Б. Нұржекеұлы т11

Ндяркызстанда осы кунде эз1рп Ж етк уд агы езендер с. Мухаммед Хайдардьщ да 1леш былай крйганда Чалак аталады. Соган ын ежелден сактап келе я Санкиз-И агаш дегендд амалаймыз. ©йткеш турю кездеседд ж ен е ер нускдаа Панф илов ауданы Ленин ын ж ер гш к п кдзактар ел1 ащ ы загаш деп турленддрш ген кунде, Турген езенш щ еген ж ердщ жанында бар. ылкожа мен Ецке тереге к, жасайды. Узшдйп гана Кдишария жакдтен бе, ж ок дй ж олм ен келгеш н кесш айналып ж урген сиякды. р и болуы да мумкш) деген ы, ею-уш кун кудык, кдзып йгыр-Йалы) деген жерге ылык, жасайды. Айгыржал да 30 — 40 шакдярымдай бымен с о л мацайда Ецке лы гы сы п кдлады. Кдэлга теренщ ¥рыжарга (Урунг- TeMip Шейх-Эл1 бастаган мен ж едел солай карай кдлмас ушш, оларга жолай . Солардан кеш н e 3i де paK жолдан адасып кетш, Салы (6 ipiHini крлжазбада ды. EpTeci гана ж ол тауып жазбада А й-А куз) жетедд. “ Bi3 уш кун бойы адасып ш тыгылып улгерген болар.

Ш ст т а н Н ф к в Ь -т ы __ Енлд 6i3 оларра eid жак,тан дейдд. Bip топпен О м ар- топпен 03i Ш ир (Ш ар б шыгар, 6ipiHiui крлж азб (Крймацырак, Крзымацы оцтустж батысында, Кураг керек, 6ipimui крлжазбада балкам, айнала ©Tin, К ар В.Бартольд шырармалары орта Facup картасында басталатын Тарбагатайдьщ езеш басталатын тусы Ем Шейх-Элк бастаран алд Омар-ш ейх эм1рзада Итпш К уль) даласына келедд. Бал K03ip д е осы лай атайды. элдекдйда кеп ж ау эскер1 ж ещ п шишады. TeM ip К,ара-Гучурда ая эскерлерш е белш бередд. А турмак, болып, 30 мьщ эске жумсайды. О лар Ерткже ар жагымен, жартысы бер жауды тырылран жерш ен т мен олжаларды Самаркд Тем1рдщ e 3i Емьл-Гучурра О рдум) аялдайды. Онысы, Угедейдщ хан ордасы Емь тарихш ы лар айтады. Деме болтан Сарай ордага аялда Ж улды з (Ю лдуз) деге к ел1с 1ммен олар кдйтарда О лардьщ енддп б ет алкан ол араны крлжазбалард айтпайды. CoFaH Караган (K33ipri Сайрам K©Ai) деш н сия^ты. А л Ж етен щ с о л т А я гезге дей ш барран, hfhh

___________________________________ белшш атгансак, с о л дурыс\", — -ш ейх эм1рзада кетелд, екпшп болар), Ш и-барту (Ш убартау бада Ш ипар-Тау), Кой-М урат ырак^ атты таулар Акдю улш щ ган ж эне Буурлагу (Барлык,болу а Иарлагу) дегендердд баса ©Tin, р а-Гу чур атты ж ер ге жетедд. на крсымша ретзнде жасалган Аякез, Ай, Тачсык, езендер1 щ с1лем1 Кара-Гучур деп, Емы м1л-Гучур деп керсеттлген. дыцры топты (здеуге шыкдсдн шпес Алакелдщ (Ит-Ичмес-Ала- лкдштьщ оцтустйпндеп Алакелдд Омар-шейх сол арада езш ен 1мен жолырысып кдп, coFbicra ялдап, туск ен олж аньщ бэрш тгары ты ньпу уш ш 6ipa3 богеле ерш жауды 1здеуге Epric жакдсд жеткен соц, жартысы езеннщ жарымен журш отырьш, акдяры тауып алып квдоды . Тугкдгндар днра сол арадан аттандырып, жетш Сарай-Урдумда (Сарай- , cipa, Сарай орда б о л у керек. ьл ©зеншщ бойында едд дегендд ек, TeMip с о л Угедейге орталык, ады деп жорамалдауга неп з бар. ен ж ерде 6api ж ольты саты н а тер т топкд белш ш кдйтады. жары Ш ырыс Т ур Kiстан елд, ал а Ж е те н щ ж ер 1 деп кидала нда, cipa, шьшыста С уткелге нп ж ер лер рана Ж е те ге караген т у с т т м е н сол т усп к шырысы h Тарбагатаймен шектескен. 26

___________________ О 1389 — 90-ж ы лы hfhh ж ор жорырынан кейш 6ip ж ы л е бастаган 20 мы ц вскерд1 Te жумсайды. Олар С ейхуннен аркылы Андуган (Андиж ан) жак,ындаранда, тары крсымша крсылады. О лар содан К ек теб аялдайды. Одан жауды екш ел арцылы eiin, Алмалыркд келед eiin, Ецке тер ен щ журты Кдр арада ойламаран жерден Камар сорыста exi жары да улкен кдя кей1н TeMip эскерлер1 Кама жарасына дейш куады. Мундагы Арадж-Тау асуы д (Санташ) асуы бо лу керек. К е к ме, баскд ма, кесш айту, эрин атау аз1рдщ езш де эр кдзак, аул деп отырраны Алматы болуга т осы орнында болды ма, жок, р ет н д е бар ма едд элд е кдра археолог ралымдар айта жатар бул айтылып отырран ж ер — турран мацай. Жалпы, ертеде 1ле бойында Алмалы к болтан. О ны ц 6ipi ж Т урюстандагы Алмалык, Ka3ipr 13 шакырым ж ерде. ХШ -рас орталыры болды. Ертедег1 Со кейшп Кулжа жолыныц бойы Алмалы деп те атаган. Жорары емес, ейткен1 Ы стыккел жакта 1леден атпей жатып б у л кдлага 1лен щ оц жагына ярни солтусг Exinuii А л м а лы к K33ipri мацайында болтан. Ж огары Алмалык — осы. ©йткеш Ыст кетш бара жаткдн аскер алдым 27

ОЗендф efmebmtm елке рарыда айтылран А я ге з еткен соц Сулеймен-ш ах eMip Ж е т е г е кдрсы тары н (Сырдан) етш Ташкент ) ж агынан Ыстык, келге 5 мьщ аскер тыцнан кемп беге (К ек -Тебе) 6ipa3 кун лей куып Арадж-Тау асуы дд, одан ары 1ле езен ш ен раталра дей1н жетедд. С о л риддинмен кездесш кдлып, дяррынра ушырайды. Содан ариддинд1 EpTic е з е н ш щ деп отырраны, cipa, Сымтас к т е б е а осы K33ipri Как тебе не, кдын. ©йткеш мундай лында бар. А л ендд Алмалыр тик. О л кезде Алматы дал баскд тещ ректе ме, кдла ап ж атыр ма едд, — оны р, 6ipaK, б 1зддц ойымызша, — анык, осы кунгт Алматы а немесе 1ле алкдбында ею жэне ец улк ею — Ш ырыс ri Суйддн кдласы. Крррастан сырда Шаратай эулет1нщ олтустж керуен жолыныц, ындары кдла. О ны ертеде ыда айтылган Алм алы к бул ан келе жаткдн аскер ayeAi а келе алмайды, ce6e6 i кдла гп1тне орналаскдн. Алматыныц орнында не ыдагы айтылып отырран тыккелден Кдраталра кдрай мен Алматы ра сорып, сонан

Ъвксутан Нф1свкв-ут__ соц рана 1леден етедь Б болмаскд керек. Б1зге б е л жок, па — сол. Кдла жайындары K83ipri у болмаган. Бурын кдла атау у й ле р т щ кепнгш е емес, айналысатын адамдарын болтан екен. М эселен, буры 6,5 га, Отырарддю — 20 га (Кдзак, С С Р тарихы, 1-том жолы еткен жерде Алматы О рта расырдары О рта А з и peiiHAe керсенлген. Ж эн е деген niKip бар. Bipax, б1здер FaHa бар деп журм1з. М эд е тарихын ец алгаш кдк,кдн к б!здщ де бул мэселеде ойла Алматы сезш щ д е арры те Алмага бай, алмасы кеп ж е алманьщ атасы деп тусш епн сан р ет кдрап, сан р ет кдйт к е т н п кдрауы М онгол ша ма дейм1з. M ohfoa баскдг кэсш ш ш кпен айналысып, о болмараны тарихтан белгш да 6ip кунде болмаса да 6ip бар ы п кщраран кдла сияк кдйтадан Алматы аталуы да орнауымен байланысты бол BereTi, С е г е н , Буланты си крсымшалары аркдялы ж ас к ел е жаткдн, топонимикалы К д р ап отырсак,, 0Mip байланысты жогарыдагы ш атгарыньщ д е т турю тш нде буры н да TypiK тектес халы 1ле Алатауыньщ Ы стыкдел Аягезге дешнп, келденещ

_______________________ Бул жагынан балендей дау л п а з п о л кезде кдла бар ма, урым мен бурьгагы урым б1рдей уы ондары халык,тьщ саны мен крленермен ж эне саудамен ьщ молдырына байланысты ын Тараздьщ келем1 шамамен а, К улан д ш — 12 га болыпты. м). Ендеше, С о лтус п к керуен ньщ кдла атануы абден задды. ия картасында Алматы кдла е о л кезде д е осылай аталган р Алматыны 1854-жылдан 6epi ен и ен ж огары халык,тар кдла куры лы с кдзырынан бастайды, ануымыз керек сияк,ты. еркйп — Алмалык, пен Алмалы. ер деген марынаны бередд. А л ндер мулде кдтелеседд. Кезш де та кдлпына к елген Алматыньщ апкдгашылырына байланысты гншыларыньщ кдла орнатуга, отырьщгы eMipre кеш уге беш м ш . Соньщ салдарынан Алматы pTe-6ipTe кддырап, бос кдлып к,ты. А л онын, кдйта Tipuvyi, а Ж е и с у д а кдзак, хандырыньщ л у керек. Ыррайты, Жаманты, ияк,ты атаулар да \"ты \", \"Ti\" салган ж эне ертеден сак,талып ык, м а т зор атаулар. p Тем1рдщ жорык,тарына шырармаларда к елпры ген ж ер е крйылган. Демек, Ж е те ж ерш ык,тар мекендеген. А л Ж етеге лден берп солтуспк жагынан Балкдштан С уткелге (кэз1рп 28

___________________бЗ Шьщжандары Сайрам келД) дей тура дерл1к кезДргД ЖетДсудыц т Ш удан 1леге деш нп аральпын ад-Дин), 1леден Тарбагатайга (И нга-тю ря) билептД. А л он ы Ш ырыс ТуркДстанды (Ш ыцж а (Хызр-ходжа-орлан) билеген с территориясы сал булдырлау Кдрашар (о л кезде Ш алыш), А да барады, бДрак,Суткелден (Сай ж ерге Ж е те атауы крлданылма Ж ете улысына, Ж ете же шамалаймыз. О ньщ 6api, ерин рой, алайда a3ip re бДздД басты сезш щ Маш. Ж е те c©3i шаратай тш нде жарымсыз yFbiM бередД д еген шаратай атты ж еке халык, тари турде Шагатайдьщ есДмДмен улы сы на негДзДнен т у р и тДлд тДлдерде жете, чете деген жар байкдлмайды. Мамандардын; айткднда, арап тДлДнДц маман мелДмдеуДнше, Н ур та с Ондас кдзакдна тусДндДрме сездДгДне\" беретДн айтылуы украс сездер керДнедД. Егер о л ондай кемсДт елкеде туран Ж ам ал Кдрши не Мухаммед Хайдар Дулатидщ e 3 синоним етедД? Ж е те сезДнде оны X V I-расырдаРЫ Дулати байк емДр сурген Ж ам ал Кдрши кд Дулатидьщ айтуында делдДк ж моролга ж зне шаратайFa белДнд Ш аратай у л ы с ы н а к,араган Мауераннахар болып екДге бел о л Х1У-расырдыц орта кезДнде б атауы да содан кейДн шырура 29

Зендф фнвкмшн елке йДнгД аралык, кдраран. Туп- территориясы. С ол жердщ дулат Камариддин (Камар дейДнгД жерДн Ецке тере ы ц ш ы ры с ж агы н казДргД анды ) крса Кдязыр К,ожа сияк,ты. О сы шы рыс жак, у. 0M ip TeMip ж орыкден Акру, Кдишар кдлаларына йрам), Талкр1асуынан apFbi айды. Соган кдрап, о л жак, рДне ж атпаган-ау деп е, е з алдына улкен ацгДме ы ойлантатыны — Ж ете кдракщы, кдщыбас деген н ге и лан у кдын. ©йткенД ихта болмаран, тек шартгы аталып кеткен. А л оньщ дес хальщ тар кдраран. О л рымсыз марыналы сездер айтуы на Караганда, этап ны Э н уа р ДербДсалиевтДц сыновтын, \"П арсыш а — Караганда, ондай магына арап пен парсыда да жок, Дту ce3i болса, оны e 3i сол еге емДн-еркДн крлданады? 3i неге о л сездД Моголстанра е кемсДту марынасы болса, кдп, ал одан 300 ж ы л бурын длай байкдмаган? жетДспейтДндей. М оголстан дД дейдД. Ал, шындыгында н жер М оголстан ж ене лДнген жок, па едД? Ж е н е белДнген рой. Ендеше ж ете тшс едД, бДрак, оны 1318-

Ы сут т ____ жылы яш и ХГУ-гасырдьщ ба одан бурын жазып кеттггп, Халык,тардьщ улы урю нш осы Ж е т к у жер1 аркылы ет турю ттлдес хальщтар меке мундагы топонимикалык, ат тшс. Олай болса, Ж ете ойымызша, еж елп турж c e 3i А л о л о баста-ак, Ж е т к у атал Ж е г ! д еп к,ана айты п, о турлен/црш экетп ме, гам бые атауыныц арасында узглм байланыс болура тик. Ж ет1 свзДнде э у е л баст кдси егп , киел1 тэр1зд 1 уры марына да болды ма екен; ег мэшнде жетз взен емес, суы бар деуш кер дщ nixipi дуры ш еш етш болаш акдъщ ici niKipiMi3iue, 13— 14-расьфда сезш щ сол кездеп аталуы не жет! сезш бузьш жазуынь Ж ет1су атауы да сол Ж е \"Ж етес1з адам\" деп айту б Алайда пышак,тьщ ж ет ей о кдраранда, \"ж е те \" с е з1 \"мы беретш сез. Олай болса, \"ж кезде сол араны мекендеген мумк1н. “ Мык,ты, еж е т е л \" Эммологиялык, жарьшан зер мен бурынры \"ж ете\" ce3i ез Кез1р Сары аркд деген сез айтады. Ал: \"Сары аркрньщ ш десец, ек ш щ 6ipi оран к ойымызша, Ж е т к у территор кешкен. Аудан боп, обылыс ейтш дел шегара белплемег сипатына, ер е к ш ел т н е ба 3

________________________________ ас кезшде елген Ж ам ал Кдрши сонда б у л не магыналы сез? ш ш п, крныс аударуы непзшен тсе де, б ул араны ар кезде де ендеп кдлып отырран. Демек, таулар да сол ттлде крйылура сезш щ марынасын, б1здщ i Ж егт дегеннен 1здеген дурыс. лып, турю т ш н тусшбегендер оны жазгандар Д ж ете деп едд. Кдлайда Ж ете мен Ж е т к у ей к еле жаткдн магыналык, та сандык, марынадан баскд ымдарды бглддретш сапалык, гер олай болса, Ж е т к у сезшщ мол, кдсиетп ж ер деген урым ыс па — оньщ 6api ралымдар i деп ойлаймы з. А л б1здщ ары Д ж ете ce3i кэз1рп Жетз емесе с о л кездеп ралымдардьщ ьщ \"ж ем кГ '. Ендеше, кэз!рп е т е д е н туындаран. К,азак,та бар да, \"жетел1\" деген жок, оньщ ец мык,ты жер1, соран ыкды\", \"вж ет\" деген магына ж ете\" ce3i ж ерге емес, эуелп н халыкдщ крйылган ат болуы \" деген магына бер се керек. р салсак, кэз1рп \"кдзак,\" ce3i зара марьшалас. здд кдй кдзак,та макц-анышпен шегарасьш айтып шыкщы!\" — к,улшына крймайды , Б1здщ риясы да осындай куйдд бастан с боп белш беген кдзак, жерге ген; ж ердщ жалпы 6ip ортак, айланысты ат кряжа шебер 30

болганмен, ал о л жердщ етек- ана жакдсд, мына ж ер мына ж тш пеген. Сондыцтан бул елке бабамыздыц жалгыз келш ат бол да естен шытармауымыз керек шетш аралап кермеген жерге ад Астымызда машина, ушак, бар K93ipri территориясын тугел арал кдратанда, санамалатан жетз езе 6ipaK, Ж е т 1суга алташында кдй те cipe, В.В.Бартольд пен П .П . шындыккд жакдян-ау. А л ендд Ж епсура Аягездд, Шу, 1867-жылы Ж етасу обылысыныц болу керек. С ол обылыскд зш м жердщ барлыты да Ж етгсу кур санасына содан сщ ш кдлган аралыгы кдзан революциясынан Алматы обылысыныц территори 1939-жылы тана Алматы обылыс Ш у аудандары Ж а м бы л обылыс ¥рыжар аудандары Сем ей обы жагдайлардыц 6epi Ж е т с у т а мэселеге белгш дэрежеде эсер ет халык, санасына сщш, тарихи ж даусыз айтылып ж урген территориясын жет1 езенге кд мэселемен байланыстырудыц кд K a3ip ri Алм аты , Талды крртан тугел1мен Ж етш уга ж ататы кел-прмейдь Кдлай дегенмен де Ж еткуды е к е т н е ш и м Tepic дей алмайды. демекнп, б ул аймак,тыц керш ме байланысты, \"Ж еруйы к\" аталу себеп. Улкен-улкен ей гш езе Талдыкрртанга жататын Ж етк у сулар бар, бул араныц Ж еруй сулардыц да зацды yAeci бар.

-ж ещ н анык,тап, ана ж ер жакдд жатады деп кесш- еге Ж е т ю у д еген ат ата- лтан кезде крйылтандытын к сияк,ты. О шетз м ен б у дам ат крймаса керек крй. кездщ езшде Жетзсудыц лап шыту оцай емес. Сотан енш е келгсер-келкпесшз, ерритория жатгы дегенде, .Р у м я н ц е в т щ niKipAepi , Нарын бойын жаткд1зута ц курылуы да себеп болтан м ш ш к жагынан батынтан рамында айтылып, халы к, сияк,ты. А я ге з б е н Ш у н кешн де кеп ж ыл бойы иясына жатып келдь Тек сынан Красногор, Кррдай, сына; ал Аягез, Макдншы, лы сына бериуЦ той. О сы к,ай ара ж атады д еген тпей крймаса керек. BipaK, ж эне эдеби шыгармаларда Ж етш уд ы ц K33ipri дй езендер жатады деген дже-ri жок, деп ойлаймыз. н обы лы стар ы н ы ц жер1 ндыгына ешк1м кумэн ы ц ец зор байлыты — суы . \"Сулы жер — нулы жер\" ен келбетз алдымен суына уына да сол су байлыты ндерд1 былай крйганда, уд ы ц ез1нде ете кеп усак, йы к, аталуында с о л усак,

Шяутт НфквЬ-ты_ ЖетДсудагы рана емес, езендердД ц 6 ip i — 1ле. Кербулак, ауданыньщ ше П анф илов ауданынДкД оц Басын Т эн-Ш эннен алады ауданына кдрасты тусына озен 1ленщ басы боп есеп тауды ж урт 1лебасы деге пДкДрге крсылмаймын. Се ауылыныц шырыс жарын Алайда оньщ 1ле езенДне е таулардыц ежелгД аты Алаб керек. Т ек ес Хан-тэнДрДне К,азак, с о в е т э н ц и к л о п е айтпайды. Т ек ес езенД Сове 218 км ж ер агады, сонан жалпы узындыры 438 км. Ж Кдс езендерД куяды. 1ленщ у 1439 км. Балкдшкд куш аете © с е к езендерД, с о л ж агы Талгар, Кдскелец, КуртД е мэлДмет бойынша, 1ле езен 80 саж ен, 1ле поселкесД орнында) мацында 105, ал болады екен. Суы аз-жыл дейДн жетДптД. 1ленщ он, ж езе н — KppFac пен © сек к,арайды. KppFac езенД куцгейДнен, атап айткднда, кдрай агады. Оран Же М ьщ ж ы лцы суы, тары булацтарыньщ суы крсы жакуан Ойжайлау, Ш уцку © сек Крргастан улкенд км, Кцзак, совет энциклоп жазылган, жергДлжтД халы ежелден ©сек. Ж оцрар басталады. Ж орарьы жаия

_______________________ , жалпы Кдзак,стандагы улкен Талдыкррран обылысыныц егарасы о ц тус п к шыгысында, цтустДгДнде 1лемен шектеседД. ы. 1ле Алатауыньщ Нарынкрл ан Текес деген езен агады, сол птеледД. Сондагы Аабасы деген ннен езгерген деседД. М ен ол ебебД Сары © з е к пен Алгабас ндагы та у да Лабасы аталады. еш кдтысы жок, М енщше, бул бас иау дегеннен езгерген болу ен басталады деупплер де бар. едиясы о л арасын аныцтап ет Одатыньщ территориясымен сон, Кцггай жерДне етДп кетедД, Ж олд ан оран Кунее, одан кейДн узындыкы, Текестен бастаганда, е деш н оран оц жагынан KppFac, ынан Шарын, Ш елек, Турген, езендерД куяды. 1910-жылдарры нДнДн, арнасы К улж а мацында Д (кэзДргД К^пш агай тецДзДнДц Балкдшкд куяр туста 500 сажен лдары терендДп 3-тен 30 футкд жак, кдпталынан крсылатын екД кезДр Талдыкррран обылысына басын Ж о щ а р Алатауынын, Кдзанкелден алады, оцтустДкке елдДайырык, деген ж ерден KppFac Арасанныц жылы ылады. ТеменДрек тусынан оц урбулак, Алм алы куяды. деу б о лу керек. ¥зындыры 164 педиясында аты Усек деп кдте ык, ешкдшан оны Усек демеген, р д ь щ (?иДк к у з ш ьщ дары нан янда уш саладан куралады, олар 32

__________________ОЗ Улкен ©сек, О рта ©сек, Kiiui © басында Алтынкел, Жазыкдел бар, солардан акдан с у Kim i © оран Керегетас, Тженбулак, ©р крсылады. © сек Ж эр к ен т кд такдранда ею ге белш едь Н е п зп кдланьщ тубш ен етед1, а л батыс тастак,ты ж ермен ещ ске кдрай аталады. Глет алгаш су жолы ретшд басталыпты. С ол ж ылы Кузне жасап, оран астык, тиеп Балкдш аман-есен келпгп. 1872-жылы Ф баржымен Кулжадан 1ле п оселк жылы Поклевский деген 6ipey Keneci Уэл1бай Юлдашев взенге кеме К улж а м ен 1ле п о селк е кдтынап, акдфы апаткд ушырап Потоскуев деген 6ipey Lvere бум о л да б1р-ею-жылдан кешн ап Кдпшарай тещ зшде1т катерлер кеп. Ж етгеу ж ерш щ , оныц обылысыныц улкен езендершщ молды га мен улкенддг! жарына eKiHmi оры н алады. Балкдшк обылыстыц уш кдласы — Талды К,араталра к у я т ы н К,ора е з орналаскдн. ©зеннщ жалпы у кдтты е зе н ге жатады. К,ара саналатын К,ора, Теректт, Ш ажа шырыстан батыскд кдрай агады. басталады, ж ол бойы OFaH адем1- K,opaFa кел1п к рсы латы н Бу Ж е -ricyFa мэшЬур э й гш кулама молайып TinTi тамаша кер ш е баспалдак, жасап кулайды, со согылады. Сарыны мен арыны 3-1345 33

ОЗендф ejmebmen влке сек аталады. Kiiui ©сек гщ , Шоганак, дейтш келдер © сек -ri курайды. Тем еннен ренсай, тага баскд сулар дласыныц ж елке тусына п с у © сек атымен кдлып, скд кдрай кеткен тармага, й акддндык^ан, Дацрырлак, де пайдалану 1856-жылы ецов деген кепес баржы штан 1ле поселкесш е дейш Фишер деген инженер де кесш е деш н жузигп. 1883- yre крсылып эйгШ уйгар е винтп кеме Tycipiirri. О л есш щ арасына элденеше пты. 1910-жылы алматылык, мен ж уретш катер туаредд, аткд ушырайды. А л K03ip мен кдйыкуар шагаладан iiuiHAe Талдык,орран щ 6ipi — Кдратал. Суыныц ан Ж еттсуда 1леден кешн кд куяды. Оныц бойына ыкррран мен Уш тебе жане зен ш щ бойына TeKeAi узы н д ы га 390 км. Арысы аталдыц ец басы болы п а езендер1 тау пп1мен ауел1 . Крра езеш бш к муздак,тан -эдем1 кеп булак, крсылады. уркднбулак,тыц бойында бар. Ж ауы ннан кешн суы едь С у темен кдрай уш оцрыда д эу тастыц ус п н е нан аспан тецкерш п келе

_ жаткдндай болса, ак, кебж шошытады. Куламаныц дэ жатыр. Бурын б ул таскд си Крра езеншщ бойы ете еде келш куяды. Кдраталдыц сол жаты Кексу. О л езш щ басын Жо алады. Тау шпнде о л 2500 - агады. Кексудьщ езш е де ен, 6ip керж-п саласы - Кдр аталатын бш к асудыц кдс Кдраталдыц тага 6ip са баса бермейтш, б1рак,ете э езеш немесе Тентекбулак, тар шаткдлмен агатын Тер Бойында емддк крсиетз Kyu Арасан асуыныц айналас К,ытайдагы э й гш Боратола етедд, онда да атты Kici FaH мумкш емес. К ек су, жалпы, унем1 Ж алгызагаш деген жерг шыгады, с о л арадан кешн о к елш крсылады. Одан Кдраталмен крйындасады крсы латы н ipiAi-ycaK,Tbi, санын юм б1ле берсш. Жалг Сарыбулак, айта берсец, т Кдраталга сол жак, кдпт 6ipiHe-6ipi TipKecin Крга Балкдшкд жакдяндаганда М куяды. Быжыныц 63i бас Быжы болы п белшедд. Тал с о л жак, жаралауына сальш кеп тармацтанып жайыл шамамен 20—25 шакдырым кеш н Туйемойнак, аталаты Солтустж ке кдрай бурыл

______________ бурцыраган акыны айбатымен эл тубшде децкиген ‘‘Эулие тас\" иынушылар кеп болтан. Жалпы, еш. Крра Кдраталга он; жатынан нан куятын улкен саласы — оцгардыц ец бшк жоталарынан - 3000 метрлж 6HiKTiKTeH кулап ж ол бойы кеп с у куяды. Оньщ рабулак, О л Кексуга Айыркезец ынан келш крсылады. аласы — адам ая га емш-ерюн эдем! ж ерлермен агатын Тентек , Тентектщ езш е epi терец, epi р!сакд<дн атты булак, суы куяды. urri ж ылы Арасан бар. О л ара, сы — сирек керкем жерлер. а асуына кдрай ж ол осы арамен Ha ж уре алады, баскд келж eryi 1 д е р л ж та у imiMeH агады. ге ж еткен соц рана ашыкдса оган сол жагынан Сатылы езеш темеш ректе Кексудыц e3i ы. Бую л ж ол бойы Кексуга сазды-батпацты булак,тардыц гызагаш, Талдыбулак, Майтебе, толып жатыр. талынан 6ip-6ipiHe крсацталып, алыныц, Мукдярыныц, эбден Мукдншы мен Быжыньщ сулары с ж аганда Улкен Быжы, Kim i лдыкррран кдласы Кдраталдыц шран. С о л apaFa келгенде езен лы п кетедд ж ен е 6ipa3 жер, мдай келденецдеп агады. Содан н жайпак, асудыц жанынан юлт лады. Балкдшкд жацындаган 34

сайын квп тармак,танып к,олты аралы кебейш, Кдратал да 1ле ку берекел1 езен. 1ле мен Кдраталдьщ шьнысы Акру. Басын Ж оцрар тауыньщ муздытынан алады. Э р муздьщт бар, олар: Д ем ж пе, Ак,булак Акдмбайбулак, Кутгыбайбулак, ж Акру езеш Балкдш к елш е куя ¥зындыры жарынан да, суы ньщ rami. О ц жарынан куятын ец у Жалпы, Саркднт деп айту — со эу бастагы аты Саркдн. О сы тещ Саркдн деген агайынды батырлар деген ецпме де бар. Саркднга Кшкбай дейтш KiniiripiM сулар де муздыкуардан агады. Саркднна Буйен. О л уш саладан турады: Т жене Ш ет Буйен. Ш ет Буйен куятын Крра езенш щ муздыры 1ле, Кдратал кусал кеп тармак, куяды. Акру мен Кдраталдьщ ортасы тары 6ip е зе н бар. ¥ зындыр крйнауындагы булак,тардан алады Ак,ешю сулары куяды. М олалы батысындары Уш кел атгы келге К е л е а езен — Aenci. ¥зын жарынан Кдраталдан да озады. Б Агыныкдтгы деген ею езеннщ езен д е басын Ен1ю елм ес тауы алады. Содан солтустж ке кдр тауын кдк, жарып етш, Кдрралы арада OFaH Кдрралынын, суы кр Кртыртас тауынан алады, бастал Aencire басын Саусак,ты тауына жене суы мол Баскдн езен1 куя атты келге куяды, о л келден 35

ык,-к,олтыры м ен крлаты, усал жайылып кетедг ©те ындагы к ел е а ipi езен - щ ю лллеу-ю и п леу же™ тан акдан судьщ е з аты к„ К ек са й , Карабулак,, ж етш и п а — Акрудьщ e3i. яды, узындыры 316 км. молдырынан да Лепс1ден улкен саласы — Саркдн. оцры жылдардьщ кдтелш, щ ректеп е ю е зе н Баскдн, рга байланысты аталыпты а Акщунак, Кдрасырык, крсылады, олардьщ 6api ан кешнп улкен саласы — Тасты Буйен, Орта Буйен ннщ муздыры Кдраталра ына ете жакдш. Балкдшкд ,танбай, ж алгы з арнамен ында Кдгзылагаш аталатын ры 117 км . Б а сы н та у ы. Оран М узбулак, Кдпал, ы стансасыньщ солтуспк е куяды. ндыры 418 км. ¥ зындыры Басын Сарымсак,ты ж ене суы курайды. А л о л е ю ынын, о ц гу сп к жарынан ай бурылып, Ешюелмес ы ангарына Л1ырады. С о л рсылады. Кдрралы басын лар туста Терек™ аталады. ан алатын Ащыбулак, суы яды. Баскдн эуел! Баскдн шыкддн сон, Сарыбулак,

Ы т /пш т Ш ф М г-у т _ аталып барып, Aencire Баскдн мен ею ортадан К келш куяды. Одан арыда батыскд к езен бар. Оныц да K©3i — Оньщ басталар жершде таулар бар. Ток^кайлауда жолдан Орта Тентек пе Уш еуш щ басын eip-ак, кр атайды. ¥зьшдыры 20 км. оран ж ете алмай, оцтусп барып куяды. Ертеректеп куяды делшген. Бэлюм, ол кел Сасьпрселден белш бе Т1зе берсек, Талдыкрр озен эл1 де коп. Олардьщ улкен озенге крсыла алма кдсиетп жердД кегертуде Алаколге куятын Шынж бар. Ym eyi оуел1 Тентек жарыса аттьщ басын кря б Жаманты дейпн езендер кетш жатыр. Аягез озенш щ Балкрш обылысына кдрайды. Жощгардьщ кунгей жа 6ipaK, OFaH ж ете алмай кал Буркдн, Ш еж ш , Тышкдн А л ендд тау 1шшдеп улкен жетпейдд десе де болады. А Тершак^ан сулары Пан басталганмен, 6opi 6ip а баска аудандардын, тер Белбулак, Сырлытам, Ж Ы ргайлы , Ыршуык,, Ж Ак,тастыбулак, Крстал, Уш улк ен cyFa крсылып ж жыгылады, та г а 6ipi ауыз

__________________________________ с о л жак, буш р ш ен крсылады. дражиде аталатын гашкене езен кдрай та га 6ip Тентек аталатын — Жоцтар тауыньщ муздык,тары. Биесыймас, Ток^кайлау дейпн ан Бас Тентек басталады, оран ен Ж щ ш ш е Тентек крсылады. рсып ж урт оны Yni Тентек деп те . Сасыккелге карай агады, 6ipaK, пк тусындага шатан 6ip келге деректерде (1910 ж.) Сасыкуелге л кезде Ym Тентек куятын квз1рп еген д е бо лу керек. рган обылысына кдрайтын усак, щ 6opi не колге куя алмай, не ай курдымва кетш жатады. BipaK, е олардьщ да е з т д к улес1 бар. жылы, Дорбак, Ш ш к п атгы озен кке куяды. А л Алаколге карай бергендер1мен, Токуы, Ыррайты, р OFaH ж ете алмай кумга сщш шкд куяр тусы да Талдыкррган ак, бетшде 1леге карай умтылып, лган Кектерек, Крйбын, Кдйшы, н дейпн KiuriripiM ©зендер бар. ндню ш ш сулар мен булакда сан Акру, Кдргалы, Есенгул, Крянды, нф илов ауданыньщ жер1нен арнага крсылган соц бурылып, ри тор и ясы н а еы п кетед1. А л Жаурынбайларан, Кдрабастау, Ж амбылбастау, Кекбастау, шарал, Наркеткеннщ сулары 6ipi жатса,. 6ipi епнжайра ж етш зсуБа жарайды. 36

______ ____________ ОЗ Талдыкррган жершде Кдпал- Жаркент-Арасан, Кектал-Араса Арасан, Аяк, Кдлкдн, Найзатапк шипалы с у да мол. ■Пкушакдгд MiHin Ж оц гар Ал куцгешне жогарыдан ундлсец, е жан-жавда тарам-тарам кетш ж тусед!. С о л суларды кдн тамырр ©3i десец де еш кдтелеспейсщ Ж а т к у жер1нщ эдеш ернегш, ж эсемдДгш ершбей-жалыкдгай cypenui - осы сулар. Ж ердщ осы сулар: езендер, булак,тар. Э Талдыкррган обылысы калг иемденбесе де, шурайлы 6ip 6eA Балкдшы бар. Балкдш — аумагы Каспий мен Аралдан кейшгт уи жер1 26 метр екен. Калем1 кубы ал еш шырыс балМ нде 9-19 кил 74 километрге жетедд. Оган 1л езендер1 куяды. © зш ен шыгаты жатады. Басарал, Тасарал деген Батыс Балкдш, Ш ырыс Балкд олардыц арасын Сары EciK ту б жак,ты 6 ip-6 ipiM eH кдэсып ж шакдярымдык, бугазды ¥ зы н а минералдыры, туздылыры Балк ею турл1. М унда балыкдыц жиы Балкдш келш щ айналасына обылысыныц территориясы тср туркы садакдиа и1лген имек солтуспкке кдрай созылып бара жакдяндаранда, баты стан ш ы келденецшен кес1ледд. Сары Е о are енд1 келедд, ал жорарры жа жщйике. Балкдиггыц оц-гуспк аталатын шагын 6ip к ал бар, с оны журт ежелден \"Ит ш тестщ 37

Звндф фтекттн влЬ -Арасан, Ку-Арасан (кэз!р ан), KppFac-Арасан, ©сек- кдн, Керме Агаш сиякды латауыньщ теркжей мен ец алдымен кдн тамырдай жаткдн езен-сулар кезщ е ра тецемей, кдн тамырдыц . О л шынында да солай, ж урт жеруйьиуда тецейпн жасап журген ец улы щ ажары, елдщ ырысы — Эрине, келдер де. ге де кедей емес. Ж еке Airi енипсше тиген ежелг1 ы жагынан Кдзак,стандары пнии улкен кал. Ец терец ылмалы, узындьпы 605 км, лометрге, батыс бал1гшде ле, Кдратал, Aenci, А я гез ын азен жок, туйык, калге н ею улкен аралы бар. О л ш болы п eKire бал1нед1, б е п белш жатады. А л ею ж аткдн ен1 уш ж арым рал деп атайды. Судыц кдиггыц е ю жак, бал!г1нде ырмадан астам Typi бар. кел1п Кдзакртанныц терт реледд. Балкдиггыц жалпы к,ой. Эуел1 о ц т у с п к т ен ады да, Сары EciK тубеп н е ырыскд кдрай бурылып к к е д еш н п оц туспк 6©Airi ак, б а л т одан е ю еседей жак, шеттнде д е А ла к ел суыныц ащылыгына бола А л а к е л Г дейдд, сол калддц

Щ /уш т __ шьпыс жагынан бастап Сар жер Алматы обылысына к 6epri жаты яш и келдщ отырып ш етш е дейта, ap ж ерлер кдрайды. С о л Саяк жак, сырты, Сарышаганна обылысына карайды. Од оцтустш шетт мен И т пп бетше дешнп аралык — Ж Балкдш кел1 тарихи эд нор, Кекш е тещ з деп те аталуына байланысты ел а Кдй ертеде екеш н KiM б Балкдш атгы ете керкем к кыз бойжеткенде, OFaH ез болады. BipaK байлы к пен жаксыны жаксыга киран баласы Балкдшкд куда ту элдекандай болып куаны ж итпмен 6ip тунде кдшып улкен келдщ жарасындагы Ш эрын 6ip жартастьщ жан крс жасап алады. Ж Ы т кдр ац а у ла п TipiniAiK ж аса тамырынан ккпкентай кол аралайды. Свйтш жургенде эйтеузр, 6ip жырткыш кдпы кдйры жамаган кдралы Бал ж урш зорра жерлейдд, Кдб жылап, кун батарда жарт атты Kici суы т к еле жата таниды: е зш щ туыстары, тискен крстьщ кдсына кеп emKiMAi таппаран соц, ж кутылмасьш б1ледд. Орньша жаткдн ернеуш е кдрай ж курыншылар улап-шулап ум басы нан ceKipin cyFa к

__________________________________ ры EciK тубепнен кейш де талай кдрайды. Талдыкррганра содан шырыс жары, одан айналып pFbi беттадеп Саякдд д е й й т ктан арпя coATycriri мен батыс ан кеп epire дейта Жезкэзьан дан apFbi ж ак — Балкдштьщ ппестщ Алакелшщ батыс жак Ж ам бы л обылысына кдрайды. дебиетгерде Си-Хой, Бал-каси- е аталады. А л оньщ Балкаш аузында айрыкдга ацыз бар. быедд, airreyip, ертеде б1реудщ кызы болады. Акдялды, ажарлы ш е тец 6ip батыр ж т т рашык н билле устемддк еткен заманда н ба, элдеб1р эулеттщ щ сакду уседд. Оран туран-туыстары да ысады. Кррланран кыз суйген п кетедд. А т мшш кдшкдн eneyi ы кдльщ кдмыс киш паналайды. ынан агаш кддап, кдмыс жауып русыз, кур крл екешне кдрамай, ай бастайды. Араштыц туп шокрар жасап алып тогай киш е, ж ктгп кдй ац екенш кдйдам, ыда жарып кетедд. Кдйгы устше лкдш суйген жктгш жалгыз ©3i б1рдщ басында отырып жылап- тастьщ басына шыкса, 6ip топ ады. Жакдяндаранда бэрта де сакду \"к уй еуГ екен. Араштан п атгарынан туседд. О л арадан ж артаскд карай ж уред ь Кдяз ан турып, жартастьщ с у шайып жакындайды. Балкдпггы керген мтылысады. С о л кезде кдяз тас к¥л а й Ды - Т е р е ц к е л кдязды 38

______ _____________O туцгаырына тартады да кетедд. © курыншылар дагдарып кдлады. елш куты лу да улкен кдрсы бараланран. Сейтш , Баян a суйюпенддктщ курбаны болыпт А р у кдязыныц атын халкдг кеткен улкен келдщ атын Балк Балкдш келшде турацты ке ауланады. К ем е тоцтайтын Бурылбайтал мен Берш тебе к Балкдштан кешнп обылыст Тарихи эдебиетгерде \"Гурге-но деп жазылтан кездер! болыпт Семей обылысына, o^rycTiri Батыстан о ц гу сп к шырыскд жатыр. О л да туйык, 6ipaK, туз 52 килом етр. С е м ей ж ацтан азендерк Талдыкррран жацтан К елд щ орташа терецддп 22 м Мундай терецддк Балкдшта да баскд Улкен Аралтебе, Kimi Ар а М уз кдткэнра дешн кеме жузед Балкдш пен Алакелдщ орта кдрай созылып жаткдн Сасы кд жары С е м ей ге , оцтуст1г1 Т а кдрайды. Атына кдрап кермеген ал шын м е т о д е о л суы мелддр, табаны гаяз болганнан кешн, кей тустары кдлыц кррыс боп cipa, соран байланысты болса к 4,7 метр. К елдщ жалпы узьшд Оран Семей жацтан Кдракрл жацтан Т ен т ек (У ш Т ен тек ) жанындагы KiuiiripiM келге ку ауланады. Сасыкдел мен Алакелдщ ар Кдзак, с ов ет энциклопедиясы карсет1лгенмен, оны жергшктз 39

OSmdejf ejm ebm m елке © з кездерш е ездер1 сенбей Тецс1зддк заманында, одан ылык, саналган. Ерлж ке amceci кусал Балкдш та ты. г ардацтап, содан 6epi о л кдш крйса керек. еме кдтынасы бар, балык, ец улкен айлацтары — куйган. тагы улкен кал — Алакел. оор\", \"Алак-Ту-гуль\", \"Ала\" ты. О н ьщ солтустж жары Талдыкррранра кдрайды. кдрай кщаштау созылып ды кал. Узындыры 104, еш н ¥рж ар , К дты нсу, Ем1л н Ш ынж алы е зе ш куяды. м, ал ец тер ец жер1 45 м. а жок, ¥сак, аралдарынан алтебе деген аралдары бар. дд. Келден балык, ауланады. асында батыстан шырыскд дел бар. О ны ц да солтустж алдыкррран обылысына н адам одан шошуы мумкш, , туздылыгы темен кал. Су кап жер1нде кдмыс еседд, п кетедд, Сасык, атануы да, керек. К елдщ ец терец жер1 дыры 49,6 км, еш 19,8 км. езеш куяды. Талдыкррран ) езеш жакдшдап барып уяды. К ем е жузедд, балык, ралырында ¥ялы кел1 бар. ында Heri3ri аты осы лай з журт кебшесе Кршкдркел

Ъвкшпит НфкеЬ-тм__ деп атайды. Узындыгы солт кднаштау созылып жатыр Ж алпы узындьпы 18,3 км, Жаралауында кдмыс еседд. Ж щ пыкесу деген езенше ба Кешербай, Кененбай атгы балыкдыц б1рнеше Typi ба Алаквлдщ оцтустж шьп Ж ош ар кдкдасыныц аузы жарьгадагы таумен паралл ал е ю таудыц арасьша келд жуык, Ж агалауы тас, кцы Оран Кусак, Токды деген мекендейдь Алакелмен е аталатын кдмысты, батпакд суы мол жылдарры кектемд мен Ж алацаш кел 6ip келг Ауызша жене жазбаша болтан жылдары Ж ала Кршкдркелге, Кршкдркел С 6ipirin, барлыры 6ip ттзб айналады екен. Тарихи эд ерте к езде 6ip рана тута (А.Левшин). А л А лакел мен крсылып жаткдн бо лу кере тасыран уакцггтарда екеуш cyFa толы п 6ipirin кетедд де шйнде Шокдн Уэлиханов т Талдыкррран обылысын баекд да KuuiripiM кел ете ортасында нем есе ал крйнауларында жаткдн н ерю мнщ жолы Tycin кере б сыртында крлдан жасалган жатыр. Ецбекш1лерддц дема мецгеруше олар крсып кел \"С у анасы - булак,\" дей ©зеннен кел куралады.

____________________ туспктен оцтустжке карай сел р. С уы тущы. Терецдш 5,8 м. , ал еш 9,6 километрге жетедд. . Сасыкдселмен ею аральпында ар. Алакел екеушщ аралыганда усак,келдер бар. Кршкдркелде ар. пысында Жалацашкел жатыр. ындагы шарын рана кел. Ею лель сызылран узындьпы 9 км, денец келетш еш 5 километрге ыршык, Суыньщ теренддгз 5 м. ею шагын езен куяды. Балык, ек! аральпында Ж аманеткел ды езек бар. Жауын-шашынды, де елп езек сура толып, Алакел ге айналып кететш кершедд. а деректерге кэраганда, с у мол ацаш кел Алакелге, Алакел Сасыкделге крсылып, терт кел ектщ бойындары узын келге дебиетгерде д е б ул келдерддц ас к ел болгандыры айтылады н Балкдштыц да арасы 6ip кезде ек, е й т к е т кез1р де кектемп су щ арасындагы кдмысты саздар егендд кез1нде 6ipa3 адам, оныц та айткдн. ьщ территориясында булардан кеп. Таулардыц кузар шынды лыстары кумды даланыц н е б !р эдем1 шарын келдерд1 беруге жардайы да жок, Оныц н келдер мен тоспалар да толып алуына, жастардыц с у спортын ле жаткдн улес те аз емес. ейдд халкдшыз. Булакдан езен, А л булак, атаулыныц басым 40

_______________ OS кегшплш не таудыц басынан, н жердщ суп болса, тау супт с таулары кдндай тамаша! \"Ti3iAreH таулары бар Ж йшнде орман, TOFaft бггк Дариядай сол таулардан Кересщ тамашасын аккд дегендд Ж ам бы л атамыз бекер Жеттсудагы, оныц шпнде Тал Heri3ri тау, эрине, Ж оцрар аталыпты. О л батыстан шырыс созылады, еш 100-250 км. Ец бш к 4464 метр, К ек су взеншщ бас тауында. Жоцрардагы барлык, м Ж алпы аты Жоцрар Алатауы жекелеген с1лемдер1 де е з адды бэрш сипаттамацтурмак, санап А.Левш ин \"Кдлррыз-кцзак, ордалары мен далаларыныц сип \"Балкдш келш ен басталып со Когтей и елю н е д е й т кетш жат YftciH Алатауы ж айы нда 6 алмаймыз\", — дейдд. (I-ютэп, 66- деп отырраны Ke3ipri Жоцрар е емес. 1ле Алатауымен шатасты кггагтц тары 6ip жершде, Сыр крзгаранда: \"О л кдггайлар Тиэн- атайтын таудыц Кашкар-Даван агады\", — дейдд. Демек, 1ле Алат екенш Левшин бтлген. О сы ж журген 6ip эцпмеш еске туаред Окцра Ж еттсу обылысы элт ку керек. О л кезде эл1 Россия крл Ж ет1судыц шырыс жары губернаторлырына кдрайтын. Со картасын ж асау жумысы п тапсырылыпты. Ж ергш ктт халы сайды, жота-жотаны картава T 41

Smdeff ejmdumm елке не етегш ен epic алады. С у сиыр сияк,ты. Ж еттсудыц Жеттсудыц, кен нудыц. н тулап тасып, дн судыц\", — айтпаран. лдыкррран обылысындагы А ла тау ы . Е р тед е Арк,ас скд кдрай 450 километрге к шьщы Бесбакдн аталады, талар жер1ндеп К екжота муздык,тар саны — 724. ы Аркцс аталганмен, оныц ына тау аталады. Олардыц шырудыц e3i мумкш емес. , н е м ес е кдлррыз-кдйсак, паттамасы\" деген ютебшде: олтустж шырыскд кдрай ткдн кдрлытау А л а немесе i3 нак,ты е ш тец е айта -бет). Оныц Уйсш Алатауы екенш тусш у тук те кцын ырып отыр ма десец, сол рдарияга байланысты сез -Ш ен немесе Аспантау деп н деген стлемшен шьпып тауыныц Тиен-Ш эн с1лем1 жагдай е л 1нннде айтылып дд. урылмаган жылдары болса л астына тугелдей етпеген Батые C i6ip генерал- ол уакцггга Ж еттсу ж ер1тц полковник Абакумовке ыцтан сурай отырып, сай- Tycipce керек. Сонан соц

Ш п/ш т _ ж ер гш кп елден: \"А л енд жаткдн осы таудьщ жалп квршедД. Алгашкыда 6api \"К,азак,та А ла тау кеп, б б1реулер: \"Зацгар Алатау. таласкдн деген сез\", — де Жоцтар Алатау. Мунда бур YuriHiiii 6ipi: \"Ертеде мунд мекендеген, бул таудьщ ат бурын осы жацтан кетк Ьунгария, Венгрия дейтпп TepTiHnii 6ipey тары тур Алатау дейтш, ежелден уй дегендд айтса керек. Оньщ ашуланып: \"Турак,ты 6ip М ен картата терт атгы б1 муныц ец шын атын ай ешкдйсысы MeHiid шын а Абакумов бэрше крлын будан былай Абакумов тауы депп-мк:. Э л л ацпменщ ш ма, am eyip, 6ip поручик \"Осындаты 6ip улкен тау жатыр\", — деп жасырын окдш Гасфорд ашуланса к тау неге Гасфорд тауы бо Ш ын ба, eripiK пе, гам б адамдарыньщ мшез-кулкы жер-суына деген пигыл-н керш едь Бул тауды атат немесе Жоцтар Алатауы уйезГ', 58-бет). Сотан кд аталуы — кеш нп жылдард болтан деректерде б ул та айтылады. Акру — Кдпалдыц тусы Мыцшукдф, Ж аманкел Талдыкррганныц шыгыс

__________________________________ дд батыстан шыгыскд созылып пы аты бар ма?\" — деп сураган i: \"Алатау гой\", - дей салыпты. б ул к,ай А ла тау ?\" - дегенде, Зан.гар деген бюк, басы кекпен есе керек. Таты 6ipiTypbm: \"Ж о, рын жоцтарлар турган\", — деггп. да хундар болтан, олар осы тауды ты - Хунгария. Ka3ipri венгрлер кен, олардыц е з елш эл1 кунге п содан\", — деп езеуресе керек. рып: \"Аталарымыз муны Уйсш йсшдер мекендеген жер гой\", — щ бэрше тындап туртан Абакумов p аты жок, б ул не кылган тау? 1рдей жаза алмаймын гой, маган йтындар\", — десе, элгглердщ аты е/у дей алмаса керек. Сонда, 6ip-aK, сглтеп: \"Болды. Бул тау ы болады, картата солай жазам\", — шпнде фамилиясы О бух па, баскд к болтан кершедр с о л Омбыта ута Абакумов ез атын крйталы н хабар жазып жгбередь Оны керек: \"Абакумов деген им ? О л олмайды?\" — денп-мгс. бгледд, 6ipaK, Россияньщ отаршыл ы, ж ер гш кп халыкдд, олардыц ниетт осы эцпмеден айкынырак, танда, П.Румянцев те Ж еттсу дегендд айтып кдлады (\"Aenci драганда, б ул таудыц Жоцтар дьщ жешсь Кешнп кезде белгш аудыц еж елп аты Аркдс екеш ынан басталатын Сайым-белек, л , Ж а м б а с , К,ойтас таулары жак, ж елк еан деп Сарнокдйта 42

дешн созылып, 6ip-6ipiMeH жал тау сияк,ты. Ж оцгар с1лемдершщ атта кдншалык, ар маш налы : Биесы Баркернеу, Кату, Крянды, Сайкд ©лмес, Долацкдра, Ш окдар, Жабык, Ток^кайлау, Ж ауырынба Ушкдйыц, Ыршуык, Кдйшы, Кдр 111•пзе берсец, таусылмайды, толып байланысты у таУ бар екен: Баянжурек, Кдпаддын; кдсында; Баскдн езеш мен Орта Тенте yiuimuici — Тасжурек, К ек су ез Талдыкррган мен Алматы о тусында, Балкдш бойында, К е Малайсары атанган 6ip тау бар. эр сак^а туешддредь Bipeyaep жо аекдн ерл1к керсеткен Бэсентшнд курметше крйылган дейдь Та Малайсары емес, баска батырды Албан iuriHAeri Кдгстык, руынан ш курметше крйылган. О л ю еш щ сокыста шыкддн, жекпе-жекте к Батырдыц е з аты М алай болранме Малайсары\", — дейдд. Алайда ка сында б ул таудыц батыр Бесентш крйылрандыры жазылран. Алайд таудыц албан Малайсары баты делелденген. Кдрт Жонуардыц терккеш шалрынды ж айлаулар цаншам Шалкеде, Кдркдра, Крянды, Арал Узынбулак,, К,аргалы, С а р ы б Акдаикрг, Келжота, Кдыылкдя, Кр керген адамды к ец ш н е канат б Бурынгы-соцды б1лпрлерд дуниедеп ец тойымсыз нэрсе ад А л Жеттсу жершщ жайлаулары 43

лгасып жаткдн тугае 6ip ары кдндай эсем жэне ыймас, Кектекш е, Текель дн, Матай, Аркдрлы, Е ш и Шыбынды, Алтынемел, айлаган, 0 л е в д , Итшокд1, рагайлы, Токцы, Саусакцы, п жатыр. Bip рана журекке 6ipi — ежелден б елгш ; eKiHiiiici — Ж анжурек, ектщ басталар тусында; зенш щ басталар тусында. обылысынын; шегаралас ербулацтыц батысында . Ел оньщ солай аталуын онрарларра кдрсы согыста ддк батыр Малайсарыньщ ары б1реулер: \"Ж ок , ол ын, атына, атап айткднда, ш ы в д н М алай батырдын, щ аты алгаш осы арадагы кдлмак, батырын елпрген. ен, Кд1стык,тардыц ураны азак, совет энциклопедия- шн Малайсары курметше да кешнп деректерде ол ырдьщ атымен атанранын ш мен куцгеш ндеп кек ма?! У й ген т асты д б е л 1, лтебе, Куредбел, Сарытер, ел, О йж айлау, Шажа, рцыр сынды эсем жерлер т р г е н д е й куантады. дщ айтуына Караганда, дамньщ кез1 кершед1 юй. ы алдымен адамнын, кезш

Ъвксутпт Нфкекв-шы_ тойдырады. К ез тойдыра эдем ш гш 6i3 K03ip рана Ke да сан зиялылар мен жакр Осыдан 135-жыл буры керген екен. Ke3ip онда Ан тур. Янушкевич Ойжайла кезш де 19-маусымда келпг к,ыруар кдшндьпрган кей ж ауын алган Л епсш щ крнысына келш ат басьш - эдемш гш а зд щ кез алдь айпрым келедд: егер м ен м теккен TepiMe eiu6ip екш бе осындай эдем1, романтика 6ip корел1 eMip cypin керг О л араньщ суьша, тауьша, а 6epiHe тамсанады. Ж ерд кдрайды. \"Кдйда барсац д устш д еп жумак, о сы !\" — 6epin. Айналасы он жылга ж араны арнайы келш Ш ок ж ы лы шглде айы нда келе даланьщ тамаша жер1 Ойж пайдаланып, Ковригин мы ол. \"Терекиден ары кдра ж ер басталады. Ш алрын шаруашылыкдсд ж айлы лы оцтустж шырысындагы ец о л да тандана мак,тап. Янушкевич айтьш отырр отырран Шубарараш та — ж урт ею атгы крсакдап Шу Ko3ip к еб ш е се A e n ci атап Кулжара барар сапары Панфилов ауданыньщ неп немесе Белжайлауды бас т ы н ы ш т ы р ы , OAi адам м е

______________________ аты н ж ер л ер кеп-ак,! Ж а й л а у epin жургем1з жок, б!зден бурын рылар Kepin тамсанран. ын А.Янушкевич Ойжайлауды ндреев ауданыныц Aenci селосы аура ж аз айыньщ нагыз жакры гп. \"А лты кундпс саяхатган ж ене й ш 6i3 кеше, к ун бата, к ездщ жарасындагы О йж айлау... -предж. Б ул ж ердщ т е н д еа жок, ьщызра келтзру ушш мынаны мунда Омбыдан ж аяу келсем де, ес едцм. Б1здщ кдзак, жайлайтьш алык, ж ерде б у л дуниенщ б1рде- ген жок,\", — деп теб!ренедд ол. арашьша, аспаны мен бултьша — д1 емген малына да суйсш е да ш еп белуардан келедд... Ж е р дейдд ерекш е суйсйпспен бага жетер-жетпес уакдпта дэл осы кдн кередд. Ш окдн мунда 1856- едд. \"М е н щ 6api коп айтатын ж айлауды керпм келдд, жардайды ы рзаньщ кдсына ерддм\", — дейдд ай барлык, ж а!ы нан да тамаша ы ражап!.. — ...Шубарараш — ы Fbiнан даланьщ, балки, б у ю л ц тамаша ж ер болар\", — дейдд ран Ойж айлау да, Ш окдн жазып eKeyi де 6ip жайлау. Ж е р гш к п убарараш-Ойжайлау деп атайды. п жур. ында 1856-жылы Ш окдн K03ipri пзп жайлауы Уйгентастьщ белш сы п отедд. Ж а й лауд ьщ MapFay ен малдыц туягы тимегендей 44

_________________ ОЗе тунжыр табигаты оран кдтты э бул Белжайлауда жаз айында уш- малы жатады. Уйгентасты ц арасындагы 40-50 шакдярымра с тубш дей кец жазыкты жалпы атаганмен, оныц ep6ip сайы мен ж еке аты бар. Бел жайлауыньщ керю — арша мен кек шалрын шубар арша, кек арша. Ш убар таскд оралып, жерге жайылып е Кызыл арша, ак TiHAiciH ж асыл шукуга, кдзы туйреуге кдязыл а ж ер бетзиде жок,деп тусшедд. Сол Ал, 6ip 63i 6ip улкен уйдщ орны атгы исш1ц бойынан асып кетет атайды. Оныц орманы кэддмп орм да кем емес. Аршаныц кай T шытырлап майша жанады. Hici а шырыш. Уйгентастыц белш ен о Арш алы беткей аталатын эдем1 тырыздыры текенщ усп н деп ту беткейдщ уйыскдн аршадан ала о л да 6ip ражап кек орман! П.Румянцев 1913-жылы ш к1тэб4нде: \"К дпалдан Крра жа жолдары асудан кдрасац, алды гажайып cyperi ашылады\", — деп кдндай шебер, Крра жайлауы, шы аумайды. Жан-жагы таумен кор узындыры 40—50 шакырым, еш сек1лд1 эдем1 ш уцкы р - таб к ай таланбас сулулы р ы . К,ора Тентекбулак Буркдн-булак деген булактар келш крсылады. Мунд кдна, майда тук-ri inerrri аюжун де керемет KepiKTi шеп кднша тапт бф сагаттыц шпиле кдйтадан кдз шыра келедд. 45

Зендф efmeknrnm елке эсер етедд. Ke3ipri кунде -терт ipi шаруашылык,тыц 6eAi мен Аяксазды ц созылган улкен астаудыц ылай Бел жайлауы деп н жотасыньщ тары езш ш е ец epeiaueAiri сол: оньщ н. Аршаньщ е й Typi бар: р арша шырмауык, кусал еседд. Оныц TiHi кдызылын арша дейдд. Кдзекец Tic аршага тец келетш aFain лайы солай болу да керек. ындай децгеленш, 6HiKTiri тш аршаны кек арша деп манныц кдй-кдйсысынан Typi де кек куйшде-ак, адам елггетшдей кьппкдял он шакдярымдай батыста 1 ж ер бар, аршасыныц убптей, туйетайлы улкен акдндай ашьж, жер1 ж о к ш ы к кан ''К ,апал у й е з Г ' акка KeTin бара жаткан ыцнан Крра ацрарыныц п жазады. Кдзак ат кряжа ынында да, ашыккррадан ршалган ж азы к ацрардыц ш 2 —2,5 шакырым. Астау бигаттыц тунып турран а езенш е Кдскабулак, н 6ipiHeH 6ipi еткен едем1 да есетш бойы 6ip кдрыс ейдд екен. К ек баркдптай тап жатсац да, айналасы з кдлпына келш кулпырып

Ъвкстпж НфквЬ-шы__ Осы Крра жайлауыныц деген ж ерлер бар. Бурын, б болтан 6ip эцпмеш Кдзак, С мемлекетпк сыйлырыныц Байсештовтен естш едцм. Ертеде осы арада кэлма Кдзак, шпнде э й гш 6ip ба кезш журш крнтайшыга да бакрысы не бгле крйсын де бакрым, бглпш болсац, айта к елем?\" — депсуранты. Сонд кэракурт шагып е л е а з \", — деген оймен крнтайшы бак куганмен, кец ш нен куддк к болдырмайтын амал 1здейдд. \"Кэракурт деген ыстыкды ж басына уй т т п ак, кэр, кек м кэракурт о л apaFa кэйдан к куледь Шынында, тауды болмайды екен, крнтайшы а 6ip кундер! кун суыта бас болган соц, крнтайшы о сакуалады деп, кум пшнен се сорлы крнтайшыньщ тубш 6ip кэракурт, тау басьша э OAiMCipen жатады, 6ipaK, се жылудыц эсерш ен кэйта крнтайшыны шарьш алады. сейтш ажалдан кэшып кут елген ж ер Крнтайжы (Крнт Ж ай ойлаганда, суы болм айты н сияк;гы кершед емес. Тау бар жерде ойпат бар жерде кум да кэтарлас мен ш елейтп кэк, жарып аг кеп жер1 де Балкэштыц бой мен Лепсшщ, Аягездщ Бал кум. BipaK, кэзак,тыц кумы

________________ ______ ц мацында Крнтайшы, Шажа б ул арада кдлмак,тар турганда, С С Р халык, aprici, республика ц лауреаты маркум К,анабек акдыц крнтайшысы турыпты. акры болыпты. С о л бакры ел к е з т п кдлса керек. Кдзак,тын, ген пандыкдтен крнтайшы: \"Е, крйшы, мен кдшан елем, неден да кэзак, бакрысы: “Кепузамай деп-ri. Эдеш кдлрсырып айтты крыны куып жШередд. Кууын кетпейдд, бакрыныц айткднын . Акдлры тауып, к эп ы куанады. жакры кередд. М ен Шажаныц муздьщ кдсына жатып алайын, келер екен\", — деп миыгъшан ыц суык, басында кэракурт ман-есен журш жатады. Содан стайды, кш з уйде муздайтын о т жак,тырады. Ш оры узак, ексеудл алдырады. Сол сексеугл ш е жетедд. Сексеуы ге ш ккен экелген соц, суьпрган eAcipen ексеудлдд откэ жакдфн кезде, т1р1ледд де, ж ылж ып барып Кэнша ку болса да, крнтайшы тыла алмайды. С о л крнтайшы тайшы) аталган екен деседд. мол, кел1 кеп ж ер де кум дд. BipaK, шындырында, олай тгьщ да болатыны сиякды, су с журедд. Tirrri, талай с у кум ып жатады. Ондай кумныц ец йы. 1ле мен Кэраталдыц, Акру лкэшкэ куяр тустары — 6epi ы кунарсыз кум емес, жерддц 46

______________ бЗе кедДмп кумдауыттыfm FaHa. О л шептер мен тез1мд1 агаш-бутала езш е лайык, е з керш бар. К ум ш жайлы крныс санаган. Кумны ц суыныц тапшылыгы немесе мул Талдыкррран жершде турл1-ту аты да алуан-алуан: Оймакдсум, Майбуйреккум, Кдракум, Татыр Айдарлыкум (мундай атгы кум А бойында да бар), Таскум, Кенереб Тасжон, Айгайкум, тагы-тагылар Ж е р д щ эсемдДг1 оны ц тесш д байланысты. Кержтт aFaui пен э ажарын не юрпзсш ! Жетасу таула шетен, ыргай, кдйыц, арша, ит араштары; ал жазытында Терек, ш ел мен шелейт жерлер1нде сек жиде aFaurrapbi ж эне кдялша, шец баялыш, бозкдраран, тобылгы, кр буталар еседд. Тауда есетш ец н е кеде. А л тау мен беткейге, тау етег шептер1нде есеп жок, десе бола елец шеп, еркек шеп, кекпек, бидайык, мысьж,-куйрык, аюжун, селеу, к еир е, адыраспан, кдлзг жуаныц б1рнеше Typi, тары-тар к,ызылк,урай, с а с ы к д у р а й , б укрррасын, кдлацай, раураш, к турлер! де толып жатыр. К, болмайтыны 6epiMi3re бесенеден Ацы мен кусын айтсац, о л да Кдраталдыц бойынан ж олбарыс ж асты деседд журт. Aen ci бойында толы екенш осыдан 135-жыл бу кеткен. Тауында аркдр мен та кдскдяр, кдракуйрык,ел1де кездес территориясында 1ле бойында жылдары Жоцрар кдкдасы жацта 47

ендф ejmeknrnm елке л кумда есетш кунарлы ар кдншама! Кум ны ц да шпн кдзак, еж елден малга ц тек 6ip к д ты гезд т — лдем жок^ы р ы . урл1 кумдар бар, олардьщ Крдаркдзран, Ж иеккум , ркум, Ниязкум, Мэтжум, Алматы обылы сыны ц 1ле бармацкумы, Крзыжота, р. де ecin-енетш кегше де эдем! ш ептен артык, ж ер арында нег1зшен шырша, тмурын, кдракдт, долана тал, алма, ерж , кдрагаш; ксеутл, ж ьщ ры л, торащ ы, цгел, шырранак, теркжен, ртыркдра, жантак, сияк,ты еп зп uie6i — бетете мен гшдеп жазыкуарга есетш ады: жусан, изен, кияк, желкек, шытыр, сасыр, , тецгежапырак, шайшеп, галдак, пен булддргеннщ, рылар. Тацкурай, ебелек, балдырран, мецдуана, кдрасора Tepi3Ai курай ,амыссыз, кррасы з с у н белгш. е з алдына жыр. 1ле мен жоралралы да ж уз жылдан а тасбакд мен камшаттыц урын Янушкевич жазып ауеш ю , аз да б о лс а аю, едь Кербулак, ауданыныц кулан багылады. 1910- а жабайы жылкдшыц 6ip

Ш с р т н Щ ф е к -у ж _ Typi тарпандар болтан екен кдскдлр. ciAeyciH, iA6ic, т Борсык, суыр, сартышкд бурют пен кдршыра кезд KppFa, yici, жапалак, байры сауыскдн, бозторрай, кдр кептер, ток,тыбалак, кек булдырык, шакдиацай, кд бар. Бакд-шаяны, жылан шыбын-ппркеш, курт- кдязыкдан Kicire оларды табылады. Айта берсец, Ж етю у ж суы тунган сурет. 1лияс Ж а т ш узак, елещ нд е с о л таппан жерге жетер Ж тамсана отырып, таулары ш ептерш е деш н т1збе атгандырган кутгы крныс. деп, оньщ еткен тарих 1лиястан кейш де талай эл1 д е талайлардьщ арнар

___________________________________ н, кэз1р кдлмаган сиякзы. Крркду тулю, крян, елж кэз1р де бар. дн, кузен, сутышкдн кеп. Аздап деседд, кузгын, кумай, тазкдра, ыз, кек кекек, сасык,кекек, ителп, ратортай, токдылдак, суыкд-оррай, ккдрра, кептер, улар, кекйик, дяррауыл сиякды кустын; тур-Typi ны мен Kecipraeci, кебелег1 мен -кумырскдсы быкдып жатыр, ыц TipiiiiAiriHeH де талай сыр ж ерш щ ойы мен кдяры, тауы мен Жансуг1ров \"Ж ет1су cypeTTepi\" cyperri елецмен салды. \"Ж ер Жет1суым\" деп жалпы сынына ы мен суларын, жэнддктер! мен леп мадак,тайды. \"Н е ш е елд1 Эл1 тур эсе м д т тауысылмай\", — ы на да м ец зеу ж асап кетедд, талант Жетасура ж ыр арнаран, ры хак.

К0НЕДЕН ЖЕТКЕН ----------------------- V / --- Ж е -ricyFa жататын K33ipri терр (гундер, тундар, хундар) мекен Жотарыда айткдн атак,ты талым Б тусында ете кушейш, зор дацкда тарихшылары жазтан Туманный, мен азиялык, тарихшылар жазы баласы О рыз ханды 6ip адам Отызханды ертедеп улы жауге 6ipiHinici деп баталайды. М ед е м атгары e xi турл1 аталтанмен, та eMip сурген уах,тысы 6ip к е дэлелдейдЕ С ол непзде М ед е мен мен Кдраханды да 6ip xici деп тусш махратында парсы тарихшысы б.Ху-мам ад-Дин) мен турю тари эй гш талымдардыц Отызхан жа мысалта хелпредЕ М эселен, т жазуына хдратанда, Туман куса хдбылдатаны ушш, е з улы Отызд улымен болтан сотыста e3i еледЕ хан жариялап, Кдггай шегарасы журген Татарханмен (Д ун-Ху согысып, оны жечедЕ Кеш и К,ьг кдласын, Тачтут патшалытын бат басталып, о ч т у с т т Унддге дейш батысы Каспий теч^зше деш н 03iHe кдратады. А л К,ытай т а р и х ш ы л а р ы шытыстаты мочголдарды езш е к Тачтутгы, Каспий теч 1зше дейш Турюстанды батындырады.

Н КУЭЛ1КТЕР ---------------------- риторияны ертеде кундар ндегеш тарихтан м эл1м. Бичурин кундар, М еденщ а беленд1дейдь О л крггай , (Туменнщ) баласы М еде ып ж урген Кдраханнын, м деп есептейдЕ Ж эн е ерлерддч Орта Азиядаты мен Отыздыц exi тарихта арихи icrepi б!рдей ж эне езец ге тура келед1 деп н Отыздьщ екелер1 Туман шедЕ © з тгарш иландыру Хондемир Д иас ад-Дин ихшысы Абылтазы сияк,ты йында жазтан деректерш тарихшы Абылтазыньщ ап Кдрахан да баскд ддндД ды е лп р м ек болады. Bipax, Е Сонан соч Отызхан езш ы мацында кешш-крнып у — Татархан урпаты) ггай империясын, Ш уршгг тындырады, Монголиядан п аралыхцы кдмтитын, ал ж ететш аралык,ты тутел баяндайтын М еде де кдраткдн соч. Кр>ггай мен ш п аралых,та жаткдн буш л

Ъ ек ст п т Н ф )к в Ь -т ы__ К,арап отырсак, расын украйтыны украйды. Эйтке 6i3re, эрине, он,ай емес. К е нуск,алы ацы здармен, крйындасып жатады, он ь крспасыз аршып алу кейде Ж алп ы алранда, О гы Македонскиймен де, Шьщр бар. Кундарра байланысты тэ артык,тыры жок, mbiFa тарихшыларыньщ 6ipa3bi б жазып жур. Орысшасы \"ху орнына кдзакдгалаганда \"р\" олар солай жазып кеткен • с ез ш щ TepKiHiH \"к ун \" де елдерш щ тарихшылары арабтар \"йун\" деп ж урген екенш кезшде академик Се К ен е тарихкд кдрап отыр алгашкдл дан,к,ты б и леуп аталып кете барран. М ысал аты солай аталган. Турюле Kici болыпты деген ацыз кдлзмет етедд деп ойлаймын турю тайпаларына тэн еке Кун, Ай, Ж улдыз, Кек, дэлелдесе керек. Turn ада (Ева) мен Адам да турю ш е Атам аталган деседд. О рхон мем лекеп дегешм хандыры деп туанддредд Са езеннщ болуына байланыс турыпты-мыс деген де ж Оны сы н юм б!ледд, 6ipaK, т е п 6ip ж ен е е к е у ш щ д сияк,танады. Ертедеп турю тайпа