Б. Нұржекеұлы т11

яы_____________________ Mi не артыкуык, не кемддк жасап лардьщ н е п зп эрекетт елдд оятура, сын сшандДруге багытталран. Ел- ппн, бурынры эм1рцпл-еюмцпл ш мен тарихына типзген зардабын мшдет. С е з жок, оянбаган, токвдэау эн-марынасын ажырата брлмейтш ты к,оркдлтып б аскд р у, у ы стан оцай, api басшыларра тшмдд. Bipax, янранына куанран басшы алдымен уге умтылады. ©йткеш сауатты ш ы рана баскдра алады. А л ©3i кдруындары халык,тын, ©зш ен де кдлайды, сондык,тан оны оятпак, жанталасып куресед!. Б1здщ 6ipa3 ымы здьщ \"Кдзак, т ш \" кррамымен украйды. к ей де баск,а да себеп терм ен нньщ иэ ш аруашылык,тыц келесе кдлып, халык,тын, тарихына, кдтысты эцг1ме крзгай кдлсац; кддалрандай кдсыцнан кдшкдк,тай а о л ппркш халкршыц тарихынан, кдшып кдйда барып тыгылмак, екен аппай оян бай туры п, 6i3 ондай маймыз. Халык, жаппай сауатганса, лык,к,а ездер1 де сайламайды . pri ец басты м1ндетш1з — халыкды ту уппн куресу. ыры мен салауатгыльпы алдымен ек . Сондык,тан к,азак, ть ш п ц ©з ппн озгелер ден буры н ралымдар мын. Ралымныц шын галым екенддп цде танылмас па? \"Ана тш\", 12.09.1991-жыл. 298

ХОШ, A Крзак,эдебиетшщ таил 6ip бэ агамыз Берддбек Сокдак,баев ду Ж а зуы да, мшез1 д е тым айры ойдан шырарудан repi керген-б1л едь Кдзак, эдебиетш щ кара ша халыкдык, муддеге аткдрып шы каламы бщдщ урпакды узак, ж ы алты ж асар че м п и он ы н \" окд макдандык, \"М е н щ атым Крж 03iMi3 OMip кешкен уакдггты та Халык, азабы н тарткдн а белсенддлершщ асыра сь\\теген енд1 рана айгайлап айта баст элдекдндай батыр боп журм айгайламай-ак„ ер лж ж асад \"© л г е н д е р к,айтып к елм ей д Г саяхатында\" элдекдшан айтып, кдс болтан белсендд сымакдард талкдндаран-ды. \" 0 з K©3iMMeH кергенд1 ез1 кдлскдрттырып тастады. Ендд еш екпелеп едд \"© лгендер кэйтып баспа етю збеген кезде. С о л сез жылдары жазбай крйды, \"М ен саган 6ip акдлл айтайын жанбашы! ©зщд1 сакдасацш е ш тец еш к,олма-к,ол е зг е р т е жоралтпа!\" — деупп едь Кдзакдьщ балалар эдебиетш классик едщ, ара. Саган кдзакд урпакдары кдрыздар. К,ош, ага. Ж “К^азак 299

AFA! эйтер еп кулады — кдадрл1 униеден етп. ыкдпа едд Бекецнщ: о л Kici лгеннен ой шьтарута беш м аруасын кджымай-талмай, ыкдсдн азамат агамыздьщ ы л тэрбиеледд. О ньщ \"О н длп, к,азак, б а л а с ы уш ш аны \" окдлп одан ез1м1здд, аныдык, ашаршылык, пен ауы л эпербакдндырын 6i3 ендд- тадык, сол айрайымызга м1з. О н ьщ бэр ш Бекец ым деп дабырламай-ак, Г' мен “ Балалык, шакда баярыда-ак, е з халкдлна e3i дыц бет пердесш аяусыз 1ме ашык, жаздырмайды, штеме жазбаймын\", — деп п келмейдшщ\" кеп жерш зш де турды Бекец. С оцры ншы. Н е болса coFaH куйш- шы! Кушп-жанраньщмен алмайсын,, сабырыцды улкен белеске кетерюкен дьщ 6yriHri де, болашак, та Жанын, жэннэгга болсын! к, адебиет Г, 31.0 7.1992-ж ыл.

Ъексутит Нфквке-шы AFAJlblKJAH ДА Жакдлнда Ш экеце — Кдзакртан Республикас курметп атак,берьлдд. Ата жетш жатады. \"Бшк м ецбектеп жылан да шы шырады\", — деп А ба й керддк, б13ден кеш нплер бедел1 мен мансабы б республика Мемлекетпк депутаты, \"Егемендд Кдза Булардьщ б1рде-б1рше Ш е д е т умтылмаган, талп Ш экецнщ орны осы\", м ем лекеп e3i уйгарган. кдлзметте де халык, уш ш Ш эк ец н щ к,ызмет ж кушырланып, бар мумкш макрат пен мудде ушш о ж у р т оны с о л MiH жакзырмайтындар да со халыкдыц адамы екенддг келедд. Сондык,тан \"халы айрыкдна жарасады. \" К айтарымыз жок, Эйткенмен жазушы у бедел болмасца керек. жазушылыкдыц ойын уд ic n e n i рана нэрсе. Ш экецд! Ш экец е жазушылыгы. О ны н шыр ец бектщ адам кдлзырарл жаркдлрай аты шыкдсдн т бастайды: аз жазады не Ш экец — eyeAi баяу ба кцынра тусш, кцыннан ун

ы_________________________ АНАЛЫКЗД БАРАР ЖОЛ — Ш ерхан М уртаза арамызра - сы ны ц халы к, жазушысы деген ак, пен мансапкд эркшнщ-ак, крлы ансап — бгак жартас: е р т б е й ыгады, екшндеп ушып кдаран да айткдн, онын, солай екенш 6i3 р д е кере берер. Ш экецнщ атагы, буран деш н де бш к болатын: к сыйлырыньщ лауреаты, халык, акртан\" гезетшщ Бас редакторы. Ш экен кдйтсем крлым жетедд деп пынбаран. 'Ш экец е осы лайык, — деп, 6ipiH ел-ж урты , 6ipiH А л оныц бар аткдрганы — кдй кджымай-талмай кдлзмет жасау. ж асауы кеб!м1зден ерекш е: шдпт мен кушш саркд жумсайды, л езш де, езгеш де аямайды. Кеп He3i ym iH сыйлайды . Оны ол мшезш мойындайды. Кептщ, гш ол eMip бойы осылай дэлелдеп ык, жазушысы\" деген атак, оран К у п ы болсын, кекеден\" баскд ушш жазушылык,тан артык, атак,- . © зге сый-курметтщ 6api - дете тусуге жумсалатын тамызык, еткен, эрине, ец алдымен рармашылык, ж олы — талант пен лык, ж еш сь Буркдлрата жазып, талай жазушы келе-келе болдыра ем есе мулде жазуды к,ояды. А л астап, 6ipTe-6ipTe удей шауып, нем1 кдскдя шырып келе жаткдн 300

жуйрж. О л 26 жасында \"Курылы жинагын, содан бес жылдан кеш т е щ з\" атты алгашкд1 n oeeciH Журналиспктен жазушылыкда дайындык,ты байыппен жогары О н шак,ты ютап шыгарып, танылып, М ем лекетп к сыйды га буымен де 6ipa3 шалкдк,тай туру белш шарт буынып, анау-мынау бшкке кенет кулаш сермедк ж азуга Kipicri. О л такырыпты домалак, арыз бен саяси жалан ecin TypFaH кез едь “ Неопантурп кдйта TipiATyuri\" деген сияцты са сан р ет кррганды, шыгарма жа TyciHiKTep жазды; талай ж иын Рыскуловтыц, Т ынышбаевтыц к перзент екенш дэлелдеп, акуап с азаматтык, боры ш ты ц yA ri-eH куресш еске ала отырып, ол жаз де кез алдыма елестетем: eK сабацтасып жатады. Депутат Ш э турып халыцтык, муддеш кррга алдыма тары да Рыскулов агамы шырылдаган шырар деген ohf3 ep екенш кдйдам, мен, эйтеу1р, \" Kenip\", \"Кдлл Kenip\", кггэптер Ш ерхан агамызды кдтар Kepi Е кеуш д еп азаматтык,, адамды кешпкердд де укратып турранд туткдн кешпкерше автор е з бой саркд куйып, бейнесш сапалы Прозалык, шырармадан айтул берш тастаган Ш экец кутпеген ж бет бурды. Халыкдсд саяси-тари ец тшмд! ж олы сол деп б!лдд, отырды. Э у е л ! ж азуш ы К,Ыск барлау жасады. Артынша сахна 301

ысшы Д аку\" атгы очерктер шн барып кдна \"Табы лган кггэп кдш шыгарыпты. кдрай баяу, асыкдай, 6ipax, ылап отырыпты. сонымен де елш е эбден ан алып, ендд с о л атакзыц ута болатын кезде, Ш экец у адамньщ басы айналатын Турар Рыскулов туралы ы Ш экец крлга алган туе ныц айдарынан эл1 де ж ел паш\" 1'Рыскуловшылдык,ты аяси шабуылдардан Ш экец азудыц орнына жогарыга нда ышкцнып, ашынып, кдзак, халкцг ушш айрыщпа сейледд. Соны ц 6api курес, H ereci ед1. Ш эк ец н щ с о л зган Рыскуловтыц куресш eyi ук,сайды, 6ip-6ipiM eH экец парламентте орнынан ай сейлегенде, м енщ кез ыз келедд: о л да естш талай pbcci3 бер!лем. КДмге кдлай \"Кдлзыл ж еб е\", \"Ж у л д ы з ршен Турар агамыз бен in, кдтар таны п отырам. ык, украстык, автор мен дай. © 3 i унаткдн, e3i улп йындагы бую л жацсысын сомдаура умтылады. лы-айтулы ютэп шогырын жерде кенет драматургияга ихи эсер етуддц дал кдз1р сондык,тан пьеса ж азуга кдк,овпен 6ipirin жазып, ага \"Сталинге хат\" шык,ты.

Ъексттт (НфЫсе-ты_ Ж е к е адам турмак, ею ж у он бес одактас мемлекет улттык, аймак,тьщ еткеш езгертш, е з б1лгеншше ei кдзацтыц улы ж екпе-ж е Сталиннщ зымияндьпы, б ашылып отырады; ал Тура бэйгеге тпскен ерж урек б е адамныц к,олк,а-журегш ургызып, 6ipece сырып, 6 салады да отырады. Зама халкдшыц трагедиясын е й байкдп; 6ip 63i буки\\ хал KppFaFaH кдйран aFaFa к халкдщныц сор кешкен тары журепедЦ тиш лей Ш экецнщ бакдггы — Тура б1лсе, окдфман мен кере б1лушде. Шэкецдд 6i3 сияк да осындай кд1змет1 унпн Ш эк ец н щ азаматтык \"Б есеудщ хаты\" одан Кдзакртанныц е з Сталиш алыскдн аяулы Бабит арам халык,тык, алрыс-ракдоет с журген сырбаз, юрпияз а кетер1ле бермейтш бшкт жаура халкдлм деген е з ежелден келе жаткдн \"Ер зацын устанган сиякды. © e3i барыпты. Bip сэтте-ак,е ту р у — б у л ерлж ке кдра азабы, кррлауы жок, ерлж Сталин мен Голощекин шыкдан эр азамат — кдза батыры. Олар халыкды сак алыскдн кдЪармандар. Ол аб ы р ой лы бастады, 6i3

_________________ ________ уз миллион халыкдъщ тардырын, ттщ, одан усак, б1рталай шаган мен болашарын е з кдлауынша iuipin отырран \"улы кесеммен\" ек шайкдсады. С о л шайкдста бук!л болм ы с-бтм 1 6ipiiH-6ipTjH ардьщ азаматгык, eAi ушш басын е й н е й 6ipre-6ipTe бшктеп, керген ш е ш ш ш п е н , с уй сш ш п ен ah 6ipece сипап, от пен cyFa кезек анньщ трагедиясын, бугал кдзак, й адамныц диалогымен-ак, керш- льщгыц ce3iH сейлеп, намысын к ез щ ж асаурай кдрап, сорлы тарихын сахнадан тары керш, сщ . Ж азуш ыны ц бацыты — ар Рыскуловты e3i кдлай танып- ерм енш е д е д ел солай таныта кды артындагы iHiaepi де, халцы н курметтейдь к,, ж азуш ы лы к, позициясы н e p i б е ю т е TycTi. Б у л пьеса , ез Kpriinepi — Голощекинмен мызра epi тарихи ескертшш, epi сияк,ты. Кеш е рана кдсымызда арамыз кцлы кезецде екшщ 6ipi тжтен табыльш, купи елш еуйз кеудесш тосыпты. Кдзацтыц ркек токды — курбандык,\" деген ©летш ш б1лсе де, елуге беюнш ем1рщад узш кететш окда кдрсы аганда Kiini ерлис, ейткеш ол — ж. ннщ жаппай кдфрынына кдрсы ак, халкдлныц ец кдсието, ец хас кдау, ултты елтзрмеу майданында ларра курметп - Ш экец сети, оны кдлзу крстап, мэцг1 кун 302

___________________ ОЗ тацырыбынан туспейтш айналдыруымыз кажет. Ш экецнщ бойында азаматгы к,ыруар. С о лар д ы ц ш ш д е ок царындастарына деген айры цасындары ж астар шоры жазуш ысыш кш ен де кеп, ей сейлеседь ец бастысы тец сы сыйларанныц кулы. \"Лениншич \"Социалиспк Кдзакртан\" гезетге журналдарын баскдрган Ш экец эуел1 iciH жастарды к^зметке т аз айткднын гана icren отырга айткднын оган куптатуга умты крлдап, кдмкрр боп отырады. О ескен iHi-кэрындас оны сыйлам Ж акры макдла, жакры ш ьтарма KiM, кдйдан екен1не кдрамаст кдмкрршысы болады. О л езш е астш кебейтедь Шырармасын сы ондай шькдрындас юмдд сыйлай неге сыйлайтын, неге жакры к осы гана. Шэкецнщ бар кыры мен б мшдет емес болар, о л мумю н де турырына шыкдан аяулы ага а й р ы л м а у ы н т1лейм1з. Ел1 шырармаларды эл1 де м ол тудыр даналыккд бара жаткдн б и т ба \"Х алы TAFbl ДА КЕШ Квд|рл1 KpnaFaT Ж укеш ! 2-к мушзд! ipi KppaFa жатады нем туралы галымдарра айтар дат\" д 303

Зтдф ejmebmm елке к,асиетт1 к ,ы зм етк е к, агалык, жакры мш ездер кднау к е р ш е т ш — iHi- ыкдна глтипаты. Оны ц ы р ы к,азак,тыц к,ай йткеш ол олармен тец ыйласады, ал эрю м езш ч ж ас\", \"Кдзак, эдебиетГ', ерш, \"Ж улдыз\", \"Ж алын\" ц кдй к^иметке келмесш, тартудан бастайды. Ж а не ан к^зметкердд емес, ез ылран 1уязметкерд1 ылги Ондай кдмкррлыкцы керш маганда, имдд сыйлайды. а крлына туссе, автордьщ ан, Ш эк ец б1рден оны ц бауырды, im -кдрындасты ыйлаган аганы сыйламаган йды?! Шэкецад жастардыц керетш купиясы непзшен ар сырын айтып тауысу емес. Алпыстыц аскдралы амызга осы абыройдан 1 ymiH к,аж ет к ун д ы руын крлаймыз. Аральирган аянды болсын! ы к, к е ц е а \", 08.0 9.1992-ж ыл. Ш1РЕРС13! крзан KyHi \"Токрл сиыр да месе тары да синонимдер деген макдлацыз басылды.

Ъекстпан Нф1секе-тм Б ул ж олы е з 1щ з крйган а MeHi Keuiipepci3, менщ а з б1рак, езнц з айткдндай, \" кырынан рана керу, м ем ж еке бастыц амбиция кдтысты niKip айтпай, баспасездд iiiiKi кдгжылд ты р ы су сияк,ты арекетт жараспайтыны белгш \". калам алып отырмын. С1здщ алдыцгы мак (Балрынбаев емес), жазуш айтгык, Ci3re кдрсы бол болдык, Ci3 \"синонимнщ 6i3 \"ттл байлыры\" деднс. © бэрш де де синонимн есептелше,дд, солай е к е н д ci3 с о л макдлацызда: \"С байлыры болып есептелм тудыратын басты себепт Демек, редакция макдла ©йткеш Сщдщ непзп ай М е н ©3iM синонимдд ж крррамаймын. Ж а н е син кдтысты niKip айтудан\" шыгарып кдлура пайд пайдаланып отырранын М ы на макдлацызда да: егер ттлдеп сездер арцыл лексикалык, б1рлишен ат 6ip оларра жацын угам алмасак,\", - д е й а з . Ку алмай\" жатсак, оран сино барлык, сез тек синоним \"Б1здщ \"байлы ры м ы арты гьш ен жараса, кдлады\", — дей келш,

м_______________________ ат езгерттлмеген болар, cipa. C i3 з д е алты аласы, бес 6epeciM жок, \"м эселеш тугасынан кермей, 6ip млекетпк мацызы бар маселеге ясы туррысынан кдрау, манге авторра кдтысты niKip айту, ды шырарып кдлуга пайдаланура тердщ ерк ен и етп кррам екиине . О сы н ы ecKepin, крлыма тары кдлацызра мен, Э.Болранбаев шы С.Ш аймерденов кдрсы midp лганымыз жок, т ю р н ц зге кдрсы к е п т т ттл байлыры ем ес\" дедццз, ©йткеш б ую л ж ер бетш деп тглдщ н щ KenTiri т1л байлы ры деп д т элдекдшан дэлелденген. BipaK, С и н он и м д ерд щ молдыры тглдщ мейдь KepiciHuie, ой куцпртппн тердщ 6ipi — сол\", — дегеназ. ацыздьщ атын дурыс езгерткен, тпак ойыцыз — сол. еке басымньщ амбициясына бола онимге кдтыстыдан repi \"авторра да, \"баспасездд iund кыжылды д а ла н у д а н \" д а ау ла к д ы н . К1м 6ip кудай б1ледь : \"С иноним байлы цбола алмайды, лы 6ip урым немесе затгы 6ipHeme тау м у м к ш д т болганмен, eKiHnii м немесе затты атауга саз таба удай-ау, \"затгы атауга сез таба нимнщ жазыты не, кдзак,т1лшдеп мнен туруга м1ндетп ме? ы з \" б у л а р д ь щ 6ipiH ау да ру га екш ппсш аударуга ж етпей \"платье — кейлек, сорочки — 304

__________________ Gim ж ейде\" деген аудармалард боламыз\", - дейаз. Неге мэж ондай амбицияны ана ттлге керс \"сорочки\" дегендд \"шолак, ж ец 6ipaK, оны Кдзакртаннын, шыг бар, олар \"рубашканы\" “жей дейдд. Оны кдбылдагысы келм коп. ©кппшке орай, Кдзакртанн eKiHmi жак,тагы зиялы лардьщ болып турады. К езш де \"еге салкдшдык, керсетглген, кез1р т кдрамастан, \"отбасы” сезш е к дегендд тыкдалаушылар бар. Bi бек Тауасарулы деген Kici е зш кггабында \"сем ья\" дегендд \"о Демек, кей зиялылар ез ана тш шыгуда. Ж е к е бастьщ амбиция болар. \"Э .Балгынбаевтьщ будан шыккдн (1962 ж.) синонимдер Т1збелерд1 б ет к е устанар бол айналдырган болар еддк\", — деп кдсиетш осы тектес эддспен д “ iuiKi кд>1жылды nibiFapyFa\" дегеннщ не екенше к ещ л ауда \"бет\" пен “ж уз\" 6ip урымды бдлд ед1\" — депс1з. О л e K e yi 6 ip Болганбаев ешкдшан, еш жерд с ез 6ip-6ipiMeH синоним FaHa. угымды б1лддретш сездер емес е Синоним дегенш1з — 6ip-6ipiM крлданылатын сездер. \"Б ул ук жакдян, ал кейде жакдлндыры стильд1к болуы мумк1н\", — Б.Мусабаев жазран \"Кдз1рп кд \"Тугае заттьщ атын б1лддре 20-1345 305

mdejf ejmeknmm елке ы кдбылдауга мэж бур жбур боласыз? Менщше, сетпеу керек. О з д щ жак,та ц ж ейде\" демейтш шыгар, гысында солай дейт1ндер йде\", \"платьеш \" \"кейлек\" мейтш адам 6ip Ci3 емес, ныц 6ip тукш рш деп сездд щ кдбылдамауы б1зде ж ш менд1\" сез1не де солай термикомныц бекггкенше кдрсы \"жануя\", \"уйелмен\" ipaK, 6ip гажабы, Кдзыбек ш щ 1776-жылы жазылган отбасы \" деп крлданыпты. ш ндеп еж елп сезге кдрсы ясы деп осындайды айтар 30 ж ы л га жуык, б ур ы н р сездш ндеп келпр1лген лсак, кдзак, т ш н боткдга пс1з. М енщ ш е, синонимнщ д элелдеу азаматтык, емес, жатады. Эуел1 синоним арьщызшы, С1з: \"М эселен, ддредд деген ацгалдык, болар p угы м ды б1лд1редД деп де дэлелдеген емес. Бул е й А л синоним дегешм1з 6ip екенддгш Ci3 б1луге тш саз. MeH украс, жакдш магынада крастык, кей жагдайда ете ы азайып, TinTi те к кдна — дейд1 1.К ец есба ев пен дзак, m i \" (1962 ж. 67-бет). етт сездд оньщ 6ip тетнтн

Щ е т и н Н ф М г - р м __ бгдадретш с ез б е н синони шатаекдн болар еддк\", — сездерАД галымдар метоним жа-щызады. Ж а н е олардь бар. М эселен, \"М енщ 4— туярым бар\" деп айта крлданыекд жатады, ал ж зат та, exiH uiici оньщ Синонимнщ мундай кде синонимад ж ерден алып, ж Синонимдер тулгалык жагынан ажыратылады, с контеюсте, ягни сез крлдан \"б е т ” пен \"ж уздщ \" 6ip-6 соракдллык, жок, М эселе куры сы н\" дейм1з. Бул кр синоним. \"М ьш ан ьщ бетп етгар екен\" дегенде, бул болмайды. М ун ы бишеген е т е кдтты, д ерега с езд е р \"Токдл сиырдьщ да мушз емес, Болганбаев крй д абстракцияга\" барып оты окдярман да \"Кдзак, m i \" туешер. \"M yciH \" ден е 6iTiMiH айк баламасы\", \"К елбет\" — реттнде алынып ж ур\", — д аудармасы ретшде крлдан \"келбет\" те тшм1зде ежелд сездерш щ аудармасы ретт BipaK, б елгш 6ip крлданыст бола алады. \"M ycim ке к елк п еген Kici екен” деп а M eH in атыма да макдлац синонимге кдрсы айтпа амбиция болса болар деп

__________________________________ им реттнде ала берсек, эбден д ей а з. Кдзак, тш н деп мундай мияга, оньщ шинде синекдохага ьщ да синоним болуга кдкдясы —5 крй-еппом бар\" деп те, \"4—5 6epeMi3. Будар синонимдж ж еке турганда, оньщ 6ipi тутас б е л ш е п , ягни туягы гана. еиетш есептемей, бас салып ж ерге салу обал-ак, к, ж агынан емес, магыналык, сондыкуан оньщ м е т кебшесе ныста айкдгадалады. Сондыкдан 6ipiMeH синоним болуында еш ен, “бетщ курысын\", “жузщ рлданыста е ю с ез 6ip-6ipiMeH тепе екен\" мен \"Ананьщ жуз1 л eKi с е з 6ip-6ipiMeH синоним нддктен, Болганбаевтыц атына р айтыпсыз. ©KiHiuiTi, эрине. здд ipi кдрага жататынын” Ci3 елелдеп отырган. \"П этуасы з ырган и м екенш редакция да, окульпъш окдяган соц барып кдяндайды, \"скульптура\" сезш щ \"портрет\" сезш щ аудармасы д ей а з. Мусшдд \"бю ст\" дегеннщ ып ж ургеш м!з рас. \"М усш \" де, ден бар сездер, тек б ел г ш орыс тнде гана алып ж ургеш ю з жок, та булар да 6ip-6ipiMeH синоним елю п еген \" н ем есе \"келбет1 айта 6epeMi3. цызда. жакры айтпапсыз. Ci3AiH ай, 6i3re к,арсы айткдны цы з п шамалаймын. Гезетгщ бетш 306

езгелермен урсысатын орьюта е кш ш т-ак , \"Казак, т о оры с с сурмейдд\" д е г е т м е т т с е а з , со Оньщ м э т \"орыс сездерш каз дегенге саяды\" дейаз, неге дурыс жолга крйылмаганына н таю? “ Казак, тш н щ е з зацыныц екендшн айткдн сэуегейге\", я п “ескертуге тура келедд\" д еп а Сонда, немене, казак, т ш н к зацымен дамытпакрыз ба? Ci3 берш шамданбацыз, терю айтс кдна далелдещз. Сонда синон пайдасы болатыны с ез а з. К,азак, т ш э деб и тол н е м е кетерглген жок,\" дегендд айтасы улп ъ щ да болмаганы гой. Ci3 отырсыз ба, жок, кррлап отыр ¥лттык, т ш м !з д щ кажетт1 отырганы мен о л ттлдщ нак,ты ею баска меселе емес пе? Дурыс айтасыз, орыс сезш баламасын д ел таппай отырган де, едеби ттл де кша/й емес, с Ci3 бен 6i3, галымдар, ж азуш KiH9AiMi3. Бишей жатырмыз, 6ipiMi36eH урсы судан арты баскдмыз мойындамай жатыр тонды отка салудан, ягни ез б1 тэрк етуден, темендетуден аула б1лмесппм1зге ана тшм1з ю н уакдггтыц MiHiH -п ла щ е з MiH Кдсиетп HapceHi с ез кдялганда, жен. \"К дза 307

а айналдырып яабергенщ з сездерш аудару уппн еш р олай екеш eiipiK пе сонда? закщага аударьш кереп не оган саяды? Аударманыц неге синоним кшэуи болуга ц ы щ айнмен\" дамуы керек п ш маган 6ipa3 нэрселердд а з. Н е yrniH еск ер тп ек аз? казак, т ш н е н баска тглдщ маган \"сэуегей \" деген атак, сам Tepic екенш сыпайылап нимге де, Ci3 бен 6i3re де есе улттык, тгл децгеш не ыз. О лай болса, казак, деген 3 сонда казак, т ш н крргап рсыз ба? 1 децгейде крлданылмай ы байлык, децгеш — екеу1 ш щ Ke6i казак, т ш н д е е з ны рас. BipaK, оган синоним соны реттей алмай журген шылар мен аудармашылар улгерм ей жатырмыз, 6ip- ылмай, 6ipiMi3 айткднды рмыз. BipaK, битке екпелеп 1лмесппм1зден кермей, -пдад ак,болганымыз абзал. Бщдщ ел! емес. Т 1л гылымыньщ, HiHe жаткызуга болмайды. , кдсиет сак,тай сейлегешм1з ак, в д е б и е п \", 2 3.1 0.1992-ж ыл. 7

Ъексушт ИфЫсе-тм__ БУЛ К1ТЭП БЫ Ел уппн пайдалы нэрсе кдзакдсд тэн мшез-дд. Эйтке ж а та д ы . BipaK, п а й д а лы айналмайды. Сондай 6ip с бо лс а табылган К,азыбек баралаймын. О л ю сш щ крлж азбасын Kemipe-Kem К.ыдырбекулы ньщ эке-nien К дзы бек атамыздан кдлран С о л аманатты аман сак,тап ж ы л бойы иелж ету кдкысьш \"Ж алы н\" баспасына табыс о л ютапты баспасез аркда тез1рек ж етш зу уппн тырб Клтэптщ аты — \"Туп- Туы нды гер (автор) оны e3 KepiHin туррандай, ш тэп мемуарлык, жанрда жазылра кез1 ж еткен жэйтгердд рана жалпы кдзак,халкд>шьщ арры Матайдьщ ж азба шеж1рес К,аршы, Ж у с ш Б алас бабаларымыздьщ айткдндар KiTan \"Ж а л ы н \" баспасьш е й турл1 мукдбамен жарык ярни кэтыркдмен шыратьш т 150 сом да, ал 7-нем1рл1 кдлы кдтыркдлы xypi 200 coMFa мьщнан астам данамен шы бул ш тэтд б!рден емес, бш бар. Алрысэзш, туспш сгем е крспаганда, ш тептщ таза табак^ан астам. Алайда осы шыккдлы ж Ш от-Аман Ыдырысулы Уэ 3

____________________ ЛЫ К,ТЫ РМАЙДЫ табылса, оран жаппай куану енмен е л де, мш ез де езгерш ы н эр се ешк,ашан зиянга сом алтындай дуние кеш те Т ауасарулы ны ц KiTe6i деп щ 1776-жылы ж азы лган ipe келш, жазушы Балгабек nieci к ен е дуниенщ K83i деп, мура деп узак, ж ы л сакуапты. п келген Балгабек агамыз он ш берш, акыры с о л кеппрмеш с етп. Ш амамыз келгенш е 6i3 алы жарнамалап, е л куларына банып жатырмыз. -тукдшннан взхм е ш еш н\". 3i осылай атапты. Атынан да ш еж1релж эддспен, тарихи- ан. Онда о л кебшесе e3i керген, а жазады. А л е з ата-бабасын, ы тарихын тараткднда, ез атасы сш, ара-тура Фараби, Ж ам ал а р у н , М а х м у д К,ашрари рьша суйенедд. шан осы жылдьщ 1-токсанында к, кермек. 5 HGMipAi кдлыппен, турш щ багасы шамамен 100— ыппен, ярни матамен кдпталган сатылмак, Узынсаны ею ж уз ырармакдыз. Кдзак,тьщ эр yin шешеден алар деген у м т м !з еа мен крсымша мамметгерш а келем1 шамамен 23 баспа жаткдн, aai шыщгаран ютэпке элихан агамыз еткен жылы 308

___________________ ОЗ (18.12.92) Абы лай xaHFa кдтысты биуддрш кдлды. Ешюмнщ т ю р а алмайды гой, эйткенмен эл1 жур 03i де окц крйматан ютапкд кдте деген оймен, аз тана niKip айтп Ш от-Аман атамыз элдею мн табылтанын, онда Абы лай хан кдра екендйт айтылатынын ecrim \"Э рине, кепиплшке беймэл1м к жатса, куба-куп. Ондай ескер кдзына р епнде кдралуы кере осындай ертеде туран шырарм рылым айналымына туспегеш. сез саптауы да б1зден белек бо оныц epeKmeAiKTepi api сан арнайы зерттеудд кдламай ма? М е т ц ойымша, б ул кггап \"з айналымына\" туседд, 6ipaK, о л шыгарып ал у керек. Еюнипден, с ез саптауы да б1зден белек\" б е л г ш 6 ip epeKuieAiKTepi, с е заманыныц акдщ-жыраулары Тепкдра, Умбетей, Букдр, Кет мен Кдзыбек Тауасарулыныц с кеп узамай ралымдар мумюндд ютаптыц сарапшысы, hfhh реда ондай ерекшелпсгердщ баршыл крйраным да артык, болмас. М KHeTiH ар н ай ы б а с к ш м ш ц \"кыздардыц мурнына салган ep еддм, осы ктанщ ютебшен ок жургешм1здд \"отбасы\" дейтшш \"Рарап\", \"FacKep\", \"румыр\" (\"eM ер е к ш елт шыгар деп ойлайм \"гей-гей тарту\", \"экесш щ Ay аланы, таутаны\", \"жолбарысты абаданы\", \"зен ж !р \", \"ж ау 309

ОЗвндф ejmejgmm елке ы 6ipa3 суык, кдбацтау niKip айтуьша е ш и м кэкдак, бола рт та, Ш от-Аман агамыздыц е кезкдрас оянып журмесш пакдын. нен ертеде жазылтан кггап ннын, арры те п тор е емес, m i. CoFaH р еш и ген атамыз: кужат, эпсэнэлар табылып рткпн муралар халык^ык, ек. М е т ц тан; кдлраным, маныц зиялылар сарапына ХУШ-расырдагы адамнын, олса керек. О й желта, тШ, алуан тарихи мал1меттер ?\" — дейдд, иялы лар сарапьгаа, рылым уш ш оны эуел1 жарыкдсд \"X V III расырдагы адамньщ бо ла крймаура тшс, 6ipaK, ез жоц, болады. Абы лай Кржаберген, Ак,тамбердд, тештердщ сез саптаулары с ез саптауын салыстырура дк алар деген ойдамыз. Бул акторы 63iM болрандык,тан, лык,екенш алдын-ала айтып М эселен, мен e3iM хандар ц \"мурак,\" аталатынын, pe6eriH\" бурын еспген емес кдлдым. Б о д щ \"сем ья\" деп ше куандым epi тацдандым. Mip” демейдд) деу с о л кездщ мын. \"Оцкдл\", \"ордабеп\", y6ipi болтан\", \"барыстыц ыц сарымары\", \"кдск^рдыц крлында бауар б олу” ,

Шсутт НфЫх-уы__ \"алгыншы\", \"кептеу1л\", \"с \"лец п р\", \"орыстыц б е л е л ” кэлмакуьщ epeyiA аты да, ер 6api д е еск ш к тщ кез1 бол \"уры coFbic\", \"ж екпе-жек\" согы с\", \"аламан coFbic\" де \"улкэр ж эрж сорысы\", \"х COFblCbl\", \"К.ОЯН К,ашты С деген д ер д 1, cipe, “ К,азак, крймасак, керек, KiTan ш ы гы сы м ен куйылатынына сеш\\пм бар Шот-Аман агамыздьщ е \"Тарихи адамдарды с олардьщ ем1рбаянын зер жак,сы гой, 6ipaK, шьгадык Б ул сездд Ш ек ец Балгаб деш н десем, кггэгги жаз баспасына кдратып айтьш кдкдглы болганмен, жазур О ньщ бер жагында, \"тарих баспа да, Балгабек aFa да \" Халыкды куантайык, деп, х ш т а т ы куана-куана жары арада \"арайындык,\" деген турранын, эйтеу1р, е з басы тер е болса да, кдра болса д Абы лайды тер е болса ран кулди латай ы н д еп жатк хальщтьщ Абылайы, сондык да м е н ш т бола крймас. Ж е терелш нде емес, халыкщы Ш от-Аман агамыз Абыла д е т н м ен б у л сездд не 6i ecrin керген жокдын\", — д болуы занды, ейткеш купи гой, оны эршм 6L\\e бермейд тегш е кдтысты 6ip кущ трт

____________________ _ сокман\", \"алецддк\", \"урырыш\", ”, \"ш енеуии\" деген сез, \"hap6ip рум аты да бар\" деген сейлем - луга тшс. О ньщ устш е б1здер \", \"додага тусу\", “крян крлтык, егендердд тусшерм1з-ау, 6ipaK, илар coFbicbi\", \"ай крраланды СОРЫСЫ\", \"yiUTOFblC COFblCbl\" С С Р тарихы нан\" a3ipre okji бул кудш тщ басына су р. енддг1 6ip ауыр ce3i мьшау: с ез еткенде айтатынымыз, р тте у барысында, агайындык, крд суйену1м1з — басты шарт\". ек агамызра кдрата айтьш отыр зран о л xici емес: \"Ж алы н\" отыр ма десем, ш т а т ы басуга ра баспаньщ да кдтысы жок, хи адамдардьщ\" \"ем1рбаянын\" \"зерттеп\" отырган ж окдыз гой. халыкдъщ тарихын к,озрайтын ыкрд шыраргалы отырмыз. Бул сездщ не уш ш кдлстырылып ым укдадым. Bi3 ушш Абылай да хан Абы лай кушнде кдлады. на тебеге кетерш, кдра болса к,ан еш ш м жок,. А б ы л а й — к,тан о л тер ен щ де, Ж аныстьщ н е оньщ акд,1лы мен батырлыты ылдырында болар. айдьщ тепне кдтысты: \"ByriHre ip штэптен окдлп, не болмаса дегендд айтады. Менщше, солай ия нэрсе кулпылаулы нэрседей дд. Эйткенмен Абылайдьщ apFbi т куцшл бурын да бар едд. Оны 310

мойындаганымыз жен. О ны ц б1 Аман агамыз e3i де келтдригп. О л кудщргпкгщ бастысы — болрандыЕын акдлн-жырауларды \"Теле бидд тапкднда, Кунддз туйе бакдсднда\", дейдд Умбетай ж ырау (\"Алдаспа \"Момынра келш бек болд Атацды б1лмес кул еддц. Атацныц тегш сурасач, Аркдр уранды жат еддц, Кдй жер1цде тере еддц? Кдрсы менен Кузарда Жалац аяк, жар кешш, Без TOKbiFaH сарт еддц — Шешецд1 жене сурасак, Кайда алтынныц буы едд Оны да мен 6iAyini ем Тур1кпеннщ тер1нде Кдшып журш кунелткен Кдра куц едд\", - дейдд Букдр ж ырау (сонда, 154- Рас, Т е л е биддц малы й бак ла деп кемсп-yi зацды да сияк,ты. B Абылай неге шамданбаган? Бул сезддц женд1г1 ме? Эйтеу1р, x олай сейлетш турган оцай нерс да ак,ырып аш у шак,ыра ал сияк,танады. TaFbi 6ip е ж елден к еле ж а Абылайга TaFbi 6ip сез1нде Букдр \"Он бес жаскд келгенде, Аркдда Эбшиэмбет терен Туйесш бакддац кул еддц. Абылай атыц жок, едд, Сабалак, атпен жур еддц Оны да керген жер1м ба М енщ ше, б ул арада Эбдлме 311

1разын макдласында Ш от- Абылайдыц 6ip кезде кул ыц бетке баса беру. — ан” , 143-бет). дыц, — д? -бет). ан адамды олардыц \"к ул\" Bipax, сотан хан басы м ен л мш езд щ кецддп ме элде xaHFa кдрсы акдяндарды е болмаса керек. Ханныц лмауы нда 6ip гэп бар аткдн куцг1ртпк мынау: р жырау бы лай дейдд той: нщ ар\". ембеттщ кдтысы болмаса

Ъексттан Нф/свкв-уш кер ек -Ti. Т е л е ге х у л к ойлаган, cipa, айтушыны ce3i бы лай дамиды: \"Ж аныс Кдраба Тунде туган у л е Мше, Кдзыбек Тауаса д еген хгсш щ гам екенд журткд белгш болмай т атыньщ аталуы шындык деп шамалауга болады. М ен щ е з ойымша, Аб кдзак,тьщ таза е з кдны кдй кдзакдд да мэртебе аргы т е п н К,аздауысты осыншалык, хупиялау айрыкдна зацнын, к у ш ©йткеш Сэмет теремен \"Тереден ит тус Билетш букдран демеупп м е едь Кдзак,т пен Абылайдай хан шыг окряган ж ур т е з багасы асыхдаганымыз ж ен си Кдлай болтанда да К тух^аннан ез1ме шейш \" мен тарихи адамдарга хд тудыратындыры хах, © icrereH, хез!м ен хер ген Бул хггаптьщ ец бас баты р ы н ьщ атын да, е м улд ем дерл1х 6eArici3 туралы эщ тм еа — айры xyurri де, ахрялды да бер батырлары ньщ 6ipi бо Кдрасай батырмен дос б

ш_____________ ________ крялтаннан re p i тер еге х ул ету/у ыц кд т еа болар. Содан ары Букдр айдьщ крлында едщ\". (\"А лдаспан\", 157-бет). арулыньщ кггабында осы Кдрабай ддп 6ipa3 с е з болады. Бул и теп турып-ах, Букдр елещ нде Кдрабай к,тьщ бетш дурыс ашатын шьтар былайдай батыр, акдглды ханньщ нан шыгуы тариххд да, жекелей е болута т т с, Алайда Абылайдьщ ы Кдзыбех би мен эз Теленщ уына тере тух^ш ына хдтысты ш тш п эсер еткен болса керек. н айтысында Э сет ах^ш: са да алып келш, ны хан етуде\", — тын, езш ен exi б1рдей Ж олбары с гарган e xi бидщ хдшярына xiTarrri ын хеш и бер е жатар, э з1рше оран иях,ты. дзы бехбех Тауасарулынын, \"Туп- атты xiTa6i талай тарихи охщ ’алар дтысты соны, мулде жаца nixipAep ©йтхеш ол — оларды хрлымен адам. сты артыхдиылыгы: талай хдзах, ерллгш д е нах,ты TipiATeAi. Б1зге 3 болып хелген Арпян Агынтай ыхдга мацызды. Бул e3i худай хдра рген адам ехен. EciM ханньщ бас олы п, eMip бойы Ш апырашты болы п етшть Ехеуш щ достых,тары 312

соншалык, Кдрасай досыньщ ел д е Айыртаура, 6ip кррымра жерл Б13 бь\\е бермейтш Найман Ке Дулат Жакрьпул, Алшын Ж иемб толып жаткдн батырды б ул айналымына кдйта крсатыны кд Жалпак, крцыраткд уран болта е р л т н , оныц да EciM ханныц ба болгандытын б1лу бугш п урпакд ойлаймын. Э з Теле, Кдздауысты Кдзы билердщ езара сыйластыры, 6ip кдшан, кдй шамада кдйтыс болг бш м, тарих емес пе? С оны ц бэрш ютап 6i3 ушш кдлайша кдсиетп К,анжыралы Б е ген б а й , К Ш апырашты Н ауры збай сы крлбасшыларынын накды ем1р c o m e салу eAicrepiH, жас шамас сыйласкдндарын б!лу, тарихи кд Бук,ар елец д ер ш д ег1 аты бурмаланып журген талай батыр ютап аркылы кдйта ие болады. К^1ск,асы, б у л xiTen, Ш от-А урейленгендей, е ш т е ц ет былы HepceHi аныкуайды. Сондык,тан кдшпа сезге epix бермей, кдзак, осындай кдсиетп ютэптщ б ул кун дегенМ з, куашанымыз орынды. кдзак, болы п туганына с езс!з к Ж ен е Абылайды бурын да мацта ендд оньщ epAiKTepi мен акдгл бурынрыдан бетер басына кетер Он ceri3iHmi расырдыц соцы жиырмасыншы расырдыц соцынд тосы н окцра. О ны ц кейб1р к кызык,тыратыны занды да. Eipa 313

лш е кешш барып, eKeyi лешггп. ексерек, Кдцлы Сарбукд, бет, Суан Елт1ндд сиякды ютап тарихи ем1рдщ дндай куанышты. ан Алатау батырдьщ аскдн асты батырларыньщ 6ipi дд улкен олжа болар деп ыбек, K inii ж уз Эйтеке p-6ipiHeH ж ас айырмасы, андыкуары — 6epi 6i3re ш сыр кдш айтып беретш п болмаскд? К,аракерей К,абанбай, ынды Абылайдыц бас рбаянын, мшез-кулкдш, сын аныцтау, езара кдлай дзына foA 6i3re. кдте аталып нем есе р езш щ дурыс атына осы Аман агамыз алдын-ала ык,тырмайды, кдйта кеп алдын-ала Heri3ci3 алып , халкдшыц тарихы ушш нге аман жеткенше тэубе . О ны окднан адам езш щ куанады деп ойлаймын. ан тутып келген халцымыз лды icTepiH нак,ты бш п , ретзш сезаз. ында жазылган ютаптыц да табылып жатуы, ерине, кумэн тудыратыны epi ax, улк ен д ью ш ш мундай

Ысушт Нффекг-ут тосындык, эдеби ж эн е болы п келе жаткдн жок, Ж оралды деген Эм1ре алып 6ip куанганбыз. Кр дастаны да кезшде сол жогалып, табылган жок, уакдгг бглмей келш, Так аркдолы таныганбыз. А л соныц бэрш ен де крма куанышымыз болады деп БАЛАНЫЦ БА А с а бш к талант Бердд ж урупн едд, артык, ce3i, сейлеп, анык, басатьгн. Ащы менен тущы Таткдн б1лер, Алые пен жакдшд Жорткдн б1лер, — демекпп, Бекецнщ басы еткен... С о л жардайды о л соран ток,талайьгк, Адам уш ш ем1рдеп е эдебиеттеп ец курметп — барлык, енер курметп бо асары жок. Ал, с о л к^гз багаласа, енер адамы уш ш Берд1бек Сок,пак,баев ш виармалары н жазран багасы н алган бакдятт шырармаларында е з ем1р той. Берддбек алыс-жакд туп-тура е з кергендер Сондык,тан оны ц ш ы

т_______________________ мэдени тарихымызда ара-тура па? енщ жазулы даусын тосын тауып ржаберген жыраудыц \"Ьим-ай\" ай куанткдн. Ceri3 серш щ e 3i па? Супрдей кутшм1зд1 де кеп кен Э л 1мкуловтыц табандылыры л мына К дзы бек бектщ штабы акуы, ap i дара, api те ц д еа жок, п сенем. \"К,азак, эдеби еп \", 29.01.1993-жыл. АКДОТЫН ОЙЛАБАН дбек арамыз арамызда алшандап , огаш кдлльны болмайтын, ак, ыны ды — ы нан да кдлы -кдлы жардайлар Kici кдлай \"жырлады\" екен ендд, ец к ом б а т бала болрандык,тан, — балалар эдебиеть Барлык, ецбек, олганмен, балаларра арналганнан зметщаД балалардыц 03i жогары ш одан улкен бак^гг бола бермес. в - урпакда деген басты н, окдярмандарынан лайыцты ты ж азу ш ы . К,ай ж азуш ы да р!нен алые кетпейдд деп жатады дш деп ейтш елш еп жатпайды, ш керкем бейнелеп жазады. ырармаларында идея ушш 314

_______________________________ О З е болмалантан, кдзак, eMipiHe кдт курастырылтан окиталар кездесп болтан кушнде, кергенш керген бермейдр не эдем1 эзглм ен к кекесшмен наразылыгын ацтар шаккд саяхат\" атгы повесшде езш сат1н кдт-кдбат а с та р ла п э ж у кдрапайым анкетада эке-шешен, турады. О, б у л сурак, — барлык мацыздысы. Болашак, eMip м ар онын, жасайтын ыкдалы ате зор Содан сон, \"М ш еки, э л п сурак, кезде, м енщ кез1м жайнай кетке кулшына жазамын: \"Э кем де, ш Ж а й кедей емес, ку такдгр кедей кряды да; \"Ата — тепм нщ кедей б уппн м енен сешмдд, м ен ен ба бтлддретш бас буртызбас д елел балалары солай деп — ата-тепм1 алмайды. Анкета толтыртанда, крл толкдш турады. Кедей болмай, бур ушш, олар екелерш тап с о л кезд дейдк Отызыншы жылдардьщ ш api дал корсетед!, api жас балата жазык,ты болудын, тым акдтлта етедд. \"Ж етш ш ]де ж иырма шакды т у г е л 6iTip in шык,тык,. К а р та алмайтын Елемес те бтрдд. М ем кдркдшнан тайма, бегелме, тылы бер деп, отан да жолдама бердд\" \"М унысы Heci? Балаларта булайш Совет мектебшщ беделш туарм TiKciHin кдласыд. Селден кеш н \"Ойбай-ау, бул отызыншы жы Окудыц да, окушыныд ДД сапасы кдлай жасырады? Жасыртанна 315

е н д ф e jm e b im m ел к е тсынсыз келетш , ойдан пейдт О л 6ipaK, болранын н кушнде тобелеп жаза уптайтынын, не eTKip рта отырады. \"Балалык, ш щ анкета толтыррандагы уалайды. \"К ез келген , и м болтан деген сурак, к, сурак,тьщ ш пндеп ен, ршрутыньщ сызылуына р\", — деп 6ip тастайды. алдымнан шыра келген ендей болады. Жауапты шешем де кедей болтан! й! — деп тары 6ip таптап болуы — о л совет еюме-п аталы адам жок, екенш сеюлдд. А н а Жылкдябай 1з кедей болтан деп жаза лдары ддрыдеп, журектер! рын бай адамдар болтаны де 6ip-6ip бок,тайды\", — шындытын о л осылайша а солай эке-uieuieci ушш сыйымсыздытын келеке бала бармыз, мектепп анын оц-солы н айыра млекетпк комиссия осы ым шыцына карай орлей \", — дейдд сол повесшде. ша ашып айткдны кдлай? м ей ме?\" — деп эуелде н барып сабаца TyceciH. ылдардьщ шындыты той. ы сол кезде сондай екенш ан жалтандык, тумай ма,

Шс^тит Нфкек-Ш баланы жалгандыкден ма? - деп, шындыктан езщ де еске ала баста к,арапайым рана ж азга шындык,ты танып тамсан шыншыл шьтарма адам балалар да окдды: одан ол ой-epiciMeH, ю сш пм ен, к де ок,иды: одан о ла р epeKiueAiri м ен езгеш адалдырын, тэрбиенщ те бардарын б1лед1, бала т осы ерекшел1гш ескер керген-б1лгеган, acepAep арынан ж арылып айтад т у а т г ш е ауыр болар-ауд эдеш жецьлдетпейдд. Бу е з сурлеугмен журедд. О баласынып менсшбеу а шыгармалары api балала бэрш е де арналран боп балалар ж азуш ысы д балаларды, балалык, ш шырармасында жаналап Б екец нщ кейб1р шыр 6acK£Fa ма д еп дардару \"© лгендер кдйтып кел б1реулер толкцды. Бул балалары на басы ашык класс балалары тусшш жок,. Бекец м унда е зш щ сы р eTin айтып 6epin оты д а е ст ш е з 6 MipiHi4 к ай ты п б е р е д ь К,удды сырласып, оларра ез ж асырмай баяндап ж халыцтык, эц п м елеу эдд

Ш,_______________________ тэрбиелеп шыншыл етуге бола улкен тэрбиепп жок, екешн ецдд айсьщ. Сейтш, Сокдак,баевтыц ан шырармасынан кдрапайым насьщ. Балаларра арналран нагыз мзатгьщ бэрш е де арналран. Оны лар e3i куралпы замандастарыньщ кем ш ш пм ен танысады. Улкендер балалардьщ психологиясын, ш елж тер ш , ацрырттыры мен еркгпгшен бет алган барыты мен эрбиелеуд1 уйретедд. Эдебиеттщ рген Бекец езш щ бала кезшде pi мен тусш уш K03ipri балаларра ды. О л — мынауым балалардьщ деп, окораны немесе ой-шюрлерш ултармай, бурынбай шындыкцъщ О ньщ eui6ip ецбепнен балаларды ацрарылмайды. Сондыцтан оньщ арра арналран, api улкен-кшннщ п шырады. О л кдйсы 6ipeyAepiue дегенд1 ц о м сы н б а й д ы , к,айта шак,ты катты к дстерлейтш ш эр п шындай TyceAi. рармаларын балага арналран ба, ушылар да табылады. Маселен, лмейдд\" романына байланысты л роман, эрине, теменг1 класс к, арналмаган, алайда оны орта ш api суйсш ш оцитынында дау щ балалык, ж эн е жастык, шарын ыргандай. О л кдй шырармасында кдяр-сырын сабацтап таркдтып ы б а л а л а р м е н ю т э п арк,ылы басынан еткен хикаяттарды ж аза ты нд ай. К,азак,тыц кэд1мг1 дамен ж урек ке тете ж о л табады. 316

Сонысымен иландырады. А л ила басты шарты. Бекецнщ балаларга арналган а \"М е н щ атым — К,ожа\" атты шырармашылыгындары улкен 6ip О л - сонымен 6ipre кдзак, балал 6ip б е л е й . Халыцтыц, ж ас окы ыкдцуасына беле н ген carri туы шырармасы ш етелдердщ 6ipa3 шыгарманыц ж елЮ м ен туй р j журтшылыцтан жакры бара балаларыныц Т ом Сойер icneTri с атым — К,ожа\" повесшщ жазылуы элемддк аты бар ж азуш ы лардь Алайда ол елж теу дэрежесшде топырарыныц шындырынан туынд \"Осындай шыгарма кдзак, бала бшк макраттан барып туындаган \"М енщ атым — Кржа\" пов баяндалу сипатында айрыкща ж карапайымдылыкдд, нанымдылы \"Kipicne орньша\" деген тараудьщ шыгарманыц иланымды шыруын ештеце крспаймын\" деп уэде бер шырармада \" 0 й , м ы н ау жер1 солкыддак, жер1 жок, Bip шырар балаларра сыр айтса, жазушы б бала боп сырын ашады, е зш жакрылыпян да жасырмай ж жазуыныц аркдсында окрфман аударады. К,азак,та “ А у з ы н д а эз1л1 ж крлшокцары бар\" дейтш с ез бар. де, ез1лге азглмен жауап б ер у децгеш н танытатын цасиет. кызыкцаскд болмайды. О л Tinri оспаккд батыл барады, е з беделш 317

андыру — керкемджтщ айтулы дуниесшщ 6ipi — повесь Бул — оныц p белес болтан шыгарма. лар эдебиетшщ дё улкен ырмандардыц шынайы ынды. Ж азуш ыныц бул тш н е аударылды, осы рщ ген кинофильм де алды . К,ожа — к,азак, суйпсп кешпкерь \"М енщ ына да М арк Т в ен тэр1здд щ ыкнал еткеш сезйз. кдлып цоймаган, кдзак, даган талантты шыгарма. аларына да керек\" деген н дуние болса керек. есш щ ж азы лу аддсшде, жадашылдык, жок, М унда ыкдд баса кещ л белшген. щ басты м ш деттщ e3i — на кызмет жасау. \"©ripiK редя автор. Ш ьшында да сеш мйздеу-ау\" дейтш рмасында e3i улкен боп бул повейнде балаларга ш щ ж аманды гы н да, жазады. С ол жасырмай нныц ьпрыласын жакры жок,тыц — крйнында Эзыдд айта б ы у де, ту й н у д е - адамныц KiciAiK Б у л турр ы да К,ожага i, вз атына орай да азь\\- ш KppFan бугежектемейдр

Шсштн Нф/cdi-unt_ С о л кдлльпы, cipa, жас ок \"Ш ы ны н айтсам, б у л о екен\", — деп кэддмп кдза Одан api эдем1 эзглкештп \"BipaK, д ун и е д е н е кд!лы беретпп тэр1здд, бертш к уз ш п тусш кдлыпты\" — де у з ш п кдлгандай кдап айта Повестщ ©н бойында м ж эне оны эдеш леп оца жымдастырып к елтретш айткднда, ж ур е п м кдрс жакдлн, кдндай ыстык,!\" кдйран ©кем! Егер сен T repi баскдлай болар ма шулатып соткдр Кржа а е ск ен д ш м н е н д е uibiFap окдтганда, кдй баланьщ д Ж а зуш ы экенщ кдадрш е \"Осы бойда бурыштагы ж атыр еддм, Кдратай KyA — Эй, Кржатай, сэлем \"Ж асы улкен таны кергеназддктщ 6eArici\" — С ол парызымды амалсыз — Сэлеметаз бе? — д Улкендердщ устш е б Kipin келгенддктен, ендд болд ы \". Бул араны окапан бал мойындайды, улкендд сый тус1редд. \"ИПркш-ай, былай бо ж аралса! ©MipAeri е зга е болганнан кейш барьш б балага тэн крялга берглед булай болмайды, болмак, е

____________________ кдгрманнъщ кекейш ен шыгады. баста Кржа емес, Кржаберген акдм ашык, мшезбен сыр аниды пшен KiciHi epiKci3 жымитады. ы гажайып кубылыстар бола келе \"Кржабергеннщ\" куйрьпы ейдд. Элдеб1р жэнддктщ куйрыгы ады. м е т р крзгайтын, эдеп ук,тыратын аш алам ай , OKpiFa бары сы нда тустар мол. \"Э к е \" деген сездд айрыла жаздайды-ау. Кдндай — деп те б 1ренедд Кржа. \"Eh, Tipi болсац, мумюн, мен будан а еддм. KiM бгледд ж ер элемдд атанып ж ургеш м ©Keci3 жеттм p” — деген Крж аньщ сырын да есш е е з ©Keci Tycepi сезс1з. естш эдем1 эддспен айтып етедд. ы кггап шкафыма кдрай ©Tin бара AiMcipereH дауыспен: м кдйда? — дедд. ыс адамга сэлем бер м еу — — деп мамам м е т талай баулыган. з етеп: дей салдым. буйымтайсыз ет кдлзулыкден амалсыз б!рдеце icTeyiM керек ла да эдептш кп Кржамен 6ipre йлаудьщ халык,тык,дэстурш еске олса: адам эуел1 улкен болып е т т с п мамандыгын аткдрып балага айналса!\" — деп, Кржа дд. \"Bipan, амал кднша, ©м1рде емес. Эуел1 бед елаз, б ш м а з бала 318

болы п жараласыц\", — деп кдга кдйтадан шындыкда туседг А макраты кднадай ж арасымды! екенш тез1рек д эл е л д е п а келедд крйган кдллык,тарына кдрап, улк ; оны сотанак, санаганына вкшедд. адал жаны KepiHic бередд. Кржаньщ кдялык,тары б е л г ш жатады. Адам жанын ура бермей KiciAepre онда унем! 6ip кдяжы кезекп тентектнс туады. \"К о л х о С о н ы ц 6ipeyiH e MiHeMiH д е к эркдйсысында б1рнеше аттан бар Кэддмп праволык,даура барады. курылтан куннен бастап уст сауыншы. Bip аттьщ 6ip кунддк неге кдкдям жок,? \"Балалы уйдщ деген урым, 6i3 ундемей inrre с Кржа батыр айтып сап кдрап оты повестщ элеум етп к ж угш д е ар Мше, Бекецнщ бар туындысы жуык, OMipi коршш туррандай е е з журты уш ш куйзне де, суш не ЖАБА БОЛЕАН Ж М ен бурынгы комсомол кд жумысына меш тарткдн — аудандык, партия к ом итетш Соц иалиста Ецбек Epi, кдз!рп жетшске толып отырган Сапиев \"Ушарал\" деген ужымшарда api бастауыш кластар бойынша болып жургешмде, 1968-жылры ш жок,та м еш ауп ар тк ом н ьщ 319

алдьщ ж алы н кря 6epin, А р м а н ы к,андай ж ы лы , О л о зш щ жак,сы адам д. Балалык, м ш езбен ютеп ендер мен мурал1мдердщ . ©кшшпнщ езшён оньщ ш 6ip логикадан туьгадап йтш, оран урцле бермейтш ыл журедд. Содан барып о з малы — м енщ малым. кетемш. Белсендглердщ р\", — деп ой туйедд К,ожа. \"Окем Кддыр осы колхоз а б о лы п 1стед1, мамам терш пайдаланура менщ щ урлыгы жатпайды\" — сак,тап ж урген кдяжылды ыр. О с ы тектес эпизодтар ртгыра туседд. ынан ел1м1здщ 6ip FacbipFa емес пе?! Нагыз жазушы е д е бьледд екен. \"Ж еп су \", 05.091994-жыл. ЖАК.СЫ AFA дязметкер1мш. К ом со м о л сол кездеп Панфилов ш щ 6ipiHUii хатш ы сы , дербес зейнеткер, жасы в Ш аймухамбет ага. орта мектептщ MyFaAiMi а оку кпнщ мецгерупйа шыденщ бас кез1нде ойда- 1-х а т ш ы сы уж ы м ш а р

Ш е с т о й Щ ^ а Л х -у м баскдрмасы аркдллы е з к кермеген, кездеспеген а аудандык, к ом сом ол ком Крбалжыдым. Ce6e6i: бут комсомол уйымында да к Ак, сурлау Kici екен. Су матан сынай, оне-бойымд бермей, сабырлы болуга Ш ак^рган макратын салды. М ен щ барлык, ж сезш ен сезш п тур! — Терт-бес айдан ке крюды уйгарып отьфмыз М ен сол кездщ ец оцт — СетмщДзлд акуауга К ом сом ол кдозметш жоспарларымды ж узеге деш н \"Ж етгеу\" гэзетш ж орналы нда 6ip повес кднаттанып, улкен 6ip бастап та крйып еддм. B шыгатыныма сешмдд едц Есесш е мен баекддан С ол жылдьщ желто хатшысы боп сайланды турды . А удан ецбекшьле С а п и ев т щ аузы н ан шы Ж ауапсы з айта салган со болтан емес. У й р е н п а келген адам уйренедД гой. Адамдарга кезде тек Ш экецнен у аудандагы ужымшар ме кэсшорынньщ басшыла Ш экецнщ бюро журпзге ететш елдк. Ж умысы шын мэншд

___________________________________ кдбылдауына шакыртты. Бурын адамым. Ш акиру себебш бДдадм: митетше екшпп хатшы етпек. тан деш н ец курымаса бастауыш кызмет аткдрып кермегем. усты лау кершдь Юрген бетге-ак, ды к ез1мен кектей кдрады. Сыр тырыстым. 6ipiHiui хатшы б1рден жайып жатдайымды абден б ш п алтаны ейш e3iHAi 6ipiHmi хатшылыкдед з, — дедд. тайлы жауабын берд1м: а тырысармын. ше барам деп, мен эдеби асыру жагынан утылдым. Оган ш де exi эцпмем, \"Ж улдыз\" с1м жарык, керш , эжептэуДр шыгарманыц алгашкдл белДмш Bip жылдьщ айналасында аяк,тап цм. Ам ал не, 6api бузылды. — емДр каруден — утгым. к р а н айы нда аукомолдын, 1- ы м . Ш эк ец айтк,ан у э д е а н д е ерД, шаруашылык, басшылары ыкдедн сездД с е р т деп утатын. оз, жай бер е салган уэде о л гайде м айналасындагыньщ бершен де кдлай басшылык, жасауды 6i3 ол уй р ен д ж . Bi3 деп отырганым: ен кецшардыц, м екемелер мен ары. УлкешмДз де, KimiMi3 де енш, мэселе талкылаганын улп де акрап жаткдндардьщ жакры 320

___________________ ОЗт атанып, ал жумысы ерге басып ж жаманат жамылып шыруы Са Панфилов ауданында кездескен ic-гщ ак,-кдрасын аныкуаура Ш ай эдьл кдрайтын басшы сирек шьш алып немесе к^зметшен босап ш даттамайтын, ейткеш , Ш екец кум эна з дэлелдеген сон; рана ша Басшыныц эддлддп ацы з боп кеткен соц, елдщ де е ц с е а ер Ж аладан жазым болмасына, арамдырына курбан боп кетпей е з к^иметш кулшынып ютейдд ек aFa баскдрран жылдары (11 ж ы л шаруашылыгъ! ешмдерш алуда еркендетуде де Кдзак,стан ауда кдтарында болды. Журттын, ту кезде ауданда ею жугер1 зауьпы арасандары салынды. Ж а рк ен т кдбатгы уйлер бой кетере баста О л кездеп басшылардьщ елд 6ipaK, 6api6ip б ш н ш кдлатын 6i ауыскдн жак,тан суыртпак,тап ж ергглш л ж ердщ адамдарын алатын. Ш экецде бул едет а шаруашылык, мекеме басшылар аукомол аппаратындагы адамда адамдардан жасак,талды. С оны сондык,тан Шэкенд1 шекш з сы сыйлаганныц кулы\" деген, басш кдрымта сый кдйтарды. Куш бугшге дейш Жаркент ещ сырттан келген басшы деп укд сыйлайды. Мундай курмет кез ке С о ц и а л и с т Ецбек Ерше керсе бар адамнан ж урт коркдды, кдйм есесше кызметшен кеткен куш-ак 321

Зтдф efmeknmm елке жаткдн адамньщ бюродан апиев баскдрран кезде н емес. Адам тардырына, ймухамбет агадай мукият, шар деп ойлаймын. C eric шыкддндардын, e3i о л Kicuri KiHaci мен к е м п п л т н ара крлданатын. п ауыздан-ауызга тарап екш е кетерщ ю болады. елдею м нщ арандаткдн тшше KG3i ж еткен ж урт кен. Шаймухамбет Сапиев л) Панфилов ауданы мал да, егш шаруашылырын андарыньщ ен, алдыцры урмы сы жак,сарды. С о л ы, Ж аркент жене Кектал- т кдласында туцгыш кеп ады. ден жасыррысы келетш, ip э д е л — e3i к^лзметке кадр тартатын. Сейтш, езш е ш тей екпелетш тымен болмады. Букгл ры, аупартком, ауатком, ар — тугелдей ж ер гш к п ы ц 6epiH е л кердд, бглдд, ыйлады. \"Э рю м — езш шыныц сыйына халык, та щршш журты Ш.Сапиев-п дайды, е з адамымыз деп елген басшьтеа, кез келген етгле бермейдг Мансабы мырады, айткднын кггейдь к,артынан тас лакдырады.

Ъексутан Ифквке-yiu_ О ны eMip боны кезишз K эл1 сыйлайды, 0Ai ацсайды Шэкендей басшылар шык С ен щ жазатын эде айрыкщаламады. Кбайта жа ум ы п ы ры п ж1бердь Демал eTipiK болм а с. Ш ынык, жумсады, эр кддамымды б 1968-ден 1969-Fa уласкд келд ь К,ар к уш -туш дам ж иналган мая-мая ш вптер Ж о л жабылды, кдтынас к,олындары таярын рана у Ш эк ец нщ кдгсталац кезде BapiMi3 ауданньщ в к ш б Бурынрыдай TeKcepyuii, к кдндай кем ек керегш ашда сурап anepyuii егалге айна \"Гвардия\" кецшары бар ед барып, содан ж олды кдр кецшардьщ жалпы ба аупарткомньщ екпшп хатш М ал унпн, адамдар уп дамылдамады. Аудандагы ш жумылды. Эрине, мал да к тартгы. BipaK, 6api6ip Ж ар езге ж ерлердепден элдекд узымеген шаруашылыкхар Дал с ол к^ын щяста Ж республикалык, жас жа шакдфды, сез сей леуге баруыма рукрат бермедь - Б1р1нш1ден, ауданнь Екшнпден, Алматыга дэл у кцын, Kpyiirri, б1рдемеге у Айты п отырраны шынд турса да, жагдайды тусшге

__________ Kepin келедь А л Шэкецдд журт ы: \"ГШркш, мына киын кезенде крашы!\" — деп ттлейдд. тщ бар деп, Ш экец меш азатын эдепм бар екенш ез1ме лыссыз, тынымсыз icreTri десем, тырды, ширык,тырды, эдеш барып, бакдьлап отырды. дн k^ic б1здщ жакдсд ж ут боп м ы лсы з жауды. К,ой крралар, р 6api кдрдьщ астында кдлды. с ток,тады. Bip к,ора к,ойдан устап кдлран крйшылар болды. ег! кд1лык,тарын сонда кэрддм. боп шаруатылыкуарра бвлшдпс. кемшиипн Kepynii емес, оларра андаушы, сол кем екп ауданнан алдык, \"Айдарлы \" деген жерде едд, оньщ AepeKTipi 6ip фермата р басьга uibiFa алмады да, э лп асш ы лы гы н еш ай бойы шысы ж урп зш отырды. ппн к урес кдю бойы куш-туш шегарапгылар, эскерилер — 6api кдфылды, адамдар да кдындык, рк ен т ещр1нш жалпы шыгыны дйда аз боп шык,ты. Ж улы ны р ж аз шыга-ак, кдйта кулшынды. Ж азуш ылар одары меш BipiHUii азушылар конференциясына THicTiriMAi е ск ер тт ь Ш эк ец ьщ жардайын керш отырсьщ. уакдггында ж ете алмайсьщ, ж ол ры ньш кдларсыц, — дедь дык, едь Кдншама баррым келш ендпстен, ундемеддм. ¥йгырдьщ 322

жас акыны Яхияев деген аза Алматыга конференция бггкенн Алматы — Сарыезек жолында кеткендер с о л кдяс 6ipa3 кездесп М ен аукомолдыц 1-хатшысы б обылыстык, комсомол комитетш келдг М ен сол кездщ дэстур1мен жасадым. BipaK, екеум1здщ ара текенрес туып кдлды. О л кеш педучилище жатакханасындапл мазалапты. О л кезде эл1 кызба намысын K,opFan, мен э л п оры келш кдлдым. О л екпелеп кетп. Арада 6ip аптаныц шпнде комитетшщ бюросына шакдрыл комсомол Mynieci эскери мшдет комиссариаттьщ шакыруынан шык,ты. М е н б у л фактип мойы тексеруип ж т т мундай ф а к т а Екшппден, мундай фак-ri ауданды жок, жала деген уеж айтгым. TeK эскери комиссариатган алдым д кумен келпрддм. \"Б ул ресми жагд комитетше мэл1мдеме Tycipep е есек-аяц дэрежэсшдеп жагдай бю ро мушелер1 басым болды да К еле сап Ш экеце ток, етерш ба аудандык, эскери комиссарды ш — Эскерге барудан бас тарты юм бар? — дедд б1рден. — Ондай euiKiM жок, Ш айму — Ендеше, обылыстан келг мэл!мет 6epin журген юм? — де Комиссар байгустыц эбден e шындыкда жанаспайтын жала ф анык,талып, m ie n к,ужаттар об узамай э л п TeKcepynii щлзметге 323