Б. Нұржекеұлы т11

Зендф efmekmetm елке e ж урген солдаттар ю налерш кепирш, ездерш лык,тарра хат жолдайды. ц накхы ж е щ а деп кдрауга ырын да кетерш, ерлж тщ у жастары жайында 1958- н \"Ж ет к у комсомолыньщ ел1ктер жинагында жан- санында Ж аркентте уясы уйымдастырылады. сына кдярык, шак,ты к,ыз- атк,ыштар дивизиясыньщ ен Kici басшылык, жасап одарыньщ мушел1гше 20 нын, терарасы З.Насыров, еры М. Непряхина болып желтокранында Ж аркент болады. да Панфилов комсомол ымыныц курылганына 50 мейрамдады. лдыкррранда (Гавриловка) етедь Уйездж комсомол ас кэммунист Г.М амонтов ында Лешоде де комсомол жылдыц 1-авгусында омсомол конференциясы л уйымыныц мушелер1 да коммунистж жастар ауыл-селоларда курыла кеп аралыгында Алматыда ыныц 1-сиез1 болы п erri. Ш шпек, Ж аркент ж ене 3 делегат кдтысады. Оныц п улт ею лдерш ен болады.

Ъ вкутт Нфквкв-уш_ Ал, жалпы, сол кездеп Ж е ком сом ол уйымы 1919-ж кдласында курылады. Азам ат сорысы жылда е р л т н айкдлнырак, елест Ф екла Курганованыц ж еткш к т!. О л уш ш тар жагдайын еске алайык, Ан кдрсы 3 мындай рана кы бердд ем ес пе? А л Кдлзыл узш крршауда кдлран ж э муннан жиналран кдлзылд куигп жауга кдлайша тет Фекланы ц eMipi берсе ке Черкасск кррранысын согы с устш де крлра тусДрд ат салысып ок,тан босага ж абылып крргасын ме кемектест1. Солардыц iu к езге туседд. Кез1нде ан ж ою ушш, оньщ басына Фекла Курганова Сарк еледд. Шешес1 ж эне imci В Назаровтьщ батрары бола кднша жаскд келгеш жай ж ек е эскадронныц кома кдтыскдн М.С.Высоконов кррраны сы на к,атысуш естДлектерше кдраранда, жап-жас кдна кдяз екен. 1918-жылы Жетгсудыц орнаганы б елгш . Ак, каза наразы болды. Keiueri ба болып ликбез мектебш у Анненковтьщ бандылары Ж етДсу казактары ашык булпшпл казактары Фадее

__________________ __ е п с у обылысы бойынша туцрыш жылдыц 25-кдрашасында Талгар арындары Ж е п с у жастарыньщ ету ушш, жас комсомол мушеа емДрбаянына зер салсак, та ры да Черкасск кррранысыныц нненковтыц 20 мындык,эскерше зыл жауынгер 14 ай бойы тетеп л Армияныц негззп куппнен крл эне кдру-жарагыныц e3i аннан- дар сонша уакдгг бойы соншалык, теп бер/у? Оран айкдш жауапты ерек. ныц жауынгерлер! кдру-жарак,ты дд, оцты жасады. Балаларра д е т н ан жездердд жинады, б ую л ж урт е н м ы ры ш , ок, дер1 ж инауга ujiHAe ecip ece Ф е к л а айрыкдпа нненковшылар Ф екланы ц кез1н улк ен бейте де ттгедд. кдн селосында туады. Экес1 ерте Василий yiueyi саркдндык. атаман ады. Фекланы ц кдй жылы туып, йында накды мэлДмет жок, бДрак, андир^ Черкасск кррранысына в пен кдязылгвардияшы, Черкасск шы М .М .К лиш инн1ц ж азба о л азамат сорысы жылдарында ц барлык, жершде де совет еюметД ктар мен кулактар жас еюметке атрак Фекланы ц егамет адамы уйымдастыруы оларра унамады. ы Семейдд басып алганын ecrin, к, айкдскд шык,ты. Саркднныц ев дегеннщ жаца дукенше совет 176

ОЗ еюметш жакуайтын 90 адамды кд бэр ш кдллышпен кескш еп елтт uieiiieci Ф едора Н естеровна Ку артындары кррага он 6ip парти О л а р д ы ц к,айда тырылрэнын Фекланын, шешесш урып-согады ыстык, су куйып кдшайды, атамы кызы да, memeci де партизанда айтпайды, ©MipAepi ymiH кднш крркдастан партизандарды су, та олардьщ жарасын тацып бередд 1918-жылдыц 5-тамызында Саркан станицасын шабуылдау кунге созылды. Kefl6ip кеше ме р ет крлдан крлта етедд. Ок, д э р рана кдлзылдар станицаны таста эйтпесе олар станицаньщ жарт тазартады. С о л урыста Ф е к л а ак,тардьщ опанан куткдрып, сор аман алып шыгады. Ж ауы нге шыруды умытпайды. Ф екла д Мамонтовтьщ апретш е юредд. Ж огары да 6i3 П ок ров село 47 к ун б о й ы ак, к азактарра айткднбыз. Bip уй ге б ек ш ген нагыз 6epiK кдмалга айналдыр с о л уйде KppFaHFaH кдЬармандар KeftiH, Петренконыц aTipeTi ола Ф екла Курганова аз кд кдазылгвардияшылар aTipeTiH кррганысы кез1нде эттрет м уш жиырма адамнан аспайды, е ыцгайлы едд. Ф ек ла сол aTipeTiM ла р д ы ц ш е б ш е н eTin K,anaA журпзедд, Ж о ц гар шаткдлдары ауылдарынан коргасын экелуге эскерлер4м ен сок,тырыс та, а 12-1345 177

Зендф еЬнектжн елке дмап, кдрусыз жандардын, тредд. Ф е к л а м ен он ы ц урганова с о л кундер1 уй изанды тънып сак,тайды. н керсет деп казактар ы, моншаньщ ишнде устше ыз деп крркд>ггады да, Oipax, ардьщ кдйда тырылганын шалык, к а у й т болса да амакден кдмтамасыз етш, д. И .М ам он товтьщ aTipeTi ура шырады. ¥ры с топаз ен айналымдар елденеше р т щ жеттмаздигне бола ап кетуге мэжбур болады, тысынан к ебш ак,тардан ж аралы кдазыл эскердд рыс ж урш жаткдн жерден ер д щ мылтырын да ала да, m em eci м е н iHici д е осыныц туррындарыньщ б ер 1 лм ей сорыскднын н село туррындары оны рады. Ф екла Курганова рдын, ортасында болады. арды куткдрраннан кешн, дтарластарынан жас курады. Бук 1л Черкасск ш елерш щ саны ешкдшан йткеш о л эт1ретке сол MeH сан рет акгвардияшы- AFa к,атысады, б а р л а у ын аралап сондары казак, е барады. Сан р ет ак,тьщ атыс та болады. © п р ет

Ъексушпт Нфкекв-ты_ шьпынра да ушырайды. эркдшан батырлыкдыц ул Черкасск кррганысы ку акд-ардьщ тырнагынан кут (Ш убарагаш) уйезддк ком жатк,ан ж олда, С аркдн бандиттер оны айуандык О сы 6ip рана кдаздыц — кррраудагы батылдыры рыньщ берите дерлж тен Ж е Н с у жер1 О т жаткдндыкд’ан, б у л ещ рд акдпсртын алгап айту аса ж ургеш м !здщ Ke6i — кэ шындык,тар. Анненков Когтей ж ер советт1к ш егарага ты Анненковпен крса атама полковник Сидоровтьщ К карсы эрекеттер уйымда ж ау унем1 елечдеп , со Полковник Бойко сиякды с дайындалып, Алматыда сов кдязмет ж асап жатты. ж енш деп Верный уйезддк терарасы Николай Семе тыцшысы Павел Несте Бойконьщ саткдяндырын д arem rep i туткд.шдалып, ni Н .С. Кдязыл Арм и я полш взводыньщ командир! бо тазарту жолында кеп кдл едд. Бойко уйымдастырран о л ендд п олк командир! М \"Правда\" газет! 1935-жы туралы былай деп жазга отырран бурынры Ерекш

_________________ _ Bipaic, ерж урек кдлз командир лпсш керсетедд. улаган кезде е з еттреттмен Фекла тылып кетедд. 1922-жылы Aencire мсомол конференциясына келе ннан с е п з шакдлрым ж ерде, кден OATipin кетедд. — Фекланьщ ерлш, совет еюметш с о л Черкасск к,орранысшыла- тиггпк жагдай едд. танымыздыч шегарасында деп чекистер ем1ршщ ацыз бен киын. ©йткеш ацыз деп айтып эддмп к ез керген, к рл icTereH ш е кдшып еткеннен кешн де ы н ы ш ты к , о р н а й к,оймады. андар Дутов, Щ ербаков жэне Кдэггай жершде Совет еюметше астырып жаткднын б1лген iund оларра ум1т артум ен болды. саткд>1ндар шгген булж iubipapypa вет чекистер1мен аралас-куралас Контрреволюциямен курес к Тетенш е комиссияныц туцрыш енович Попенко Анненковтьщ е р о в т ы суракдсд а л у устш д е да эшкерелейдд. Сейтш, iund жау iicTi жазаларын алады. Попенко ш нщ 6ipiHUii жумысшы-шаруа ола ж урш Ж арк ентп ак,тардан лзмет жасаган тэжтрибел! адам н бандыларды б1ржола ж ою iciH М агаз Масанчыга тапсырады. ылдьщ 23-кдзанында М.Масанчы ан-ды: \"Bi3 е с т е л т н жариялап ше Дунген атты эскер полкипч 178

___________________ ОЗ командир! Масанчы жолдас — к уресте e cin шыкддн жаркдлн батрак, ею есе кдналган халык,т жолдас Февраль революциясына бастап-ак, Орта Азияда С овет куреседд. Оны Фр унзе ж эне Куй бьледд. Д.Фурманов езш щ \"Б ум айрыкдпа ж ылы ыкд>1лас бнуддре М осквара барып, 1921-жы К онгресш е кдтыскдн кез1нде М жолырып сейлеседд. Дунген п быген соц, Фрунзеге айтып, В.И. ярни 1500 адамга epTeci жаца берпзедд. Бойконы жак,таушы к ж ою ici ендд осы Масанчы жолд Талгар, Турген, Жалацаш ж акд-вардиятылардыц eiipeTi алр ак, совет е и м ет ш е кдрсы кете М асанчы п олкт! 6ipHem e акднардияшылар орналаскдн се кдрай аттандырады. ©3i эскад ондагы бандыларды туткцыл ша да шамалары келмей кдшкдн ж тырылады, 3 мыц винтовка бом туседд. Акгвардияшыларды тау ш быт-шытын шырарады. © з ге енр жетедд. Бойконы ж ак,таушыларды Ж аркент уйез!не кдрасты Ж ала Кдггай жерш де тырылып жаткдн бул apaFa маза бермейтш . М Жаркентке жеткенге деш нп кед алып отырады. П олк ж ол бо бандылардан тазартып, халы к. р кун1 ендд рана демалура ток,тага сидоровш ылар келе жатыр Ж ауы нгерлер дереу кдйтадан а 179

Зендф efmekmetm елке — Советик Жетзсу ушш н тулка. YpiM -бутагы нан тыц улы дунген Масанчы ан кеш нп алгашкдл куннен т OKiMeTiH о р н а ту уш ш бышев жолдастар икелей мнш ш пнде\" ол жайында едд\". ылы К ом и н тер н н щ III М.Масанчы В.И.Ленинмен о лк т щ жагдайын сурап .Ленин б у ю л полк эскерше адан э ск ер и ки1м-кешек контрреволюционерлердд даскд жуктелген-дд. жене Ш електе курылган апщы сигнал б ер ш а м ен - ер!луге дайын турран-ды. ет1ретке белед1 де, елолар м ен станицаларра дронмен Ш елекке келш, абуылдайды. Tinri атысура жау Таушелектщ тауына м ба ж ене п улем ет крлра шпнде шдете куып, б!рж ола реттер да осылай жецшке талкдндаган соц, полк ацаш ауданына аттанады. н Сидоровтыц бандылары Мараз Масанчы полкш дей ауылдары куана кдрсы о й ы ау ы л-а уы лд ы усак, рухын кетередд. П олк 6ip ан кезде Акдсент ж олымен р деген хабар алады. аткд крнады, 200 Kici жау

Ъексутан НфкеЬ-уш_ сы рты н opaFbrra етш , а соларды ц epAiri шешедД. Масанчы ecKepi оларды та д е т н куып тастайды. 1918-жылдан К П С С м у туран, 6ipaK, р е в о л ю ц и Петроградта патша эске солдаттар котерш сш е кдты митингтде В.И.Лениннщ се жылдьщ наурызынан баст ныгайтура белсене арала ж ылдыц 20 —22-акран кунд турран Пегою м селосы на ш 6ipa3 кдрсылык, керсетке ш егше бастады. Революц Сидоровты жаркенттж елт1рдд\", — д еп ж азады газетшде 1969-жылы 21-на ж ы лнам асы \" атты ма Мухаметовтыц баска ерлш ез1рге е ш й м терецдеп зер Сидоровтыц OAiMi, оны адамныц eATipyi есщ е epiKc туор едг Оныц елхмше д адамныц кдтысы бар гой. Ж квз1 ж ойы лтан ы ж урткд \"Атаманныц ацыры\" атты туориуц. Республикааралык аудандык, \"Ж ацалык, жарш пен Р.Кдлыбаевтыц \"Халы мамыр 1968-жыл); \"Н езр Н.М иловановты ц \"К^асым ( “ К а з а х с т а н \", 1969); \"К Р.Дриповпен Н.М ильш тей деген макдласы (5-кдраша, жауынгерлер1\" деген жина сап ар \" атты очерк1 ( “

___________________ __ ак^ры урыс цорытындысын . Ж а у тым-тыракдй кдшады. ац аткднша Кдггай шегарасьша уш еа, е з 1 Ж аркент кдласында ияны ц алгашцы кундершде ер ш щ унтер-офицер! болтан, ысып, Дворян сарайында болтан езш тыцдаран, езш керген, 1919- тап Жаркентте совет еюметш аскдн С .Н Ж м у т ск и й : \"1920- дершде ацтардыц Heri3ri штабы шабуыл басталды. Алгаш ацтар н1мен, кей1н К ° Р раскд карай цияныц кдс жауы полковник К,асымхан М ухам етов атып ы обылыстык, “Октябрь туы\" аурызда жариялаетан \"Ж аркент акдласы нда. А л К,асымхан ш мен одан кейш п OMip тарихын рттей крймаган сиякды. ы ж аркенттж Кдсымхан атты Kci3 атаман Дутовтыц да ажалын е ж аркенттж Кдсымхан атты Ж алпы, атаман Дутовтыц кдлай д 1з1нен б е л и л ь О л жайында ы е ю сериялы киноф ил1м де к, \"Коммунизм TyFH\", Панфилов шысы\" гэзетгершде К,Хасенов ык, батыры\" атты макдласы (9- рим ы й ф ронт\" атты ютэпте мхан Ш аны ш ев\" деген очерю К оммунизм туги\" газетшде йннщ \"Дутов кдлай елпр1лдд?\" 1977-жыл); \"Купия майданныц акуа Н.Миловановтыц \"Кдтерл1 Ж а лы н \", 1982-жыл) совет 180

___________________ ОЗе чекистерш щ осы ерлж iciH ег Дегенмен осы материалдарда туспей эркдйсысында сэл-пэл ез жайы бар. М эселен, агайынды 6ipey М укд мен К обек деп, ал 6 К едек деп, К уддук деп те ф ам илиясы ны ц e3iH Баймыса Мукдйдыц фамилиясы Ж т т е к Кддыровтыц атын 6ipey Ю суп д с. с. Кдлай болганда да Д утов к,атыск,ан ч е к и с т е р д щ eciM журтшылыkjo aai тугелдей т келеек, жогарыда аталган м операцияга кднша адамньщ ж эн нак,ты айтпайды. Алайда ашык, а кдтынаекдн адамдар мыналар Махмуд Кржамияров, Мукдй жэ 03i3 Ушурбакиев, Ю суп Кддыр осылай, о л гасшщ баласы Ю суп ауданында \"BipAiK\" кдлхозы н штейдд). К д ж е т а з даура кдлм операцияга кдтысты деп айтып аты -ж ен ш эд е ш атамады тарихшылардьщ мшдет1 болар. жэйт: сол кездеп орталык, газ кун1 “Патша генералы Дутовть хабар басы лы пты да, онда о адамньщ кдтыекдны айтылыпты А л ендд Дутовтыц кдлай ел жаткдннан repi, оны е з крлыме батыр улы М ахмуд Кржами кдрашада е з аузынан жазылы Y3iHAi келт1ргетм1з орынды тэр1 \"...Хатты Дутовкд берш, ез1м бе турдым. Дутов хатты алды да, Kipicrri. Bip-eici жолын окдяп, ма тагы окрш, т а г а кдрады. О сы 181

ендф efmeiamwH елке ж ей-тегж егш тусшддредд. Kici аттарыньщ 6ip i3re згеш елеу жазылып журген Байсымакрвтардьщ атын 6ipey М укдй (М ухай) мен е ж а за д ы . А л Keft6ipi акрв деп кдте ж1бередь к о в едд деуш1лер д е бар. десе, 6ipey Ж у с ш дейдд, т. вты елп р у операциясына Mi, ем 1р баяны к длы ц аныс емес. Ш ындыгана м атер иалдар ды ц K©6i о л не ю м-юмшц кдтыекднын айтылып журген, талассыз р: Кдсымхан Шанышев, эне Кодек Байсымакрвтар, ров (Ж усш емес, дурысы ов Ак ж ол кэз1р Панф илов ньщ бас 6yFa\\Tepi болы п мас ушш, ел ншнде осы ж урген баекд адамдардьщ ык,, ола р ды анык,тау Алайда есте болатын 6ip зет-журналдарда 10-акдан ьщ OATipiAyi\" деген шагын л операцияга алты атты ы. лт1р1лгенщ кдйта баяндап ен аткдн уйгыр халкдшыц и яр о в ты ц 1935-ж ылы 5- ып алынган мэл1мдемеден 1зд1. Онда былай делшген: елменщ ортасында турегеп конвертщ жыртып, окуга аган -пшрейе кдрап крйды, ы сэтте тапаншамды тес

Ъвксушан Ифкекв-тм_ кдлтамнан суырып алу т кеюрепме кетерейш десе Т эуек ел деддм де, тамагы кетерш алранымда, Дутов кдрады ж эне кдйтадан х бушрш кездеп атып салды кэла ма деп куджтенддм. О келген адъютанткд кезде/ крлтыгыныц астынан ти крлынан тусш кетп, оцты шалкдш барьш сенш кэлд жармасып едд, оны да жа шалкдсынан тускен бойы т бар ы п Д утовты ciAKiAen к ею р епн кездеп тары 6ip Дутовтыц эйелш щ к бш чеймш , эйтеугр, уйдд еом де. Осыдан соц кез1м к далага шыцтым. Уйде мы бойынша М ухай да жаны Kepuii уйдегз кузетшглердд жаудырып тур екен. Бул болы п етп. М ухайдыц irn куралды ескерлерден тай турыпты. Ш ыкддн беттм1з кдкдасына карай шаба ж Окцраныц арры жары Кдсымхан Шанышев та д оны ц аты н 03i3 У ш Н.Миловановтыц жазуын ж эне Ю суп Кддыровт алдындагы цакдада турады Kici кдкда сыртында кдлад солдатгарын Шанышев пе атып-ак, тым-тыракдй кдш крладан узап улгередд. Бу 6-акданында болады.

_________________________ ! тпгген кцын болды. Крлымды 1 ем, сезш кэла ма деп шошимын. | ымды сипаган болып, крлымды | уншшп рет басын кетерш маран j хатка уцглдд. О сы сатге дереу I ым, басынан атайын десем, тимей | Осыдан соц тапаншамды жуг1рш j /ум. Шынында да ок, Дутовтыц иген екен, о цып отырран хаты j ыц эсерш ен жанып турран шам ды. О сы кезде адъютант крлыма I алрыз окден жайратып салдым, ты тартпады. Кдрацрыда сипалап | n керд1м. T ip i кдлмасы н деп, | p атгым. | к,айда цашып ж асырынранын басына KGTepin шыцрырраны кэрауытып кетсе керек. Т ец с ел т ылтык, уш шыгысымен-ак, уэде ындагы жасакд1ыны жайратып, д тыскд шьшармай терезеден ок, л окцга айналасы 3 —4 минетге nci К ебек те батырлык, жасады, йсалмай, атгарды мыцтап у стал зде аткэ м н е салып, кррранныц енелддк\". ы б е л г ш . Аулада Kyrin турран дереу атьша кдррып мшедд. А л ш урбакиев устап турады. нша, 03i3, К еб ек Байсымакрв ар Дутовтыц оцаша уш ш ц ы да, ал Султан Маралбаев деген ды. Кдкда аузында турран кдггай ен Кржамияров 6ipep дуркш ок, шырады да, олар есш жинаранша ул окцра Суйдднде 1921-жылдыц 182

__________________ ОЗе Атаман Дутовтыц eAT актвардияшылар кдлдырыныц сок,ты. Сейтш, С оветгщ тары 6i У й гар ха/щыньщ батыр улы М жылы Ж аркентге туады. О л то ж еп м кдлады. Ж огарыдары e \"Атаман Дутовкд кдрсы терро керсеткен epAiri уш ш жолдас 1921-жыл\" деген ж азуы бар а алады. Чекистердщ эуелг1 ж о атаман Дутовты т1р1лей урлап эк болмарандык,тан, Крж амияров мэжбур болады. Дутовты ел банды лар 1936-жылы 31-ж Махмутгыц айел1 мен крюын ай А л оньщ жалрыз улы ¥лы Отан Махмуттьщ e3i Ж аркент к кэмитетшщ терагасы болы п к,ы 1937-жылы ж ек е адамра табы болады. Атаман Дутовтьщ кезш жою уйезднс милициясыныц басгыр- белсене араласкдны жэне е з ба 6ipHeme рет кездесуге де барг операцияны уйымдастыруда ж peAi айрыкща: бую л гстщ e3eri д К,асымхан м ен Д уто в т ы ц а байланыскд кдтысты. Акцкдткд операциясын уйымдастыруда со милиция бастырыныц орынбас де езш дж улкен yAeci бар муражайында 6ip KyMic кдлта кдкдагында: \"Э убэю р Ж уш совк жоюра кдтыскдны уш ш \" деген кектемшде, Дутовкд байланыс орындалганнан кешн, жарке Кызметкер1 Ташкентке шакдфы 183

ендф фнектеген елке TipiAyi Ш ы цж ацдагы б1ржола куруына экелш ip кду1ггп ж ауы жойылды. Махмут Кржамияров 1894- орыз жасында execi ел1п, epAiri уш1н о л сыйлыкдщ орист1к атыста ж екелей Ходжамияровкд. 1-кекек, алтын сагат ж эне маузер оспары бойынш а, мак,сат кету едд, 6ipaK,оран жардай в Дутовты eATipin к етуге таргеш уш1н кектенген ж елток,санныц кеш1нде йуандыкден eATipin кетедь н сорысында кдза табады. к,алалык, С о в е т а т к д р у ызмет атк/арып жургеншде, ынушылык,тыц курбаны юра сол кездеп Ж аркент -ы Кдсымхан Ш анышевтщ асын ел1мге Tirin Дутовпен аны тарихтан мел1м. О сы эне ж узеге асыруда оныц де, Ti3rim мен н э ти ж еа де арасындагы ж оспарлы д жугшсек, Дутовты ж ою ол кездеп Ж аркент уйезддк сары Эубэю р Ж ушсовтщ р . К,азак, С С Р О р талы к , а сагаты сак,таулы, оньщ ке \"Атаман Дутовтыц кезш н ж азу бар. 1921-жылдыц сты тапсырма ойдагыдай е н тт ж 6ip то п м илиц ия ылып, оларга Совет ею меп

Ъексттт ЛфЬкв-ты атынан награда тапсыр алтын сагат пен маузер, сагат сонда бертлген Шанышевкд, Мукдй Ж т дегендД жазады кэз1р Алм 1938-жылдан К П С С My Ж аркент аудандык, парт болы п кд1зм ет аткдрра азамат\" атты макдласын кдцтар, 1975-жыл). 1зд терендеп улгая беретшт А л ендД сол кездеп Ж ар терарасы Суворовтьщ, кд1зметкер1 Давыдовтыц басшылык, еткенше тар Дутовтьщ кезш жою курамына кдрап та у макратгар эркдшанда б ортак, макрат жолында б Осыны тусшген эр улт а б 1 р лесе о ты р ы п сок,к кдтыскдндардьщ курам орыс, Кржамияров — Байсымакрв (Ж т т е к о в 1918-жылы Ж арк ен курамында aiqrappa кдрс уйездпс партия кэмитетш Б К (б)П Талдыкррран уйез 1937-жылы 30-кекекте б кдза тапкдн Айтжан Тур Х.Эбддрэшитов \"Тауш е жазган. \"Ж алы н\" басп орысшасы — 1980-жыл); коммунистердщ белсе Ж а рк ен т уйездпс с о в е л 6ipiHmi орынбасары кд Ж умабек Туркеевтщ крл

ы_____________________ рылады. М ахмуд Кржамияровкд Эубэю р Ж ушсовке жацага кумгс дк О н дай награда К,асымхан т т е к о в к е тага баскдларра берь\\лд матыда туратьш дербес пенсионер, ymeci, согастан кейшп жылдарда тия кэмитетшщ 6ipiHuji хатшысы ан Самсалы Кржабеков \"Абзал нда (Социалиспк Кдзакртан\", 24- десец, зертгесец, ерлж шежарест тне осы макдла к ез жетизгендей. кент уйездпс Тетенше кэмитеттщ Бук1лодак,тык, чеканьщ жауапты ц о л операцияга бас-аягана дейш рихи куэ. ю га кдтыскдн адамдардыц ултгык, лкен ой тую ге болады; улкен барлык, улт уш ш б1рдей кджет, б1рлжтен асатын улкен куш жок, азаматгары эрдайым ортак, жаура кр1 береди Д утовты елт1руге мы соны керсетеди Суворов — — уй гы р, Ш ан ы ш ев — татар, ) — казак, нттеп Кршылгвардия ээтретшщ сы согасып, 1920-жылы Жаркент шщ хатшысы, 1923—24-жылдары здпс кэмитетшщ хатшысы болтан, бандитгердщ крлынан 37 жасында ркебаев (О л жайында Ш.Отепов, електе туран ж ш т\" атты роман пасы, кдзакщасы - 1982-жыл, ; эуелде Крцырелец болысындага енд1 жетекшкп болып, кейш л аткдру кэмитет! терагасыньщ дгамепнде ж ургенде 1926-жылы лынан кдза тапкдн жас коммунист 184

___________________ @3 Тоотанбек Смагулов, тары баскд жан крран кдЬармандар. ¥ л ы О та н сорысы ж ы талдык,оррандык,тар ж ауы н гер медальдермен наградталды, обы Одарыньщ Батыры атарына жасак,танып, 1941-жылы 16-кд астанасы Москваны ерлж пен дивизиясыньщ курамында талд саналатын едд. 16-армияньщ кур дивизиясын генерал-майор И. Волоколам тас жолы барытындаг кдЪарман ерлж керсеткен 28 б кдзак,стандык,жттгер болды. \"Ро шегшерге ж ер жок, артымызда тастаган э й гш ерж урек саяси кдзакртандык, жауьшгер. Василий 8-наурызда Саратов обылысыньщ Синод деген селода туран. 1 сем ьясы А лтай га кеш1п к ел кдзанынан бастап Алматыда К комиссариатында, Алматы а баскдрушысыньщ орынбасары 1941-жылы 15-пплдеде эскерге жасакталган 316-аткдшггар дизиз полкш щ курамында сорыскд кдт саяси ж етекипа болады. 30 жас кдрашасында Дубосеково рази ерл1кпен кдза табады, Совет Ода О л ек1 рет Ецбек Кдлзыл Т у орд В.Г.Клочков баскдрран 4-ротан жаудыц алдымен 20 TaHKici, соц шабуылын тойтарады. О лар бар тарихта тендес1 жок, ерл1к жаса май куйылран шелмектермен, гр 28 батыр жаудыц алкаш шабуыл 14-iH к^ратады, К ей ш п к елген 185

3вндф efmebmm елке длар — жаца заман ушш ылдарында мыцдаган рлж ордендермен жэне лы стьщ 39 адамы Совет ие болды. Алматыда драшада О тан ы м ы зды ц KppFaFaH 316-аткдшггар дыкрррандык,тар кептеп рамындары 316-атк.ыштар .В.Панфилов баскдрды. ы Д убосеково разиез1нде батырдьщ ж иырма eKici оссия — кец байтах, б1рак, — М осква!\" — деп уран жетекип В.Г.Клочков та й Григорьевич 1911-жылы щ Воскресенск ауданында 921-жылы К лочковты ц лед ь О л 1940-жылдьщ дзак, С С Р Сауда халык, асхан а -рест ора н Tpeci болы п кдлзмет 1стейд1, шакдтрылып, Алматыда зиясыныц 1075-аткдшггар тысады. Сонда 4-ротаньщ сында, 1941-жылдыц 16- иезш де болтан согыста арыньщ Батыры атанады. дешмен наградталган. ньщ 2-взвод жауынгерлер1 цынан 30 Tamdci жасаган р-жогы 28 Faна ж ауынгер ады. Мылтыкден, жанар ранаталармен кдруланган лга шыкдщн 20 танюсш щ н 30 танщ д е е рж ур ек

Уэвксут ан H u fn k eb -т м жауынгерлерден етш к панфиловшылардьщ 23- гвардияшылардьщ шпнд ж эне мордва халык,тары 21-ш1лдедеп С С С Р Ж о указы бойы нш а 28 е р Одарыньщ Батыры атага 316-аткд>1штар дивизияс аталып, Кдязыл Т у орде Панфилов аты берыедд. 28 панфиловшы-гвард болса, олардьщ 11-i талды мыналар: Безродный Григорий ауданынын, Глиновка се Э скерге А ла к ел аудан калхозында ж ургеншд ауданыньщ Кектума м Kemeci Батырдьщ eciMiM Бондаренко Яков Ал обылысыньщ Позднивка О н ы ц о тбасы К,азак,ст Бондаренко 1929-жылы Гвардия) Холмогоровка болы п сайланды. 1940 — калхоздьщ курылысшыл 17-ш!лдеде эскерге шакд Васильев Илларион Р обылысыньщ Лунчат де орыс. К П С С Myuieci. Ке деш н Крралы ауданынд ж умысшы болы п ютейд оны ц с о л аяры м ен жараланады. Ж аралы В орманга жетедд, оны сол а алады да, госпитальга жа 1942-жылы жазда Алма Алтай елкесш е кешш ке

м1 кете алмады. С о л урыста батыр | -i кдза табады. 28 панфиловшы- | де орыс, казак, украин, кдяррыз ыныц еюлдер! болды. 1942-жылры огар гы Совета Президиумыньщ ж урек гвардияшыларга Совет а берыдд. 1942-жылы 17-кдрашада сы 8-гвардияшылар дивизиясы ешмен наградталады. Кеш н oFaH дияшылардьщ 22-ci кдзакртандык, ыкрррандык, Атап айтканда, олар Михеевич. 1909-жылы Андреев | елосында туран. ¥лты — украин. | нындагы \"Красный Октябрь\" i де шакырылады. Ka3ip Алакел ектебь Уш арал селосы ньщ 6ip MeH аталады. лександрович. 1905-жылы Дон селосында туран. ¥лты — украин. танра 1913-жылы кеш ш келедд. ы Крралы ауданындагы (Ke3ipri а селолык, С оветш щ терарасы —41-жылдары Сталин атындагы ар бригадир! болады. 1941-жылы дярылады. Романович. 1910-жылы Кемерово еген селосьш да туады. ¥лты — еш н Кдзакртанра келш, сорыскд дагы МВД-нын, N 2 совхозында дд. Дубосековода болтан урыста сол крлы сынады буш рш ен Васильев жер бауырлай жылжып арадан б!здщ жауынгерлер тауып атщызады. ¥зак, уакдлт емделш, ол тыга келедд. Кешн, 1963-жылы, етедд. 186

____ __________________QSm Дутов П етр Данилович. ауданындаты Х олм огоровка сел Myuieci, ¥лты — орыс. Eric ж эн ecenmi болып жумыс штейд шакдфыльш, Кдрыр Шырыста кдяз эскерден босап, Сталин атын оралады. Сорыстьщ алрашкдл кунд уш Дутов майданиа б1рден аттан Есболатов Нарсутбай. 1913-ж 23 аулында туады. ¥ лты — кдз жылдьщ пплдесше дешн Алматы к жумысшы болып штейдь Он Нурсултан, Нарсултан деп те акдяны Н.Байранин е з п п ц \"Е р дастанында оны Нарсутбай деп Ецбек Epi, академик жазушы Еаби Есболатов\" атгы очерк жазран. Ту еамшде совхоз жене орта мекте Калейников Дмитрий Митр Воронеж обылысыньщ Стацен ¥лты — орыс. 0кес1 азамат сог u ieuieci б ес ба ла м е н К,оралы туыстарына кешш келедд. 1932-ж кдтарына шакдярылып, 1935-жылр болады, Кдлзыл Армия кдтарына Криалы ауданыньщ Буденный селолык, тутынушылар одатыныц 1941-жылы шглдеде майданга алы К ,о ж а б ер ген о в К,алиаск,ар. ауданында туады. ¥ лт ы — ка шешесшен айрылрандык,тан, бала С орыскд дей ш с о л аудандагы K33ipri \"Аманкелдд\" кдлхозында т Митченко Никита Андреевич обылысыньщ Нововладимир сел украин. Отбасы 1935-жылы Кдз 1935 —37-ж ы лдары о л К и р о в 187

mdef? ejmeianmu елке 1916-ж ы лы К,оралы лосы нда туады. В Л К С М е трактор бригадасында ь 1937-жылы эск ер ге змет аткдрады. 1939-жылы ндагы туган к,алхозына дер1 агалы-ш ш агайынды нады. жылы Акру ауданыньщ N зак, 1938-жылдан 1941- кдлалык,трамвай трес1нде ы ц eciMiH Н арсутбай, атаушылар бар. Халык, р туралы ж ыр\" деген атайды. А л Социалистж ит MycipenoB \"Нурсултан уган ауданы Акруда оньщ еп бар. р оф анович. 1910-жылы нково селосында туады. ысында кдза болады да, ы ауданында туратын жылы Калейников эскер ра деш н аскери кдлзметге ан оралганнан кешн сол аты ндагы к,алхозында ц терарасы болы п 1стейдд. ынады. . 1917-ж ылы К,аратал азак,. Ж астай ы н ан эке- алар ушнде тэрбиеленедд. бурынгы \"Большевик\", тракторшы болы п кггейдд. ч. 1913-жылы HoBoci6ip лосында туады. ¥лты — закртанра кеш ш келедд. ауданы ньщ кдязылша

Ъексушан Нф/свЬ-упы_ совхозында, ал одан кешн э стансасында жукпп болып Натаров Иван Моисее губерниясындаты Николае орыс. Балалык, ж ене жаст Воронцов селосында етед кдлхозына муше болып бригадир! болады, ал 1939- шаруашылык, Menrepymi туб1ндеп урыста ол ау ушырайды. Ецбектеп ба калган ж ершен оны б1здщ госпитальга жгбередд. С о л тш ш А.Кривицкийге Ду уры стьщ мэн-жайын баян болады. Ke3ip Гвардия ауда кдлхозы Натаров атында. Сещтрбаев Мусабек. 1 тутан. ¥лты — кдзак, В Л К тутан кдлхозында трак Батырдьщ туып-ескен кдл Ш адрин Иван Дем елкеандегт Плотниково с Кдзак,станга Kemin к елш поселкесшде туракд-айды. о л сон д а га кднт заводы Д убосеково разиезшдег1 тусс1з жаткдн жерш де T Отанымызга оралып, тутан Талдыкррган ауданындаг зейнеткер. 28 панфиловшы-гварди дык,тар оры нды мак,тан курметтеп мэцп есте к Ж аркент кдласы ж ене ауд Бурынгы Крралы ауданы ауданындага Айд арлы ша совхоз болды.

_____________________ эскерге алынтанга д е т и Уштебе п icreHAi. евич. 1910-жылы Ставрополь евка селосында туады. ¥лты — тык, ш ага Крралы ауданьшдага дд. 1930-жылы о л \"Строитель\" иредд. 1937-жылы сонда eric -жылдан эскерге алынганга дейш ici болып гстейдь Дубосеково уыр жараланып, контузияга ары п тогайдыц ш ш д е жатып щ жауынгерлер тауып алады да, л арада есш жинаган о л эскери убосеково разиезш де болтан ндап улгередд. Госпитальде кдза анындага бурынты \"Строитель\" 1914-жылы Кдратал ауданында К С М Mymeci. Согаскд дешн ол торш ы болы п гстейдь Ke3ip лхозы соныц есш ш ен аталады. идович. 1913-жылы Алтай селосында туады. Кешн отбасы ш, Кдратал ауданыныц Киров . Армията шакырылганга дейш нда жумысшы болы п гстейдь уры ста ауыр жараланып, ес- TyngjHFa туседь Согастан соц н ж ерше келш орналасады. Ke3ip га Киров поселкесшде турады, ияшы жерлестерш талдыкррган- ныш е те д ь О лар ды ц epAiriH длды ру мак,сатында бурынгы даны Панфилов атымен аталды. ы Гвардия атанды. Панфилов аруашылыга Гвардия атындага

___________________@3т Астанамыз Алматыдагы 28-пан парш, ондагы обелиск-ескертюш кдйармандарга деген халык, курм Kyaci. Батырлардын, iciH, атын курм 6epix дэстурш е айналган. Тал комсомол кэмитетт ф изкультур уйымдармен б1рлесе отырып ж ы Одагыньщ Батыры М атай Байыс Совет Одагынын, Батыры А.С.Ту eTKi3in турады . Ш егар ада талдык,органдык,тар ж астар д ы тэрбиелеуге улкен мэн бередд. ap6ip адам езш Отан кузетзндем территориясындагы еж елп шега \"K,opFac\" заставасы 1984-жылдь жылдыгын атап етп. Бул застава К П С С Орталык, Кэмитетш щ Жогаргы Совет! Президиумыньщ ж олдас партия уйымынын, сек аткдрган едд. 189

тдф ofmehmtm елке нфиловшы-гвардияшылар ш, м э щ ! от — соньщ 6api метшщ, Отан ракртетшщ меттеу бугш п жастардыц лдык,орган обылыстык, ра мен спорткд кдтысты ыл сайын бокстан Совет сов атындагы, ф утболдан линцев атындагы турнир а орналаск,андык,тан, ы аск ер и дайындык,к,а Ш егаралы аудандардагы мш деп сезшедь Обылыс ара заставаларынын, 6ipi ьщ кектем1нде е зш щ 60 ада отызыншы жылдары Бас секретары, С С С Р щ Терагасы К.У.Черненко кретары болы п кдлзмет

Ъекстлт (Нфкеке-тм EPJ1IK ЕЦ •--------------------------------- Табиги асемд1п кднша тимеген, пршшктщ б е л бедеу дуние. Адам иплМ нарыз ажарына сонда ю enipi ецбек дуб1р1мен кдй туст1, Талды корган обы Т уркеi6Tin орны ерекше б ую л Кдзакртан, Орта Ази ж ол торабы болтаны бар Турюстан — Ci6ip Te 1926- жылы кдбылданд 1927- жылдыц кекек а тас те с еу жумыстары ж тосеу жумысы Семей жа жакта кцрашаныц жиырм жасалып келген ж ол Ай болып белллендь Сейтш жоспары белплеген улке TypKci6 магистралшщ курылыс едд. РСФ СР Халык Ко курылысына жэрдемдесу Халык, Комиссарлары С Турар Рыскулов басшылы баскэрмасын еж елп комм Сергеевич Ш атов баекдр TypKci6 TeMip ж олын квптеген жаца елд1 мекен обылысындагы Сарезек стансаларыныц Heri3i сол Туркс1б курылысы м Луговой мен Семей жа салынган ж ол 1930-жыл

м____________ ЦБЕКТЩ YJiriCI --- v ; ------------------ алык, кез гарткднмен, адам крлы л п а байкдлмаган ж ер — 6api6ip М н е айналган соц рана Жер-ана юрмек. Сов егпк дэ>трде Ж етю у йта оянып, бурынгыдан да гулдене ылысынын, ецбек шеж1реанде е. Туркс1б тек 6ip обылыс емес, ия, Ci6ip ©AKeci уш ш де мацызды ршара тарихтан белгш . eMip ж олын салу туралы шеннм ды, ал жумыс к ел е а жылы басталды. айында жолта топы рак, ую, кцыршык, ж едел крлга алынып, OFaH рельс акта цйлденщ он беанде, Луговой ма б1р1нде басталады. Ею жак,тан йнабулак деген жерде тушеетш ш, ел1м1здщ 6ipiHuii бесжылдык, ен ецбек Ay6ipi басталды да кетп. курылысы халыкдралык, мэш бар ом иссарлар C oeeTi Туркс1б у Квмитетш курып, OFaH РСФ СР овет! Терагасыныц орынбасары ык,етп. А л тжелей ж ол курылысы мунист, революционер Владимир рды. н салу барысында оныц бойына н орнады. Мэселен, Талдыкррган к, Матай, Уштвбе, Айнабулак л Туркс1бп салу кез1нде кдланды. мерз1мшен 17 ай бур ы н 6iTTi. актан 6ipiHe-6ipi кдрама-кдрсы лдыц 25-кекеп куш Айнабулакта 190

Tymcin, соныц курметш е 28-квк eTTi, оган 20 мыц адам кдтысты жиналыста Турар Рыскулов он орденш тапсырады. ТуркЫ б курылысына кезш cypenirici Эбихан Кдстеев те жум 1932-жылы Э б 1лхан ага езш щ эгат салады. TypKci6 такдфыбы aAi к турлерше неп з болып келедг Кдза сыйлыгыныц лауреаты Оралха euiipM e\" атты роман ж азды талдык,оррандык, А н а р б е к Н ардагерлерГ атгы улкен полотно Ергали Саратов \"Даладары улы 1983 ж.) атгы д ер еки ютэп шыга Ецбек дацкы, ецбек зей н ен атаганда, талдык,оррандык,тар Н урмолда А лдаберген ов тусед1 ецбексуйпш ип, уйымдастыррыш ак, жалпак, елге ацыз боп ж айы мен ецбек жолын баяндап ак Мукднов \"Алдабергенов туралы жазды. Ж азуш ы Сэу1рбек Бакбер атты роман арнады. А л Н.Алда атындагы кдлхоз\" деген ютэп ж Елге, ж ерге сщ1рген ец б еп Н.Алдабергеновке ею марте Соци бердд. О л е ю рет Л ен и н ордеш ордешмен марапатталды. Казак, С СС С Р Жогарры Совеинщ депута мал шаруашылырыныц ецбек сЬ “Социалиспк егшшшктщ ецбек а деген атак,тар алды, 61 жасында 1 Н.Алдабергенов Талдыкррран а ауылында туган. Ж а с кезшен бай 30-жылдар аралыгында жогарыд жолын салуга кдтынаскдн. 193 \"Ж аца талап\" кдлхозына муше сонда бригадир, ал 1935-жылы кд ¥лы Отан coFucuHa кдтынасып, 191

кекте салтанатты митинг ы деген дерек бар. С ол адамFa Ецбек Кд1зы л Т у ш д е К,азак, С С Р халык, мысшы реннде кдтыскдн. тм \"Туркс1б\" атгы суретш кунге сан саладагы онер акртан Л енин комсомолы ан Бекеев \" 0 з отынды ы, талантты суретпи Нак,ысбеков \"Туркс1б жасады. Ж а с ж урналист i3\" (\"Ж алы н \" баспасы, арды. деген кдсиетп сэздердд рдыц аузына алдымен 1. Ж а лп ы , Нурагацны ц ш таланты кез1 иркпнде- ылып кеткен. Оныц OMipi кадемик-жазушы Сэбит ацы з\" атгы элецад эцпм е ргенов \"К ун мен келецке\" бергеновтщ ез1 \"С талин азды. пн багалап, уюмеим1з иалиспк Ецбек Epi атагын шмен, Ецбек Кдгзыл Т у С С Р Жогарры Совеинщ, аты болды. \"Социалиспк Ьцрген курметп uie6epi\", ащ рген курметп шеберГ 1967-жылы кдйтыс болды. ауданына кдрасгы Шубар йга жалшы болтан. 1927 - да айткдн Туркс1б тем1р 30-жылы жаца курылган болып ю р ед , 1934-жылы длхоз баскдрмасы болады. одан кдйтып келген соц,

Ъвксутм НфквЬ-wm_ тары сол кдлхозда терарасы жылы \"Ж ацаталап\", \"Кдп 6ipirin, ipueHreH шаруаш кдлхоз атанады, Нурагац с К.ЫЗЫЛ Т у ордендд X X II KQ3ip тек Кдзакртанда ран ipi шаруашылыктын, 6ipi мэдени ж е -ricriKTepi, к о шаруашылык,тар уипн озат X X II партсиез атындар кез! \"Ж ац а талап\" ца M ep3iMiHeH саналады . А к длхозда бар-жоры 14 к эртелдщ шаруашылыры 2 aFaui сокд, тырма мен 6ip Ш убар атанран, K03ip Нурм с эулетп ауыл кдлара 6epric мэдениет уш , Н .Алдаб интернаты, мектеб!, ауру стадионы, муражайы, 9 м мекен. Бул кдлхоздан 19 С Одагыныц Батыры шыкдд ауы лы \" деп мак,танышпен республикамыз да Батырл б ул кдлхоздыц жеттспгш к Кдггайдан, Непалдан крна \"ХХП партсиез\" кдлхо Алдабергеновтщ eciMiMeH атын ер шыгарады, ерд улагатгы сездщ ш ьтды га е лш керкейтш, ж ерш гулд сыйлай бйуедь О ны ц акцкд байланысты ацрарура бола жагынан X X II партсиез Талдыкррран ауданьша ж партия кэмитетш щ 6i Ыкранулы Ескдлиев жо туралы улкен итипагпен: “ ауы л 6i3re эрдайы м т

____________________ ы (баскдрма) болып 1стейд1. 1950- п ы лт у\", \"Жацалык,\" кдлхоздары шылык, X X II партсиез атындары сонда баскдрмасы болады. Ецбек партсиез атындары бул кдлхоз ана емес, бую л одак, келем!ндеп саналады. О ньщ экономикасы, ллективен ецбек yArici баскд т ецбек мектеб! больш табылады. ры кдлхоздыц 1ргетасы кдланран алхозыныц уйымдастырылу Алгаш курылган кезшде бул кдна уй бар екен, сол шагын 2 туйе, 3 ат, 5 сиыр, 20 крй, 4 p арбадан куралыпты. А л бурын молда Алдабергенов атанган бул ci3. Улкен сауда ортальпы, зэул!м бергенов атындагы мектеп- уханасы, турмыстык, yfti, пари, мыцра тарта халкд! бар тамаша Социалисток Ецбек Epi, 6ip Совет дн. Ж у р т сондык,тан \"Батырлар н атайды. Аудан да, обылыс та, лар ауылын мацтан етедд. Кез1нде керуге Монголиядан, Грециядан, ацтар келген. озыныц аты эрдайым Нурмолда H кдтар аталады. Оныц e3i \"Елдщ щ атын ел! шырарады\" деген а н дэлелдесе керек. Ецбепмен денддрген жак,сы адамды халкд1 дтын Нурмолда Алдабергеновке ады. 1983-жылы кузде эю м ш ш к атындагы кдлхоз багынатын ж олымыз туей. Сонда аудандык, piHuii хатш ы сы Н эж !м еден лдас Нурмолда Алдабергенов “Нурагац ескен, кдгзмет жасаган т е м е н д е п к е т п е ц д е р , уятк,а 192

кдлдырмандар деп тургандай эс деген сый кещ лм ен суйсш е айт Кдлхоздын, Ke3ipri баскдрмас кдлхоз кецсесше бастап окелш, устел мен орындыкды, сол Kici жа арналган альбомды керсетп. — Кешеке, кдшаннан 6ep дегешм!зде, о л Kici ойлана том сырдьщ тетитн тап басып кдлган — Мен, жалпы, туганнан осы дедд Кешекец. — Ш убар — оз арам десем болады. — Толкдып с ce3i epiKci3 6i3Ai д е толкдлты. шиик ризашылык, айтылган сез етп. YHci3 емшш тьщдадык,— институтынын, агрофагын бтрддм 1960-жылы 6 ай OHAipicriK пра кдарманга бастык, етш крйды, а ауылдыц к эр кш де, KiuiiciH де Н б 1летш гой. KiMHin аке-ш еш еа и болганын, бурын-соцды юмн жасаганын, кд>1лык,тары мен мш едд. Соны ц бэрш б1лген соц, ю мм екен1н д е бглетш. K ici тануда Нурагацныц сешмш акдгау ушш-а сейлескеш, жолыга кдлрандагы а ж арасы п тураты н едд. 1961-ж Нурагацныц алдына тагы келддм. бекггп, С о л кдлзметте уш ай гсте кд>1змегген босатты Foft, ездерпц 7 ай осы кдлхозда бригадир болд ауданынын, \"Кдрабегет\" совхозы дерек-пр болып ютеддм. 1978-жы кдлхозга тора Fa болып сайланды Ж у р т кутгык,тап, куанысып ж кецсеге ирддм. Аудан басшылар болсы н!\" — деп жатыр. М ен жа орындыкдд кдрай берд(м. Оты сезге айналдырып турып, усте орындыккд отыра крйдым. Оран -1345 193

сер етедд\", - дедд. AraFa гы. сы Ж анатов Кешкшбай кез1нде Нурагац отырган асаткдн, кдлхоз тарихына i бул кдлхоздасыз? — мен кдрап жымиды. Bip ндай кер1нддк. ы ауылдьщ баласымын, — ауылым, Нурагац — ез сейлеген ж ш т агасыныц Оньщ уншдеп, ещндеп здщ мэншен бетер эсер М ен Ауылшаруашылык, м, — дедд баскдрмасы. — ктикага келддм. Нураган, агроном гып icreiTi. Бул Нурагац бес саусагындай м екенш, кдндай адамдар нвд кдндай жакрылык, шездерш — бэрш б 1летш мен кдлай сейлесуг керек а кдтелеспейдд. Адамдар ак, барын салатын. KiciMeH амандаскдны — 6opi езш е жылы окуымды 6iTipin . Кдазылшага агроном етш еддм. Содан кешн о Kicirn цз б1леаздер. М ен 5 жыл дым. Одан кешн Саркднт ында он 6ip жарым жыл ылы 1-желтокран куш осы ым. Ж иналы с жак,сы етп. жатыр. Ж иналыстан соц ры: \"О рны ца отыр. Кутгы алтакдап Нурагац отырган ыра алмадым. Адамдарды елдщ бушрше кеп баскд ешым мон бермедд. Epreci

Ъвксутан Нф1секе-ты_ парткомнын, секретары б е й т басына барып гул кр epTeci жексенб1 ед|, жалг отырып жумысымды icre кун еткен соц барып, т отырдым. 1штей Нурага крлымнан келмесе де, а з етермш деп уэде егпм. AFa сыйлаган басшы 6i BapiMi3 OFaH шггей риза бо дел осылай сыйлайтынд ем1рде аз керш келе жат Нурмолда Алдабергено hfhh ем1ршщ соцына кдлхоздьщ баскэрмасы бо Сарезекген келе жаткднд жагында, ескертюш орнат ауылындагы кдлхоз кецсе м уага бар. Нурмолда Алдабергено ардагерлер м ен жас 1збаса Олардьщ шпнде кдлхоз ен ауданындаьы О ктябрь кдлхоздьщ баскдрмасы, С Н икитич Головацкийдщ кдлхоз жугер1енддру ж ен к ел е м 1н д еп озык, тэж 1р 1952 —53-жылдарра деш кдлхозы да, бугал Ж аркен баса егетш; бул елкеге ж угер Ш Ж а р к е н т атану баекдрма Головацкий д орындаган звеношы мар б ул кдлхозда ж угер1ден мо он-ондап саналады, олард Ерлер1 М ариям Ниязов тэж 1рибелер1жас ж у гер ш болы п табылады.

ы___________________ бар, ею-уш ж ш т Нурагацныц рйдык, еске алып кртты к, Оньщ гыз келддм де, баскд орындыкда eAiM. Т ек дуйсенб1 куга гана, уш тацертец келш осы орындьпуеэ ацнан KeinipiM сурадым, баскд з д щ атьщыз бен iciH,i3Ai сыйлап i3re 6ip турл1 жылы тартып кетть олдык, Нурмолда Алдабергеновт! дардьщ мол екенш кунделжт1 ткдмыз жок, ов 1965—67-жылдар аралыгында, деш н К арл М аркс атындагы олып кггейдд. Оньщ б е й т басына, да М укдфыга Kipep жолдыц он, тылган. Нурмолда Алдабергенов есш щ алдында Дацк, аллеясында овтщ ецбек дэстур1н дамытушы арлар обылыста кептеп саналады. нддрюшщ ей гш 6iAripi, Панфилов ь д щ 40 жылдыры аты ндагы С о ц и али сте Ецбек Epi Николай щ орны ерекше. О л баекдрган не кус ecip y жеганен республика и бел1 шаруашылык, саналады. ш н \"О к тя бр ьд щ 40 жылдыры\" нт epppi дэндД дакрллдан бидайды ж угер1 дакдглын ж ер ан д 1рген, ура алгаш адым жасаран адам де, оны ц идеясын ic ж узш де ркум Турсы н Ушуров едд. Ka3ip ол егам алушы ецбек сацлацтары дьщ шпнде С о ц иали сте Ецбек ва мен вл1мжан Бацтаевтыц ш 1лер ушш нарыз ецбек мектеб1 194

___________ ОЗ 1НЖУ-МАРЖАН ----------------- ------ Ж ер дщ эсемддгш кднхдалык оны ц eMipAiK дацк^хн ш суш спенш ш кпен сэнденддрет п ер зех т — адамдар. Ж ер дщ шы маржаны да с о л адамдар. Ж етх ул-кдгздарынын, аркдсында еж е Кдзакзъщ хсдддрлхулдарыныц eMipiHin соцы осы елкеде етп . ж ыл х-анаOMip сурген рулама окы табигатын, онда eMip cypin кел эдет-хурпын, адебиетх мен мэден кунды nixdp жазып кдлдырды. 1864-жылы кектемде Ш окд аскери экспедициясына шахдя А л экспедицияны ц Heri3ri О ц тустт н Россияра багынды Шокдннын, ойынша, елдд баг бейб1т ж олмен шешхлуте тшс едД аларда кдтыгез генерал Ч ерняе жумсап, жазыкрыз жандарды х о л ереке-п кдзак, Шокдн турма адамдарыныц е з ш кдтты тщс кдтыгез отаршылдьщ крл асты алмады, 1864-жылдын, жазынд кылыгына кдрсы болтан 6ip топ кдласына кдйтады. Аурудан, жа эбден кдлжыраган Шокдн езш келмейдк Сейтш , албандард агайыны Тезек тереш ц ауылын барып Т ез ек терешхр кдрынд Алтынемел тауыныц баурайы 195

Зендф ofmefaimm елке Н СЕК1ЛД1 ---------------------------------- • к, жанат деп мак,таганмен, ш ыгаратын да; аялап, тш де е л мен ж ердщ ез ын кдзына, ец кдшбат шжу- хсу ж е р т щ дацхды енерпаз елден аскдк, ц 6ipi Ш окдн Уелихановтын, Кдзак,тьщ бар-жоты отыз ымыстысы Жетхсу жерннц ле жаткдн кдзак, халкдшын, ниетнх зертгеп, талай-талай днныц генерал Черняевтхц ярылганы тарихтан мел1м. мак,саты К,азак,станньщ ыру болтаны тары белтхл! ы ндыру келхссез аркдглы дД, алайда Эулиеата кдласын ев отаршыл мшезбен кдру хдырхынга ушыратгы. О ньщ ак, Россияныц озык, ойлы сшддрдд. Ч ер н яев сеюлдД ында Ш окдн кдхзмет к те й да о л кдтыгез генералдьщ п офицермен 6ipre Верный агдайдыц хщыншылыгынан ш щ туган жерш е баргысы дын, aFa султан ы , е з ш щ нда кдлуды уйгарады. Сонда дасы Айсарыга уйленедк ындагы Кешентоган деген

Ъекоутан ЛфквЬ-ут_ ж ерде Тезектщ ауылында оты з жасында ауыр наукд Талдыкррран обылысыны Ш окдн елетш ш е кез1 эйел1 Айсарыны Ж етк уд а с о л с о ц п л OTiHimiH о Кекшетаудан Алтынемел Шокднньщ басына куйге О л кумбезддц фотосуретд салран c y p eT i сак,талр сакралмаган, кеган м уж ш 1881-жылы Ш окднны ж ене рылыми ецбектерш губернаторы Кауфман Колпаковский мэрмэрден кдзакдпа ж эне оры сш а мэт1н1н К ауф м а н н ьщ И .И бр агим ов д еген Ki мэрмэрш Екатеринбург жетгазш, содан Сем ей ар кулпытастьщ да 6ipa3 ез1 1978-жылы \"Ж алы н \" альм Уэлиханов жэне Жетйг А л ы б а е в агам ы з нак,ты макдлада Алты нем ел бау б е й т н кдлай к утк ет, акд>грында респ уб ли ка б Дшмукдмет Ахметулы К ескерткшгпц орнау тарих жылы орнатылтан ескер крйган ж азулы мэрмэр тас соцы еткен Алтынемел ба кдлхоз онда окдямысты арналган муражай бар. Шок,ан eM ipi ж айын М укднов \"Акдсдн ж улды з пьесасын жазганы 6 Бак,бергеновтщ \"К рянкез

____________________ а 1865-жылдьщ кекепнде Шокдн дстан кдза табады. О л ара KS3ipri ыц Кербулак, ауданына кдрайды. ж еткен соц экесш е хат жазып, ан елге алып кетудд етшедд. Оньщ оры ндау мак,сатымен жазда ге арнайы адамдар келедд. Олар ен ю р тп гген кумбез турfhзады. ж эне Потаниншц кдрындашпен ран, а л 6ipaK, к у м б ез д щ e3i ш п бггкен. ы ц Р есей ге ci^ipreH кдязыметш ш багаларан Турю стан генерал- нньщ тдлепмен оныц басына н кулпытас кряды. Кулпытаскд ж азулар жазады. О л жазудьщ e 3i к у р а ст ы р ы п ты да, оны ici аудары пты . К улп ы тасты ц тен алдырыпты, одан Омбыра ркдялы Алтынемелге экелдггп. О л 1нддк тарихы бар. Соны ц бэрш манарында ( М ) басылган \"Шокдн у\" атты макдласында Эршбай ы мысалдармен келтсредь О л урайындары ел-ж уртгьщ Шокдн басына кррран туррызраны, басшыларыныц, этап айткднда Крнаевтыц араласуымен K93ipri хы жан-жак,ты баяндалады. 1958- ртгаплтц туб1нен Колпаковский с та орын алган. Ш окдан ем1ршщ аурайында кэз1р Шокдн атында ыныц eMipi м ен ш ьтарм асы на нда академик жазушы Сэбит з\" романын, \"Ш окдн Уэлиханов\" 6 eAriAi. Ж а зуш ы Сэу1рбек зге кулаган жулды з\", \"М е н ci3Ai 196

суйемш \" атгы noBecrepi де Ш ок арналган. Орыс жазушысы С арнап \"Бш кке беталгандар Сапарвали Бегалин \"Ш окдн а Кдзак,стан Л е н и н к ом со м о лы Ж арылгап Бейсенбаев \"Ш ок очерктер жазды. И.Стрелкова \"Достым менщ, баурым менщ\" 1983-жылы \"Там аш а адамда бойынша \"Уэлиханов\" деген тывярды А л Шокднныц eMipi м гылыми зертгеулер мен макд 1961-жылы Кдзац С С Р Рыл шыгармалар ж инагыньщ б Э.Марруланныц зерттеу ма ш ыгарган-ды, Р есп убли ка Уэлихановтыц туганына 150 ж ы кдрсацында кдгзу э з1рлш тер ж Шокднныц Жеттсу жершде ж азу тарихы — улкен зер Ш окднньщ ем1р тарихы н ш о Ж еттсуга байланы сты б1раз болады. Бул елкеге оныц элд Алгаш Шокднньщ Ж еисуга а Генерал Гасфортпен 6ipre о л Кдзакстанды, Ж е п с у мен Тарб окдомыстылык, кдб1летт д е осы кезше шалынады, acipece Гасф эскери атак, беруге усыныс жа 1856-жылдыц мамыр айында д!ц вскери-рылыми экспедиц шырады. С ол сапарында Алак аралыцтагы Ж ет1су ж ерш “Ыстыкдел сапарыныц кунде Ш окдн осы жолда алган в байланысты ойларьш, шюрлер кдлдырран. С о л ж ылдыц там кдласына барады. О л сап 197

кдн еш рш щ эр кезецдерше С .М а рк ов Ш окдн eMipiHe р\" атты роман, ж азуш ы асулары\" атгы повесть, ал ы сыйльпыныц лауреаты к д н i3iMeH\" атты дерект1 а 1975-жылы оры с тш н де \" атты повесть-хроника; ал ардыц eMipi” атты с ер и я кггэбш Москвадан басып мен шыгармасына арналган длалар кдншама десещш ?! лым Академиясы Ш окдн бес томдыгын академик акдласымен орыс тш нде ж уртш ылыгы Ш окдн ы л т о л у м ерекесш атап е ту журпзуде. е б о лу ж эн е Ж еттсу жер1н рттеуге лайыцты нэрсе. ола кдраганньщ ез1нде-ак, мацызды дерек байкдуга денеше рет ж олы тускен. аяк, басуы — 1855-жылы. л бул сапарында Орталык, багатайды аралайды. О ньщ ы ж олы 6ipa3 адамдардыц форт кдтты риза болып, оган асайды. а Шокдн М.Хоментовский- циясымен 6ipre саяхаткд келден Ыстыкделге дейшп тары м укцят аралайды. елш \" атты шырармасында вз эсерш , ж ер мен cyFa рш рылыми н еп зде жазып ыз айында Шокдн Кулжа пардыц барлык, саяси, 7

Ъексултан Ифквке-ты_ географиялык, мацызын кэ THic, е й тк еш о н ьщ б эр ш шыгармаларында Шокдн 6i3re ец кереп - б ул жолы Гвардия, Панфилов ауданд еткеш. \"Кд>ггай империясы кдласы\" атты кунделж ж Панфилов ауданыныц Б жайында кунды-кунды гаю 1857-жылы Ш окдн Ж е кдяргыз е лш аралайды . атганранынша о л Ж е п с у ж 28-маусымынан 1859-жыл 14 к ун б о й ы — е з ш щ ойдарыдай орындап шыра Шокдн будан кейш 18 деген дерек бар (Э.Алыб ж ерш е б1ржола оралуы, ж ж ылды ц кектем1. О сы кдрындасы Айсарыга уй эц п м е лер ш е суйен1п, Э. эйелднщ аты Айсары еме жорамал айтады, алайда о л крсымша зерттеулердд кдж Ш окдн eisupme, сондай 6ipa3 байланысы бар адам Эддл султанньщ баласы Суш атасы — хан Абылай. Эдд Ералы, eKiHiiiici — Нурал кешш-крнрандыкдан, сан р Нуралыны К еш ен деп, Ер (Э .Алы баев). Ш окднны Нуралы ны ц кдязы. Т езек кдлай болранда да кдзакды Длтипат жасаган, керек ж 6ip жагдайларда олардан к едебиетшщ тарихы Тезек сацтаган.

____________________ _ эз1рп окдярман ойдарыдай бДлуге ш К улж а елкесп жайындагы егжей-тегжейл! жазган-ды. А л ы Шокднныц кэз1рп Кербулак, дарыньщ территориясы арцылы ыныц батыс е л к е а жене Кулжа ж азбаларында Ш окдн Ka3ipri Белжайлауы, Ж арк ен т кдласы юрлер айтады. етасу елкесш е тага оралады, . Содан кдшан Кдшкдрияга жершде болады. А л 1858-жылдьщ лдыц 12-кекепне д е й т — 10 ай эйг1л1 Кдш кдрияга сапары н ады. 861-жылы да Алматыда болды баев). А л одан кейшп Жет1су жогарыда айткднымыздай, 1864- нда Ш окдн Тезек теренщ йленед1. Е л аузы нан ест1ген .Алы баев агамыз Шокднныц ес, Айсара болуы керек деген л шгардщ анык,-кдныгана жету жет етедд. й-ак, Ж е п с у жерш щ тарихына мнын, 6ipi — Т езек те ре. О л — ш к Абылайхановтан туран, арга длддц е ю баласы болтан: 6ipi — лы. Крлайлы крныс 1здеп кеп р ет ж урт жацаларандыкддн, ел ралыны Т езек деп атап кетпгп ы ц эйел1 — Т езек тщ атасы тер е ептеп е ле ц шыраратын, ыц енерл1 адамдарына ерекше ж ер1нде оларды сыйлаган, ендд крркдсдн да адам сиякды. Кдзак, к жайында тэп-Tayip деректер

Тезек, жаллы, ез кезшдеп дурыс ацгара б1лген болса кере ок^мыстысы П.П.Семенов-Т б о лга н , жак,сы с ы й л а ск д н K Шокднмен тш елей араласуы, дэрежеде ип ыкдал етп деп ой Ж ы р алыбы атанган Ж а Сушнбаймен, айтыстьщ аскдн iu 0й гш Тубекпен кдк,тырысулары ашады. Бак,тыбайдан ж ещ лгенне Кржбанбет бите: \"Кржбанбет, м сен сияк,танран би туады. Кдйт сезш ен жацылмай айтатуры тумайды\", — деуй Сушнбайды: \"Жак,сы акын уйге келсе Айткдны Суйшбайдыц 6 KepreHAi не де болса бет Адамнан сирек туар мун деп багалауы Тезектщ де кею р Эйткенмен оньщ урлык,-карлы ж ол бергенш 6i3 умытпаура TH Кез1нде Т езек тен ыкдай, о айткдн Бацтыбай мен Туб ек акы обылысыньщ жершде ©Mip сург мен шыгармасы ©3ipre аз зерт ©Mip сурген Бакуыбай атак,ты акы оныц баска да шыгармалары со бастап отыр. А л Т уб ек акдшн жолыкдднын, кдлай кдк,тырыскэ акын Мукдш Байбатыров тол орай, ол ю сш щ ж ырлау ну назарына ©3ipre ш ге крйран жо Ж е тю у ж ерщ щ мэдени тари адамныц 6ipi — акын, композито Э сет баска жацта туранмен, оны де, ж т т п к , азаматгык, шары да Ж ©тедд. Оны ц квп араларан, тур 199

акылды. замана агымын ек. О л орыстыц саяхатшы Тяньш анскиймен таныс Kici екен. Сем еновпен, сез жок, Тезекке белгш йламыз. мбылды ц устазы акын ue6epi Бакдыбай акынмен, ы Тезектщ 6ipa3 кырларын ен кейш, кдсында отырган мен сияк,танран тер е туады, тпай-кджымай, ойындагы ын Бак,тыбайдай акын : е, кыдыр — ырыс, 6api дурыс. тке айтатын, ндай туыс\", — р еп о яу екенш ацрартады. ыада, зорлык,-зомбылыкдд Hicni3. оны ц MiHiH б етш е батыл ын да K©3ipri Талдыкррран ген. Ею акдгнныц да ©Mipi тгелген. Кдратал ещрщде ын Эсетпен д е айтысыпты, оцил кездерде белгш бола ныц Т ез ек тер ем ен кдлай энын талдыкрррандык, карт ык, жырлайды, екшш же усцасы зерттеупплердщ ок, хынан улкен орын алатын ор, энпп Э сет Найманбаев. ыц ес б1лген балалык, ©Mipi Жетпсудыц A en ci уйез1нде рацтаган ж ер 1 — K©3ipri

Ъ'екутт Н^о/секв-ты__ Талдыкрртан обылысыныц обылысыньщ Макдншы ау Е лу бес жаскд келш кд соцына бай эдеби жене м Оны кдзак,тыц еж елп eHe классип деуге болад ем 1рбаяны ньщ кд1зрылык, баса назар аудармай-ак, мэн1не кдрап та ж ете т ©лецдерш, айтыстары мен деп тану лэз1м. \"Э се т ейтк алуан алып кдшты сездщ бук п еа з ашып беретш е ©лецдерп Э с е т окдлтан, ©з к езещ бшмдд акын болтан. Оныц к ез1нде айткдн т ю р л ер ш е да ацтарылады. О ры с халк Пушкиннщ \"Евгений Оне етзп жырлауы, шытыс халы ж эне парсы эдебиетшщ ке айналдыруы; кдзак,арасына азаматтыц ©MipiH дастан шыгармашылыгыныц диап Э сет сез1мен де, iciMeH д байлардьщ елге зиянды эре жак,тау, адам герш ш кп уа ©Mip © 3eri б о лд ы . О л T сюжеттердд де кецшен пай Э сеттщ эн ш ш п ме, комп ма — кдйсы кд.1р ы басы алмайсыц, мумкш де емес. эрине, кцын, ©йткеш ©з к цалайша бата берерсщ . \"Арындап эн сала ма дары сал эсемдетш\", \"Айтайта кд ©з сездерш э, \"е з кергенде дауысты энпп болтанын б