткдшра тусе Рабданнан сол улын босатьш Рабдан улы н босатып, оны кррга адам крсып Тэукеге жШередд. Т кдлмак,тын, бэр1н квдэады ж эн Цэван-Рабданньщ кдлы цды р жасайды. Осыган ашынып кдза сиякз’анганмен, Цэван-Рабдан со эрине, одан арыда терецде жаты жайылымына к ерекп жердД кец арасында кдкдырысулар б1рде си болып турганмен, Цэван-Рабда жиыеп кетп. Б1рде кдзак,тарды кдлмак,тарды кдзак,тар шапты. жакдан жасалган шабуыл тегеурш болы п турды. К,азак,станныц ш Ж ет1суды Еалдан ханньщ т батындырып алран-ды. ЕндД с о л одан ары нырайтгы. 1711 — 1725- устше жасаран жоцрарлык,тардь мулде эларетп. Bcipece 1723-жыл кдтгы куйзелтг1. К,ойы крздап, к ендД кутыламыз ба деген ум1тпен эдеш кектем кез1нде тутк ды л KjjppbiHFa ушыратгы. Босьпан ж Сыр бойына кдрай шубырды. Ак,табан шубырынды, А л к д к е 99

mdej? ofmeknmm елке тыкрырып, енд1тек крлга турган. еш н Цэван-Рабдан хан ны Тэук е болатын. Exi гы шиелешсп, жощ арлар лдап берекесш алды. Ендд здДгше, жеке ел рет!нде рген кушке айналды. Бул агы алрашкд1 coflic 1698- эван-Рабдан, Сылтауы — тпеуь Тэуке ханньщ улы едд, енд1 Т э у к е Ц эван- берудд сурайды. Цэван- аушы рет1нде кдсына 500 эук е улына uvecin келген н е Ед1лден к ел е ж аткдн ы ньщ кеш1не ш абуы л акрд кдрсы сорыс ашкдн орысыньщ тупю макраты, ыр. О н ьщ ен, бастысы мал цейту каж етпп едД. Ею е л ирек, б1рде жи1, бурын да ан баскдрган кезде ете ы кдлмак,тар шапса, б1рде Эйткенменде кдлмакуар шдДрек, жуйел1, нэтижел1 шырысын, оныц шпнде тусы н д а-а к, к,алмак,тар устемдДкт1 Цэван-Рабдан -жылдар аралырында ycTi- ьщ шабуылы кдзак,тарды лры шабуыл казак, халкдш кдютын, ауыртпалырынан н отырран елге кдлмак,тар ш абуыл жасап, орасан ж урт баспана, турак, 1здеп Халык,тьщ б ул боскдшы ел сулама\" деген атпен

Ъексутан Н^/свкв-улы_ тарихта кдлды. Елден, же деп ещреп зар-муцын кд халык, муцы, оньщ шар эртерлДктей ащы шынды “Кдратаудьщ басы Кешкен сайын 6ip Мына заман кдй з Басымыздан бак, Шубырранда 13щн Кдцтардагы кар ж Мына заман кдй з ¥л айрылран атада Бауырынан айрыл Кун бар ма екен к деген ж олдарды кэз1р алмайсьщ. Кдзак, халкдлньщ тарихы осы кезецад жазганда, ор Ж оцрар хандырын а И.Я.Златкин де \"Ак, табан деген тарихи сипатгама Оньщ ce6e6i, cipe, ею халы немесе элдеб1р купияны 1725-жылдары о л кезд Ташкент, Турюстан, Са жоцгарлык,тар басып алад каупп ездд-езшщ кункерю бас 6ipiKTipyre м эж бур т е у е л о з д т жолындагы сияк,ты батырлар басшы казак, жасак,тары кдлмак корсете бастады. С о л жы улкен табысты болды. К \"Кдлмак, кырылран\" атал одтуспк жагында кейш ж ерде жоцрарльщтар та соры ста кдзак,тыч Б еле