Б. Нұржекеұлы т11

___________________ ерден айрылран халык, \"Ел1м-ай\" дйрылы энге крсты. О л олецде расыздыгы мен у м т езепцдД ыкден бер1лген. ынан кеш келедр p тайлак, бос келед|... заман, — кьюкдн заман, дэулет ушкан заман. нен шан, борайды, жауган кыстан жаман... заман — кдй-кдй заман, ан дай-дай заман. лран жаман екен, керюер есен-аман?!\" — д е к,абыргац кдйыспай окд ындары ел1м мен eMip белдескен рыс тарихшылары, оньщ Ш н д е рнайы зерттеген тарихшы н шубырынды, Алкдкел сулама\" аткд сокдай, сипай етш кетедд. ыкдъщ тарихын тен, зертгемеуден сакдаудан болса керек. де казак, хандык,тарына кдраран айрам кдлаларыньщ бэрш де ды. Халык, ретшде жойылып кету юш куйтгеп кеткен казак, халкдгн етп. Халык, бостандыгы мен куреске Эбглкдйыр, Абылай ылык, етп . 1726-жылдан бастап к,тарра айтарлык,тай кдрсылык, ылы болтан сорыс кдзак,тар ушш Кдзак,тар ж ещ ске ж еткен жер лды. 1729-жылы Балкдш келшщ \"Ацыракдй кдфрыны\" аталган ары да ойсырай жецглдь Осы ек д еген бсты ры жоцрардын, 100

___________________GSm Ацыракдй деген ханы ма, баскдс батыры н ж ек п е-ж екте елт1р шапырашты Наурызбай батырд жылы Турген езеш нщ бойындагы 1785-жылы кдйтыс болтан керше кейш соньщ атымен аталып кет Балкдштыц оцгустш ндеп И т ш О л 1ле А ла тау ы н ы ц баты с с1 Ж ек елеген тебелер1 кэддмпдей б орташа бинспктеп тау. Сайлары Тынбай, Кдрасай, Курмамбек, деген кец сайлары бар. Ж а солтуспкке кдрай ещстейдд. Кептеген жерддц атына, онь 6i3 атусп кдраймыз. Сырткдл укр нэрсеш 6ip нерсе етш те ж1бер кеп ж урт Кдстек, Кдра Кдстек д сейлейдд, ал непзгнде Кдстек 6 6ip баскд, жай Кдстек бар ж ер керек деген оймен екеуше де цосарлап айтып журм1з. А л обылысында) - тарихи жер. М \"Ацтабан шубырынды, Алк д ке батырдьщ таты 6ip мьщбасы Кдс батыр жоцтарларды ж ещ п кеш н езш е ок, тиш, жарадан елген. 6epi гана Кдстек асуы аталтан. Жоцгарлар кдзак,ты кдтгы т кезец кдйталана берсе, кдзак, ха Кдлы кезецде ебден элс!рег крл ушын беретш дос кджет б суйемесе болмайтынын сезген Э бш райы р Россияра к,осылур кдзак,тыц уш ж у з т щ атынан П Сейткул, Кештаев Кутлымбет елш ш к ж1бердд. ©йткеш сыртцы алдына, кдзак, феодалдарыныц Kypeci абден асцындап кетш едд. 101

Smdejj ofmebmm елке сы ма, ейтеу1р, аса беделдд ред1. Б елек С атайулы дьщ мьщбасы екен. 1700- ы Акщ и деген ж ерде туып, едд. Ацыракдй елген ж ер тсе керек. Ацыракдй тауы шестщ Алакел1 мацында. 1лем1 б о лы п табы лады . бшк болтанмен, непзшен ы кебш есе жазык, келедд, Алмалысай, Кдшкдрсай алпы, тау оцтуст1ктен щ аталу тарихына кейде астытына кдрап, ею баскд ет[ш шз болады. Мысалы, деп ею атты 6ip ат цылып 6ip баскд да, Кдракдлстак, рде Кдра Кдстек те болу К дстек дегендд н е п з а з К,астек асуы (А лм аты М унда 1723-жылы, э й гш л суламада\", Наурызбай стек Жарылгапулы деген н шегшддрген. С о л сотыста Батыр елген ж ер содан тыкрырды. М ундай кцын алкдлныц х ам муш ю л едд. ен, кднсыраган халыкдщ болды. Куатгы елге аркд кэзакдъщ idmi ж уз ханы ра н и е т кдылды. Сейт1п, Петербургке Кундагулов т деген юс1\\ер бастаган ы жаудан келген к р у т ез ц би лж к е таласкдн imKi . Елдщ елддпн сацтап кдлу

Шсутан ЛфЫе-упы_ yuiiH, ага елге аркд суйе жан-жак^ы оилап акдьлра крл астына Kipyre беюндД 1731-жылы февральда и жуздд Россия крл астына а бул шарткд Эб1лкдйыр сол Сейтш, е й ел арасындар турде кдланды. 0б1лк,айыр 1693-жы султандарьшьщ киш буын ык,палында болады . баскьшшылары басып а турады. 1726-жылы, Орда халык, жиналысында, жоц жасак,тарыныч крлба Батырлыгымен, айлал екенддпмен атагы шырады жолдан тыс хан сайланад 1731-жылы кдзанда Рос KipeTiHAiriH куэленд1р1п б1рсыпыра казак, султаны 3-тамызда 0б1лк,айыр мемлекетшщ крл астына куран устап ант бередД. О устап ж урген Барак, султ бередД. ©бьлкдйыр мен Б Барак, ©бДлкдйырдьщ оры кдтты кд13ранады, оньщ ус ту й ек Keri де кеп. 1748 Кдбырра езенш щ мацайы Кызба, кекшДл юсДлер б кДсДлер ©бДлкдйырдДюнен бДрден хан крлы на кдрс алгашкд1тегеурш ге де тет болады. Хан да шегДнедд Ш ыгай куып жетДп 0бь\\ кулап тускен ханды Барак мал1метт1 та р и х ш ы А .Л

ы_____________________ еу аса кажет болды. Жардайды а салган хан орыс мемлекетппц Д. император Анна Ивановна \"Kirni алу туралы\" грамотага крл крйса, л жылдыц октябршде крл крйды. ры улы достык,тьщ ipreci ресми ы лы туран, apFbi Teri к,азак, нынан. О л эуелде Тэуке ханньщ 1723-жылга деш н, жоцрар алганша, Турю стан кдласында абасы тауыныц бектерщде еткен црарларра кдрсы курескен казак, асш ы сы болы п сайланады. ы, ш ебер уйымдастырушы ы. Соньщ аркдсында мурагерлДк ды. ссия империясыньщ крл астына п ант берд1. Х анньщ о л ДсДне мен бш кдрсы болды. 1738-жылы О рынбор кдласында орыс а ететшддп жайында екппш рет Орта жуздДч б1разын е з бшштнде тан да 1742-жылы Россияга ант Барак, 6ip-6ipiMeH араз болады. ыс мемлекетД алдындагы беделш стше ежелден келе жаткдн усак,- 8-жылы Барак, пен 0б1лкдйыр ында кездесДп кдлады. Екеу1 де болтан кершедд. Кдсына ерген кеп болтандыктан, Барак, султан сы шабады. Х анны ч аз к,олы теп бере алмай кдшура межбур д. С о л кезде Барак,тьщ баласы \\кдйырра найза салады. Атган к, кел1п ез крлымен елтДредД. Бул Л е в ш и н елшД М.ТевкелевтДц 102

журналынан алган KepiHeAi. А айткднда, Торгай обылы сын Л.Ф.Баллюзектщ \"б у л OK^Fa аны мэл1мдеушше, Эбш щ йы рды С де, ал оны KpHFa-кдн деген зац баласы Ералы е з крлымен елт уйсш Теле бидщ уйгарымы б Л.Ф.Баллюзек б ул niidpAi 1871-ж рурыптык, правосы ж айы нда келт1редг 1с1нде, мшезшде кдйшылык,т халкдш улы орыс халкдша жакд кунш дурыс кере б1луде Эб керегендпс жасаган адам. 1727-жылы Цэван-Рабдан елдД жак,таушылар у 6epin елтзредд Церен егей шешес1н де, OFaH ке жазалайды. О л е к е а Цэван-Ра щш-сырткд1саясатын булжытп бен орта ж уз жер1 кдлмак;гардан улы ж уз кдзактарынын жер1 эл астында кдлды. Кдзак,тар Ж етт жолындагы KypeciH ток,татпады. coFbic ерекет1н к,арастыр баск^шшыларыныц крл астынд алкдбы бойындагы шырыс б ел ш Хангелд1 мен оны ц н е м е р е а Наурызбай, Байсешт, Кдкггык, М Белек, Сатай батырлары кеп ец Райымбек батырдьщ кдлмак жещп, эскер1н кул-талкднын крзак^ар \"Ойрантебе\" деп ат крй Нарынкрл тас жолыныц бойынд шырыс бет1ндег1 жазык, бектер Райымбек булагы деген бу жоцрарларга кдрсы сорыскд 17 аты сонда шырады. О л атасы Х е з eMipiH елш щ игш гш е арнайды 103

л, ендд 6ip деректе, атап н ы ц coFbic губ ер н а т о р ы ык, б е л г ш \" деп атап турып ы рымбет батыр ©ATipreH ц бойынша Эбшсдйырдьщ тзрген ж ене оньщ устше, бойынша, eKi кун алган. жылы крзак,халкдшьщ едет- жинаган материалында тары кеп болганмен, кдзак, дшдастыруда, елдщ ертецп б глкд й ы р, с е з жок,, е т е Д. Оны е з эйел1 ж ен е соны д. Такдд отырран Ралдан- емектесуш1лердд де аяусыз абданныц е л баскдрудагы ай жалгастырды. Kimi ж уз н кдйтарылранмен, о л кезде л1 д е болса солардьщ крл тсу ж ерш толык, азат ету . Цин империясы да кдйта ра бастады. Ж оцрар да кдлган Ж етгсудьщ 1ле ш н азат етуге ей гш батыр Туке баласы Райымбек, Малай, сондай-ак, Суанныц цбек ащрдь к, батырын ж екпе-ж екте mbiFapa ж ец ген жер1не йган. О л жер — Алматы — дагы Кекпект1 селосыньщ р. С о л арадагы тау 1ш1нде лак, та бар. Райы мбек жасында кдтысып, батыр Хангелдшщ ж олы н куып, ы. Жоцрар баскдшшылары

Ъ екст т м 9 {^ о Ь Ь -т ы __ кдзак, ж ерш е басып юрген эйгш Т еле бимен жене Крд батырлармен крсыла ор Же-псудагы улы ж уз кдзак,т екен. А л Райымбек с о л ат асуы уш ш жочрарлык,тарм жолындары куресп уйымд Райы м бек батырдын, б е й ерлМ н жырра крсып, кдза Макдтаев \"Райымбек! Рай ¥зак, жылдарра созылран жатынан елдд куйзелтсе, ею тарлнс болмайтынына\" кез кезде, туган ж ерш шыры ерлер\" шыкды. С ол ерлердщ д е т и курмет тутып есте са Абылай. Ш ын азы — ЭбЬлм деген де атпен журген керш султандардьщ Kiiui буынын 1781-жылы елген. \"Акхабан окнрасы кезшде ол бар-ж аузы ндагы ечг1меге, аны жонгарларга кдрсы соплекд Д егенмен оны н алгаш рет жасында емес, жиырма Абылайды суйш, суйсшш ж 6epi соны айтады. Мысалы, келгенде, Ак, суцкдр куста Душпанга табан ы редГ', \"Ж и ы рм а жасын, толганда AAFamiyj бак,ты тапкднда\", А л Букдр жырау: \"Ж и ы рм басыца\", — дейдд. Абылайдыц атасынын а айтуы бойынша, о л Тур ерлжтерше бола журт оны ез OKed Уалидд Kepmi кдла он уш жасар Абылайды эл

________________________ _________ ннен кешн атасы Хангелдд — дар бимен 6ipirin, Белек, Сатай рыс патшасына хат жолдап, тарын крл астьша алуын етшген тасы бастаган и п нггщ жузеге мен сорысып, Жетгсуды азат ету дастырушылардьщ 6ipi болды. й т Алматы кдласында. Оньщ акдъщ атак,ты акдяны Мукдгали йымбек!\" атгы поэма жазды. н кдзак,-жочрар сорыстары 6ip юннй жагынан \"б1рлж болмай, жетюздд. Бул басына кун туган ылдап крргаран “ещ реп туран щ атын кдзак, халкдл куш бугшге ак,тап келедд. Солардьщ 6ipi — мансур, Б1раз yaiy.iT \"Сабалак,\" шедд. О л да Эб1лкдйыр сияк,ты нан шыкдсдн. 1711-жылы туып, н шубырынды, Алкдкел сулама\" жоры он е к 1 жаста рана. Ел ыздарра кдраганда, Абылай д он бес жасында-ак, кдтыекдн. улкен ерлж керсеткеш он бес ж асында сияк,ты. в й т к е ш жырлаган акдлн, жыраулардьщ , Тэтткдра акдлн: \"Дал жиырмага ай туледд, Азуы н таекд б1ледд, , — дейдь Умбетей жырау: а, Кдлмакрен согыс болганда, - деп одан epi анык,тай туседд. м а беске келгенде, Бакдлт бердд аты Абы лай болтан. Шокднныц ркштанды билеген, эскери ы Кдшшер атаран. Абылайдыч аньщ 6HAeyuiici ел-ripin кетедд, лдеб1р к ул аман алып кдлады. 104

___________________ GS Содан ол кешн Т еле бидщ т кдгзметге болады. Ел басына к оньщ аты е р л т м е н шыгады. \"А жатпайды\" деген сез дел А К,алмак,тарга к др сы шапк,ан тастаганына бо ла А бы лай ата cofuc ерекеттер 1 н б е л п л е у уйымдастырушы болтан. О ньщ ете шебер. Ж ощ арлар басып а жолында ол кушшен де, акдглы жок, Халык, та оны с о л уш ш к Абы лай — аса кдталдыты соны м ен 6ipre кдж ет жepiн еркш нщ iciH багалай б1лу1мен д Жоцтарлармен болтан атыс-ша Жеттсуда элденеше болтан десед е л арасында ел1 сак,талтан. Б1рде А бы лай acKepi Жет1 ж алайыр imiHe ток,тапты. Аб гасш ш не тускен. Отатасы кдр бес жасар улы болыпты. Кдзак сезге тартып: \"Акракдл, айтьщ анасы не, с ез анасы не?\" — дегг барып, батылсыздау: \"Ж о л анас ж ол uibiFap. С у анасы мухит та, деп, жумбак, сезге жумбак, жау кдрттыц кдсында отыртан он алгандай: \"Ата, дурыс айтпадьщ\" да, уйдеплердщ 6epi баланьщ б саспай: \"Ж о л анасы туяк, бола с е з анасы кулак, б о ла р \", — кдгсынына кдтты риза болта шырагым?\" — дегенде, бала: “ Е жалайырды аузына кдрататын а екен\", - деген кершедд Абы л арадагы ел Абы лай берген батад эулиел1к п ш р деп багалайды. 105

Smdejf efmeiaimm елке туй есш батады, ер турлг кун тукан еюталай кезенде Алмас пышак, кдп тубш де Абылайта айтылтандай. нда, \"А б ы ла й ла п \" уран анган д еседь О л акдялды, де ете ш ебер стратег, щ дипломатиялык, icrep i де алган кдзак, ж ерш азат ету ымен де аз кдызмет. жасатан курметтед1. ымен, KeciMAi niKipiMeH, дeгi айлалы ты м ен ж ен е де беделге не болтан адам. абыс жылдарында Абылай дд, о л жайындагы эцпмелер 1суда тураты н кдзак, руы былай, эрине, ец сыйлы рт Kici екен, жанында он к, едеттмен кдртгы Абы лай щызшы, ж ол анасы не, с у гп. Акракдлойланыцкдфап сы не болсын, улкен дацтыл с ез анасы т1л емес п е?\" — уап кдйтарса керек. Сонда н бес жасар бала жулып \", — деггп. Кдртта, Абы лай бетш е кдрайды. О л аспай- ар, с у анасы булак, болар, деп жауап берш ть Сез а н А б ы л а й : \"А т ы ц KiM, Ескелдд\", — деген екен. “ Е, адам жаца ecin келе жатыр лай сонда. Э л п сездд сол дай кередд, э л 1кунге д е т и

Ъвксушан Нф/свкв-упы_ С о л Абы лай кдлыц э туткдгыл кдгын-кыстау кез ту лш жок, жорык,тан кал керек. Тацдап-талгамай, р Шаршаган эскер куш аялдайды. Ж е п кун бойы анау жок, мынау жок, д жатыр, жетпей жатыр есплмейдд, 6api ьщ-шьщ Ж етш ип кун дегенде, ж ж т т т ер , б1здд ж е п кун бой жаткан KiM? Аты -ж енш кереш н\", — дейдд. \"К уп б кетедд. Э лден уакдггта сак омырауы ашык, кею регш Kici келш босагадан у н а з — Осы ауылдьщ neci Туктт д эу тэты ундеме — Кднша малыцды ж дейдд. Д эу кара тагы ецкейе — Осыньщ бэрш езщ б ме? — деп сурайды. Оган да тагзым етш п Абы лай элгш щ кд>1льны сурауды да умытып кетед бара жатканда, касындаг — Мынауын, адам ем калса керек. Содан была KeTinTi. ©TipiK-шынын куэле астарынан Абылайга деге емес, Абы лай сиякды хал быген батырларга деген к айкд»ш ацгарылады. Халы пккен ерлердщ кемшш ж1беретш болу керек. Ол

_________________ _ эск ер м ен К,араталдыц бойына зде келш калады. Эскердщ азык,- лжыраган кдмсыз 6ip кез1 болса р е п келе калган ауылга токуайды. жинап, э л п ауы лга жет1 кун ы Абы лай да ток, acKepi де ток, деген куцгал эцпм е де: бермей р деген шагым да — еш теце щсыз. А бы лай ойланып калады. ж т т г е р ш шакдлрып алып: \"Эй, йы тамак,тандырып, батып-катып быддидер ме, алып келщдерпп, болады\", — деп ж ттгер1 шыгып калы ескен, б еп н щ 6epi тук-тук, ш щ бэрш жун баскан д эу кара з басын иедд. сен бе? — дейдд Абылай. ей басын иедд. жеддк, акдлсына не сурайсьщ? — берш басын шайкайды. бш п йггедщ бе элде 6ipey куштедд п л а з жауап кайырады. ына кайран калганы сондай, атын дд. Т ек дэу кара е з женш е кетш гыларга: ес, кабан гой, — деп кучк епп ай э л п ю сш щ аты Кабан аталып енд1р е алмасак, та, э ц п м е н щ ен е л пейш , Timi, Абылайга гана лыкдса кдгын кезенде кррган бола карапайым журтгыц сый-курмеп ы к, бэлюм, 03i уш ш басын ел1мге ш п мен кдтелжтерш де кеппрш лардыц е р л т н гана урпакдса Y1^ 106

_______________________ & етш, келецке жакрарын кеп а тырыскдн гой. Суйеп султан болганмен, А талай кдшншылыкрар еткен. Ж да ж ургенш жогарыда айтгы Алкдкел сулама\" жылдарында е эр ек ет ж асай алмарандык Э бглм эм беттщ бедел1 кез1 т1 болатын. 1с ж узшде орта ж узд кдрап, соньщ крл астьгаа еткен Ресми жолмен хан сайлан д эр еж еде кдгзмет аткдрады. Цереннщ жакдгны Шарышты ( еннккен Кдлданньщ эскерлер1 туаредд, содан о л туткдянда 6 Алайда туткдганан кдлай куты накры д е р е к жок,, б1рак, 17 туткдяннан босап шыкддны акд кдраранда, оны куткдрып алуга себеп болтан сиякры. О р ы нб майор Карл Миллерд1 К а нетижеанде Абылайга арапык адамын е лпр ген Kicim аман-ес жайдан-жай рукрат бере крйм оны аяк, бастырса, тек Россия с кррку рана аяк, бастыра алады. ж ылы жарык, к ер ген \"X V Казахстан, Орта ж эне Ортал макдласында Кдлдан-Цереннщ жолы кдбылдамай крйранын дэ босата отырып, Калдан Эбш ф бекер шргенш айтып сэлем жо Bip к,ызыры, ж аз айлары балалары Кдлдан-Цереннщ ор жайлауда болып, Кдлданньщ б кул1п кдйтады екен. Абы лайдьщ кдлмак, туткдян Умбетей жырау былай мадакра 107

&3вндф вЬнАмшн елке айтпай, кдддрш ту ар м еуге Абы лайдьщ кдра басынан Ж ас куншде кулдыц орнына ык, \"Акрабан шубырынды, елге ес боларлыкрай айтулы к,тан, орт а ж у з ханы 1р1сшде-ак, эбд ен тай ран дщ басты билш Абылайга н-дд. нбаса да, А б ы лай хандык, О л 6ip сотыста Кдлдан- (Чарч) елттредд. 1742-жылы 1 Абы лайды кдпыда крлга 6ip ж ы лга жуык, жатады. ылып шыккдны жайында 743-жылдьщ кектем ш де дсфт. Левш иннщ жазуына орыс мемлекетшщ эрекетт ор губернаторы Неплюев лданра ж умсап, соньщ к, берьлгендей. Cipe, жакдян сен елш е кдйтаруга Кдлдан маса керек. Ондай кддамра сиякры улкен м е м ле к еп е н Алайда Г.А.М оисеев 1983- V I — ХУШ -расырлардары лык, А з и я \" аггы к1тэптег1 щ майор Карл Миллердд сол элелдейдд. Ж э н е Абылайды йы рды ц оры с крл астына олдапты. ында Абылай султанньщ рдасына барып, 6ip-eKi ай балаларымен 6ipre ойнап- нынан кдлай кутылганын айды:

Ъвксуптт Нфкекв-уш__ — Кдлдан хан 1здеп ceHi ap- Кдпыда устап Алып барып Т Кер зындаига Емч кдрац кд Ток;сан жак,сы CeHi сурай ба Олтзрем деп К Орайына Шар Сезше кдрсы Жауаптастыч, Кдпияда туты Кдлмакда Сйт Шешенддк жо Уш ауыз сезб Умыттыч ба с Асы ра мацтап отырган жырдыц туб1нде 6ipa3 шы емес. Осындагы \"шешенд ■пркесте квщ л аударарлык, пшнде осыран орай 6ip эцп Туткд1ндагы Абы лай ды бауыр епм баламды елпрш сарыныигган саррайпыц, к деггп Кдлдан. Сонда Абы лай саспастан сорысып кердщ , сорысты толганда, кдйсысы кдраны деп кдрап жатпайсьщ; кара кдлмак, деп, кдрсыца кел елирсем, сенщ балац болта жаткдндардыц 6ipi деп елир торкд болсын! ©Ai балацды мен саръшбады деймющ, бес алдыц, ендд бала-шагама ж1 Баласын ойлап солк,-солк кеш н Абылайды нвкерлер керек. Ацы з эцпме осылай

_________________ нныц ecKepi -6epi, п алганда, Тэшкенде а салганда, длганда, ы уш жузден арганда, Кдлдан хан рыштын, сез айтып, , кдрыстыц. ылдын, теу жутылдыц, олын тутындыч, ен кутылдын, соны, Абылай? болар-ау дегеннщ ез1нде де, ындык, жатканын ангару кцын ддк жолын тутындыч\" деген 6ip гэп бар сияк,ты, ейткеш ел п м е айтылады. ы алдына алдырып: \"Абылай, ш , кдйгыдан кдн жуткдидыц, кднра-кдн, басыцды алам!\" — н: \"Эй, Кдлдан, сен де сан рет ц сыры н б1лесщ; кезщ е кдн ыц улы, кдйсысы ханныц улы а кдлмак, та, куба кдлмак, та 6ip лгенд1 шаншисыц. Баланды ан соц емес, байкдмай сорысып рддм. Аж алы nnjFap, топырагы ы сен сарынранда, Tipi баламды с ай азапкд салдыц, алар ешщад 1бер\", — деген екен. к, жыларан Кдлдан сол сезден р4мен крса турмеден босатса й дейдд.

________________________ OS 1740-жылы Эб1лмэмбетпен уэде еткен Абылай 1750-жылы бередд. Ж а н е олардьщ елипсш тэуелазддпн айламен де сак,та ж уз ханы Эбьш эм бет кдйтыс бо сэйкес болмаса да, 1771-жылы 1772-жылы Абылай Россияга ба рет ант бередд. О л Туркестан, кдлаларын езш е кдратады. Бал кдла салып 6epin, улы ж уздщ Кезш де ел ушш, ж ер уш туйгенмен, Абылай кдтардары халш жакрартуда ешкдндай ул1т алган жок, Елмен, е л сезш устат ез1м бглемге салып агат штег 6ipa3bi к/азакуыц акдын, жыраул да айкдлн ацгарылады. \"С ен е аркдсында рана Абы лай болгас деп, олар ылри Абылайра етк отырады. Т етщ а ра ак,ыннь акдллдасып, крлдасып хан кетер 6ip баласындай кермедд. А т куй аткд мш1чдер, Х анталау кд халыкдъщ кдЬарын да, ханнын, елестететтндей. Айтса айткдндай, Абы лайд батырлары гой. О ньщ заманын кдншама батырлар е т п . Bi3 бДлмейм1з. Keft6ipiH in атын е Еспгетм1здщ кебш, амал не, Жазусыз, сызусыз журттьщ 1здегендей, эр жер-эр жерде ж ж-ypin курамасац, кесек-кесек OFaH мысалды тары жыраулард — Кдлданменен у Жет1 кундей жург Сондагы жолдас а Кдракерей Кдбанб 109

S m d eff e fm e b m m m b 6ipre Россияга 6aFbiHyFa ы сондай уеденi Кдлтайта да кдбылдайды. О л с э й т т ез ап кдлуга тырысады. Орта олтан сон, мурагерлж зачга ы халык, оны хан кетередд. агынатыны жайында екппш Сайрам, Ш ымкент, Созак, ласы Оддлге Талас бойынан бшигш coFan бередд. ш ш жанын ш уберекке халык, жагдайын, турмыс- 1т боларлык, реформа жасай тан жакрылармен санаспай, ген эрекет1 д е кеп. О ньщ ларыньщ шыгармаларынан елддн аркдсында, ерлердщ сыц, сонычды умытпа!\" — кенш еске салып тежеп щ: \"Уш жузд1ч баласы рш едд, Уш жуздщ баласын йрырын сузщдер, Аллалап дллып а л ы ц д а р !\" — A e y i , мшезш де б1ршама кезге д ы А б ы л а й етк ен кдзак, нда елдщ елддпн KppFaFaH оньщ 6ipiH б1лсек, 6ipiH естзсек те, iciH еспм едж . естен шыгарып та алдык, щ тарихы кумнан алтын ылт еткеннщ езш кунтгап к кушнде кез1ге бермейдд. дан 1здешк. урысып, гап, адамдар: бай,

Ъвксутпан НфквЬ-уш__ 1\\<1нжыгалы Б Шакдпак, улы Ж Ciprexi кара И Каракалпак, Ку Т1геден шыкка Шапырашты Н К,УДаменд1 Ж1 Бак, двулетз ба Сенербай мен Тацсык, к,ожа, Каскарауулы М Катардан жак, Айнакул Бати ©цкей батыр ж Абылай салды демеупп ме едд Букар баба айтылган батырларды бымей табылган соц FaHa быддм — езш де туда бойьщ шымырл eciMiH курметпен атайсьщ. А ары аса алмаймыз. Еске алу em6ip тарихын накды бым махабатымен м е т р ле н е эта мешрлене балалык, махабатп кдлай еске аларымызды б бейнесш ец курымаса елест ашсак, та, тарихты акуарса алмай жырыламыз. Тарихкд б1рдей елеп кдрауды бугш п халык,тарынан кдтгы уйрен Букдр жырында аты ат К,абанбай, К,анжыралы Б е Наурызбайлардьщ эркдйсы устаушысы болтан батырла Салкдм Ж эц п р мен Б сорыскдн Ордын, булагыны деген жотаныц ж ол ететш ж алгыз мола бар, е л соны К дейдд. Дэлелдену! кдрын болга болмайтын дерек. О л молань 1

__________ ________ Богембай, Жашбек, Илеуке, улашбек, ан Естербек, Наурызбай, 1бекбай касында, асында н Шуйбекбай, Мамыт бар, Молдабай, ,сы калдырмай, йшнде, жиылып, ы жарлык,ты, — амыз. (О л кезде аттары кдте йтшмш. Кдзыбек бектщ KiTa6i — Б.Н.) Т1з1мдеп шыкдднньщ лап, галец батырлардьщ киел1 Атаймыз. Кеп жагдайда атаудан уга болар едд, еске алатындай мейшз. Букдр жырау бабалык, ап отырран батырларды 6i3 де пен еске алгамы з келедд, 6ipax, б1лмейм1з. Нак,ты iciH, нак,ты теп аш з келш энциклопедияны ак, та, жалпылык,тан ары аса д 1лтипатпен, улкен мен кшши урпак,орыс халкдтан, Еуропа нулер1 керек. талган уш батыр: Кдракерей егембай ж эне Шапырашты ысы — А бы лай acKepiHiH ту ар. Батур крнтайшы 1643-жылы ыц батыс жагында, Ж алаулы ш мойнагында тастан уйген Кдракерей Кдбанбай батырдш анмен, кулак, аспай крюра тары ьщ кдсынан бетш 6ip сипамай 110

________________ ОЗен ecTi карттар етпейдд. \"А пы рм батырдьщ б е й т д е г е т рас па ек быетш жастар 6ip эцпм е айтпа етпейдд. С оньщ 6epi — тэрбие, сыйлау эркдллы буп н п сш бгакт бабасыныц суй еп жаткдн жер жанкдшрлык, кггщ кдндайына б урпак, уйренш , ж иы н-тойлар жаткдн \"К дбанбай батыр\" жыр нускдсы бар. Оныц е ю нускд каз1р талай уйдщ тершде тур. Кдбанбайдыц туган, елген ж тайпасыньщ Кдракерей руынан 6ni болады. 1745-жылы Россиян быддрген прогрессивтпс багаттаг елген деген жорамал бар. Бегембай атгы батыр кдзак, жазылып жур). Exeyi де 6ip к кезенда аттары шыкдсдн. Букд Бегембай батыр 1690-жылы С Аргын тайпасыньщ шпндеп Кди К,азак, ж а у ы н г е р л е р ш щ е ц \"К,анжыгалы к,арт Б е гем б ай \" е ск ер б ас ы бо лга н , кдзак,-к,ал согастарында ер лтм ен ерекше Сауран кдлаларын жоцгарларда жершен асыра кууда улкен у л жылдарда Талкд.1 согасы нда (Са Шыцжац е л к е а ) Кдлтай эскерш Ур1мж1ден асыра кутан. 1761-ж де барган. Жалпы, ел аузындага ецпмел шыгармаларына кдратанда, Б акылды да адам болган, 85 ж бойында кдйтыс болып, суйеп К,ожа А хм ет Яссауи кумбез1н Турымбет атгы ею баласы болт \"Бегембай батыр\" аталатын эп 111

ендф efmefaimm елке м ай, баб ам ы з К,абанбай кен, э ? \" — деп, баба е р л т н ай, бурылы п кдрамай та га дэстур. E cri халык, есю сш тетедд. Б1здщ урпак,та ата\" рдд жауга таптатпас уш ш болса да барады. ¥рпак,тан да жаткд айтылып келе рыньщ ел ппшде элденеш е дсы куйтабакдсд жазылып, жыддары белп а з. Найман н ш ы кда. Кешн сол рудьщ ньщ крл астына етуге ттлек гы батыр. Кдртайып барып ,та е кеу (Бегенбай деп те кезецде eMip сурген, 6ip др жырында аты аталган Сыр бойында туса керек. ижьтеалы руынан шыкддн. улк ен агасы саналып, \" аталып кеткен. Улкен лмак, ж е н е к,азак,-кд»1тай е кезге тускен. Турюстан, ан азат етуде, оларды казак, л е й бар батыр. 1756 —58- айрам келш щ кдсы, Ke3ipri ш куйрете жещп, оларды ылы о л Кдлтайга елш ш кке лерге, акцш-жыраулардыц Бегембай ерлщ не орай жасында Торгай езенш щ п Турюстан кэласындага не жерленед1. Тураналы , тан кершедд. О л жайында пикалык, поэма бар. О ньщ

Ъвксттт НфЫсе-ши_ 6ip нускасын профессор ж ек е ю тэп етш бастырра Былым Академиясьшьщ к акын Мукдш Байбатыров \"Б егембай батыр\" жыры с б ул жырды о л Kici Ш ойбек жылы уйренпгп. Ж ырдьщ icTepiHe, тэж1рибелшгше а к е й т п урпактыц курметш С о л жырдьщ еюгаш бел танымдык, улкен мэш бар Бегембай батырдьщ кдр 6ipey шапкд1лап келш хаб деген батыры он торыз м сем1з малдарды санап ал хабарды еспген соц, карт Б жумсап ел-журтты жина кдлмай жиналады, жаура ш ы кдац болады, 6ipaK, Бегембайдьщ батыр ппл мш ерге ат таппай катгы ж урш Сарыбай батыр кдл Елдд кдлмак шапты деге ханFa да жетюзедь Bipaic,кр 6yFbin калады. Калмак,тын, Каранай ба ак; \"К,олыма Бегембай ба салады. — Кдлмакка казак ка Азуы Каранайдьщ са \"Колыма Бегембайды Ж ау болмай кайтамы дейдд жыр. \"М егад то газ Шьшардьщ басьш кескен. жас болдым, жеттм болдым Бегембайды у стал бермесе куч етш кдфам\", - дейдд К Казак жасагы Бегемб

_____________________ Сэрсен Аманжолов 1935-жылы ан да екен. Ke3ip Казак ССР кррында талдыкрррандык, карт втьщ жаздыруьшда ею белимдж саксаулы, © з айтуына Караганда, к Тастешров деген юс!ден 1927- щ 6ip 6eaiMi батырдьщ акдглды арналса, eidHiiiici батырра деген ш керсетуге арналган. лрмш талдай кетуддч тербиелш, р деп ойлаймын. ртайран шары екен. Б е с т кезшде ар айтады. Кдлмак,тын, Каранай м ьщ эскермен е л шетше Kipin, лып екет1п жатыр екен. Ж а т Бегембай unci Сарыбай батырды айды. Еркек юнджтен ешюм а карсы карт Бегембай ез1 де батыр iHiAepi оран кенбейдд. лер пп ц 6 ipi Бексултан жаура киналады. Акыры ейтш-буйтш лмакда карсы жасак, жинайды. ен хабарды Сарыбай Эбш>1эмбет ррккан хан жаура шаппай уйшде атыры казак, елш щ шетше шге- атырды бер1цдер\", — деп жар арсы жакдшдады, акылдады. ы Tipi берсеч, ын\", — деп такылдады, — жасымда Бегембай батыр екем . ©кем онда 49-да болатьш. М ен м, ендд екемнщ кепм алуга келддм. ецдер, казакуьщ ульш кул, кызын Каранай. байды казак халкьшьщ беделг 112

___________________ GS санап, ер намысы — е л намысы шыгады. Ею эскер бетпе-бет к тулпар мшген, денес! б ую л эск басындары дулыгасыньщ e3i м Кдранай эскерддц алдына шы жекпе-жекке шакдярады. Сары шык, деп ешюмге айта алмайд Туманбек деген ж ш т дереу а гурдйлы. Сарыбайдан бата алып кдрай бетгейдд. Кдранай Туманбекп крраш ке ©лесщ гой, Бегембайды экеп бер мазакд'айды. Ж а с Туманбек тай \"Туманбек— менщ атым Туысы Бегембайдын, елД Кдранай сонда: \"Еж елден к эуелп кезекп кдлмак,алатын, кез Туманбек кенедд. КдЬарланран К келш сеп з кдлрлы найзасын шу сэт Туманбек те найзаньщ ушьш кдтып кдлады. H repicin ыррасы астындары кек ат салмакдд шы бел1 майысып, cypiHin кетедд. крлындары найзадан айрылып пайдаланып, Кдранай найзасы батыры ж ер кушып, Кдранай бередд. Туманбектщ суйепн жаура т кдзак, лап кряды, кдяррын сорыс баткднша сорысып, кдзак,тан те кдлмакдъщ саны одан аз. Ендд крлбасы Сарыбайга Бекс шарады. \"Ж е к п е -ж е к к е ш ыг алайын, ала алмасам, елешн, 6 жок, ат тауып бер\", — дейдд. \" атьщды алып б ер ей ш \", — \"Акднайдьщ ала аты мен мш Сарыбай Акднайды шакдярып а л 113

Smdej? efmebnmu елке ы уппн жощарларра кдрсы келедд. Сонде астына кдра керддн, imiHAe ерею п е дэу, мунарадай, ж уан кеудел! ырып, казак, батырлары н ыбай кепке кдрайды, сен ды. Ж иы рм а ею жастагы атынан кдррып тусш ж ол п, кек атгы ж Ы т кдлмакдсд ерш: \"Бейшара, сен гамсщ? рсец, -ripi кдласьщ\", — деп йсалмай: м, экем — Маян, Дме аян” , — дейдд. кдзак,-кдлмак, сорыскдндэ, зепмдд бер, бала\", — дейдд. Кдранай бурадай шабынып уркдллтайдан сурадм. С ол ш устай алады. Екеу1 cipecin ып турранда, Туманбектщ ыдамай сыр берш кдлады: . С о л уакдытта Т ум ан бек кдлады, кдс кдрым сэтп ын cyFbin улгередд. Кдзак, ат ойнатып бетке шыга таптатпаймыз деп, кдльщ с басталады да кетедд. Кун ерт ж уз адам кдьфылады, султан батьф келш мурын гайын, к,алмак,тан KeKTi 6ipaK, астыма мшер атым \"© зщ танда, лайык, деген деген соц, Бексултан: уге жарайды\", — дейдд. л ь т атын Бексултанга бере

Ш сутн. ЯфМл-уш__ туруын етшедд. \"Bapi6ip 6i3 ел дегендд айтады. © з басыньщ Акднай сонда: \"Ойбай, кдпт жаман атпен жау крлында к деп, атын бермей кряды. 6api6ip 6ip ел1м, кдлмак, е ел-rip\", — деп Акднайга акдя жаудыц батыры Кдранай е деп, Акднайды амалсыз кен алып бередд. А л а аткд мшген Бексул Кдранай та га да 6ipiHuii к екеу^пздщ 6ipeyiMi3 ж ец уМ дейдд де, Бексултан кдек Кутырган арыстандай курга крлдап урады. Бексултан ша да, лакдырып ж1бередд. \"А л сенщ найзанды лак,тырарм Бексултан ала аткд кдмш устап, оц крлына кек семсе амал ойлайды. Екгандеп ке ербец етзп Кдранайдьщ крл найзаны OFaH устата салып етедд. Кдранай ат уетш ен о кдзак, ж асага кдлмакд-apFa ла келген Кдранайдьщ суйегш да кдлады. Д эл туе кез1нд к,алмак,тардыц к дш уы м ен бой ы н да кдяррын тапкдн Баркдггбелден ары асыра ку 6ip мьщ уш ж уз кдлмак, кд Он сепз кун бойы хаб шыкддн Бегембай жещепе жолыгады. Ш ьшьш айту керек, б у л ж бэлендей тамсанута болмай батыр мен батырды, окдша

______________________ лсек, сен де аман кдлмайсьщ\", — щ амандыгын алдымен ойлаган таган кдльщ сорыс болып кетсе, кдлып езш елш кдлармын\", — Бексултан ашуланып: \"Акдыр ел-пргенше, одан да м е т сен ярады. Ж у р т жабыла туешддрщ, лмей, кдзакд<д жакрылык, жок, нддрш, атын Бексултанга зорга лтан урандап ортата шыгады. кезек-ri сурайды. \"Кдйтсек те М з керек, ала бер кезегщлд\", — кдйып кдрсы кдрап турады. ареп кеп Кдранай найзаны крс ап берш найзасын устай алады л ендд кезепндд сен ал. М ен де мын\", — дейдд Кдранай. шы басып, найзасын сол крлына рш алады. Шауып келе жатып елген бойда усьютан найзаБа лы тиедд, сол замат Бексултан п, семсермен желкеден салып омакдеа кулайды. Аруакташ-ан ап кряды. Экесш щ есесш 1здеп ш кдлмакд-ар алып кете алмай де басталган с ог а с кеш бата н аяк,талады. Ж е лд 1езектщ кдлмак,ты кдзак, батырлары уып тастайды. О л кунп согаста дфылады. барсы з кеткен йнлерш 1здеп н кдйткдн жасакдъщ алдынан жырдыц керкемддк дэрежесше йды. BipaK жыр мен жырды, мен о к е а н ы салыстыру ушш 114

мундай жырлардыц да дере ойлаймын. Осы жырды Окленда, неге ек Култегш нщ 6ip жылда жаумен б туседд. О л сол жылы жауга кдрсы Азман агын, 6ipece А з кдракерш едд. Э уе л п 6ip кезде, К ултегш рет ат алмастырып мшетш: \"Ец Боз атын мшш шапты, о л ат сон Ямтардьщ Боз атын мш ш ша YiuiHLiiiAe йегш О л ж б е к т щ ер шапты. О л ат сонда елдд\", — деп ескертк1шшде. К ултегш б Байыркдгнын; ак, айгырына да, Б Ш алшы ак, аткд да, ©rci3 агына одан он 6ip гасыр кейш туган Б он ат мшбек турмак, 6ip ат та болады. Апырмай, Акднай деген баты р га Tycin 6 e p ric i к елм е Батырдьщ батан байлаган элеу кдлнжылмассьщ. Turn, Туманбек осалдыгынан ел1м тапкдн жок, п \"Елге ж ау шапты!\" деп ха Эбглмэмбет хан уш не тыгылы кдлады. Ханга халыкдъщ да к ере жок, сиякды. © з амандыгынан б де оган кдлмбат емес. Э б и м э м бе т он 6ip гасыр бурын еткен Тоны к Ол: \"К,апаган кдган уш ш тун отырмадым. К,ызыл кднымды агаздым. Куш-куатымды бердд кдрулы жау келт1рмеддм. А ггы ас кдган жауламаса, оган epin м е халкым жойылар едд\", — деп ы Баск,асын б ы л а й к рйганда ашымайтын, елдщ арын намыс сеюлдд хандарга кдйтш алгыс ай Ендд XYIH-гасырда ©Mip сург 115

ектж меш ерекш е деп кенш, еж елп турпс батыры бес рет шайкдскдны есщ е ы шапкднда, 6ipece астына алма-кезек мшш шыгушы 6ip согыстьщ ез1нде уш ц ш а Талдыкд>ш Чурдьщ нда елдд. Екшш1де Ы шбар апты, о л ат сонда елд ь рттеул1 торы атын MiHin п жазылган гой \"Култегш \" батыр керек ж ерш де Башта б о з аткд да, Алы п а да мше 6epym i едд, ендд Бексултан батыр о л кусап уып мше алмай Kipirrrap н елдегам астындага атын й маск,ара кдылады-ау! ум етпк тецазддкке кдлай к батырдьщ e3i д е атыньщ па? абаршы келш турганда, ып, жауга бармай бугып еп жок, ж ердщ да кджетз баска еш и м де, еш нэрсе тп ч о л кд>1л ы га н да езш ен кекпен салыстырайыкдпы. н де уйк,тамадым, кунд13 ы tsk tim . К,ара тер1мд1 дм... Бук1л турю халкдлна скер жолатпадым. Елтерш ен де жауламасам, ел1м, ыпщына сырын айтады. а, батырына да жаны с кдллмайтын 0б1лмэмбет йтарсьщ?! ген Бегенбай атты егашш

Ш е й н и н H jf r A i- f m __ батырга келеек, ол Аргын шыклан, Ж оцгар шапк бастаушылардын, 6ipi бол крсылуына ыкдал еткен б1рнеше р ет барран. Kiiui ж кдсында журген. П.И.Рычк ж ы л ы кдзак,тар м ен ту р кэдгырыс кезш де кдза бол Абылай ханньщ ту ус Наурызбай Кутпанбетулы обылысыньщ Ж а м бы л ау тайпасыньщ Телем1с руын жоцрарлармен сорысумен Шолпан, Дуйсен деген у к д л ы н а н к,аза та уы п ты кэлмак,тьщ атак,ты батырла ж екпе-ж екте ел'прш На Жет1суды жоцрарлардан батыр 1781-жылы е з ажа обылысынын, Бакднас ауд аталатын Наурызбай кел! Абылай хан жайында эрекет1н Ж оцрар хандыр кданат болаты н сияк,ты. дэу1рлеп-дэу1рлеп келш ты о л хандык,тьщ акдяргы дэреж еде Абы лай да а булшушде оньщ да езшдж К,азак, халк ь1 уш1н аты крлдан-Церен 1746-жылы е Л а м а-Д о рж ы 19-да, орта кенжес1 Ц езан-Даш и 7 м ур агерлтн ортаншы улы 1746-жылы хан сайлана ж асаушылар оны 1749-ж Жоцрар ханы Лама-Дорж зацсыз эйелш ен туган бойынша, такдед б ул ж олы

___________________________ _____ тайпасыньщ Шак,-шак, руынан кьш ш ы лы ры н а к,арсы к урес лтан, Кдзакртанньщ Россияга н, с о л мак,сатпен О рынборра ж уз жер1нде, Эбыкдйыр ханньщ ковтьщ д ереп бойынша, ол 1756- рж мендер арасында болтан лады. стауш ы уш батырынын, 6ipi ы 1706-жылы кез1рп Алматы уданында туган, Шапырашты нан ш ы к д а . О ньщ б ую л eMipi н еткен кершедь Кудайберген, уш бауыры да жоцрарлардьщ ы . 1729-ж ы лы , 23 ж асы нда, ары Ш амалхан мен Кдскелендд ау ры зб а й дьщ атары шыгады. азат етуге белсен е кдтыекдн льшан елген кершедь Алматы данында осы батырдыц атымен бар. а е ц п м е крзраранда, он ьщ ic- рымен байланыстырмай айту Bip расырдан аса уакдн бойы ып-типыя дерлж курып кеткен алашапкдонына азды-кепт1 раласты. Буш рдеп жаудыц ж у л е а бар. ы ньщ ез1 вз1рей1лдей болтан елед1. Одан уш у л кдлады: улкеш ан ш ы сы Ц еван-Д орж ы 13-те, 7 -де. Б а лд а н -Ц ер е н e 3 i так, ына есиет еткен екен, сол улы ады . BipaK, асты р ты н вр ек ет жылы так,тан Tycipin елт1ред1. ж и болады, о л Балдан-Цереннщ кер1нед1. А л мурагерл1к зан, ы Балдан-Цереннщ жакдш туыс 116

_______________ ОЗв немерес1 Даваци (Дебаче) ноян такдд таласушы жаца бэсекеии с жер и е лш Тарбаратайда е Тарбагатайдары тары 6ip нояны api тырыз байланыста болады отыруына exeyi 6ipirin кдрсы э о л эреке-п алрашкд1да кдтгы с 1751-жылы жан сауралап eicey паналайды. Ж оц гар хандырын бак,таластык,ты орта ж уз ханы А отырран. С о л бакталастывда б1р салып, о л ылги е з кджетше к тырысады. Лама-Доржи Абылай кдшкдшдарды кдйтарып беруш \"Кдзакгыц зацы бойынша, ада тырылран и т де устап беруге бередд. Оран ашуланран Лама-До зайсан крл бастап кдзакден с бередд. Bipan, одан бэлендей нэ тарихта жок, Абы лай жорцар нояндары Да ж ыл паналатады. Содан кейш уш ш куресп тары ары жалгасты жылы хан ордасына туткцы Дорж иды eATipin, тацкд Дав эрекетше кдрсы болтан кейб1р з нояндар Н ем еху-Ж и ргала дег сайлайды- Сейтш, Жоцгарияны шыгады. О сы туста Давациге аянбай кдязмет жасайды, о л кемепмен Немеху-Жиргала хан елпредд. Кдяскдсы, жоцрарлык жайлап, ж1к-ж1к курестен ханд О л елареудд Kepmi Кдятай шешуд1 кездеп, сол барытта Наразылыкден кдшып еткенд крлдап отырады. Кдятай ж ер 117

вндеЬ вЬнектжн елке н отыруга тш с екен. Ендд с о л Даваци шырады. О ньщ едь Даваци ойраттыц ы Амурсанамен жакцгн дос ы. Лама-Доржидыц такда эрекет жасайды. Екеушщ сэтазддкке ушырайды да, yi де Абы лай ханды келдп нда так, уиин erin жаткдн бы лай кдс кдкдай бакцыап рде май куйса, б1рде теж еу кдрай ыкцал етш отыруга йра арнайы елип ябберш, талап етедь Оран Абылай: ам турмак, иесш ен кдшып болмайды\", — деп жауап оржи ep6ip ноян мен ap6ip орысыцдар деген буйрык, этиже шыцты деген дерек аваци мен Амурсананы 6ip ш eKeyi елш е кдйтып, так, ырады. Акы ры олар 1753- л шабуыл жасап, Лама- ваци отырады. Оны ц ол зайсандар (жайсацдар) мен гендд е з беттер1нше хан ы ею хан билейтш болып е ежелг1 досы Амурсана кдзак, ханы Абы лай д ы ц нньщ тобын талкдндап, езш к,тардыц imiH алауыздыц дык, кдтты эларейдд. империясы е з пайдасына а эрекет ете бастайды. дердд паналатып, оларды ш е Ралдан-Церенн1ц ею

Ъвкстлан Нф/свкв-уш _ н е м ер еа кдшып етедд. 175 еткен ойрат отбасыныц са Жоцрар елшде болып ж да ж т кддаралап отырды. кдзак, феодалдарыныц пай Россия крлдамады. О ры с елдщ езара куш 6ipiKTipin кедерп жасап отырды. Эй орныруына Абылай да а батынрысы келмегендердд ж эр кезде мыцнан бес м кемектесш отырран. О ны ж азбалары нак,ты дэлелдей Ж оцгарга жаца хан б алташкдя ханы Батур крн сондыкуан хандыкдщ тала А л А м урсана да ондай кд Цереннщ кдлзынан туран а 1722-жылгы. Эрине, д эу л бес мьщ TyriH багынран. отыруына, ез жауларын адам жок, С о л кдлзметтер1 улес берем, жеке улысты уэде етедд. Cipe, сол уэдед © йткеш кешн, Даваци эбде билеунпсш е айналтан кезд бузылып, оны ц аяры улке Кейб1р дер ектер ге кдр суйенш, Амурсана ез улес сураран кершедд, OFaH Дав болмау керек\", — деп ж Амурсана алты мыц адам О л уш ш Абылайдан 4 м сурайды. Ж э н е олар сорыс ш абуыл жасауын етшедд. д е оры н д ай д ы . BipaK, некерлер1мен, крлдаушыл кетедд. Амурсананы жецге

___________ ________ 53-жылдыц кузше солай кдшып аны 3 мыцра жетедд. жаткдн булжтердщ бэрщ Россия Ж оц гар шпндеп алауыздыкды йдаланып кдлрысы келген ниетш империясы кешпел! ею керна n кетуше де крлынан келгенше ткенмен Давацидьщ хан болып аз ецбек спцрмейдд. Давациге жуасыту уцпн, о л кдлмак, жерше мыцра деш н жасак, яаберш , сол кездеп орыс эскерлерщщ йдд. (Прапорщик Веревкин). болтан Даваци кдлмацтардыц тайжыньщ тоселей урпагы едд, асура оньщ толы к, кдкдясы бар. дкдя жок, О л — те к Балдан- адам, хан тущьщына жиен рана. етп болтан, Тарбагатайда OFaH Давацидщ хан болуына, такдсд жецуше ондай ецбек сйурген 1 уцпн, Даваци OFaH кешн мол ы (Гурбон-Модон) билетем деп де кеп сыр жаткдн бо лу керек. ен ныР'айып, жоцрардьщ жалгыз де, е ю есю достыц арасы кенет ен жауласура уштасады. раранда, эуелг1 кездеп уэдеге сш е Давациден ж ер ж эне адам ваци: \"Bip жердщ ею басшысы ж ауап кдйтарады. Аш уланган ммен Давациге кдрсы шыгады. мыц ат пен туйе, 10 мыц крй скдн кезде Давацидщ ордасына Абы лай оньщ барлык, етишшн А м урсана ж ец Ш с тауып, ларымен 6ipre Кдзггайга кдшып ен соц, Даваци Кртайга достык, 118

___________________ О ара кдтынас орнатайык, деге BipaK, Цин империясы ол ттлекч Амурсананы улкен куанышп мемлекетш кдйтсек куртамы ■плегше Амурсананьщ кдшып кемектесупп ретшде олар с бастайды. 1755-жылдьщ кектемше кд 90 мьщ адамдык, ал Keft6ip де адамдык, Кдятай армиясы у жоцгарлыцтарга кдрай крзга ш ептеп епретш Амурсана бас Кдытай эскерш щ ею 6eAiMi езенш щ бойында 6ip-6ipiMeH к 6ip ок, шыгармастан Ж оц гар х жылжиды. Кдятай э ск ер ш щ жакдянд Д аваци 30 м ы цдай э с к е р ж армиясыныц курамында Аму еспген соц, жоцгарлык,тарды солай кдрай етш кетедд. Дав бастаган елш ш к ж iбepeдi, кдтынасты сацтауды етшедд иландыру ушш, Ж оцгар ханы 6epin ж1бередд. Егер императ де Пекинге барып кдйта алаты ую м етш е б у л хандык,тыц б е курыганы керек едд, сондыцтан кдлады. 1755-жылдьщ 14-мамыры ку империясы эскерш щ алдыц алкдбында Давациддц шагын еп кдтын-баласын тастап, согы кдшады. BipaK, Куча кдласын к,олына тапсы ры лады, а л о басшыларына етю зш бередд. абацтыга жабылады. 1755-жылдыц ж азы на c 119

ОЗвндф ejmeianeun елке ен -плекпен елпп ж1бередд. ч! куптамайды. EceciHe олар пен кдрсы алады. Ж оцгар ыз деген олардыц еж елп келу1 орайласа кетедд. Оган согыскд кдуырт эз1рлене драй 6ip деректер бойынша еректер бойынш а 200 мыц лк ен eKi беламге 6eAiHin алады. Оньщ 6ip алдыцгы скдрады. кекектщ аягында Боратола крсыльш 1леден етедд. Б1рде- хандыгьшыц жер1мен L/\\repi дап к еле ж аткднын ecTin, ж инайды . А л а й д а Кдятай урсананыц да бар екенш ыц Ke6i Давациды тастап, ваци Пекинге тэты ез улы бейбггшишс пен достык, . С езш щ шынайылыгына ыныц ж ауы нгерлж туын да тор кдж ет деп тапса, езш щ ындыгъш айтады. BipaK, Цин е й б т ш л ш ем ес, б 1рж о ла н Давациддц ттлеп жауапсыз уш Амурсана баскдрган Цин цгы uie6i Т ек ес езенш щ преттмен кездеседд. Даваци ыспастан Кдишарга кдрай нда устальш, Амурсананыц л оны Цин армиясыныц Содан Пекинге жетюзшп, cofuc ж е д е л аяц талад ы . 9

Ъексутим Нфкеке-тм__ Жоцрарлык,тардыц царсы келмейдд. Ендд буюлойратгы м ем лек етп к и елж те куйр Пекинге багынатын терт мемлекетш б1ржола жойра кдйтарылып таратылады кдяркуйегшде Амурсана кдй армиясыныц кем егш ен Жо дд, ендд оныц ececiH e елш щ е Kepin, алданган о л аз FaH империясына кдрсы шыры 500 крлмен Жоцрарияга кдй соцы н ала оны е з жак,таст бойы Амурсана куш жинайд ж е ц ш с тауып, о л тары да меж бур болады. Оны ц етшш ескермен Жоцрарияра ш армиясыньщ езш е кдрсы шы ж ылдыц жазында кдзак, ж султанды паналайды. Ендд Цин империясы та Бул ж олы Амурсанага кдрс жер1нде уйымдаскдн кдрсы еттп © скем ен б е и ш с ш е O А бы лай султан жер1нде еке ж узге кдрай б ет алады. 175 eTiperi Кдятай аскер1мен сор Цин империясыныц ею мы imme ен е алмайды. Осы кезде Абылайда Амурсананы Орынборра А бы лай Ам урсананы мы жорыкдф шыкдщн кезде, он алып журедд. Оныц уш н уне Абылайдыц кдсында бес а аярында, А м урсан а Ж оцра ук1мет1нен кем ек сурап, Петербургке арнайы влип а к елш щ аралырына бею ш с

____________________ ылык, жасаута да шамалары ык, хандык, жойылып, дербес рейдд. О н ы ц орнына тшелей т княздйс орнайды. Ж оцрар ан соц, Кдлтай армиясы елге . О сы туста 1755-жылдыц йтадан бас кетередд. О л Кдггай оцрар ханы болуды есептеген- е з теуелазддгшен айрылранын Ha кдрулы ет1ретпен Кдятай ып, шегара эскерш талкдндап, йта кдшып келедд. 1755-жылдыц тары хан етш сайлайды. Кдяс ды. Б1рак,езше кдрсыластардан а Абылайдан кемек сураура шпн куп алган Абылай он мьщ р ед ь Б1рац ул к ен м анчж ур ыккднын б1лш, Амурсана 1756- ж ерш е келш, тары да Абылай ары аскер жасак,таура ирюедд. сы жиналады. О лар Жоцгария ылык, керместен баса кектей Oip-ак, ттреледд. Амурсананыц ешн б1лген соц, одан ары орта 56-жылдьщ тамызында Абылай рысып, кдзакхар жещледд. Bipax, ыц FaHa acKepi терецдеп кдзак, а н ж а с ы р ы п о р ы с ук1мет1 шакдярмак, болады . Алайда ык,ты к у зе т т е устай ды . ©3i ны да ж еке кшз уймен 6ipre ьп отыз ж ш т кузететш болады. ай болтан соц, 1756-жылдьщ арияга кдйта келедд. Россия , к,ол асты н а алуд ы е тш ш атгандырады. EpTic пен Зайсан салура рукрат сурайды. Орыс 120

___________________ ОЗ мемлекеть тжелей кемек жасауга мумюндж бермейтшш ескертш, жоцрарлык,тардьщ тыныш ын жасалмайтынын айтады. Он мын, ескер жинаран Амур кдрсы кесюлескен урыстар ашад элден еш е е се артык, армияра алмайды, ж ец ш с тауып, жазал туспеу ушш, тары кдшуына тур 1757-жылы 22-чплдеде К^л Семейге кел1п Амурсананыц к эрекет жасайды. Д эл осы туста кдрай кдшып келе жаткдн Амурс султан туткцыл шабуыл жасап, алады, Амурсананьщ e3i сег!з ран кащып кутылады. Содан Амурсана Семейге 2 паналатуды етш едь Ж ергШ к кдбылдап, eKi куннен кешн Ямы ары Тобылга Ж1бер1лед1. С о л ар ауырып, 35 жасында 1757-жылд болады. Сейтш, е у елп кезде империясына етш кеткенмен, кеш бостандыры ymiH барын сала кур келген аурудан ажалын табады императрицасы Елизаветаньщ болады. Амурсананы батыр деп, бас оньщ агат эрекет! Цин империя хандырын б1ржола ж ою га себ аулетшщ кдтал жазалауларынан мыща ж етерлж жоцгарлык,тарда жан сак,тады, олардьщ e3i де Рос к,алды. П .П .Р у м я н ц е в э й е л - е кдрамастан 6ip миллионга жуы деген дерек айтады. Айналып ке 6ip кешпем халык, мемлекетз ку куруына тжелей себеп болатын 121

ЗендеЬ efmebmm елке а халыкдралык, жагдайдын, , б1рак, Россия тарапынан алатындай еш эрекет рсана Цин империясына ды. Эйткенмен куид езш ен тубегейл1 тук те 1стей лаушы етДретпц крлына а келедь лтай эск ер ш щ еюлдер1 кдйда тырылтанын бьууге орыс елш щ шегарасына сананьщ эпретш е Абылай оньщ мал-мулкш шауып на сешмдд ж и там ен зорра 28-ш1лде куш келш, езш ктД командование оны ышевага жетадзедд. Одан рада Амурсана шешекпен дьщ кдлркуйепнде кдйтыс ез Отанын сатып Цин шн е й жыл бойы ез елшщ рескен Амурсана тетенше ы. А л оньщ эйел1 орыс щ сарайында ж урш кдза скд деп багалаганмен де, ясыньщ крлымен Ж ощ ар беп-сылтау болды, Цин н кешн аз ж ы л ш ш д е 600 ан 30-40 мындай рана адам сияны паналап кдна аман ерк еп , бала-ш агасына ык, жоцрарлык, жойылды елгенде, ж ер бетшен тары урыды. А л ол мемлекетгщ ндай шешуш! эрекеттер

Ъектпан <НфкеЬ-тм_ жасамаганымен, Абылай ж ощ арлыктардыц -пршшг С ол жылдарда о л езш щ екенш танытты. ©MipimH, соцры жылдар 6epin, Абы лай 03i Турюста ж ылы кдйтыс болып, К,ож тубш е жерленедд. Крзак,хал м ен кдшндыры м о л кезецд да ем1ршде кдйшылык,пен бэрш ен де елш щ азатт бастаранын бш кке кряды, с ж ы р етедд. Bip А бы лай емес, eMip м жанын шуберекке туйш М алай сар ы , Суй1нд1к О Сырымбет, Сарынбай, С батырлардьщ е р л т мен е жайында атак,ты акд>ш-жы дастандар тудырды. С о л то и1ткен халык,тык, л е б ш тэ р б и е л ен у д е . К,алмак, кд булаты, Ойрантебе сиякуы б угш п урпакда да кдсиетг1 суюдщ символындай, кдж кдн тегудщ де кдсиетп ек Ke3ipri Сем ей обылы кдрасты ж ер д е кдзак, бал Акдиэул1 тауы тур. Кррт Тар деген аты кдндай?! Шэул уябасарын айтады екен. О бердлмеген болу керек. Акд жак, б ет аланындарыдай а хальщгарыньщ жаугершш болтан эйгш тау басы Жала Кдрауыл кдрауга да, жаура кдлмаура да — бэрш е ы щ а

_____________________ эр к ез эр тур/а саясат у стал, гше турлнне араласып отырды. е те саясатшыл, айлалы адам рында бшикп балаларына белш анда тыныш е ш р суредд. 1781- жа Ахмет Яссауидщ мавзолеш лкд>шьщ ем1р1ндеп кдйшылыгы де арената шыкдсдн Абылайдьщ кдтелж кеп. Bipax,халык соныц ты ры уш1н атк,а к,онып к,ол сол ерл1гше суйшш, сол epAiriH м ен ел^м белдескенде, ел1 ушш жаура шыкдан Батыр Баян, О лж абай батыр, Бэсентиш С ары , Р ай ы м б ек сияк,ты хас ерлж ке 6eprici3 акдллды icrepi ыраулар алуан-алуан толгау мен олгаулар мен дастандардыц бой ш ж уты п сан буы н урпак, кд>1рылран, Ацы ракдй, Ордьщ ы ата-баба ерл1гше куэ жерлер 1 Отанды, е л мен жердд шекс1з жет болса сол ел мен жер уш н кенш е Tipi куэлер тэр1здд. сыны ц Таскескен ауданына ласыньщ кулагына туа таныс рбагатайдыц 6ip алем к Акднэул1 л1 деп бабаларымыз буркптщ О л ат б ул таура тегшнен-тегш ддаулшщ устш е шыкрац, жоцрар айкдан кершедд. Кдзак,-кдлмак, ш к ерекеттершщ талайына куэ аулы да тап жаньщда тургандай, урымтал тию ге де ж эне кдпыда айлы жер. Кдрт жырау бабамыз 122

__________________ОЗ Букдр Кдлкдманулы Кднжыра алЫ ш е байланысты: — Асу салран тас б Тарбагатай бел1нен К,ол крндырран к,ос Борлы деген кел1не Кдлмак,ты шапкдн ш Акдюулшщ ершен, десе, тары 6 ip тарлан ж ы р ау \"Болмашыдай анадан Болат тука — Акдюулн-е крс тт Ауыр крл жидырып Кдлмакда ойран са дсп жырлатан Ак днэуиа осы. 0 p6 ip тасы, эр к ем мен эр айналган Бурабай, Кекш етау бабалардьщ ерлж шеж1ресш ж ур е к к е уяла га н жок, па аталары мы здьщ е л кррраран сорысыньщ нэтижесш б 1лсек те, болганын б!ле алмай журген ж Соны ц 6epi буп н п урпакда 1зде, пе? Кдзак,-жоцрар согыстары тусы Ак,тамберд1 С а ры улы ны ц: \"Б ©лмеддм ок,тан, кдйтешн!\" — де ушш кдншалык, тарихи, ж аугерш ж эне е л KppFan елудщ кдншалык, хабар бередп Уш жылга созылган кднтеп баскдшшыларына зорра берьдген кдлайша кдсиет тутпассыз?! “Ак,табан шубырынды, Алкдк е л алгаш ецсе KOTepin, жаура кдфылтан\" атты жерд1 естен шы кдкдшыз бар ма?! Bepi де тар кещлден орын керек, курмет кере 123

Зендф ejmeiarmm влке алы кдрт Бегембайдыц бузып, н. с rain ен. шулатып, ,— у Умбетей Т1леуулыныц ан Бегембай\" туралы: тгш п алдырдын,, алдырдыц, р ж отасы жыр, ацызга у, Баянауыл мекендер1 ше ескертюш тей болып а?! Оныц сыртында н, ж е р к,орраран т а лай , кдй жерде, кдй мекенде жардайымыз кдншама?! 1зден деп туррандай емес ында QMip сурген ж ырау Б аты рларш а жорык,та, еу] о л кезецнщ кдзак,тар шш к кезец болгандырынан , курметгелгеншен айкдга стен кеш н рана жоцрар н кене Сайрамньщ орнын кэл суламара\" ушыраган cokjk^ i бер ген \"Кдлмак, ырарып, умы т кдлдыруга рих, о л тарихкд тек эр ек. TyFaH жердд сую сонда

Шсутан ’Нфквкв-шы_ FaHa нагыз суюге айналады кдсиеттей алмайсыц, ал тыбыз байланысты. Keiu к,осылы п к,ана к д с и е т токзалганымыз да сондык Халык,ем1ршщ кцлы ке сорыстын, тарихи ж ене эд жазушылары да талай шь Дж. Н еру атындагы хал Энуар Эл1мжанов \"Ж а М ем лекетп к сыйлырынь \"Кеш пелрлер\" атты трил бел!м ш, жазушы Эбпп Кею Сматаев \"Ел1м-ай\" романы ариалы Жоцрар хандьпы жойы жойылмады, буры ш ы кал Ц ин империясы ендд Ш ы Кдзак,станра крян-крлтык, казак, ж ерш щ ец соцы б батыстан да тендд. Кркан жоцгарлардан бетер ж кдлмакден соиястан эбден суйер айбын керек бо жалайыр руыныц султа баскдрмасы аркдрлы Росс билш н деп тайпаларды Р етш1ш жазды. Кейб1р карамагында сол кезде 55 хан Абылайдыц баласы Александр I CymKTi Ро кластык, ага султандык, ш Ж етгсу жершде Балхаш к меш1т туррызып б е р у г е eTipeTi куры лы с iciHe K м е с е л е а ел1 тубегерш ше к е л е а ж ы лы Кдггай у и м

ы_____________________ ы. Ж ердщ кдсиетш б1лмей турып шын кдсиет тарихи двстурмен ueri мен б у т и т жэне ертецп курайды. Тарихца кецйрек к^ан. езещн, казац-жонрар арасындары деби ескертгапн етш казак, совет ьнарма жазды. лыкдралык, сыйльпдыц лауреаты а уш ы \" романын, Казак, С С Р ьщ лауреаты 1лияс Есенберлин логиясы ны ц “Ж анталас\" атты ю лбаев “Уркер\" романын, Софы ын осы тарихи кезецад суретгеуге ылганмен де, казак, халкына кдуш лмакрардан да бетер кдуигп жау ы ш с Турюстанды барындырып, ,жакдшдады. Жоцрар тепюсшен болып кутылран ЖеттсуБа кдуш н хандыги Ж етгсу кдзак,тарына ж ай сы з тидь Узак, ж ы л бойры н кдлжырап титыкраран елге арка олды. Сондык,тан Жет1судары аны Суйж Абылайханов Омбы сия императорына 1819-жылы ез Россия кэрамагына алуды сурап деректерге Караганда, оныц мьщ адам болыпты. Бул С у й к — ы , У ели д щ inici. Император оссияны ц крл астына алып, 8 шенге жогарылатура ж ене OFaH келш щ шьпыс жагынан уй салып, е ую м етедк 1825-жылы орыс Kipicin те кетедр б1рак, шегара еппм таппаган кез болгандыкран, м етш щ талап eTyi бойынша ол 124

к ур ы лы с к,айтадан кщ раты Абылайхановтьщ етшшп кдраз 6ipaK, ic жузшде крсылу п р оч ей ж ыл бойы кешеуглдей бердь 18 деген жерде, кэз1р п Талдыкррр ауданына кдрасты Aenci селосы кдзакуарын Россия империясы салтанаты болды. Оран Аягез, К округтерше батынатын султанд Шапырашты жэне Ж алайыр билер1 мен ак,сак,алдары кдт Вишневский ¥лы ж уз кдзак,тар алынганын салтанатпен жариял KyeAeHAipin ep i с о л кезде Ж е журген Кенесары Кдсымовты ж крл крйдырып алады. Россияга крсылран сон, Ж етгс Орталык, Россиядан, Украин крныстана бастады. 1847-жылы 1848-жылы ¥ лы ж узге туцрыш приставтьщ резиденциясы Кдпа жылы А я гез бен Кдпал кдла бо 1867-жылы 11-ш1лдеде жеке е курылды, оньщ алрашкд1 губерн болды. Жетгсу, Сырдария, Касп Самаркдн обылыстары губернаторлырыньщ курамына Ташкент кдласында болды. Ж обылыстары кусал iiiiKi icrep м MiHicripAiriHe багынды. Ж етасу обылыс курамына алрашында Ве Ыстыккел жэне Токдоак, — барлы жылы Туристан генерал-губерн Сергиополь кдласынан Aen ci ста кдулы алды. 1880-жылы Aen ci ст курылды. 1882-жылы жацадан 1899-жылдан кдяррыздардыц Г 125