Б. Нұржекеұлы т11

___________________________________ Сейтш еддм, \"О л Kici ауырып лды. Сондьщган сен барасьщ\", - е бармай кдлганын бымеймш. ыз жазган шыгар. Ofrreyip, Кулэш ермедь.. Еш-уш ай журдцс... Б1з улэш апай дуние салды... Кулэш сай элт ешюм той жасаган жок,.. ыгъш керемет кдылып е тю зу М з еткер ретшде 28 мыц тенге алам. ек болатын болса, тамак, шшесем Кулэпггщ атакди энпп ciTyvici сол айды ны \", 18.01.2007). А л езш нган кезде Оралхан Бекеевке: тун уйкымды терт бэледд, тунп нде элдеюмдердщ с е т Лениндщ деген сыкыдды кдйбатгаган сезш ры арасындагы бакдстык, кдшан дбак, ш ы ты п к е ш т т Биб1гул ж ас\" 22.04). Cipa, сол кез Кулэш й кдйбатты бастан кешкенш лу керек. Р халык,эртта, 7-сайланган К СРО 1-сайланган Кдзак, С С Р Жогаргы РО мемлекеттш сыйлыш ныч амедулы 1926-жылы 4-ш1лдеде болганда 31-де. \"1947-жылдан ыньщ энпп-солись (К,СЭ. 10-том, генге деш н опера театрында 10 А з уакдлт емес. ырында \"Казахстанская правда\" макдласында Опера театрыныч ииа Альф ия Байжанова Ермек ж айы ндагы мынандай niKipiH атр молодым человеком в 1947 ила меня с открытым сердцем и е очень заботливо... Всегда брала и\". 348

___________________ OSm Осындай ыстык, ыкдллас б1лд мумкш бе? М енщ ш е, мумкш ем 2002-жылы 11-мамырда Кулаи жене балет театры \"Кдлз Ж1бек\" erri. М ем лекет тарапынан ба Спектеюл алдында Ермек Серке апай м е т \"Ерм аш а\" дейтш. М жылдын, апрелш де осы театрFa к умытпау керек. ©йтсек, 6i3 адам сез1нде. \"© п з г е TyFaH кун бузауга да гуран кун еп зге де туады\" деп бу ду кул1п едд, оган Ерекец сел ре саскдлак,таганын, и м 6iAciH? сейлегеннен болар. Алайда ары болса, Е рекец К улеш тщ 90 ж болмагандай сейлеп турар ма ед едд. \"©йтсек, 6i3 адам болмаймы Тары 6ip С С С Р халык,эрт1а — с ы й л ы р ы н ы ц л а у р е а т ы , 3, б - Жорарры Совет1 мен 8-сайл Советшщ депутаты Жаманова жылы 16-кекекте тукан. К улеш к О л туралы : “ 1953-жылдан К,а геа тр ы н ы ц енш1с1\", — дейд энциклопедиясы (3-том, 505-бет 1972-жылы 27-кдрашада Аб академиялык, опера ж ене бал iyFaHbma 60 ж ы л толуына арн Роза Жаманова баяндама жаса тьщдай алмадык, алайда газет б Роза Жаманова Кулэш тщ eMipi жан-жакды ток,талып, \"1936-жыл енершщ онкунддпнде енер керсе ем1рбаянындагы жаркдлн бе ш е б е р л т букгл Одакдщ таныл Солай деген адам 6ip кезде Кулэ 349

Smdej) ofmebmm елке ддрген адам арыз ж азуы мес. иггщ 90 жылдьпын О пера спектекш н крю мен этап аскдша шара болмады. ебаев с е з сейледд. \"К улеш М е н бакдлттымын. 1947- келддм. К улеш тей адамды м болмаймыз\", — дедд о л туады\" дегендд \"Бузаута узып айткдны ушш журт енж1п кдлды. Н еге ейтш Cip e, KpFa3Fa кдрамай ыз жазгандардьщ шпнде ж ы лды гы н да ecTin тук дд? Эй, кдйдам, сейлем ес ыз\", — демес едд гой онда. — Кдзак,ССР Мемлекетпк -са й лан ган К,азак, С С Р а н ган С С С Р >KoFapFbi а Роза Умбеткдлзы. 1928- кдйтыс болганда 29 жаста. азак, о п ер а ж е н е б а л е т д1 К,азак,стан Улттык, , 2001). б а й атындагы К,азак,тыц лет театрында Кулеш тщ налган кеш болып, сонда айды. О л баяндаманы 6i3 берген хабарга Караганда, i мен шыгармашылырына лы Москвада болтан кдзак, ету1 оньщ шыгармашылык, тке айналды. Энш ш щ лды\", - д еп теб!рен ш т1. эш тщ устш ен арыз жазуы

мумюн бе? О а н KiM М ум ю н емес, мен де с С С С Р халык, эр - сыйлытыныч лауреа музыкалык, техникумын жанынан ашылран кдза тума талант. Арнайы б о лм а у ы н а к,арамас аркдсында о л осындай ш кетер1лген едд\", — д \"Ленинш и ж ас\" гэзе болтан\" атты макдласы С С С Р халык, эрттс1шч 6 к,арасам, \"Ж 1бек — кдйталанбас кубылыс, сахнада Ж1бек боп ж ур сырга толы KyMic yH сахнада езш емш-ерг ецбеккррлыры — гам О ны дал булай багалай Цекага арыз-хат жаз Адамдык, акдига салып сеюлдд. \"К улэш пен кдтар болмаушы едд маран. C куштер аркдллы сеш д болуш ы едд\", - деп, жамандьгкдф кдш алмай Жазгандарына кдра оран бас иедд. Б1рде-б1р Сонда Серж ов айты гам? Оны С ерж овп ч ©3i Булар эрттс крй, релд ж уре бередд, айта беред адам ажырата алмайды пе — оны да б1лмейм1з К у л э ш к,айтыс б

M сенедд? Эрине, ешюм сенбейдд. сенбеймш. -rici, К,азак, С С Р М е м л е к е т т ж аты Ришат Абдуллин Алматы нда, Москва консерваториясыныч ак, студиясында окдшан. \"Кулеш — ы, профессионалдык, бШмш1ц стан, аск,ан е ч б е к с у й п ш т т ш ч шыгарма кекжиегше, табыс бишне дейд1 о л 1982-жылы 13-мамырда етш де жарияланран \"С ахна caHi ында. Сержов айтып отырган ею 6ipi осы Kici-ay деген куджпен окдш — К улэш \", менщше, енердеп \"Кдлз Ж1бектт\" ойнаганда Кулэш ре беретш едд. Оныц эн салгандагы Hi мен сахнаны игере биуш ш п, ган ce3iHin устауы, е ч бастысы м-гамге де болсы н yAri\", — деггп. й б и ген адам “ипедд\", \"журедд\" деп а кряды дегенге сенпм келмедд. п кдрасам, теп мулдем мумюн емес эн салып, релде ойнау ж еци Ce6e6i о л казге кершбес керемет д е сахнада шебер алып жургендей агынан жарылып жазган адамды й кдшалады екен адам. асац, 6api Кулэигп багалайды, 6api рше бадыр>айтып юна кря алмайсьщ- ып отырран ею С С С Р халык, eprici i рана биедд. де ойнагандай ем1рде де емш-ерюн дд, шыны кдйсы, ойыны кдисы, — ы. Онысы.еюжузддлж пе, шеберлж з. б о л т а н 1957-ж ы лы К,азак,стан 350

Компартиясы Орталык, К е И.Д.Яковлев, ал М эдениет M болатын. Кдзанамага эрпсте К,.К,уанышбаев, Ш ара, Ш .Б е С.Кржамкулов, Е.вшрзакрв \"ж э Сол \"жэне баскдлардыц\" ши мен 1939-жылдан Кдзак, опера сахнасында енер керсетш ке Кдзакртанныц халык, apTici, 4 М уш мулы мен 1939-65-жылдар балет театрында энпи болтан, 19 халык, ep iic i Абдулли н М усййм Кдзакуыц опера жэне балет теа д еп Кенжетаев КэукендД (шын 1944-жылдан Кдзак, опера ж эн келе жаткдн, 1949-жылы К С Р О алган, 1949-жылдан Кдзакртанн 1954-жылдан Кдзакртанныц хал Досымжановты (здеддм. Таппады за й ы б ы , 1 94 1-ж ы лда н К,аза мемлекетпк академиялык, опер эш ш -соли сь 40-тары Ш аб ал кдзанамага оньщ куйеу! К эукен себеп? Буларды Ц К крспаган б ба? Ш абал крл крймаса, оны мен бй тк еш Кулэш оны \"Ю ш к еркелеткен екен. \"Кец1л ппркща балалар: \"К улэш пен 6ipre ойнап кекке кетерш п кдлатыны бар \"Кппкентайы\" атанганымды актрисаныц е з1м у л п алган ба алдында борыштымын\", — д жастыц\" бетшде 1982-жылы 13 70 жылдык, тойында. О цай Т кдраганда, Алматыдагы музыка кдбылдатуга Ахм ет Ж убан ов п улк ен е ц б е к c i4 ipinTi (\"К,азак 351

ем и тетш щ 1-хатшысы MiHicTipi — Э.К,.К,анапин ер д ен К,.Ж андарбеков, ейсекова, Ж .О марова, эне баскдлар\" к рл крйган. инде м е элде жок, па деп, а ж эне балет театрыньщ еле жаткдн 1947-жылдан 41-деп А бдулли н Ришат ры Кдзак,тыц опера ж эне 947-жылдан Кдзакртаннын, М ушмулын, 1946-жылдан тырыньщ энш1-солис1, 41- аты — Эбд1рахым) ж эне не балет театрында icren О мемлекетпк сыйльпын ньщ ецбек спцрген epiici, лык, epiici, 35-теп Байгали ым. Кэукен Кенжетаевтьщ ак,тыц А б а й аты ндагы ра жэне балет театрыньщ Б е й се к ов а к,ол к рйган н неге к рл крймаган? Не а элде ездер1 крсылмаган аса ерескелддк санар еддм. ентайым\" деп ерекш е ад крйсацызшы, кейде 6ip псыз гой\", — десе, кецШм р. М ен ез1мнщ Кулеш тщ бакргг санаймын, улы арлык, кдсиеп уш ш оныц депи Ш абал \"Ленинппл 3-мамырда, я т и Кулэш тщ Тургалиеваныц жазуына а училищесше Шабалды пен К улэш exe yi кез1нде к, э д е б и е т Г , 04.11.1983).

Ъексутан Н‘ фкекв-ут_ Сондык,тан Кулэш тщ \"Кп арыз жазуы мумюн емес А л Байгали мен К эуке Kici суйсшерлж. \"К улэш тщ 95 жылдыры Казак, енер ш щ непзш кдл бара жаткдн алыптардыц О л улттьщ, халыкзъщ угам Кулэш езшщ кемшшпн e да сонда... Кулэш менен е Кулэигп устазымдай кердш (“Эдебиет айдыны\", 18.01. ак; \"Апырмай, кдндай кем деп кдлады. М енщ ш е, ме арнайы 6laim алмарандьны С езш щ соцында К.Кен 6ip гэзет, ж алгыз кдгзы б С ол сухбаттыц езшде кэп н М ос к в а д а \"П е к и н \" к,о Татарлардьщ декадасы б болтан. KiM б!лед1 не бол ¥ л ы адам туралы айту — Сараны кдлай керсе, Ку кабылдады\". Шынында, адам суйсш Б1реудщ багасьш б!лген ада Енд1 Байгали Досымж саран, сы р сандырым!\" де керел1к. \"Кумютей сьщрырлаган адамгершшг1мен де жан апайымыз К улэш Байсешт К,урмаш сияк,ты энш 1л журеканлдм. Осы кудшм х ханша м е Ш р т т теккенмен кететш... Кулекецмен сахна 6ip жарынан, мен уппн зор е т е ж а у а п ы ед1, ж у р е к

__________________ _ ппкентайы\" Кулвпгпц устшен деп ойлаймын. еннщ Кулэш жайындагы iriKipi ы — б у т и л казак, енершщ тойы. ларан, алыстаган сайын бюктеп ц тойы... Кулэш улы адам гой. м ы на улы адам болып сщген... e3i б1летш. Кулэштщ улылыгы е й жас кдна улкен. Bipax, мен ш \", — дейдд Кэукен Кенжетаев .2007). Осыны окдюанда, эрим- мшиипн айтып отыр екен\" — ецзеп отырран кемш1лт 6ipey: ы. нжетаев былай депп: “Откенде бар едд, содан сухбат алыпты. нэрсе дурыс айтылмаран. Кулэш онак,уш нде к,айтыс б о лд ы . болы п, сотан барран. Ж алгы з лганын. Кднабек хеш и барды. — кдты н. Халык, К ы з Ж1бект1, улэшт1 д е солай керд1. Солай ш етш акдхлды niKip емес пе? ам, с ез жох, эз барасын да брледд. ж ановтьщ “К,арыздармын мен еген макдласынан niKip тартып н дауысымен де, келбеттмен де, нынды баурап алатын булбул тованы ... еске аламын. Кулэш, лермен крсы лы п эн айтура хеши де таркдмады. Кулэш апай н, эн айткдн кезде мысы басып ага шырып 6ipre эн айту, ойнау, куаныш болса, eximin жагынан кс1не беретш мш . К улекец 352

Ш ен ртнершщ сахнада ж етпеи ж рермендерге б1лддрмей е з ш щ зтеттн. Сондык,тан К улекец м ен repiMAi бак д пты шак,тарым \\екец маган кеп нэрсеш ■Кулдыз\". N1, 1984). \"Кдндай леш mbiFa келгенде, сахнаны iyini едт Спектэю лдщ баскд к ткендей, керермендер тек К латын\", — деп сыр ашыпты ,рызда (\"© рк ен \"). Адамньщ жан сырын ашып, а >лар. К эукен де, Байрали да К шатан талантгар, eKeyi де М э анындагы Опералык, студи асталганда крлдарына кдру а асарына крсылран. С одан Р 'илищ есш е ж1бернип, сол ар акдгртылран. А л К улэш консе 1лык,тьщарасынан шыкддн адам ,ма талантымен окд^андардын, 'ып кетп. \"Кулэш, Кднабек, Курманбек, чершщ айын acnaHFa шырарран к ■рлыры халык,тыц арасынан ш |'г керген театры К,оянды ж эрм оукен \"Э дебиет айдынындары\" Олардьщ Крянды жэрмецкесш |ре алмаймын, ейткеш ондай де •iecniH. Cipa, бейнелеп, бэлю м, ■р ойы б о ла р . К,оянды ж эр м илегендер Кдлибек, ©Mipe, Исал Кез1нде Кулэш те сыйлаган, Ку >дамньщ сыры мен niKipi осын 'лтауы устш ен Ц К -Fa арыз жаз эз!мен кэрсе, кушшш пен эюш эйтед1? К взщ е кулш ж ургенд уретжш б1лу юмге оцай дейсщ I 1345 353

ендф ejmekmewH елке жаткдн жерш, ойынын щ дэрежесш е кетерш н сахнада эрштес болтан деп санаймын. Ж эне у й р е т п \", — депт1 о л спектэюлде болмасын ы жалгыз e3i толтырып кешпкерлер1 ысырыльш К улэш к д рана кддалып Байрали 1982-жылы 7- ашык, айтуы осындай-ак, улэш пен epinTec болып эскеуде, консерватория и яд а ок,ыган. C ofhc алып, М эс к е уд щ epiKTi Рязандары артиллерия радан Алматыра кдйта ерваторияда окдшаган, м. BipaK,о л табигат берген алдына шырып, олардан Ш ара с о л кездеп кдзак, кдйталанбас тулгалардьщ шык,ты. Олардьщ 6ipiHiui м ец кей болды \", — дейдд с ух ба ты н д а. ш кергенше мен к етлдж ерек-ri еш жерден окдпан бетен пирылмен айткдн мецкесш жыр-думанра лар гой. улэигп д е сыйлаган 6ipa3 ндай. О сы адамдардыц зганын Кулэш бы се не шштен елш кетпегенде дердщ сыртыцнан cerin щ? Ондай саткындык,ты

Ъексутт ’НфквЬ-ты кецДл м ен aiyjAFa сыйды к,оймас-ау! 1штарлык. кейбДреудД кдмшылап та артып бара жаткдн ад тырысатын, ал ол крлын ту-талакдй етДп жДберпсД ж ек е адамга да е т е кд дэлелдеп келедД. Кдзак, шамасы келмеген соц елемегенсДп, оны пендеш б1рде кдулап, бДрде баяула баратын керДнедД. А р ы з адамдарды аныцтасак,, пендешДлДктен сац тарм пендешшк. БэлкДм, алты ары зш тусДнген шыгар? О л да мумюн. БДрак, кд е лге н КулэштД тДрДлту м жагынан кдшчыс сыралап еске сала бередД. \"К улекец элД журуД ке дептД К эук ен . Егер алт К улекец кулДп-ойнап Кьгг театры ны ц оры с, кдзак бДтДрмеген К улэш кдна М эс к е у д е н шуып к ел ге бэрДнщ жалацысы одан К улэш 1958-жылы М эск м е н эдебиетДнДц онкун женДндегД укДмет кэмеси мушесД болы п бекДтДледД. п ен дацк,тыц биДк шыцы тусетДн едД. БэлкДм, сон пендешшктД анда-санда соц, кдзацтыц пендешДлД © зге ге жасаган е з пе аруагьшан кешДрДм сурага

ы_________________________ ыру, эй, эркДмнДц крлынан келе ., к е р е алмастык,, кдазраныш жататьш к ер ш е м алайда езДнен дамньщ кезДн куртып жДберуге нан келмесе, ец болмаса eMipiH Д келетДн кекшДлдер KpFaMFa да, дуДптД екенДн eMip ежелден-ак, ондай кдра пирылды тоцтатура ц, эншейДн мэн бермегенсДп, ш ш к дей салады. С о л пендешшк ап акдфзаманга дешн бДзбен 6ipre жазып Кулэшкд кдянат жасаган болашак, таланттарды сондай мы з ба деп ж урген 6i3AiKi де ш ы е з кдтелДктерДн кеш н, кеш дтелДктД тусДну мумюн болганмен, м ум ю н ем ес к,ой. КдтелДктДц ар п турранын Кулэш тщ елДмД epucci3 ерек едД. 95-ке келуД керек едД\", - ты адам Цекага арыз жазбаса, гайга барып келер едД. БукДл опера к, труппасында ешкдндай оку а 3000 сом жалацы алатын. А л ен К эук ен , Ш абал, Байрали — кем едД (2500-2000 сом — Б.Н.). кеуде етуге тиДс Кдзакртан енерД ндДгДн д ай ы н д ау ж эн е еткДзу иесДнДц (терарасы - Д.К,онаев) Оран кдтысып келсе, Кулэш атак, ына, с е з жок, тары да кетерДле да 95-ке д е келер ме едД деген бДз д е ойлаймыз. Кдзак, болтан ДксДз кунД бар ма? ендешшгДн мойындап, солардыц ан мен эзДрге екД-ак,адамды бДлем: 354

6ipi - Эбдглдэ Тэж1баев, eK Кдратаев. \"М агж анньщ улы ару Эбд1лдэ агамыз, \"Сынацдар!\" — ед1м, оны ц салдары агаларым айналып кететшш кдйдан б1де асершен агат баскднына Муха едд. © ю н у деген де адалдыккд к гой. Алайда елдщ 6epi Эбддлдэ ©Mip e3i керсетш к еле жатыр ем екшетш де юм кдлды? Д егенмен Кулэшш е кдстандык, жасаган ал ме элде м уа рк ей ме, оны бола “Кулэигп аямаган кдзак, гамдд а гана шошытады. Кулекецнщ apyaFbi риза болсы жалгастырар. Быйыл ж уз ж жасайды. АК.ЫН САРА - AKJ> Биылгы жылы \"Турюстан\" гэ кдтысты exi макала жарык, Доспамбетовтщ тусниктемеа Мамановтыц еткен гасырдьщ 7 \"Б1ржан мен Сара айтысыныц ав макдласы (23-акдан), eKiHmici жылдарында жазылган Беплдэ А Б1ржан мен Сара айтыскдн наурыз). Exi макдланыц да Акын Ca зацды. Д ерек пен мел1мет ж туындайтыны рас. ©cipece Беплд Б1ржан мен Саранын, айтысы epiKci3 кумэндандырады. О табылмайынш а, с е з жок_ да токтататын — тек дэлел. Кддыр 355

KiHmici - М ухамедж ан уата мега кеппрер\", — десе — деген соц, сынап жазып утшн анандай сумдыкдд ейш” , — деп, жастык,тыц меджан агамыз да е и н ш кдрай 6ip кддам жакдшдау мен Мухамеджан емесш мес пе? С о л алтаудан енд1 н кдзак,ты элем ге таныткдн лты адамды халы к, кеипре ашак, керсетедь Bi3Ai тек: аяр дейсщ\", — деген урей ын! Кдлганын келер урпак, ж асаган К улэш aAi мыц \"А цы з адам\", 14.02.12. >IH ЕМЕС ПЕ? эзетшде э й гш акын Сарага кердь Bipi — ¥зак,бай мен маркум Ыбырайым 70-жылдарында жазылган вторы — ©pin акын\" деген i — етк ен гасырдын, 80- Алдамжаровтьщ \"Расында, б а ? \" атты макдласы (1- apaFa кдтысты куд!ктер1 ж еттпеген жерде кудж дэ п зш келпрген кеп кудж ын у ц ш п окыган адамды О л кудж тердщ жауабы ау басылмайды. Дауды р акынньщ \"Аркд прейтш

Ъ ексут ан Н’ ф к вк е-т ы __ акцкдтыц болмаса, айтысы мен де е з акцкдтымды а ^ мен бул айтыс жайындаг акцкдты\" деген макдламда еддм (\"Л енинш гл ж ас\"). Б байланысты ез ойымды ке BipiH iiii Ы бы райы м аударайык, \"Б1ржанныц уйкдстары, стгаш 6ip-6ipiHe акдлнныц жазып ты гарган Онысы рас, Беплдэ да осы да талай лар айтк,ан. Б1з сешлтетш дэлелге мэн бер е к е н б 1 з, OFaH айрыкдп \" М е т ц экем Маманов Есен icTereH, Зайсан ж агы нан uibiFapFaH... Абайда eraieci, бата алмай, Сараныц ce3i макратымен жазган\" деп е Бул да бурыннан айтыл езгелер сенсе сенер, мен айтысты Эрш ойдан кура алмаймын. Бул — еншега гылыми дэлел емес. \"С ара туралы е л акра болганын, домбырага крсы куаттайды, 6ipaK, оныц улк акдлндармен айтыскднын Ыбекец. Ы бекец 1969-жылы KiciMeH сейлесйгп. О л Kici С С улейм ен деггп. \"Ж и ен к ул дейдд. \"С ара кдйтыс болга менен 10 жас улкен. Сонда том\", — дешт М ейрамбай 94-те болса, 1875-жылы ту Сара сонда сол жылы елге салудыц p e ii еш келмейдд 1913-жылдары керген, кезд

___________________ __________ п нец бар?\" дегеш еа м е тусш, ^ а тартпакдын. Шындыгында, гы niKipiMAi \"Акдлн Сараныц 1989-жылы 26-кекекте жазган Бул ж олы мына е ю макдлага ещрек баяндамакдын. аганыц кудж терш е кещ л да, Сараныц да елецдерш щ e ете украс. М уны кдлайда 6ip нды ш анык, сезыедд\", — дейдд. ыны айтады. Бул куддкп бурын здщ кшэм1з сол, б у л куддкт1 рмей, кец1л аудармай келген па тоцталуга тура келедь нгул... пошта начальнип болып н к елген Э р ш акдлн жазып , кеп бар кершдд. Абайга e3i i етш, Абайды даттап еш аду едд, - дейдд Ыбекец. лып келе жаткдн куддк. Алайда н д ел с о л макрат yuiiH б у и л астырып шыцты дегенге сене ан айтылган 6ip niKip, 6ipaK, акдлдары оны ц KepiKTi адам лып эн салып, елец айтатынын кен акдлндыгын, баскд белпл1 н еш ю м ест1меген\", - дейдд ы 94 жастагы Мейрамбай деген Сараныц э к е а Тастанбек емес. л дегендд eMipi еспгем жок,\", - нда, мен 33 жаста еддм. Сара Сара 45 жаста кдйтыс болтаны й акракдл. Бул Kici 1969-жылы уран, 33-ке 1908-жылы келедд. ен болып шырады. Бутан сене д, ейткеш Сараны 1910, 1911, дескен адамдар туралы эдебиет 356

__________________ О тарихында мэлш ет мол. Мунд жазушы Зейтш Акрннев-пц, та К,азак,станныц халык, apTici жазрандарынан табады. Ыбекец ащтмелескен екншп келген Сэрекеулы Кария деген ауылы н жак,сы б1лемш. Сара сымбатты, керйсп адам болтан... Сараньщ ауылына бара бередд д Ш ынын айгкднда, бул макдла С дэлелдд тусшш бермейдд, кдйта тысы \"оны ц улкен акдяндыгын аз niitipiH e3i терктейдд. Оган жагдай дэлел. 1. Сара о ц жак,та отырганд руынан шыкдщн Бекбайга узат 6ip житп алдынан шыгып, оны болады. — Елше Тасыбайдыч Са Крлына домбырасын ала БДлмедДк бДздйй ме, баск Жетелеп 6ip баласын ал деген екен элп . БДршидден, \" келдД\" д е ге ш — ту ра м агы магынасында да Сараньщ мойындаганы. Еюнинден, кез к д эл мынандай туткры л жагдай шыгуы — оныц шын мэшнде екешн айгак,тайды. - Елше Тасыбайдыч Са Крлына домбырасын ала Тасыбай аз рудыч 6ipi е Bip батыр найзасымен а Деггп Сара. Мундай сездд айты адам айта салады дегенге ю м Сараньщ еж етпп де байкдлмай 2. С эрсекеулы айтып отыр 357

ОЗендф efmeiarmm вике дай мэл1метп 1здеген адам алым Балташ Ыскдкрвтьщ, К,анабек Байсеш товтщ п адам — 1970-жылы 80-ге акракдл. О л Kici: \"Сараньщ а — Т олы бай д ьщ кдызы... . Ел арасында Бейсетбайды деп с е з кылатын\", — д е т ! ара жайындагы куднстерге оны ерипте туседь Ец бас- н... е ш и м есп м еген ” деген н макдлада айтылатын уш да ж уки болып, Тасыбай тылып келгенде, сол елдщ ойда жок,та маекдраламак, ара келдД, а келдД. ка ма екен, ла келдД, — Крлына домбырасын ала ынасында да, ауыспалы щ енерлД е й ел екен ш келген адамды састыратын йдан Сараньщ с е з тауып е талантты, тапкдлр адам ара келдД, а келдь едД деп, ала келдД, — ыекд бегамД, дагдысы жок, сенедд. Акд1ндыгына коса й ма будан? рган Т олы бай д еген Kici,

Ъексутан НфзЫсе-упм_ М ейрамбай ак,сакалдыц ай кершедь С ол Толыбайдыц Сара: \"А дегенде айтамыз Ерге кулак, бтедд те Кей адам кудасына Кдлзына жасайтуга Кешбасшысы жама Крнатугын крнысты деп, суырып салып айта же елендд е л алдына шыкып е Ж э н е айткдлш екенш би м е деп крлкд да салмайтын бо 3. М у н ы С эр с е к е у айтыскдн ж ш т оньщ сагьш — Кудай к,оскдн, ей >Kirirri таба алмайс Багынды басьтдагы Кднжыгалап кдлмай Топ шинде, той устшде юддрмей жауап тауып куты гана крлынан келедд деп ой — KiciMeH сейлеспе Айта бер тары жаба Iiiii куйсе, жДгитер Тартармын акдлретг деп ж ауап бередд Сара. Осы уш жагдайдьщ езь дарын екенш эйгглейдь С аузынан туспей келе жатуы Енд1 ай т ы с ж а й ы н а о куддктердд Ti3e-Ti3e келш, \"К теренднен зерттеп барып ш макдласын. Кш нщ терецш coFaH д ер е п ш з бен дэлелиш 6epi кррдаланьш кдлган кудд тастауга теуекелгшз де жет

_________ __________ йтуында, Сараныц екшып ек е а асында елддц сурауы бойьшша з ебш б1лмей, ебшпдей. ан мал алады, ан ce6iH бДлмей. анныц Kami адасар, ыц женш бимей\", — енеледд. М ундай тегш п турган е и т ц 6ipi айта бермесе керек. ей тш адамга ел-ж урт елен, айт олса керек. улы айтыпты. Bip тойда Сарамен сындырмак, больш былай дейдд: й Сара, Бекбай байыц, сыц Бекбайдайын. ы багалай 6U, йды Бейсетбайыц. е айтылган мынандай кшэдан ылу тек тапкдлр, е ж ет акд>гнныц йлаймын. еймш надан болса, ар жалац болса. туз жаласын, ге жазам болса, — ьак, Сараньщ окдпау, ерекш е Сондык,тан Сара атыныц ел ы — занды кубылыс. ойысайык,. Бегтлдэ д элелд! Кдлайда да бул даулы мэселет ш ешкен ж ен\", — деп аякуапты ш ен з е р тте п о келмейдд дейсщ, шз ж етпей немесе кеп жылдан дкп 6ip сэтте б1ржола сыпырып тпей ддцкелеп журиаз юй. 358

__________________ ОЗ Ец басты м эселе — Б1ржан Б1ржан Ж етш ура ш ы ны мен к е дэлел! бар ма? О сы куддктщ бэрш е жауапты Ж усш бек кржа 1898-жылы Кд Б1ржан сал мен Сара кдяздыц в й тк еш б ул кдгссара Эрпггщ еш ешкдндай кдтысы жок, нэрсеш мумюн емес. Бул, шынын айтк Бул mbiFapMaFa кдтысы бар еи еюншкп — Ж у сш б ек кржа. Сон куддк пен оньщ m eniyi тек осы кез ж етюзу ушш, бул шыгарма жанры бойынша крса (крсса) де \"кдзсса\" термин1н талдап ал эдебиетш е тэн эпикалык, жанр и тэби эпос\", — дешз \"Кдзакртан (5-том, 688-бет). О н ы ц казак, Ж усшбек Шайхысыламулы уле Ендеше 6i3 айтыс деп алашап айтыстыц 03i емес, айтыс тура ю й ? Солай, \"Кдлзы екен Тастанбектщ Бвйгеден кунде келген ж Булай деп отырран Сара емес \"С о л кезде он жеттде акдлн отырран да Ж у с ш б е к . \"Ел1 - Кдрлы к,” , — деп, apFbiH мен Кере отырран да сол (М ысалдар \"А йт алынып отыр. Алматы, 1965. 399 \"Сараны е с т и т Б1ржан KeAinTi отыз сепз жаскд деп, Сараны 6ipece 17-де, 6ipece 37-де, 6ipece 38-де деп отырра Жусшбек. Ендд мына мэл1метке к Ж усш бек кржага Сара кдлздьщ Б к,ыздыц e3i о сы л а й д еп баст 359

Земдф efmehrmm елке мен Сара айтыскдн ба? елген бе? Келсе, соньщ алдымен Шайхысыламов дзанда бастырран \"Кдзсса айтыскдны\" деп бередд. шкдндай кдтысы жок, А л Эрпггщ шыгаруы тштен кднда, рылыми жацылыс. и-ак, адам: 6 ipi — Сара, ндыкуан бар мэселе, буюл ы екеуш е кдтысты. CoFaH аны айтыс деп талдамай, еп кдрайык, О л уш ш эуел1 айык, \"К,исса — ауыз р, с ю ж е т а ж ыр, дастан, н\" ултгьщэнциклопедиясы арасы на кен, тарауы на ес крсканьш да жазьиггы. пкдш болып жургешм1з алы крсса болы п шыкды щ Акд>ш Сара, жалгыз дара\". с, Жусшбек. Сара\", — деп жацылып - Керей, ураны Алтай ейдщ уранын шатастырып ты с\" гатэбшщ 1-томынан 9-бет). анык,.. кемел\", — e 18-де, Б1ржанньщ 6ipece ан да киссаньщ авторы кец1л аударалык; \"Элкиса, Б1ржанменен айтыскднын тан-аяк, баян кдллраны

Ш с ш т т !Н ^ М х -а ш __ айтыскднныц келер жы Осы н а й м е т рас па, жок, да, Сараньщ тагдырын шеш \"Акруйек пайрамба Сез1мй еспргелД ке депт1 Сара Ж усДпбекке. о кагалы шыгарма емес пе? ЖусДпбек келедД, Сара OFaH кдлай аякз'алранын — бэрДн бередД. М ун ьщ ж умбагы да, жа \"Уганде оты р едДм Таста \"Сейлес\", — деп даусы ш Сара. \"СезДнДц бДлдДм Бфж Суйтсе де шошымад КердщДз бе, Сараньщ ай баяндап кдна отыр. БэрД ап- Bpirni араластырудыц e3i к ер н еу комнат. \"С онда БДржанньщ кызд дейдД кфссаньщ авторы. Сей келтДредД. О ньщ не дегенД естДп отыр. А л БДржан дал езгертпей дал куйДнде жетк с е з езгер тп ей келтДрдД ме айтысына тан мэселе. Тек жеткДзгенДне — сенген жен ЭйгДлД суры п салма акдш он бДр ту н \" дастанын алгаш ж ырлапты да, ендД сон ы ж ырлаганда, он ы сы алгаш шыкцдн екен. Демек суыры эр айткдн сайы н азды-кеп ак д лн ны ц та б и р и мумкД мумкДндДктен Сараны да, Б болмайды. 3

____________________ ____________ ы лы н да\" (Сонда, 400-бет). па? Рас болса да, етДрДк болса шетДн — осы. ардыц тукымы деп, елддм саган\", — Кдрап отырсац, б у л кэдДмгД ? Айты с еткен сон, келер жылы H айтыстьщ кдлай басгалганын, н бастан-аяк, е з аузымен айтып ацылтпашы да жок, анбектщ,.. шык,ты ЖунДсбектДц\", - дептД жан ыцгайынан,.. дым айрайынан” йткднын ЖусДпбек кдсса етДп -анык, 6api ап-айкдш. Бул apaFa i мынандай шындыкдд кепе- ды шакырып айткдн ce3i\", — йтедД де, БДржанньщ не дегеган Дн ол, эрине, Сараньщ езш ен л солай дедД ме, оны Сара еш кДздД ме, оны Ж усш бек сезбе- е, — муньщ бэрД букДл кдзак, бДр рана нэрсеге — мазмунын н. ш И са Байзакрв \"О н бДр кун, ш айткднда керемет шабытпен кДтэпке басты ру ушДн кдйта шкдгсынан элдекдйда солгын ып салма акындар е з айтысын птД езгерДспен айтады. О л — ДндДгД. С он д ы к,тан о н д ай БДржанды да ада деп кдра>та 360

__________________ ОЗ \"Шырагым Сара, саган Е ст бек Kipin келдд агат дейдд Сара болтан icri рет-ретт (401-бет). M iHe, осы ндай р ет шиелешскен жырга айналдыры Ж усш бек жазады. \"С онда Б1р айткдн ce3i\", \"Кдлз керюпеген с \"Сонда Сара кдяздыц бер ген сейлейдд\" деген тараулармен ок бередд. Акдлрында Б1ржан Сар TyciHin, с е з ш щ аягы н Ес1 Осыныц 6apiH Ж у сш б ек Сар деп жырлайды. Бую л айтысты жазып шыгады. Кцссаныц соц алты шумагы сел e3repici бар А арзан, кулю кымбат\" деген Абайдьщ алгашкы KiTe6i ел1 о л Алайда б у л елец 1886-жылы жа сал мен Сара кдяздыц айтыскдн жылы басылып шыгады. Ею жатыр. Сонда мына алты шум кеш1рген? Bip жерден кегшрш шумакдыц двлме-дэл кдйталану салыстырып кдрайык, — Б1здерге елец арзан, Нарсе гой ею турлД сыр Арзан жалган кулмейтш БДледд жак,сы ерге кдолса Кейб1реу тыцдар уйден Keft6ipey к,ояр кулак укд Б1лерл1к сез баЬасын ке Абайлар ap6ip сездд ез х Алты шумак та осындай се Ж усш бек 6i3 астын сызган сезд Оныц \"Б1здерге\" д е г е т Абайда келедд. Абай \"Артыцнан 6ip ауы 361

ОЗендф ejmeknmm елке не болды?\" — деп, тайым\", — тмен Ж усш бекк е баяндап тпен айтысты Ж усш бек ып жазады. Э рш жазбайды, ржанныц кдлзды шакырып соц, Б1ржанньщ айткдны\", ж ауабы\", \"С он да Б1ржан кутаны 6ipTe-6ipre дамыта раньщ кдпалы жагдайын мбекке арнап б т р е д ь аньщ е з аузы нан еспддм Сараньщ айтуы бойынша цында Ж усш бек елещ нщ Абайдьщ \"Ж ш тгер, ойын елец ш кдйталайды. А л л кезде жарык, кермеген. зылган. А л \"Кдгсса Б1ржан ны\" Кдзан кдласьшан 1898- арада бакдндай 12 ж ы л мак,ты Ж у сш б е к кдйдан алмаса, деп булайша алты уы мумюн емес. Ею елендд кулю кымбат, мен сымбат. ш шын куледд, ац кдлзмет. шыкканынша, дднынша. ейб1р адам, хелшше. л езгер1стермен бер1лген. дердд гана езгертш жазган. а, мэселен \"Ж игггер\" боп ыз сез айтып кулм ес\" десе,

Ъвксутпан НфЬкв-улы__ Ж у сш б е к \"С ыртьщ нан 6ip (Сонда, 426, 427-бет). М уны кдлай тусшуге бо TyciHe крю, бДле кою, е ж олмен, 6i3 83ipme 6L\\e ал Абайдьщ елецдерш к,олжаз жасаута болады. Олай болс аузымен айтылатын айты ешкдндай кдтысы жок, еке FaHa кдтысы барын б1лем!з. 6i3re беретш багалы MaAiM Ендд Б1ржан мен Сара, ра Ж у сш б е к т щ e3i бастан-ая мэселеге келеек, айтыстьщ OK^Fa дамуы нан-ак, ац г Ж усш бек не ушш Сараны Онын, Б1ржанмен айтыек жайын аз аузынан есту уш Сара OFaH не дедд? \"Айты сты м \" дедь М отырганымда Б1ржан 6ip т сырттан \"С ай лес\" дедд. “ K ic Ак, уй д щ ж абы гы нан к А р ы кдрай Б1ржан олай дедд \"ЭуелД кдзакдыалап KepiceA ж асьщ киш!” — дейдд Б1рж “Хауанара бурын ба Есггкен жок, па едщ дейдд Сара. С е з кдрысу сол \"Крлычды устатпайт Кел1мсек бердд акен, деп, Б1ржан да тшеедд. А л енд! айтыстыц дал Ж у с ш б е к ой д ан nibiFapa бойынш а еле ц кыла ма? жазганын кцссада Ж усш бек Бул женш де онда жалта 3

________________________ ауыз сез айтып кулмес\" дейдд лады? ерине, кцын. Алайда элдеб!р лмаган 6ip женмен Жусш бек збадан окдяган деген жорамал са, Абайга кдтысты Саранын, стагы ащы сездерге Эрштщ енш, ал OFaH тек Ж усш бектщ М ш е, бул алты шумак, елецнщ Meri 93ipme осы. асында, айтыскдн ба, элде барш як, жазып ш ы в д н ба деген щ болгандыгы кцссаныц буюл гар ы лы п туркан жок, па? 1здеп келдд? кднын елден ecrin, соныц мэн- ш ш 1здеп келдд. М ен Туры сбектщ ушнде оп некер!мен келдд. К еле сап ci екен отыз ею жолаушымен, к ерсем санап\", — дейдй дд, мен былай деддм басталады. AiK, Жаркдлным, 6epipeK кел, жан. арран Адам ата, муны да акымак\". — лай басталады. тын ерке болсац, , неге кулка?” — осындай сарында еткенш a ма, элд е Сараныц айтуы Бэрдн С аран ы ц айтуы мен ктщ e3i бук п еа з мойындайды. ару жок, Ендеше оран неге 362

________________ вЗен сенбейм1з? Кдаыр арамыздыц та \"©31 eTipiK айтатын адам езгеге б ул арада Ж усш бекк е ceHreHiMi Сараньщ керпсп болганын, ж елец айткднын, элденеш е рет ез ж1гитердщ туткдшл шабуылынан алатын тапцыр, еж ет адам болган крй. Б1ржанмен с ез кэгыстыраты жауап кдйтара алатындай кду Ыбырайым арамыздын, макдласы ак, толык, дэлелдецдд. О сы арада жагдай бар. Б1ршш1ден, найман Сара дел б!лмейдд, бь\\се де 6epi сепздегт цызга ондай кемш ш к K аузына 6ipi туссе, 6ipi тусе бер тайпасьшыц адамдарьш ©pin б1лед оты р ран с о л д е г е н niKip а й аргындарды Ж у сш б ек те бьаелд 6iAyi д е мумкш. Ce6e6i о л тура \"1892 жылы — у л у ж ылы жазда К е л аралап, ауыл-ауылдагы жа отыррызып журген мусылманша Ш айхысыламулы (1861-1941) ос жырды Кеш ебе керей, ешш-па мен Беккулы Кудасулы еамдд кдриялардан алгаш рет естш, жа \"Ш ок, жулдыз\", Алматы, 1998. 56 Сара айтысында арпян тайпасы кдтысты арапык,тар айтылса, OFa емес, Ж усш бек ю н е л! ©pirrriH м Ж усш бек Кржаныц соцынан epin журедь ©згенщ жазганын алатыны бар дей/ц, Tirni о л ел деседь Алайда оныц акдшды элдекдйда озык, екенш мойындау аталмыш ю тзбш де Н эбиден аг дейдд: \"Сейтш \"Кдлз Ж1бек\" кцсса 363

ндф ejmebmm елке ары 6ip айткдны бар едд, сенбейдд\" деп. М енщ ш е, i3 дурыс. жасынан домбыра устап зш маскдраламак, болтан н абы роймен шырып кете нын жогарыда айтып е п ж ындай, оньщ THicyiHe орай укдры бар акдлн екен ш ындары мысалдардыц 63i- тары 6ip токуала кететш нньщ бедедад адамдарын iH бглмейдд. М енщ ш е, он KemipiMAi. Айты с устш де мейдд. Екшппден, аррын ед1, оларды айтыскд крсып йты лады. ©pin бдлетш д, r a m одан repi кеб1рек лы мынандай дерек бар: Кдлзылжар уйезш е барып ас балаларды сундетке а сауатгы Ж у сш б е к Кржа сы Ceri3 cep i uibiFapFaH алуан Андамас Есболулы 65-66 жастардагы энш 1 зып алган\" (Н.Эбутэлиев, 6-бет). Д ем ек Б1ржан мен ыныц атакды адамдарына FaH ©pin те, Сара да кшэл! мулде кдтысы жок, н, жалпы сан алуан сез ез1м жаздым деп урлап ец жаза алмайтын адам ыгы © p in ne кдраранда ура тура келедь О л туралы гамыз Эбутелиев былай асыныц кейб1р тустарын

Ш а я ш н И ф * А ! - т __ (С е п з C epi жырлаган алра Б.Н.) кыскдртып, орнына та ж ерш ертепге айналдырып терек деген Кржаныц орн жазып, оньщ руын аргын ш ыгардым деп, 1894-жы кдласында бастырып шыга Сонш ама e3repicTi ел болмаса, Ж усш бек кдлай \"Б1ржан — Сара\" кцссалар е к е уш щ керкемд1г1 д ец ге алмайды. Сондыцтан Ж кылык,тарын 6uie тура, акдр деп ойлаймын. Б1ржандай атак,ты с а айты суы MyMKiH ем ес-ау нанымдылыры жок, ©йтк мэл1меттерге суйенсек, кдрысулары болранмен, акындармен айтыекд тусе акрш екеш, эрюммен айтыс ак,ез тещ репне мальм болта eHiMeH, бед ел1м ен ж ен е б састырып тастайтынын а ж агдайды е ск ер с ек , Б1рж д эр е ж е а тец туседд-ау деп кдйшы келмейдд. О ньщ ует оса л б о ла цоймаган. Эдем1 жарк, етш шыга келгенде, Б ш ьтар деп шамалаймын. Ендеш е Б1ржан мен С кумэнданамы з? Сон да Б1 Сарамен амандасып кдйтур рекс1нген Сараны Есенру сырткд шырарады рой. Б отырран атамыз Мамановт Б ул niKipiMi3Ai шындык жардайга ток,талайын. 198

____________________________ _ _ ашкдл ргускдны айтып отыр — атаршалап кдра с ез крсып, кей п, Т еле ге ндд елтарген Кескен- ына кдракдиы деп Бекежанды н етш е зг ер т т , кресаны ез!м ылы — жылкда ж ы лы К,азан арган\" (сонда, 56-бет). лец м ен жасаура, ацындыгы й барады? \"Кдлз Ж1бек\" пен рын салыстырып кдраган адам ей лес екен ш жокдщ шырара усш бек кржаныц унамсыз рндырын багалауымыз да керек лмен Сарадай жас цыздыц деп куддктенудщ, менщше, к е ш apFbi-6epri 6i3re белгии , к ей б1р цыск,а-кыск,а с е з CapaFa Караганда, Б1ржан е крймаган адам. А л Сараныц сып кдлып жургеш кдлз куншде- ан. Б1ржан Сараны езш щ адуын бпйп келген 6ipep дерепмен алдын ала ce3in келген. Осы жан м ен С араны ц акындык шамалау, менщше, шындыккэ тше, Сара ен ш ш к жагьшан да 1 дауысты эдем1 кыз ак, уйден Б1ржан да 6ip жетшршш алган Сараныц айтыекднына неге 1ржан нем ене, сонау жацтан ра рана келш пе? Айтысура жу- ул агасы жалынып-жалпайып ул Есенрул макдланы жазып тыц ajceci болы п келедд. кдед жацындататын тары 6ip 88-жылы \"А йты с\" жинагыныц 364

_______________________ ОЗ 2-томында Теребай акдлнмен С рет жарияланды. Бул айтыспен eMipiHe де, адындырына да р жасауы т т с деп ойлаймын. Ce6e емес, талай нэрсеш орнына мундагы мел1меттерге ерекш е Теребай ауылдарыныц 6ip-6ipiH сондыдтан олар 6ip-6ipurim жагд туындайды. Теребай Ескржаулы деген а болтан екен. \"Айтыс\" жинагынь обылысы, Кррдай ауданына тауыньщ етегшде туды десе (342 обылысы, Талдыкррран ауданы Б аты е К,азак,стан о б ы л ы с ы н ауданында туран дейдд. Ала й тауыньщ етегш мекен еткеш д кетерш с! ж ец ш е тауып, К ек кдфрын жасаган соц, 140 уй жаг акршньщ айтуы бойьшша — Б. крныстанады. Т ер еба й — сол Кезш де Ш окдн елгенде, онын, акдш жазган деген дерек те, жо Ендд осы айтыстан сыр тарты — Кырыкдъщ сепзше ж Екпйпм езге акдшнан ба дейдд Сара Теребайга. — Мен де б1лем сенщ де Найманда адынсымак, Са Б1ржанра он сепзде муц Кугылран Жиенкулдан ж дейдд Теребай. Сонымен Ж и ен к ул ем1рде б деген суракдщ б ул айтыс осы л уст1не Сара шырармаш ыл Кдлилаханов Тэщ рберген ара к1тэб1нде: \"0 K eci Тастанбек ерте 365

Зендф eimeiamwH елке Сараньщ айтысы туцрыш н таныскдн адам Сараньщ ылыми дурыс бетбурыс e6i б у л ж ай рана тьщ дерек к,оятын баралы дерек... сену кджепнт Сара мен He кериплес болганынан, дайын жакры бьлгенддпнен акдян 1911-жылы кдйтыс ьщ 2-томына он ы Ж а м б ы л кдрасты К ек ш к C eqrip 2-бет), оньщ кез1рп Алматы ында туратын туыстары на кдрасты Ж ымпиты да 6ipa3 уакдят К е к ш к е рас кершедд. Кецесары к ш к тауы нда кдяррыздар галбайлы (Сара мен Майке .Н.) жалайыр iiuiHe келш ардьщ бга болтан акдлн. , жок,тауын осы Тер ебай окд-аудьщ ез1 де бар. ып керелж. асым келдд, асым келдд, — е бар екенщ, ара екен1ц. ьщ шагып, жан екенщ, - бар адам ба, жок, адам ба лай жауап бередд. О ньщ ыгын узак, зерттеген амыз \"Акдан С ара\" атты е елт ,... агасы Ж айсадбек

Шсутан Нфквке-уш_ те кун к еру амалын 1здеп, жас кдрындасы Сараны Т ур ы сбек ^ ч малшы, жа Сондыкдан Туры сбек кджы басынып, бил1к жасап малшыларыньщ 6ipi Ж иенк (1993. 36-бет). А л Теребай: сщ бе кулы\", \"Ж иенкул т ж аман Kici ед уйкдл-туйк \"А йты с\", 2-том. 1988). Ж е мундай ппарлер айтыла кр Батасын Б1ржан са Айтыста кдтарымна ©3inAi Бекбайга кр Б1лем1н Б1ржан сеш Шырарган акын БД Тындырран Жиенку дейдд Теребай тары да. Б1ржан Ж етк ур а келген б у л ce3i б!рж ола ток,тау с аркд ттрейпн акдпщты жок О л Жеттсура келмесе, Сара аркылы ж1бермеген шьпга Б1ржан келм есе, KeA жардайын ез аузынан Ж иенк улдан куткдрып, Б бередд? Кигынды жардай ши ж уп рте берудд токкату дэлелдейдд. Оныц: — ApFbiH менен кы Жечыддч сушнддк а д еуш е кдраганда, Сара акы — Ояз бенен Б1рж Сен болдыч Жиенк деп, бурынб1з бхлмеген ж э жария етедд.

___________________ , ж е а р uieuieci Ж аншеке мен e p iin Абдыра бекетше келш, алшысы болып кун керген. ы ез1м асыраган ж епм кдяз деп п, Сараны жастай езш щ кулга атастыра салган\", — дейдд : \"Ж и ен к ул — Кдыдыралыньщ тец щ емес, Ty6i шию, Мшез1 кдл\". - дейд1 (116, 126-бет), е р бетшде жок, Kici жайында рймаура тик. алдыц мен де алганмын, ан кем кдлмадым. рсып, бата 6epin, ш куткдрранын. Држан атасыиды, улмен шатарынды, — н жок, деухшлерге Теребайдьщ салуы тик . Кддыр айтпакщы, к, сездд сапыра бермеген макул. а мен Теребайга батасын пошта ар? Ain айты с устш д е Сараньщ ecTiM ece, о л кдлайша оны Бекбай екеуш е батасын кдлай мен кдгсынды сезге келденец KeperiH Теребайдьщ ce3i толык, ышиакды кемйем деп, аррын Жэмипбайдан, — ындармен аз айтыспаран. жан салдыч достырынан кулдан мулде азат, — йтп д е Теребай осы айтысында 366

_________________ ОЗ \"Он терт жас Эсет акд>ш “Эсетпен сен айтыстьщ Жусшбек келш кетп ба Сара, сен шамалы акд>ш Шытарды ататычды Б1р \"Кдлрыктьщ сепз1не сен Елуддч жетеуше мен де депп Теребай. Эсетпен айтыск айтута мен1ч аузы м бармайды айтыстьщ ешюмнщ есш де саку — О л рас, Б1ржан матан Бекбай мен матан ек1л a Б1ржанта он сепзде муч Акыры Жиенкулдан аза деш з Сара. Б1ржанта муцы н шакдщнын, отан Б1ржанньщ кдла шннен к ез келген адам-ак, ок болтаны на соны ц e3i мы Сара Теребайта куда деп, Те THicyiHi4 63i де екеуш щ 6ip-6i екенш е дэлел. Сондык,тан ол жацсак,тык, б о лм а ута тш с. Е айткдндарын 6ip саралап керел Тышкдн жылы айтыскднда С екен. Э сет акдлн 1867-жылы туы кдйтыс болтан. Сарадан о л 14 жа бурынты сиыр жылы 1889-бен 1 Э сет 10 жаста, екшппсшде 22 жылы айтысады. Сара 1900-тышкдн ж ылы 4 жылы туган болып шытады. 18-г Б1ржанмен 1870-жылы жолыта сиыр жылы айтысса, к ел е а бары 1здеп келедд. Айтысты 8 жылда бастырады. Бул деректер1м келетшдей акру жок, Айтыс 1870-жылы етсе, сол 367

ОЗендф efmekmim елке ш сенен кнш\",.. щ сиыр жылы. арыс жылы, ш болсач дага, ржан жыры\", — н де келсец, келгем\", — кдн Сараны о сал aiyuH деп ы. Т е к eKiHiurrici — с о л уалматаны. н пана болтан, aFa болтан. чым шатып, ат болтам, — н он сепзш де елецмен ай ьщылас крйтанын айтыс ки алады. Айты стьщ шын ык,ты д э л е л е м е с пе? еребай отан кудаша деп ipiH ж етж б1летш жандар арды ц niKipiHAe е р е ск е л Енд1 е к е у ш щ ж отар ы да лж. Сара 48-де, Т ер еба й 57-де ып, 1922-жылы 55 жасында ас кшп болса, 1900-жылдан 1877 ге тура келедд. Б1ршде 2-де. Эрине, 22-с1нде 1889- 48-де болса, онда о л 1852- ге 1870 ж ылы толады, демек ады. Сара Э сетп ен 1889- ыс жылы 1890-да Ж усш бек ан соц 1898-жылы Кдзанда м1зде 6ip-6ipiHe к,айшы л ж ылы 37-ге толса, онда

Ы сушм Hytfulx-р н__ Б1ржан 1833-жылы дуниеге ecrin 6ip дерек екшип дере Т ер еб а й деген KiciMeH болганын аталмыш ютэбшд (108-бет). Осындай деректер мен д Б1ржан мен Сараныц айт ауылында болтан, оны Са кржа 1890-жылы е д е т 1зд кцссага айналдырып 189 шытарады, ал б у л айты ешкдндай кдтысы жок, бол Сонымен кдтар сонау эдебиетГ гэзетшде академи \"Б улайш а шатастырута мацаласы шыкданын, с елецдер1м ен 6ipa3 таны с асылдык, ж эн е керкемдпс ж айтысында кдтарласу тугтл Э рш купгп акцгн болса, он Саранын, айтысына\" неге т еск е сала кетгам келедь Ацын Сараныц 0р1птен Сараныц ез елещндей кер алмайтынына Сэбецнщ осы куп кергетм1з Сара мен Б болар едд. Б1РГЕ ТАТЫП KE Кдламдас д ос К уаны ш ба К,уаныш байдыц аты н алмаймын. Айткдн кунде д ©йткеш \"Bip жас - бел к

______________________ е келген больш шыгады. М ше ектщ кезш ашады. H Сараныц айтыс-кдк,тыгысы де Т.Кдлилаханов та айтып етедд дэлелдерге аркд суйей отырып, тысы 1870-жылы Турысбектщ аранын; е з аузынан Ж усш бек деп кел1п жазып алады да, оны 98-жылы Кдзаннан бастырып ыскд 0 p in Тэщ рбергеновтщ лматан деп кесш айта аламыз. 1962-жылы 1-мамырда \"Кдзак, ик-жазушы Сэбит Мукдновтыц болм айды \" атты ашынтан сонда оньщ: “М ен ©рш тщ с адаммын, олардыц ш ш де жатынан Б1ржан мен Сараныц л, мацайлайтыны да жок, Егер ньщ е з елендер1 “Б1ржан мен тец дест жатпайды?\" - дегенш озык, ацын екенше, сондыкуан ркем туындыны оньщ шытара ы сез1 де д елел гой. Осы дэлелдд Б1ржанга да, эдебиетке де кут \"Тур/и'ст ан\", 22.03.2012-ж ы л. EJIEMI3 0 M IP Д0М1Н й Курм ангалиев туралы 6ipep сез н цоспай мен эц п м е айта де эцпмемшц ажары юрмейдь курдас” деген кдзацтыц гурпы 368

бойынша, о л — м енщ б ел курд болады: санда бар да, санагга болса да, сы йласты кда ж Курдастык,тын, багасын багзы \"курдастьщ куны 6ip\" дейдд. О Кдншама бш к кдпметге ж урсец батсац да, езщ м ен кдрайлас т деген сез. Сондьщтан онымен Оньщ туп-терюш курдасьщды э суйеу болып ж ур дегенге са тусшбеген адам кдймене кдзаку Куанышбай Аркдньщ арры шьпыс бетшен келш Алматыда деген куштарлыгымыз басымы оны бьлмей-ак, Алматыда eMip мумюн-дь Б1зд1 таныстырган — \"Ж ас Алаш\" себет заманында Каддрбек, Оралхан, С ерж — 6 турран кез4нде 6ipre гстедь Ж шыгуына ен, кеп ецбек спцрге кдтарларына Кдрагандыдан Ак р комсомолдьщ Орталык, К эм ите баспасезш кддаралайтын кдлзме ой-niKip 6epiMi3Ai те з ортак кездесу1м1з еткен расырдьщ ж содан 6epi кдлрык, ею ж ы л етй деген сол емес пе? Б1здщ о л кездег1 болмы сы умтылран багытымыз, кдязметк ана тьлш сыйлауымыз бен 6iAyiM едд. “Ана тш н сак,тау\" аралынд еддк. Кецес уюметз кулайды деп кдзак,тыц 6ipre-6ipre m i де, e Kipin, ciHin бара жаткднын бьлд кдллмайтын KyHiMi3 болмайтын. еткен замандардагы салт-дэсту мак,танышпен жи! айтып жок 6epiH астарлап ж азы п, аст 24-1345 369

дасым. Курдастьщ сан Typi ж о г а нем есе санатта бар жоры кездесе бередь ы заманнан б1лген кдзак, ны сы — аса тэрбиел1 сез. ц де, байлыкдщ белш ецнен туран адаммен куньщ тен, н сыйласып е т деген сез. эрдайым тусшш, 6ip-6ipine аяды. Курдастьщ кунын уьщ кдддрш Tirrri бим ейдь шетшен, мен Ж етгсудьщ жольщтык, Егер едебиетке ызды крспаса, о л м е т , мен p cypin жатуымыз ебден — \"Ленш пш л жас\". Ka3ipri солай аталатын. Кэр1бай, 6epi сол гэзетгщ дурюреп Ж е н е онын, дурю реп аты ен топ солар болды. К е й т р елеу келш крсылды. М ен етнде жастар мен балалар етге болдым. Ортак, ic, ортак, к,тастырып ж 1бердк О л ж еттсш пп жылы болатын, йгп, 6ip адамньщ румыры ымыз, б ш м мен б1луге ке деген кулшынысымыз, Mi3 K33ipri урпак,тан езгеш е да журген адамдар сеюлдд п 6i3 ойларамыз жок, BipaK, e3i де орыстыц бауырына дж, е з ортамызда оны сез . Кдзак,тын, еткен тарихын, урщ epi сагынышпен, epi к,тайтынбыз. BipaK, соньщ тарлап айтк,аннан ары

Ъексутан Hi/fnlceke-ym_ аспайтынбыз. Онымызды тусш бейтш . С эл ашы кдтарларымыз-ак, ацдып MYMKiH е к е н ш б тлетш бак,таластык, дейдд, 6ipey с да, кдзакда пайда типзбе кезде д е эдрл ж азы латы орындалуы баскдша болат сол эддл зацды бузушылар кешзгш жасап, азшылыкд ойлайтынбыз. Сейтсек, з екенш есептей отырып дегеннщ суркцялырын се саясат окуымыз керек Куддкпен, сезжпен кун кеш ce3iMiMi3 б е н сешм1м1зд кетерш ср Содан кешн-ак айтатын niKipiMi3Ai ендд е з Bi3 отырран ж ерден кдш С ейтш жургенде, Tepic ттзмдеп жатыр екен деге Т1з1мнщ басында А к р еле б1реулер ci3 он торызын •пз1мнщ болранын, с о л бо Kpciperi тары кдйталануы тап ж 1беруге эз1рленг бауырымыз крл крймай асырмай тастаганын Акр кезде 6ip iHiMi3 ж урткд к е т н п жагдай б ел г ш рой: р есп уб ли ка ла р 6ipiHeH бастады да, б1здд кудалам м эж бур болды. Б1здер e3 улкеш елдшздщ тэуелаздд атак,-абырой сураганнан r д щ атак,-абыройы уш ш турады. С о л кднаратшыл, басында Куанышбай у

_________ __________ ы елдщ азы ацрарранмен, Ke6i ырырак, к е т к е н жер1м1зд1 е з отырып, айкдй сап uibiFa келу! шб1з. Ондай к^лык,ты 6ipey саткындыкдейдд, кдйсысы болса ейтш едет едд, eifreyip. Зан, ол ы н едд, 6ipan, оны ц ic жуз1нде тын. Сондык,тан 6i3 кеп жардайга р юнам деп тусшетшб1з. Орыстар дыц аузын жабуга тырысуда деп зацныц e3i де олардьщ кепшшк п ж азы лган екен Foft. Саясат зу ушш, 6i3 де кезпюздд ашатын екенш онш а б1ле бермедш. шпк. Бвдщ сэбет укшетше деген д1 шайкдлткдн — Ж елтоц сан к, ж едел есейддк, бурын бугынып з ортамызда ашык,айта бастадык, шып кететсндер шыра бастады. тшрдегидердд уш эрштегь\\ер ен круесет кулагымызга тидд. О л еу тур екен деп есптддк. Маран нш ы болы п турсыз дедд. Ондай ойынша отыз жегший жылдьщ мумкдн екенш, алайда соны бас- ген мак,алага Еррали Сагат крйып, олардыц ойын жузеге релеудщ ж ылы н 6epin жаткдн жайып салды. Желтокраннан : тэуелазддкке умтылран одакуас кеш н 6ipi кдрсылык, корсете мак, болтан уй м е т e3i крррануга 3iMi3 уш ш атак,-абыройдыц ец дгш кергешм1з деп тусшем1з. Bi3 repi, крлымыздан келсе, ел1м1з- эл1 д е б1рдеме icreriMi3 келш , тэубэшдл ниеттм1зддц унем1 ец йткдя болы п турады. Ж эн е, 370

__________________ ОЗ эцпменщ шыны керек, Кецес у жамандата да бермейдд. \"Жет1 крй\", - деп, б1здд сезден тоса эддлдтн айткдгсы келш турады сыйлаймыз. ©йткеш кдзащщ ж е т 1 с п е ге н Fofi. \"© т к е н д р кэйтеандер, жакры екендер1нд керсет1цдер\", — дейдь Куанышбай — адамдармен алаламайтын адам. О ны агаларын жанынан да ж ш керуге болады. мшез1, Kicire ж угы м ды лы ры . бермейм1з. О л — шын мэншдеп жакры заманга да, ш ындыкдд да к^ умтылады, О ны сы — api эдддадк, е з танымын, е з тусшптн жазуы K em eyi керек деп угады. Бул алмайтын журналшы кэз1р Куаны екшпике карай. Б1лмейтш Hapcec журналшыларга ендд Куанышб Ж урналш ылырынан repi К Журналшылык, — крометь ал а Акдш ретзиде о л аса атак,ты да ем © зш щ тэубэшьл бишнде. ©Mip адам шыгармасында да жалган eMipAiK к езкдрасы , ж ан д у н шындырына айналып жатады. А сол. О ньщ елецдер1 — е з болм Typi. — Жетжел, сенде туып, Ж аз жайлау, Kpic кыстау 0з1цде елец жолын уйкд Акдшдай атагы зор бесш депт1 ол алрапндя елещ н щ б1р1н д а л К,уаны ш байш а беск ем 1 мак,таншак,тык,емес, туган жерге 371

Зендф efmebmeu елке ую метш 6i3re беталбатгы 1мдерд1 жеттлддргеш рас ады. Н енщ де болса тек ы. Б1з оны соны сы уппн кдй заманда да 8д1лддк р кеткенд1 ж амандап д1 бшммен, мэдениетпен н кеп араласатын, орта нын, кдсынан да, йплершщ О л — оньщ кудай берген . Б а ск д м ы з OFaH ук,сай ы журналшы. Адам га да, ^янат жасамай жазура к, api мэдениептлж. Э р ю м керек, б1реудщ ыркдшда л кдриданы басшылыкдд ышбайдын, шашынан кеп, ciH бш п турганша бесетш бай беге т бо ла алмайды. К ,уа н ы ш б ай — ак,ын. акдшдык, — оньщ кдсиеть мес, ты м атакрыз да емес. pAe ©3i e-ripiK айтпайтын ндыщщ бармайды. Оньщ ниеа ез-езш ен елецнщ Адамдык, болмыс деген — мысыныц кщазга тускен ecin ед1м, уга кешш ед!м. дстырып, ш ед1м, — нде. Рас айтады, 6apiMi3 де 1з кезш де. Эрине, ол е деген мак^аныштыц буы.

Ш су ш ш н Я ф / и к -у ш Ондай будьщ шарпуьш енерге келмейдь ©йтке FaHa ж е т е л е й д ь А л сушспендДгД ата-ана ме да акын Куанышбайд туган-туысы мен туран э д е т такдфып кумайд к ец 1 « м ен ойын баур К е б М з мэн бермеген, да салмай ете шыратьш осыны ацрартады. — Кднша Kici т He6ip ойлы, He Шеж1рес1 сан у Кене уйлер кен дейдД Куанышбай. Сол окд^анда. Элденеш д эртурлД кубылатын ада — Толкындар 6 Кезекпен 6ipi к Жаткднда жел \"Осыдан кетсем С ез жок, пенденщ э к е л е т ш к,ылык,. Б Куанышбайдыц дэл e кдйыкда амалсыз мшген малту бДлмегенджтен, ау?! Пенде демешш, оньщ бар. Онда о л кеп адам а умтылатын акцкдттыц — Куаныштан е Бастан кешсец, Элдеюмнщ кец Шындык,тан да ...Ойга аласыц е Жастырыцды ор

ш __________________________________ ш сезш, кундарына беленбеген адам ш адамды енерге суйюпендж ce3iMi к ез келген адамныц алгашкд1 ен туран жерге оянады. Сондыцтан ыц алрашкы елецдер1 ата-анасы, жер, гуран ауылына арналады. О л ды, тек езш щ журегш тербеткен, раран жэйтгерд1 рана жыр етедД. елец арнамак, турмак, кез кырын ш \"ЕскД уйлерге\" оньщ елец арнауы туды, ecii, жеттлдь e6ip сырлы, не п'лai урпак,тыц жазылган не кггэп сеюлдд, — лайы солай екен-ау дейсщ муны д ел суреттеум ен к,атар, эр сэтге ам сезДмш де о л дэл бейнелейдд: 6ipi уст1не 6ipi шыгап, кулап, 6ipi жырып, кдйыкта мен отьфмын — м-ау, — деп, — Tipi шырып!\" шынайы жардайын кез алдыца Баск,аны к,айдам, м ен б уд ан e3iH керем. К,ыздан уялганынан н ол, кдйыкды ж ел шайкдран кезде, д эл солай крркдаранда кэйтсга- щ \"П енделж пердесГ дейтш елещ айта бермейтш, кдйта буркемелеуге бетш аша сейлейдд: емфдщ муцы басым, , берш де урынасыц. цшн жыкцаймын деп, кей-кейде бурынасыц. еткендд, кдмыгасыц, ралмас сарынасыц. 372

___ ______________ ОЗ Жейтш шак,та ел камин Б1реулерге бас урып жар Р ас к,ой? Ак,ын К ,уа н ы ш Куанышбайды кергенде, езщ де ой кутан озар т у б Г деп, e3i ай озар тусы да ecTin ой айта 6iAeTiHAiri. О н ы ц cypeTKepA i артылады. Kepirac пен сезип сп коз ж етю зу уинн, мына шумак, — Улпыдек, аппак, тур б Кдяп-кдазыл мацай гул кд КДлп-кдлзыл шок,ты басар Баса алмай турмын кдгр Аяк, басуга аяйтын мундай г казак, даласында кдлруар. © з ау эсер аласьщ. — Булддрген кдлз бетшде Тогайда кдызыл шие балб Кдракдт сеюлдд 6ip жулд Булттардыч бутагында с Кдракдт пен кызылкдт сеюл кд.фда ескен казак, баласынан крссын-ау?! Бул сурет acipece 1 гажап кубылмауш ы ма ед! ?! Оралханньщ Алтай ын да айныт — Ражайып тыныштыкд Айнала алак,таймыз кере дейдд. Ш еп шык,паган алакднда тацгажайып Алтайды алгаш ке Kicire украп мэцгфш кдлганбыз сезбен елестеткен Куанышбайг Табигатгьщ б т м ш Оралхан до тогыстьфганы ттптен тамаша! — Шаткдлдыц улкен жо Kpi3FaHFaH сулулык,ты ур 373