Б. Нұржекеұлы т11

______________________ Ушарал, Андреев, Aenci; Семей удандары. дйтыс болтан Э сет (1867— 1922) мэдени мура кдлдырган адам. epi акдындар айтысынын, эйгш ы. Э сет шытармашылык, ,тылытына, шытырмандытына шыгармаларыныц керкемдш танып б1луге болады. Оныц кцссаларын eMipi, ©Mip тарихы кен\", \"Э сет буйткен\" деген сан щ терелдгш де, шындыгын да ец сешмдД кдзы — оны ц ©з щ уш ш эжептэу1р K©3i ашык, ц ой epici, б ш м дэр еж еа айтыс е н де, келт1рген мысалдарынан кдгаыц улы акыны Александр гин\" поэмасын кдзакдю кцсса ык,тарыныц, этап айткднда, арап ейб1р улплер ш кдзакд!а кцссага ан шыкд<дн Кешубай атгы улгш н ету1 — соны ц 6epi Э сеттщ пазоныныц кецдпзн дэлелдейдь е эдыдпсп жакуады, терелердщ, екетгерш эшкереледд. Эддлддкп агыздау Э с ет шытармашылык, TinTi осы мацсат уш ш дш и йдаланды. позиторлыты ма элде акддндыты м дегенде Kecin жауап бере . О ны ц эн ш ш гш е терелж айту, кулатыцмен еспм еген дауыскд . BipaK, он ы ц е ле ц д е р ш д е п ымаган\", \"Э н салсац, Эсетгей дйран даусым ерш беген\" тэр1здд ердщ куэлэнддруше кдрап, зор болжаймыз. Эндершщ жогары 200

__________________ QS дауыспен шыркэуды кджет ететщ хабар бергендей. Э сетгщ \"1нжу-маржан\" эш сияк,ты махаббат гимншдей эн курделш п де, вуезд ш п де \"Крр байланысты 6ip кудж — K33ipr эуен мэнше, эннщ макратына уйл б у л свздер \" 1нжу-маржаннын, рашык,тык, э нш е \"Э уелетш эн с \"Эсеттей сал эн салсац ацыр жымдасып турган жок, Э р ex келетш \"Еркем, с е т сарындым\" сеюлдд кдйырма т1ркестер де, \"С бейнетщ е квнсем-ай, К,озы Кврп элсем-ай\" дейтш н еп зп кдйырм мэтшнщ м э т н е н мулде алшак. А сезш табу м ум и н бе, жок, па де кцын мэселе, 6ipaK, умйг узуге T \"1нжу-маржан\" Эсетгщ жас к эндершщ 6ipi болса керек. C e 6 эн де, елец де адамнын, жастык, ш ycrine Э сетгщ \"К,озы Керпеш айтуы да бекерден-бекер болма д эу р е т Aen ci уйезшде еткеш, ал де с о л елкеде екеш б елгш . К,оз керген жас ж т т адал махабба олар жайындагы жырды естш “ Сейпьлмэлж — Жамалдай\" де uibiFapFaH кез Эсетгщ мед^ресе оны о к э п кеткен кез1 д е болар. айтылатын махаббат хикаясы жа ме/уреседеп оку аркылы жетке М енщ ойымша, Эсетгщ \"1нжу болып кеткен мэтш уйлеседд: - Епндей боп, ей, кдлкд Жайкдласын, епннщ кеп Сэулем, ce Ауылыц алые кеткенде, к Юм KepiHep кез1ме ез1цд Сагынбаск 201

Smdejf djmeiaimm елке щдщ де оньщ ез даусынан — Естайдыц “К.орланы\" н. Эуендж курылысыныц рланра\" украйды. Б ул энге ri айтылып ж урген елещ леспейдд, соган кдраганда, ,\" e 3iHiKi ем ес. © й ткеш салса эш ш Э с ет \" д еу де, ратып\" деу де жарасып, i жолдан кешн алмасып \", \"С агынбаскд н е шара\" Сейшлмэлж — Жамалдай пеш — Баяндай 6ip молада ма да 613 айтып ж урген эн А л \"1нжу-маржанньщ\" ез еген м эселе — аса ineinyi THicri е м ес тз . кезшде шыгарран алгашкдг 6e6i махаббат жайындагы шагында TyyFa т т с . Оныц — Баяндай\" деген сездд аса керек. Оныц ж т т т ж л Крзы мен Баянныц б е й т зы мен Баянныц кумбезш ат жайында кцялдамады, ш те б 1р енбед 1 дейш з бе? екане кдраганда, о л эндд еде окргп ж урген немесе . Э йгш \"М ы ц 6ip тунде\" ас акршныц кулагына сол еш ш уб э а з сегалдь у-маржан\" энш е халык^га д, епндей боп, пндей боп, eHi сагындым. кршмас кдлкдм, дей боп, кд не шара?

Ы с у т м U jfa h -y m Эсеттщ \"Кисмет\" aH жок, жэне о л эндд Э сет турацты сезбен айтпага кцссаларын ол эр кез о керек, сондыцтан Кдзак Ракдппевтыц айтып жур эбден дурыс деп б1лем1з 6epi белгппз болы п к е жакдгадаткдямыз кеп, э Ж о р ам а лд а н шындык Москваныц саяси басп KiTa6i себеп болды. Он c©3i деп кэрсетелген (2 бетшдеп барлык, эреке ала uieuiiMi бойынш а Кдзакдпалаганда, шама марынара жакдяндайды. Ka3ip энпплер халы к бар. О ньщ ce3i акдлн И епнйм есш де сацтама uibiFapFaH. А л ендд \"С м кейб1реулер оны \"Ц в металлургия\" сез!мен б жылдарда \"цветмет\" C0 едд ж эне кэз1рп к енеке кдтысы жокд-ьпын айт жылдардан бурьга да б Э сет п ц \"К ц см етГ де 6ip ею нускдсы. OFaH ею оцай к ез ж етюзуге бола басталу кез1 де, узш-уз украс. Айырмашылыкды рана байланысты, О нд 6ipHeiue нускдда айтыл куйлер кдзакда аз емес алкдныц\", \"Б улбул\" нускдлары бар. \"Назкрц \"К,орлан\" эндер1 д е б!рн

m __________________________________ Hi де е з сез1мен айтылып журген т п ц ©3i де э уел бастан белгЫ 6ip ан сеюлдд. © зш щ узак, елецдерш, осы энмен орындап отырран болу к, С С Р ецбек сйцрген aprici Дэнеш рген мэтшш осы энге туракдандыру з. А л \"К исмет\" сезш щ мэш кептен елген едд, оны кдзакд>1 марынара рю м эр турл1 жорамалдап келддк. к,к,а ш ы р уы м ы зга 1983-жылы пасы шътрарран “А т е и с т сезддк\" нда \"Кисмет\" (Кисмет) ce3i турж 222-бет). А л о л ислам ддшнде жер ет, адам тардыры алланьщ алдын болады дегендд б1лддред1 екен. амен, \"жазмыш\", “ пешене\" деген . к, э т деп журген \"С м ет\" атгы эн са Байзакрвтпа, эшн бш п, елещн аган соц, И са OFaH ж аца мэтш м ет \" сезш щ марынасын 1здеген в е т м е т \" д еге н м ен hfhh \"туст1 байланыстырып жур. Отызыншы 03i кэз!рпдей кец крлданылмаран ез кдртгар о л сездщ б ул энге еш тады. \"С м ет\" эш - отызыншы бар эн. Б1зддцше, осы \"С м ет\" те, p эннщ езгертш п айтылып журген эндд салыстыра тыцдап отырып ды. Ею эннщ екпшдете айтылатын зш айтылатын кдйырмасы да ете ыц e3i екшнге, созылымдыльпына дай-ондай езгеш елж терш е бола лып, тартылып журген эндер мен с. Мэселен, \"Крсбасардыц\", \"Крс мен \"Б айж уманы ц\" б1рнеше цыр\", \"Ж и ы рм а бес\", \"Бурылтай\", неше нускдда айтылып жур. Осы 202

__________________ ОЗ тургыдан келгенде, \"С мет\" дег айтыла кеп езгерген Typi, ал э орындалып журген 6ip нускдсы Э с е т — к еп айтыскдн ацы Ы рысжанмен, М али ке кдязбен акдянмен, Кэр1баймен айтыскд K83ipri А л а к е л ауданынын, Кд мекендеген, оньщ э к е а М алай Кдязылашшы деген ж ер — совхоздыц орталыгы. А л Ара ауданга кдрасты Белкудык, деген aKeci 0Mip, оныга Андас деген Kic ж ер Алакелде a/vi де бар. Bip-eKi ауыз сезбен Э сет кдкд оньщ бэрш i3Aen тауьш, асыл мур б у п н п урпацтыц басты па шыгармашылыгына байланысты жатыр. Семей кдласындагы Аба 9pin те айтыскдн деген дерек 6ip-eKi шумак, узшдд де келтардлт yuieyi 6ip ж ерде крлма-крл жар де эцгтме айтушылар бар. Оныц дэлелдеудд кутетш мэселе. Э сет жазган дастандар мен к ауданы \"Кектума\" совхозыны ■гуратын С у л е й м е н Э бд 1лд ае айтыстары мен кцссаларын ту 1984-жылдыц кдясында кдйтыс 18-кдраша кундер1 С ул е й м ен Ы рысжанмен айтысын, \"К еш \"Ф ранцуз\", \"Y iu ж етш кдлз\" (\"Сем кд>1з\" кцссаларын жырлап берд \"Сэликд — Сэмен\" дастаны, \"Аг кщссалары бар екеш де б ел п \"Евгений Онегин\" романын ауд непзге ала отырып кцсса eTin к Э сет акдлнныц ф отосуреп са жазушы Сапаргали Бегалин \"М 203

Зендф фнеЬпеген елке ген де \"Кцсмет\" сезш щ эн де Эсет эншщ езгере ы деп бьлген жен. ын. Оныц Бацтыбаймен, н, Сэм ет теремен, Арап дны белгш , Сэмет тере дызылашшы д еге н ж ер ш й тер е деген Kici болтан, K93ip К и р о в аты ндагы п акдшныц м екеш осы н жер болыпты. Араптьщ ci екен. \"0Mip тамы\" деген дыгыскдн адамдар ете кеп, раны кдгазга rycipin кдлу — а р ы зы . О н ы ц eMipiHe, ы даулы мэселе де толып ай муражайында Э сет пен ж азулы тур, о л айтыстан тен. Абай, Э сет ж ен е Э рш рыса елец шыгарган деген 6api — болашак,зертгеудд, кцссалар 6ip тебе, Алакел ы ц \"Акдпи\" ф ермасы нда ев д е г е н ак,сак,ал Э с е т гелдей дерлш бЬлупп едд, с болды. 1983-жылы 17 — н ак,сак,ал 6i3re Э с е т т щ ш убай \" атты дастанын, мсая\"), \"Ш еризат\", \"Барат дд. Эсеттщ булардан езге аш ат\", \"Евгений Онегин\" п ль Э сет А.Пуш киннщ дармаган, оны ц мазмунын кдзакдпа жырлаган. акдалган, оны 1977-жылы Медениет жэне турмыс\"

Шсутт Щ М и-ут журналында жариялады елкеанде Мукдметжан Э сет айтыса журш ке Кэр1байдан FaHa жещлге eKi нусцасы белгШ . баяндалады, ал екшписш eTin жырланады. Айты дэстур!нде ете кец тара пен Ырысжанньщ айты сацталган. К ен е к ез кдрттардьщ кез1нде айтыстьщ баскд Ш ыцж ац елк еан д еп кд айтыс\" сияк,ты айтыс Ty акдш езш щ тауын неме жырласа, тапкдярлык, та нен1 ж ырлауына байла турде \"жайлау айтыс\", Бул — K33ipri б елгш та mbiFapyFa ете жакдга кдтыскдн деген с ез бар Э сетгщ К ем т р б а й ак елещ де мукцят зерттеу K33ipri 6i3 б1летш басп элдекдйда келемдд. С о л жаздыруында Былым А н еге екенш , a3ipre р нысанасына айналдырм азаматтык, кдсиеттерш Акдш араныц ауру еке келушщ e3i Эсетгщ улк К ем трбайга: \"Адамныц кун жолаушылап келш турмьш” , — дейдд. Осьш жолдары аркдглы да Э сет тусудщ р е п келетш тэр1 Осы елецнщ эш де Кемш рбай екеуш щ ам

т _______________________ ы, акдщды фотосуретке Шынжан, Ю супов деген Kici TycipreH. еп акдшды жецген, Бакдыбай мен ен. Оныц Кэр1баймен айтысыныц Б1ршде айты с упнннп жак,та шде Кэр1байдыц е з аузынан кцсса ы сты кцсса eTin ж ы рлау кдзак, акан. Б1ржан мен Сараныц, Эсет ыстары е л аузында кцсса болып щ эцпмесш е кдраганда, Э сет акдш д турлерш е де кдтыскдн. Мэселен, дзак,тар арасьшда \"тау айтыс\", \"су ypi болтан. О л айтыс бойынша эр се суын елецге крскдн, и м жак,сы анытса, с о л жецген. Акдгндардыц нысты айтыстыц аты да шартгы , \"кдгстау айтыс\" болып аталган. акдярып бойынша крлма-крл елец эддс. Э с е т ондай айтыстарга да р. кдшныц кец ш н сурай баргандагы удд купп турган дуние. О л елец па ж узш керш ж урген нускддан келемдд нускд Б.Бейсебайулыныц Академиясында саксаулы, 6ipaK, ралымдар ол нускдны зерттеу ай жур. Бул елец Эсеттщ адамдык, тануда кеп кдызмет аткдра алады. нш еспп, к ещ л сураута алыстан кен адамгершшгш дэлелдейдд. О л ц 6ipi ем ессщ эншейш жай. Ж е н ш турмьга... 1ншк сэлем1мдд 6epin шдай-осындай дерек беретш елец т акдянныц ем1рбаянын толыкдыра 1здд. Э с ет п ю деп ойлаймыз. ©иткеш мандасып бакулдасуыныц бэрш 204

________________ QSm елецм ен 6i3re ж етю зш отырган журткд энге сап насихатгаушы устш е aHuii Ж э ш бе к Карменов Э сет стилше ете украс. Сондыку кдкр1лымыз. Кдлайда Э с ет пен К к,имас араластык, болтан. Оран К д е дэлел: \"Бек eMip еске тусш ж Хал сурап Эсетшсщ кд Карауытып кара кар к Алажат жэстырыцды б Э с ет те а деп амандаскднда, жасымызда\", — дейдд, соньщ 6 салган сездер болмаса керек. Зер тектес жарты ауыз сез де купия абден мумюн. Э сет акьшнын, мурасын сак,та де кап. О ньщ 6ipa3 шырармас Tepi6aee к езш де е л арасына к Ж етю у журтшылыры Э сет eciMiH атайды, улкен акьшньщ eMipiHe ба мен азамат аттарын мак,танышп Ж етзсу журтшылыры рана е eciMiH зор мактанышпен атайтын 1878-жылы туып, 1916-жылы дун мурасы жиналып, 1980-жылы \"Тордары тоты\" деген атпен жа С араны ц э й гШ Б1ржан салм акь1ндармен кщргырысы, сондай- Акдш Сараныц aMipi мен ш кез4нде М.Эуезов, С.Муканов, F. Е.Ы смаилов, М .Рабдуллин, Б. Ш .Ахметов, С.К,айнарбаевтар айткдн. О ньщ ем1рбаяндык, дер Tycipin, е л аузында сак;галран еле жолында кап ецбек сшррген адам орталыры Ж ан суп ров селосы нд Кдлилаханов акракдл. Ж огарыда 205

mdeb еЬшктеин елке адамньщ 63i Эсет. Соны Э с ет болура тшс. О ньщ айтып журген бул эуен уан эн де Э сегш а деуге Кемш рбайдьщ арасында Кемш рбайдьщ мына c©3i жасымдары, дсымдагы. келдд б1лем, басымдары\". \"К осы лы п ж урунп еддк 6api жайдан-жай айтыла ртгеупп ралымдарды осы я крймара ж етелеп экелу1 аушылар е л арасьшда эл1 ын акрулык, акдш Куат кап насихаттаган екен. H эрдайым зор 1лтипатпен айланысты едлд мекендер пен есте сак,тайды. емес, кулл1 казак, халкь1 н акьга Сара осы ©лкеде ние салган. Оньщ эдеби \"Ж азуш ы \" баспасынан арык, кардд. О л жинакда мен айтысы, баскд да -ак, 6ip топ е ле щ енген. шырармашылыры жайлы .Mycipenoe, К,Жумалиев, .Кенж ебаев, Г.Омаров, келел1-келел1 пвдрлер ректерш рылыми н еп зге ендерш жинап жариялау — кэз1р Акру ауданьшьщ да туратын Тэщрберген а аталган \"Тордары тоты\"

Ш ст п а н И ф / свЬ -т м ютэбше алгысез ретшде с о л клтептщ жарык, Kepy Kici. Кдзак,тьщ дулдул ком сал акын Сарамен 18 бауырьшда айтыскдн. Б Сара бар-жогы 18-де едг Е кдза болтан Ш епшекул кередд (I-Омаров). Бул а BipiHUii нускдсын 1898-ж менен Сара кыздыц Шайхулсламов Ж усш бек ш ш д е: \"Злкисса, Ж у Бipжaнмeн айтыскднын бастан-аяк, баян кы л жылында\", — деген дере кржа б ул айтысты Саран Bi3 кейде осындай жазба 6ip алып-кдшты эцпм ел нерсенщ езш тумандаты Айтыстын, екшнн ну \"Кдгсса. Б1ржан сал м ен а атпен басылып шыгады. Караганда сел Ke6ipeK байланысты кдуесеттер ep6ireH болар. Артык,жол болуы ебден ыктимал. нускдда да б!рдей. Сараньщ eKeci — Таста Kici. Б1ржанмен айтыскд азаттык, алганмен, Сара тие алмайды, акдлры Бек Kyfteyi 1931-жылы кдйты Акы н Сараньщ eMipi М операсына аркду болды, ацын Кджым Ж ум али ев \"Акдш Сара\" атгы пьеса крйылды. Туыстарынь

___________________________________ \"Акы н Сара\" атгы макдла жазып, yiHe накды ецбек о щ р ген де сол мпозиторы, аскдк, aHiuici Б1ржан 871-жылы Еш ю елмес тауыныц Б1ржан о л кезде 37 жаста болса, Ею акдшньщ айтысын 1928-жылы ы А хм ет деген Kici е з кез1мен айтыстьщ ею нускдсы сак,талган. жылы Кдзанда \"Кдгсса. Б1ржан сал ц айтыск,аны\" деген атпен к кржа бастырады. О л нускдньщ у с ш б е к к,ожага С а ра кыздыц кыздыц е з аузынан осылай деп лганы айтысканныц келер- екп меламет бар. Демек, Ж усш бек ньщ ез аузынан жазып алган гой. а деректерге ден крймай, кдйдагы ерге эуестенш кетем1з де, анык, ып ж1берем1з. ускдсы да Кдзанда 1899-жылы акын Сараньщ айтыскдны\" деген . Бул нускдньщ келем1 6ipiHuiire (173 ж о л ). C ip e B p in акы ш а р с о л к,осымшага байланысты лдардьщ neci Bpin Тэщрбергенов А л айтыстьщ н е п зп метана eKi анбек, uremeci — Ж анш еке деген дн сон, Ж и ен кулга телшген басы 6epi6ip суйген ж ита Кусембайга кбай деген ю ам е н крсылады, о л ыс большты. М .Телебаевтьщ \"Б1ржан — Сара\" , операньщ либретгосы н галым- жазды. Ж азуш ы Бек Тогысбаев а жазып, о л обылыстык, театрда ьщ , к езш керген адамдардыц 206

_________________ бЗе айтуларына суйенш, акдш Сара халык, cypenuici Эбш сан Кдстее ескерткшпн С С С Р архитектор М.М.Ващенко жасады. Кдпал а баурайында \"Акдш Сара\" атты Талдыкрргандык, акдш-щяздарды \"Акдш Сараньщ сщшлерГ' дейдд, кдстерлейдг К,азак, с о в е т э д е б и е т ш щ кдлаушылардыц 6ipi 1лияс Ж ан с Талдыкррран обылысыныц А кру а ауылда туран. 1984-жылы жазда республика журтшылыры салта мурасы тек кдзак,емес бую л сове крсылган асы л мура болы п е утаметтм1з 1лияс акдшныц Отан жорары багалады. Кдзакртанныц ж эне м е к т е т -epi 1лияс Ж ан суп Талдыкррран кдласында I.Ж педагогикалык, институг бар. 19 б ул институтта кэз1р 5 факульте 190 окдггушы ж умыс icreiiAi, он бар. Институт жанында 1978-жы “Ж е п с у \" атты эн-би ансамбле жылы керкеменерпаздар колл байкдуында лауреат атанды. К жанында 1Ж ансупров муражайы ол муражайдыц крры Талдыкрр акдш муражайына берпуу. Талдыкррран обылыстыц др орталырындагы М эдениет сарай аты б ер ш ен . Акру ауданыныц о поселке \"Ж ансуг1ров\" аталады талдыкрррандыц драматург К дастаны\" атты пьеса жазды, мемлекетпк академиялык,драма т Ж ансупровтщ кеп томдык, шыр 1966-жылдарда басылып шьщты 207

ендф фнектген елке аньщ суретш Кдзак, С С Р ев салып шык,ты, а л оны ц рлар кррамыныц Mymeci ауданында Ешюелместщ ы совхоз 6eAimueci бар. ы журтшылык, курметпен , Сара eciMiH халык, кртгы к ла сс и п ж эн е Heri3iH суп ров 1894-жылы кэз1рп ауданында Кдрагаш деген оньщ 90 жылдырын бугал анатпен этап етп. Оныц ет эдебиетшщ кдзынасына есептеледь Партия мен алдында сЬцрген ецбегш ц б1рсыпыра село, совхозы ровтщ eciMiMeH аталады. Ж а н суп р ов атындагы 973-жылы непз1 кдланран ет, 23 кафедра бар, онда ньщ 41-шде рылыми атак, ылдан 6epi студентгердщ ж ум ы с гстейдд, о л 1979- лективш щ буюлодак,тыц Кеп ж ыл бойы институт ы жумыс icien кедад, кэз1р рран кдласында ашылган рама театрына, обылыс йына 1лияс Ж ан суп ровтщ орталыры кдла улп сщ д еп ы. Акдш ем1рше арнап Кудаш М укдш ев \"Дала о л М .Э уезов атындагы театрында крйылды. 1лияс рармалар жинагы 1960 — ы.

Ъвксутт НфЬЬ-уяы_ 1лияс шыгармашылыгы ауыз эдебиетс мен Абай Коммуниспк журналисти орыс эдебиетшен, сол а озык,улплершен ешмдд уй акцш Э сет п кердд ме, ж дэрежеде оныц шыгарма елецдершщ де эсер етк ет Э сетке 1лекецнщ елец ар аталатын 1лиястьщ алгаш \"Кдйгылы, мучды, Ой салар, ойын ту Елпер, еюлентер, Толгантар, толгак, деген жолдар; \"Булбулра\" \"Сайрадыц куйкы Тамсандым тамагы Толкытып, 'ГОЛЫК. Кцкуга кд.1зык,тыр деген лыкрып тегтлген Ti \"Эн салсац, Эсетг Крздырып делебеш Шыркдтып, шыган Шапшытып, шуме деген жолдар, б у л ук,сас ынтыгудьщ acepi. Э сет а аралаган, Бак,тыбай а Маманныц аулында 6ip эцп м е бар. Соган кдраган eTyi эбден мумкш. 1лияс ак^шньщ кдлам \"Куйпп\", \"Кулагер\" поэм та к,ы ры п ты к ,-и деялы гы суреткерлМ жагынан да улплер1, классикасы. Бул теп лген сез уйлешмр жымдаскдй уйкдс — ба

___________________ ына басты ыкдал еткен - халы к, й елецдерй Кейш, Москвадагы ика институтын б т р г е н соц, ол аркдоы дуние жуз1 едебиетшщ йрене бастады. 1лияс Жансупров жок, па - б ел п а з, 6ipaK, белгш ашылыгына алгашкы кезде Эсет т байкдлады. \"Эншз\" деген атпен рнауы бекер емес. А л \"Э тш ге” шкы елецдерш щ 6ipiHAeri: , енерл1, шерл1 жанга уртер, жыбыршытар. елб!ретер — , салар, толык,сытар\", — \" атты елещ ндеп: ылжытып, кубылжытып, ымньщ суын жутып. .СЫТЫП, eMipemin, рдьщ, кылдыц ынтык,\", — ipKecrep, гей сал эсемдетш, ш, дэсерлетш, ндатып, шалык,татып, ектетш, несерлетш\", — стык,тар — алгашк^г уйренудщ, ак^ш Акру, Кдпал тещ репн кеп кцшмен айтыскдннан кешн айга жуык, аялдапты деген де нда, Ьлекеце Э сет акргнныц эсер мынан ш ы в д н \"К уй\", \"Дала\", алары ж эне \"Гималай\" елегц - ы ж апянан да, керкем дж - а кдзак, совет едебиетшщ уздж шыгармаларындагы ой KeAiciMi, керкем суреткерлж , табиги арлыгы да ана плгмгздщ аскдн

__________________ОЗе куд1ретплшн керсететш нэрселе жасаган акриды халык, кдлайша \"Куйпп\" поэмасындары Кдра iurreft арбасуы, хан К ененщ кдр куй м ен сы р айтуы , ак,ырында бостандырын сурап алуы психологиялык,-драмалык, кер оцырманныц ойынан елмей кетп куйшшщ uie6epAiri кдндай, о л та кдндай?! Кдрадан шыцкдн к ул д ж йтг тарткдн куй эсер1мен х толкдды: \"Бул сорлы Дулат па екен Кушшм боп eMipiHe журс Суйымдь ж т т т щ бул бул Кдрашаш осыган-ак, тисш деп жанталасады. 1лиястыц \"К у й \" атты шырар Молык,бай шал Матайдары\" дейтш ауданыньщ \"К,ызыл тац\" крй со OMip cypiirri. Молык,байдыц eKec Буры бай д а аск,ан ц о б ы з ш ы Молык,байдыц кдра крбызы eKec к ер ш е м атак,ты куйшшщ о л кр обылыстык, елкетану муражай деректерге Караганда М олыцбай шыгарран кершедй О л Kici 19 каласында кайтыс болыпты. 1лияс, жалпы, енер адамдары Эсетп, Молыцбайды, Сарыуйс Акансер1дей е л ардагына арнап жазуы ocbiFaH дэлел. \"Тепнде, тегш бе екен Ак Бул да 6ip емес пе екен е 0 з улын, е з ерлер1н ескер Ел, теп, алсын кдйдан кем Aeyi де тепн емес. -1345 209

Зендф ofmebmeH елке ер. Сол кумрепт крлымен а курметгемесш ?! ашаш пен куйпп жптггщ рындасына куйпп ж т т г щ а верш ен де безш, бас — осыныц бэрш щ ркем дж пен iueiuiAyi — пейтш суреттер. ©нерпаз арткдн куйлердщ куд1рет1 деп баралай тура 6ip сэт ханша Кдрашаш былай н, Уйсш бе екен? сш бе екен? лбулы Foft ш бе екен?\" — рмасындары \"Крбызш ы ш Молык,бай K83ipri Акру овхозы территориясында ci Байсак, та, оньщ е к е а ы адамдар болы пты. ci Байсацтан калган мура бызы K83ip Талдыкррран ында саксаулы. Keft6ip й акракал ептеп е ле ц де 924-жылы Талдыкррган ын ете кдстерлеген Kici. сш куйппш курметтеур п \"К улагер\" атты поэма кдн cepi, елдщ epi? рмесе, мецгерд1?!\" —

Шсишан Нф1секе-ты 1лияс \"Ж олдастар \" атт \"К ек\", “Т у р к а б \" драмал сатиралык, эщтме де жаз халык,тьщ эдеби мурасын да кеп кец1л бвлген. О елецдерь Шэкэр1м К,уд М эж нун\" поэмасы, Суш акдшныц елецдер1 кез басылган-ды. 1лияс тугаи Талды к р жазушыларра ежелден к ер н ек п ею лдерш щ 6ip С С Р мемлекеттпс, К,азак Джавахарлал Н е р у атынд лауреаты Э нуар Эл1мж Кдзыбаев, Сайын Мурат Кдстек Баянбаев, Сэкен И Турсы нзада Ес1мжанов, обылы ста туьш -ескен тал Ж апсарбаев, Тем1рр Жексенбектовтер де Талд OMipiH ж ырлап еткен жа Ж етгс у ж ер ш атак,ты Б Шолак, пен эшш Майра Шолак, Ж е т к у жер1нде аралырында болтан сияк кер1нед1. © зш щ туы п-ес ол: \"Аман бол, Шапы Дерт1ме шипа бол Жалайыр, Кдчлы, Аралап сайрандад деп крштасу елецш де шы ж ш т К ененм ен кездеседд, О сы к унп Акру ауда совхозына кдрасты Kpp М амания мектеб1 аш ыл meKipTi бар ceri3 класт

ы____________ _______ ты роман, \"Исатай — М ахамбет\", ларын, кептеген фельетон мен зган, аудармалар жасаган. 1лияс н жинап, оны кггеп етш бастырута ньщ жинауымен Акдн сершщ дайбергенов жырлаган \"Л эйлТ шнбай Аронулыньщ, Албан Асан зш де ж ек е-ж еке кггеп болы п ррган обылы сы таланггы акын бай. Кдзак, совет едебиетш щ pi маркум Рали Орманов, Кдзак, к,стан Л е н и н к ом сом олы ж ен е дагы халыкдралык, сыйлык,тардьщ жанов, ж азуш ылар Кеюмжан тбеков, К е м е л Токдев, акдгадар Иманасов, Рахметолда Нурпетсов, , Марфуьа Айтхожина — осы лантгар. Халы к, акдшдары Кдлкд рали Рустем беков, Артык, дыкррган ецбекийлершщ жаркдш андар. Б1ржан салдыц рана емес, Балуан ан ьщ д а табаны баскдн. Балуан е ш амамен 1913— 1916-жылдар кды ж ен е 6ipa3 уакдгг аялдаган скен Кекш етауына кдйтар кезде ырашты, Албан, Дулат, лдьщ жургенде улап. , Ошакты, жалпы Уйсшдд, дым аунап-кунап\", — ырарыпты. Осы сапарында о л эшш , оран Mempi тусш батасын бередд. нынын, Ш .У елиханов атындагы paFam д еген ж ерде 1910-жылы лган ы б е л п л ь О л 200-ге тарта тык, меддресе болы п ты . К,азак, 210

халцы ны ц к ла ссик а к д т ы 1ли мектептен сауат ашыпты. 1910-ж осы мектепке дерекпр болы Мустахым Малдыбаев деген жш т А л оньщ ейел1 э й г ш энпп М а мектебшде 6ip жылдай болады, кейш ол мектепке Уфадагы 'Тал Файзырахман ЖиЬандаров дег болыпты. М айра энпп 6ip ж ы Тасбекет, Баянжурек, Курецбе Сагабуйен бойындагы елдердд ар Майраны жузбе-жуз керш еш н е Ж акетов, Молдабек Сулейменов Ж е п с у жер1нде Жанак, акдян мекеш ¥лы тау жагы болтанм Ж е п с у елкесш е ж и! ат i3iH са найманныц Т уб ек бастатан он ал эцпм е бар. Айтыстьщ аскдн m Сабы рбай деген акдлннан тана жайында Уалиханов та, В.В.Радло \"К рзы Керпеш — Баян с улу\" жы пен бала акдянныц айты сы н\" акдянныц елецдер1 пшндеп 6i3r ж ене ец мэндип де оньщ Руст к ерек. Ж анак,тыц о л елец1 Баймагамбет султанта, Суш нбай тереге айткдндары сарындас. Жа Рустем — акдлн 1лияс Ж ансупр а п ы поэмасына кейшкер болтан елещ нщ уыттылытымен сезш щ ш кдныпезердд д е шлткен. Талдыкррган обылысында ту талант — Кдзак, С С Р халык, мемлекетпк сыйлытыныц лаур туцтыш кдзак, маманы Эбь\\хан 80 ж ы л то л уы н журтш ылык, кещнен атап етп. Кдзак, С С Р М муражайына Эбглхан Кдстеевтщ 211

ияс Ж ан суп ров то сол жылдьщ куз!нде Акрудагы п К,аркдралы уй езш ен т отбасымен кешш келедд. айра едд. О лар М амания М.Малдыбаев кеткеннен лия\" меддресесщ б т р г е н ген татар ж т т деректтр ы л пш н д е Ак,су, К,апал, ел, Баскдн, Алтынарык, ралап ез енерш керсешгп. е сп ге н акрулык, Н урсеш т в сынды акракдлдар екен. н да болтан. © зш щ непзп мен, Жанак, Кдмбарулы алып турган. О л айтыста лты акдянын жецген деген m e6epi Жанак, ем1ршде а бегелсе керек. Жанак, ов та жазтан. Ш окдн одан ырын, а л Раддов \"Ж анак, \" жазып алтан. Жанак, re толыгырак, ж еткеш де ем тереге айткдны болу 1 Ш ер н и я з ак,ынныц й мен Бак,тыбайдыц Т езек анак, елец арнап отырган ровтщ \"Рустем кыргыны\" н кдныпезер адам. Жанак, шыншылдытымен сондай уып-ескен тагы 6ip тума cypeTmici, р есп уб ли к а еаты кесиндеу енершщ Кдстеев. О ны ц туганына 1984-жы лды ц кдясында М емлекетпк керкеменер щ аты берьуад. Кдстеевтщ

iiibiFapMaiiibiAbiFbi, eM Н.О разбеков \"Эб1\\хан К \"А.Кастеев\" (1955), Е.Мин кггэпшалар жазды. Ж аз баспасынан \"© нердеп вне 1982-жылы 0б1лхан а жольпдсдн адам\" деген ат Егер менен; \"Барынша турып алаламайтын, ru m адамдардын; езш д е ел-ж б1лет1н; адамдардын; вр i карал кдна бага беретш 6i д ел сураса, мен мак,таны ага!\" — дер еддм ойланбаст с е й л е с т п ш р лес у шыга кездесетш бакытдеп ойла тем!р е з е п адалдык, ем е идеалы боларлы к, б1рде адалдык, жайында ж азу к адамдардьщ болатынына KiciAep кднш ам а т а ла н элдеюмдерге орынсыз ык орын берш алады. Онда женс1з ыкь1лас бЬ\\д1руден оны алдымен с ол адалд жагдайынан бурын езген адам едь Эбьлхан Кастеев — к негтзш салушылардыц 6ip жылдан 1956-жылра дешн баскэрмасыныц терагас K33ipri Панф илов ауданы Ш еж ш деген ауылында дуниеге келген, 1973-жыл болды. Ж а с кезшде экеде багады, крй 6aFa ж урш та кдшап э р турл1 бейнелер ж олы н салуга кдтардары

Mipi ж а й л ы Ф .Д ш и с л а м о в , К астеев\" (1964), Е.Вандровская кульская \"А.Кастеев\" (1956) атгы зуш ы Эм1ртай Бериев \"в н е р \" егету еш рлер\" ж у й е л т бойынша ганыц ем1ршен “Арманына тпен гумырнама итвп шьларды. адал, адамдарды танымай-б1лмей m кезшде езш е киянат жасаган журттьщ муддесше о рай кеппре icm e елддк, халыкуык, туррыдан ip адамды ем1рщде кердщ бе?\" — ышпен: “Керддм. О л — Эб1дхан тан. Ондай адамды керу, онымен армашылык, адамы уш ш сирек аймын. Кдй енердщ де болмасын ес пе, ал ем1р1цде адалдык,тын, е-б1р адамFa ж олы край турып крын-ак, крй. 0м1рде нагыз адал кез1 жетпеген, кеции сенбеген нтты болганм ен де, туб1нде кылас жасап, усак, пендешшкке й осалдыкуан, орынсыз бурып, н ©бы хан ага ада ед1. Улкен-кшп дыгы ушш сыйлайтын. ©зш щ щ жагдайын жасауды ойлайтын кдзак, совет бей н елеу енерш щ pi. О л узак, жылдар бойы, 1945- н, Кдзак, СС Р Суретиплер одагы сы болы п кызмет аткдрды. О л ына кдрасты Киров кдлхозыньщ а 1904-жылдыц 1-кдцтарында лы 69 жасында Алматыда кдйтыс ен айрылган бала байдын, крйын аска кдшап сурет салады, тастан р жасайды. Кешн Т ур к а б тем1р ы ж умы скер ретшде кдтысады. 212

_____________________ &3 Сонда ж урш сурет салрыпггыр жылы Алматыдагы Н .Г.Хл кэбылданады. 1931 - 1934-жылда атьшдагы керкемсурет студиясы \"М ектепте\", \"Кегтлддр ки1мд1 \"ГИшен шабу\", \"К длхоз тойы\", \" “ К,азак,станда К ,ы зы л А р м и я н сияк,ты туындылары оран жур аударды. 1944-жылы Эб1лхан 6ipiHini рет Кдзак, С С Р халык, атак, берыдь Э.Кдстеев - республика ш жазып ш ы к р н адам. О л суре вшршдегт елеул1 окдра кемде-к мыцнан астам керкем туынд Советт1к К,азак,станныц мэден жетгстжтерш керсетедь Кдстее кдраган, елд щ ем1р1ндег1 тари 6ipiHuii болып улес крсып оты отау\", \"Ж айлаудагы радио\", \"Та игеру\", \"С околов-С арыбай куры лы стары \", \"К,азак,стан б электр стансасы\" сияк,ты туы толык, делел бола алады. Э.Кдстеев пэрт1рет салудьщ О ньщ \"Ана cypeTi\" аталатын ш ебер туындылардьщ кдтарына эйелш щ ойлы api encip кезкдрас бет niiuiHiH, саликдлы адамра ыл суретии тец десаз шеберл1кп К]ымкд1рран е р т н д е децгелек и улттык, мшез бар. Хальщтык, талантгы, адал ец к,ыздарыныц пэрт1рет1н са принциб1не айналдырган. Кдза жылры улт-азаттык, к е т е р Ы с Имановтьщ пэрпретш Эбекецнщ абден жанры б1ледд. Кдзак,тьщ 213

3ендф фнеЬтен влЬ рымен к езге туседь 1929- лудовты ц студиясына ары М осквадагы Крупская ында окдды. 1 кдзак, к дзы \", \"Т у р к а в \", \"Ecid жэне жаца турмыс\", ныц уйымдастырылуы\" ртшылык, назарын кдтгы Кдстеевке республикада cypenirici деген курметтт шеяйресш кьглкдламмен ет арнамаган республика кем. О ньщ к^глкдламынан ды шыкдан, сон ы ц ден1 ни жэне экономикалык, ев жацалыккд ете елгезек ихи белестерге эрдайым ырран. \"Т у р к а б \", \"К ^ з ы л удагы муз айдыны\", “Тьщ й кен1\", \"Б есж ы лды к, айлы гы\", \"К,апшарай су ндылары б у л niKipiMi3re щ аскдн uie6epi саналады. пэрттретш дуние ж у зш к а жаткызуга болады. Кдзак, сын эж1м баскдн метриядд лайык, сабы рлы отырысын пен б е р е алган. Эйелд1н; епнде б1рден байкдлатын цбеп м ен аты шыккдн ул- алуды Э бекец еипрлж ак,тыц батыр улы , 1916- стщ колбасы Аманкелд1 щ кдлай салганын ел-ж урт айтыскер акдшыньщ 6ipi

Шсутан Нг^эЫсе-шм_ Суйшбай Аронулыньщ су узак,ецбектенедь Б1рде-б1р бейнесгн к ез керген кю1 Эбекецнщ api ецбеккрр сонымен 6ipre сезден су ацрартса керек. О л пэрттре Сабит М укднов пен К Алдабергенов пен Ныгмет EpAepi Т.Кддыров пен Мэр улдары Токдш Бокин баскд лар ы — кдзак, экономикалык, ©суше езшд жаткдн адамдар. Э.Кдстеев — езшен кей деген адалдыгымен устаз коркеменерш орге суйреп 6ipa3bi Эбекец н щ тэрбиес С уретнплер одары баск Н и язбек ов; Кдзак, С С Р мемлекеттж сыйлырыньщ Кдзак, С С Р халык, cyp академиясыныц коррес мемлекеттж сыйлырыньщ Кдзак, С С Р халык, cypeT сыйлырыньщ лауреаты Хэю ецбек снцрген он ер кдйр Сабы р М эмбеев; Кдзак, С лауреаттары Эмен Хайдаро Эбекецнщ тэлгм-тэрбиесш жас cypem ii Анарбек Накд келе жаткдн Талдыкррран Та лдыкпррдндык талан пен Кднабек Байсештовт улкен куна болар едь Кдн наурызда K33ipri Кдратал кдрасты Айдар деген ж Гулбайрам) Ж асынкдоы кдласында туран. Кднабек

______________ _________ уретш салу жолында да Эбекец р суреп сакхалмаган адамдардьщ 1лердщ айтуымен жасап шьнуы рлы гы н, api 1здешмпаздырын, урег каре быетш кемецгерлтн етш жасаган Абай мен Жамбыл, К енен Эз1рбаев, Нурмолда Сауранбаев, Социалиспк Ецбек риям Ниязова, кдзакуьщ ардагер м е н Ран и М ур а тб а е в , тары халкдш ыц мэдени жэне дгк улес крскдн, улес крсып келе ййш жастарра мшезшен, енерге з бола бы ген Kici. Ka3ipri кдзак, п келе жаткдн талантгы урпакцъщ сш, у лп сш кергендер. Кдзакртан кдрмасыныц терарасы Ш экен халык, cypeTiuici, республика щ лауреаты Айша Ралымбаева; peTm ici, С С С Р керкемсурет п о н д е н т Myiueci, респ убли ка щ лауреаты Кднапия Телжанов; Tmici, республика мемлекеттж ю мж ан Наурызбаев; Кдзак, ССР раткерлер1 М олдахмет Кенбаев, ССР мемлекеттж сыйлырыньщ ов, У ю Эжиев, тары баскдлары — ш алган суретш1лер. А л талантгы дюбеков — Эбекецнщ i3iH к у ь т н обылысьшьщ тулегь нтгарды ауызга алганда, Кулэш терге айрыкща токуалмай кету набек Байсештов 1905-жылы 15- ауданыньщ \"К длпе\" совхозына ж ер д е, а л К у л э ш (ш ы н аты 1912-жылы 2-мамырда Алматы к кдзак, музыкалык, театрынын, 214

___________ ______ ОЗ непзш салушылардыц ж эне енершдеп туцтыш реж иссерлер халык, apTici атанды, респу сыйлырын алды. К,Ш ац1Ъ1тбаев ай\", \"Ой, ж йтгтер-ай\" пьеса балетшщ, \"Айсулу\", \"Алты н либреттосын жазды. \"Аманке \"К нязь И горь\", \"Дударай\", о п ер а л а р ы н с ах н ага х,ойды; Таргыннын;, Арыстанньщ, С уп р жасады; \"Аманхелдд\", \"Ботакез\" жагасында\" фтшмдерше хдты шыгармашылыгы жайында мемуарлык, ютэп жазды. О л — \"Куанамын\" атгы энше, тагы бас адам. К улэш eMipi де Талды хрр байланысты, Кднагацмен 6ipre мунда болып, ел-журт алдында е К,анабек Б айсеш товтщ агай совхозында туратын Мыржыкр аукд-гты адам болтан деген ары ж ы л бойы ауылга келмей журд 1943-жылы жазда келдь хдстар бар. Онда 6i3 \"А лта\" кдлхозы ах, б ер ет хиген ехен, ауылга адамдарына epci xepiHep, болма алды\", - дейдь Мыржыкрв Ж а сы н м е н д е жак,сы та н ы с Алматыга бардым. К улеш К^ы кд1здар мен Ж асы н куда бар едд, айтайлап эн айтып отырат дейдь Ецбек озатгарына награда YxiMeT а д а м да ры м ен 6ipre Талдыкрртанга 1948-жылы да К,асымхан акракдлдыц айтуы жасында енш м ге ехпелемейтш Сонысына бола жецгелер1 оны 215

ОЗендвЬ ofmebmm елке хдзак,тыц улттык, опера рдщ 6ipi болды, Кдзак, С С Р убликаньщ м ем лекетт!к впен б1рлесш \"Беу, цыздар- аларын, \"Достык, ж олы \" таулар\" операларыньщ елдГ, \"Евгений Онегин\", \"Алтынш аш \", \"Д аиси\" ; Телегеннщ , Абайдыц, рдщ сахнадагы бейнелерш \", \"© ж ет цыз\", \"АсауЕртк: ысты. О л е зш щ oivripi мен \"Куш тар х ещ л \" атты — Манарбек Ержановтьщ скд эндерге елец де жазган рган обылысымен тыгыз e де, жеке де о л сан рет е з енерш херсетш отырган. йы н inici хэз1р \"К ,алпе\" рв Кдсымхан кдрт: \"Oxeci ыздан крркдт, Кднагац кеп дд. К улеш exeyi алгаш рет рында Куралай деген хдгаы аталамыз. К улэш басына хелген соц, муным ауыл айды ехен деп, шыт тартьш ах,сахдл К улэш т щ execi с болыпты. \"1944-жылы ыридзстанга xeTinTi, Уйде ехен. Ж асы н жак,сы xici тын, суйеп Тобык,ты\", — а тапсыруга байланысты e К улэш пен К,анабек хелш кэнсерт хрйышы. ы на кдратанда, К,анехец ш, басы дэу, байсалды ехен. ы 31лбас атапты.

Шд/тм Нф4Ж»-ум__ Кулэш - кдзак, халкын болтан 6ipAeH-6ip адам. О л атанды. Ею р ет С С С Р М ем С С Р халык,eprici Рэбита Еа К,ыз Ж1бек оралмаса, Кдн кцын. О лар тек сахнада е К,ыз Ж лбек пен Телегенд ж азды \"К,азак, эд е б и ет ш жариялантан \"Сатыныш\" К^зак, совет сахнасьшь Крлибек Куаньппбаев 1957 \"Кеп журектщ Елжзреген кез Bip минутте у Бакд1адаты кд Суррылт тарт Ортак,тасты к Ел булбулы К Кдлды артынд деп ет ж уреп ез1ле жазса, а Ецбек Epi Еабит MycipenoB 24-кдраша); “ К ул эш ж ас нанымдылыты сонша — a Кулэш кепке дешн Айма Ак^кушс, Кддиша, Ажар, деп жазды. Тутан халк*л, Кулэшгп сагана еске алады Кулэш тщ eMipi м ен шытар атты дерект! гатэп жазды мемлекетпк Л енин ордендд театры ны ц батыс жаты онжылдык, музыка мект eciMiMeH аталады. А с а к ер нек п крзак, сов эр-rici, С С С Р М ем лекетп к С СР гимш авторларыныц талдыкрргандыкуар ж ер л еа М укдн Т елеба ев 1913-ж

______________________ нда улы актриса деген аткд ие 24 жасында С С С Р халык,ap-rici лекетпк сыйлытын алды. Кдзак, амжанова: \"Сахната Кулаштай набектей Телегецлд 1здеп табу емес, ем1рде де, отбасында да дей крл устасып е т п \", — деп щ \" 1982-жылты 8-кдзанында атгы макдласында. ьщ алыбы, С С С Р халык, ap-rici 7-жылы Кулэш кдйтыс болтанда: щ жаншылып, з1 бул. узпуц-ау дгзыл гул, тып бар аймак, кдйтыра, Кулэштщ да бай мура\", — академик-жазушы Социалисте B 1972-жылы (\"К^зак,эдебиет1\", сатан бейнелердщ даралыты, ap6ip жаца спектэюлден кейш ан, К^1з Ж1бек, Баттерфляй, Сара аталып ж уруш ! едд\", — оны ц ул-щ язы унем1 осылай ы. Ж а с жазушы Сара Лэтиева рмашыльпы жайьшда \"Булбул\" ы. К,азак,тыц А ба й аты ндага академиялык, опера ж эне балет ындаты кеш е, Алматыдаты теб1 Кулэш БайсеШтованыц ет композиторы, С С С Р халык, сыйльпыньщ лауреаты, Кдзак, ц 6ipi — Мукдн Телебаевты а ретшде зор макуаныш тутады. ылы 13-наурызда Б ерш тебе 216

__________________ ОЗ ауданыньщ Ш убартубек аталат деген мекенде \"Улп\" кдлхозын жолын кууына uieiueci Тэж1бал кеп ыкдалы болтан деседь LL ак,ындыры да бар, ашш Kici бо Апырбай сол тещ рекке белг KopiHeAi. Апырбайдьщ aKeci Э уе Талебай 6ip туысады екен. Апы деген Kici K33ip Aen ci поселкес Keft6ip деректерде Апырбайды деп кдте жазылып жургенше о л казак ж еш мен келгенде, аг крйтанда, Апырбай Мукднга эке Мукднныц аулында аталас еткен. О л Kici 1916-жылы к Берш табе, Ак,су аудандарыны акьшга байланысты кептеген М.Телебаев та К ул акдшньщ aMi кдтгы ден крйып, олтур алы есп айта журйгп. Апырбайдьщ Зыли себеп болтан деседд. Зылихань акын жак,сы сыйласкдн екен. З акын талай рет алдына алып та о ерекше глтипаты бар Зылиханы жакры каригп. Домбырасына ш сылдырмак, туймелер кддап жу болыпты Кул. Bip кун1 досы Ж а тартып отырса, оньщ кызы Зы туймесш е кызыгып 6ipeyiH су жыкдтай, К ул 6ip туймесш узш a3i де елец шыгаратын халге же аканта: \"Ж а с кез1мде туймещзд алещщздд берццз!\" — дейдд. К елещмдд де берддм!\" - деп, Зылиха ауыл арасында б ел г ш а осы туста Кул акын Зылихан бермек болады. Сейтш, кыз айтады. Жакдш оган келкедд, акын кдйтыс болып кетедд. 217

Звпдф ofmekmteH влке тын жер1ндеп Кдрашыган нда туды. М укднныц енер ла мен атасы Апырбайдьщ LIeiiieci Т е ж 1б ала аздатан олыпты. А л жакдын атасы ш акын api куйпн адам елбай мен Мукднныц aKeci ырбайдьщ зайыбы Зылиха сшде турады, жасы 85-те. М укднныц наташы атасы ю а кдггы кейидд. © й т к е т, га-жецгелш терш былай е, ал Зы лиха шеше eceirri. атайын К у л акын деген к,айтыс б о лг а н к ер ш е д ь ыц кене тургындары Кул кызыкты э ц п м е айтады. ipi мен шыгармашыльпына гендерш ерекш е ce3iMMeH ихага уй лен уш е К у л акдш ьщ aKeci Жакдшпен Кул Зылиханы жас кезшде Кул отырыпты. ©лецге, анерге ы — К у л акдш бала кезшен шашак, тагып, е зш щ ус п н е уретш, эшекейге э уес Kici акы п тш н е кел1п, домбыра ылиха акдшньщ эшекеши урапты. Баланьщ кецш н ш бередд. Кейта, бойжетш, еткен кез1нде, Зылиха К ул дд кцып 6epin едпцз, ендд К ул риза болып: \"Кдлкдм, батасын бершть Сейтш, алецпп кыз атанады. MiHe, ны iHici Апы рбайга алып aKeci Жакыпкд аз ойын 6ipaK сол ею арада К ул

Ъвксттан Нф/секв-уяи_ Зылиха 18-ден аскднда, куда болура келедд. Оларды алады. Exi жак,тыц к ем с \"М аган к/злыц малдьщ кдж айтыссын, Апырбай жец береш н\", — дейдд. Жакд К у л акдшра берген уеде Жакдш э лп сездд айткдн к намыстаныпты: \"Кдльщсы кдлай бузамыз?\" — дейдд. \"Ж алгы з кд>1зымды малга с асырсын да алсын\", — де Сейтдп, Зылиха 19-Fa т (K33ipri М.Горький атында кдяз бен ж1г1т айтысады. апай умытьщкдфап кдлга кейб1р1н еске туардд. Ex Эркдйсысы е з жер1ндеп елецге крскдн тауына мш айтыскд кешедд. Айтыса-а — Бшк таудыц шь Баурында кдлыц е М е т кдйтш жецес Тацдайымда елецн деп сес керсетедд. Апырб Екеушщ кдкдыгысы была — CaFbiM-caFtiM ен Сарынганда кдйда Он ауызды болсац Жолда Tycin кдлм дейдд Апырбай. Сонда Зы — Кешкенде жылк Ортан ж ш к бггедд Осы жаскд келген Кунщ етш кетигп OFaH орай Апы рбай да

_________________ , Апырбайдьщ арайын-туыстары ы Жакдгп жылы кдбакден кдрсы сш э ц п м е а кез1нде кд1з execi: же-п жок, Апырбай мен Зылиха се, кдлзымды кдлыц малсыз-ак, дштьщ ейтш айту ce6e6i, cipe, есш е байланысты б о лу керек. кезде, оньщ imci Жацабай деген ыз кдлз узата ма екен? Ата жолын Сонда Ж а к д т imciHe ашуланып: сата алмаймын. Апырбай енерш ейдд. толганда, Саусакуы деген жерде агы совхоздьщ территориясында) О л айтыстын, рет-ретш Зылиха ан екен, дегенмен ойлана кел!п xeyi эуел1 Тау елец айтысыпты. п тауды мак,тап, кдрсыласыныц тага сейлейдд. Сонан eilpiK елец айтыса келш, б1рде Зылиха. ьтатын кцясы бар, ескен миясы бар. сщ, акын ж тт, нщ уясы бар, — ай да осал жауап кдйтармайды. ай бггедд: ндеше, сагым-сарым, а едцц солкылдагым. ц да оралтармын, маса т1л мен жатым, — ылиха былай дейдд: кды айдаймын Шалбаспенен, д жамбаспенен. нше ейел алмай, п-ау кдлбаспенен. а былай жауап кдтады: 218

_________________ ОЗ — Аулым кешш барады Бурит cawaH шыгады ж Осы жаскд келгенше ер Эке-шешец кдлыпты-ау Соны мен кдяз жещледд де, Ап уйленедд. Зылиха келш боп тус да ш еш есш щ аты Зылиха б Апырбайдыц эйелш Нуриха де гасшщ ©3i де эм кунге Нуриха д Мукдн Телебаев еле-елгенш мен Зылиханы кдтты курмет эсер1мен жас кезш ен домбыр А п ы р б а й 1934-жылы к,айтыс елгеннен кейш де ж ецгесш щ эрдайым эн, е ле ц тыцдап отыр Мамырхан баласы К у л акдя туыс болы п келедд. Мукдн К у л еседд, титл о л жайында опера кездер1 болыпты. Ж алпы, с о л е К у л акдгнныц кэддмпдей poAi бо акдга шырарды деген 6ip-exi э iiuiHAe бар екен. К ул т ш ашш демей тура айтатын адам болса деген 6ipey болыстыкда таласады оныц болыс болгысы келш жу — Бэйгеге мацкд айгыр Жолынан келе ме деп т Осы жолы мацкд айгыр Кенжебай мен Медетке дейдд. О ны еспген Кулман акдя атын тартып алады. К у л ендд кд Кулманныц ауылына эдеш ке салады. Уйден Кулман ж упрш бередд: — Ана айда тартып алды Осы айда сатып алдым Мурыныцды жеген курт Насыбайга крсып ат ара 219

ОЗендф ejmeioimm влке ы Крралыта, жогарыга. рге бермей, у обалыца. пырбай оган кдлыц малсыз кеннен кешн, Телебайдыц болрандык,тан, ж у р т енд] еп этап кетедд. Ж у р т та, ол деген атгы жатыркдмайды. ш ш е ага-жецгесз Апы рбай ттеп етгать Апырбайдыц ра тартыпты, э н айтыпты. с болады, Мук,ан агасы щ уш не ж ш келш, одан рган кершедд. ян Апы рбай м ен М укдага елецдерш суйсш е тыцдап жазсам ба деп те журген ещ рде енердд насихатгауда олрандьны байкдлады. К у л эндд айтушылар а м де е л шы, бетщ бар, ж узщ бар а керек. Bip жылы Кулман ы. Кулман пушык, Kici екен, ргею н естаген Кул: рды крскдн болдык, тоскдн болдык. р иинбесе, е бостан болдык, — янныц астындагы сэры ала дра ала ат сатып алады да, елш, уй сыртынан сурау шыкдднда, олецдетш кря ыц сэры аланы, кдра аланы. т мен деп журсец, аланы.

Шсутан НфкеЬ-ти Шайра шьтарып пнетш екен. Осындай-осындай с QMipi мен шырармашылыр бар сиякуанады. 1880-жы барыпты, сол арада оры музыка ойнаганьш керш, жерде 5-6домбырашыньщ уйымдастырады. Домбы сылдырмакцы туйме тагад Кулдыц opKecripiHe оск Акырында оркестр т \"М эукмсал\" дейтш эн ш “Bipa3 кун сал ат Халкдымньщ курм Шансам, — дулду Кемем шырып са деп кдйрырган кершедь LUeineci Тэж1баланьщ болуы, атасы Апы рбай екенддп, К у л акдлнньщ ту Телебаевтьщ енерге ба ы кдал еткен орта, М укдн ултгык, накдлспен дамуы алган тэрбиеа эсер етп. М укдн Т елеба ев журт тан ы лад ы . 1934-ж ы л еперпаздарыньщ буюлкд кдтысады. С о л сьлетге к е консерваториясы жаны ок,ура ж 1бер1ледь К консерваториясын бтред журтшылык,тьщ кецш не \"KecreAi орамал\", \"Тос м те з тарап, б1рден к е т ш л ж \"Кдзакртан\" атты симфон оттары\" кантатасы — тарихында ерекше орны

и____________________ ш мусэ^лрдщ 6ip турш \"арала\" дейдд сездерше кдраганда, К ул акдтныц рында кещл аударарлык,жардайлар ылдар шамасындд К ул акдш Омбыга ыс внерпаздарьшьщ оркестрмен , ауыльша келген соц, Сарат деген щ басьш крсып, домбыра оркеспрш ырашылардын, 6api кшмдерше ды, б1ркелю кишедд. Эрине, байлар кдлрына кдрайды, жак,тырмайды. арап тынады. С о л кезде К ул шьтарып: танып сайрандадым, мепнде жайрандадым. ул; сайрасам, — булбул еддм, аязга кдйрандадым\", — щ халы к, эндерш кеп б к етш э т ш мен ж ецгеа Зылиханьщ елещш уыс болып KeAyi — 6epi де Мукдн ала жастан куштар болуына Hri н енерш щ халык,тык, к оло р и тен , ына, с ез жок, ескен ортасы мен . тшылыкдсд алдымен э т ш ретшде ры Алм аты да етк ен халык, дзакртандыкД-скетше энпп болып езге тускен о л 1936-жылы Москва нан ашылран Кдзак, студиясына К еш н , 1951-жылы, М осква дд. О ньщ алгаш uibiFapFaH эндер1 е ж ылы уялайды. Оньщ \"Отан\", меш, то с \" сиякхы эндер1 е л шпне ж ыкдяласына белендд. Мукднньщ ниялык, поэмасы мен \"Коммунизм — кдзак, совет музы касы ньщ ы бар шыгармалар. Алайдд Мукдн 220

________________ ОЗ шырармашыльпыньщ шьщы — \" Бул опера — 6ip FaHa М укдн енерш щ FaHa емес, жалпы Со табысыньщ 6ipi. О л жайында Кд шыгарма е зш щ идеялык, терецд1г1мен, музыкалы к, соныльщымен совети к ж эне енер ш щ ец тамаша туындыла алады\", — деп эддл бага берш-е \"Б1ржан — С а р а \" оп ер а мак,танышы. Бул опера ултгык М укдн о л шыгармасын 1946-ж жылы операныц авторы Мук режиссер! Курманбек Жанда ойнаган Энуарбек Умбетбаев пе Сара болып ойнаган Кулеш Бейсековага, суретш1 А нато М ем лекетпк сыйлыры бер1лдд. Мукдн Телебаев — болдым б1лмеген талант. \"Б1ржан дуниеж узш к табысы оны маста халыкдсд одан да зорды бер уге т Сондык,тан да о л \"К,озы Керпеш жазуга отырды. О ны ц б у л onep бар сиякд-анады. Мукдн бала жасынан Крзы хикаясын естш ескен болу к Баяннын, махаббат кумбез1 буры Аягездщ кдсында FaHa Foft. Кр орны кун1 буп нге дейш сак,тал \"Кдярык, кудык,\" аталатын ж ер а кдзып ш елден аман шыгарра токран мыц жылкд»1сын айдап э сугарыгпы-мыс. С о л 90 мьщнь тусш эм кунге дешн сайлауыт ж ол — мынау\", — деп Лепсш Аягез жакдд кдрай 8-9 шакдяры узак, жайдак, ойпацды к ерсет 221

Зендф efmefarmm елке \"Б1ржан — Сара\" операсы. нны ц н ем есе б ук la кдзак, овет Одагы ен ер ш щ узддк дзак, С С Р тарихында: \"Б ул м азм ун -м агы н асы н ы ц курылысыныц езш дш е дуние ж узШ к музыка арыньщ кдтарынан орын ен. асы — кдзак, е н ер ш щ к, классикамызга жатады. жылы жазып б тр д д. 1949- кд н Телеба ев к д , к,оюшы арбековке, Б!ржан рел1н ен Байгали Досымжановкд, Байсей1това мен Ш абал олий Ненашевкд СССР м-толдым деп токдяеюлсудд — Сара\" операсыныц андыра алган жок, О л езш тш с адаммын деп есептедд. ш — Баян с ул у” операсын aFa баруында да 6ipa3 сыр ы мен Баянный, махаббат керек. © й ткеш К,озы мен ынгы Aenci уйезш е кдрасты рдар кдзган кудык,тардыц лып келедд екен. С о л арада аты да сак,талыпты. Кудык, аннан кеш н Кдрабайдыц экеп К,одар Aenci езенш ен ьщ журш еткен жолы ой т болып жатыр екен. \"С ол щ азаматгары тас жолдан ым ж ерден ететш узыннан тедь О ны ц 6epiH кез1нде

Шстиш fitfnteL-m u Мукдн кермедД деймкпз, е еспген енерпаз жан тал болар-ау. А ц ы зд ьщ окрт •пкелей байланысты К,озы юм ж азуга тшс-ri едД дег ету оньщ перзентпк пары о п ер а аяк,талмай к,алды аяк,талмай кдлган \"Н и яз бар. М .Т елебаев 1956-жылд К,азак,стан К о м п о з и т о •repaFacbi болы п кызмет 2-кекекте Алматыда кдй оньщ атында совхоз, Алматыныц ец саялы композитордьщ атымен атындагы музыкалык, учи ж ы лы оньщ 70 ж ылдьпы естелж тер к п -еб т шыга тарихи-елкетану мураж куйсандьпы саксаулы. Он бар. 1944-жылдьщ мамыр ЭбДлмэжшге хат жазып, а жерден куйсандык, табы ■плели орьшдау макраты 1здеспре бастайды. Буры болы п TypFaH кезде, М э болыпты, оны 1935-жылы аудан ортальпы Aencire сондагы орта мектепте к с о л куйсандык,ты \"У л ауысты руга рукрат алад Берш тебеден туйел1 арб арадан кем е аркдглы Кдра м ен \"У л г ш щ \" арасы 16 мектептщ е п з арбасымен

______________________ еспмедд деймкзз. Оны керш, оны лайды ойлап, талайды киялдаган тгасы е зш щ туып-ескен ж ерш е ы мен Баянды Мукдн жазбаганда ген ойга epiKci3 кдласыц. Солай ызы да гой. Т ек амал не, кдйран ы. М .Телебаевтьщ одан баскд бен Раушан\" атгы операсы да дан 1960-жылга деш нп аралыкуа рлар одагы баскдрмасыныц аткдрды. Наукдстан 1960-жылы йтыс болды. Туран обылысында орта мектеп бар, астанамыз ы кешесДнщ 6ipi талантты аталады. Сем ейде М .Т елебаев илищ е бар. \" в н е р \" баспасы 1983- курметше \"Нурлы журек\" атгы арды. Талдыкррган обылыстык, жайында М укдн Телебаевтыц нын, да KinriripiM ез1ндДк тарихы р айында Мук,ан е лд е п iHici ауылга барып ж умыс icTeceM, о л ылар ма екен деп сурайды. AFa ымен Э би ш эж ш ендД куйсандык, ын, аудан орталыгы Берш тебе эд е н и ет уш нд е 6ip куйсандык, ы М укдн керген де екен. К етн , кеш кен кезде, с о л куйсандык, кдлдырылыпты. ЕндД Эбглмэжш л п \" к,алхозындагы мектепке ды. Сонан сон; о л куйсандыкды бамен пристанььа жетюзедД, о л ашьнанга экеледД. А л Кдрашьнан 6 шакдфымдай жер. Акдярында н куйсандык, \"У л п ге\" де жетедь 222

¥зак, ж ол ж урш (о л e3i э у бас кдласынан екелш ген куйсандык тап келген соп куйсандыкден Сара\" операсыныц алташкдг н Кдзак,тыц талантты улынын, к куйсандыккд ердайым ыстык, ы Кдзак, совет eHepiH дамытут к,осып к е л е ж а тк д н К,азак республикалык, мемлекеттш К,азак,тьщ М .О .Э у е зо в аты нда театрыньщ актрисасы Бикен Р обылысыньщ Кдратал ауданында жылы 1-кдцгарында тутан. О л ЕМ Ак,ток,ты\" трагедиясында М ер з \"Миллионершде\" парторг Жана “М е т ц махаббатымында\" ж М .Э уезовтщ \"Е цлж — К Ш.Айтматовтын; \"А н а — Ж е р Эуезов пен Соболевтщ \"Абай ойнап, керермендер талабынан кинофиммшде Баршагулдщ, “Ан кдлхозшынын, релшде ойнап, кин танытты, М .Эуезовтщ \"А бай ж ол бойынш а о л жазтан \"А бай журтшылык,тан жотары 6aFa алд Обылыстары езгеш е талантгъщ ецбек сйцрген халык, epTici Дэ жылы кез1рп Панфилов ауданы эке-uieuieci Ш ьщжац елкесш е ет о л езш щ тутан елш е кдйта ора кдзак, енер1 уппн улкен табыс бастысы с о л — халык, компози ел-ж урт кдйта табысты. Денеш Р шыккднга дейш Кдзакртанда © с маржан\" тана бел гш ед1. Оныц Q \"Э сет\" деген атпен орындалаты ак, Э с е т т щ шытармашылык,, 223

ста Б ерш тебеге Балхаш к, екен), ер турл: кел1кке М .Т елеб аев \"Б1ржан — ускдларын жазтан екен. кез1ндей Kepin, ж ур т о л ыкыласпен кдрайды. та белгш дэрежеде улес к, С С Р халык, epTici, сыйлык,тьщ лауреаты , агы мемлекеттж драма Римова да Талдыкррган агы О ян деген ж ерде 1923- Муареповтщ \"Акдн cepi — зи ян ьщ , F.М устаф иннщ атгьщ, М.Иманжановтын, ж ас талы м К,амаштьщ, К е б е гш д е \" ЕнрЧктщ, анасында\" Жер-ананыц, йында\" Зейнептщ релш шыта бглдь \"© ж е т кыз\" а туралы ацыз\" фршмшде ноенер1нде де е з кдб1летш лы \" романдарыньщ жел1с1 — Эйгер1м\" пьесасы ды. щ 6ipi — энш1, К дзак,ССР энеш Ракдппев. О л 1926- ында тутан. Бала кез1нде тш к ет т, седан 1959-жылы алды. Оныц елге оралуы болды. О л табыстыц ец иторы Э сетгщ эндер1мен Ракышев онер сахнасына сет эндер1нен тек \"1нжу- Q3i куйтабак,тарда, радиода ын. С ол 6ip эннщ езшен- е н ш ьи к к уаты жак,сы

Ъвксшпан Н‘ фкекв-ты Мукдн кермедД деймнпз, е еспген енерпаз жан тал болар-ау. Ацыздыц о кир тпселей байланысты Крзы юм ж азуга тш сп едд дег ету оньщ перзенттпс пар опера аяк,талмай к,алды аяк,талмай калган \"Н ияз бар. М .Телебаев 1956-жылд К,азак,стан К о м п о з и т о терарасы болы п кргзмет 2-кекекте Алматыда кдй оньщ атында совхоз, Алматыныц ец саялы композитордьщ атымен атындагы музыкалык, учи ж ылы оны ц 70 ж ылдыры естелж тер ю тэбш шыра тарихи-елкетану мураж куйсандыгы саксаулы. О бар. 1944-жылдьщ мамыр Эб1лмэж1нге хат жазып, а ж ерден куйсандык, табы ■плегш орындау макраты Дздеспре бастайды. Буры болып турран кезде, М э болыпты, оны 1935-жылы аудан орталыгы Aencire сондагы орта мектепте к с о л куйсандык,ты \"У л ауыстырура рукрат алад Бериитебеден туйелД арб арадан кеме аркдялы Кдра м ен “У л п н щ \" арасы 16 мектептщ еп з арбасымен

ы___________________ еспмедд дейм1с1з. Оны керш, оны лайды ойлап, талайды кияддаган расы езш щ туып-ескен ж ерше ы мен Баянды Мукдн жазбаганда ген ойга е р ж а з кдласыц. Солай ызы да гой. Т ек амал не, кдйран ы. М .Т еле б ае в ты ц одан баска з бен Раушан\" атгы операсы да дан 1960-жылра деш нп аральпрта орла р одагы баск,армасыньщ аткарды. Наукдстан 1960-жылы йтыс болды. Туран обылысында орта мектеп бар, астанамыз ы к еш есш щ 6ipi талантты аталады. Семейде М .Телебаев илищ е бар. \"© н ер \" баспасы 1983- ы курметше \"Н урлы журек\" атты арды. Талдыкррран обылыстык, жайында Мук,ан Телебаевты ц ньщ да KimiripiM езшддк тарихы р айында Мук,ан е лд е п iHici ауылга барып жумыс icTeceM, о л ылар ма екен деп сурайды. Ага ымен Э бд лм еж т енд1 куйсандык, ын, аудан орталыгы Берш тебе эд ен и ет уш нде 6ip куйсандык, ы Мукдн керген де екен. К ейт, e кешкен кезде, сол куйсандык, кдлдырылыпты. Енд1 Эбммэжш л п \" к,алхозындары м ектепке ды. Сонан соц о л куйсандьщты бамен пристаньга жетюзедд, о л ашыранра экеледд. А л Кдрашыган 6 шакдярымдай жер. Акдярында н куйсандык, \"У л п ге\" де жетедд. 222

¥зак, ж ол ж урш (о л ©3i в у бас кдласынан экелш ген куйсандык тап келген соп куйсандыкден Сара\" операсынын, алгашкд1 гг Куазак,тыц талантты улынын, к куйсандыкдэ эрдайым ыстык, ы Кдзак, совет эн ерш дамытуг к,осып к е л е ж а тк д н К,азак республикалык, м емлекетП к К,азак,тьщ М .О .Э у е зо в аты нда театрыньщ актрисасы Бикен Р обылысыныц Кдратал ауданында жылы Ькднд'арында туган. О л Р.М Ак,ток,ты\" трагедиясында М эр з \"Миллионер1нде\" парторг Ж ана \"М ен щ махаббатымында\" ж М .Э уезовтщ \"Е ц лж — К Ш.Айтматовтьщ \"А н а — Ж е р Эуезов пен Соболевтщ \"Абай ойнап, кэрермендер талабынан кинофил1м1нде Баршагулдщ, “Ана кдлхозшыньщ рел!нде ойнап, кин танытгы, М .Эуезовтщ \"Абай ж ол бойынш а о л жазган \"А бай журтш ылы кдан жогары 6aFa алд Обылыстагы езгеш е талантгьщ ецбек спррген халык, эр-rici Д э ж ылы K03ipri Панфилов ауданы эке-шешес1 Шыцжач елкесш е ет о л езш щ туган ел1не кдйта ора кдзак, енер1 уш ш улкен табыс бастысы с о л — халык, компози ел-журт кдйта табысты. Дэнеш Р шыкканга дей!н Кдзак,станда © с маржан\" Fana белпл1 едь О ньщ ез \"Э сет\" деген атпен орындалаты ак, Э с е т п ц шыгармашылык,, 223