Б. Нұржекеұлы т11

____________________ ______________ у л т жайрацдап: \"0 й , Кднабек, бурылыстан еркелеп алдымнан да турады\", - деп. \"Эй, бала!\" - ен uibiFa келетшдей кершедд. рац кдзак, енер1мен, б1збен 6ipre дыкуан 6i3 онымен мэщт жольп-а емен Казахстан\", 24.03.1985-жыл. 1 ТАРДЫРЫ ньщ омipiнс катысты кейб/'р еректер акындырымен де, эдебиетш1лер щ назарын аударып келе жаткдн щ eMipiHe, шыгармашылыгына еректер айтылып жур. Осы рдд анык,таура кемеп тиедд деген лды жариялап отырмыз. щ журтшылыкдэ кен, танылганы кд>гг о л танымньщ шецбершщ , бугш п эдеби кдуымга белгш. шыльпына кдтысты бул кубылыс рра байланысты. Ауылдьщ энпн ппеше, ауы л арасындагы елец кдссса-дастан LUbiFapFbiiii халык ткд мэшйур болтан Э сет тагдыр- нда Шырыс Турюстан елкесше e3i де, шырармашылыгы да уакдгг зерттеуден кщыс кдлып улде умыт кдлуы мумкш емес - эндерь айтыстары мен Kjicca- Mipi, оньщ рухани элем1 тэр1здд с енер. Оньщ OHepi — белгш щ мэдени дэр еж есш , ой-niKip 248

_________________ OSen децгейш анык,тайтын тарихи ел шыгармашылырына, eMipiHe 6 тургыдан, улкен элеум етп к мэнм Эдебиетаодздщ тарихына шырармашыльнына журтшылык, акдш 1лияс Ж ансупров болтаный эш мен эдем! ce3i Ж ансупров аударган тэр1здь ©лен; айтута тур оньщ алдымен \"© сет\" деген а айтатыны: © сетке арнаган \"Э ннп 1928, 1933-жылдары ш ы кдан Москвада Кдзакртан эдебиет! мен жаткднда, 1936-жылдыц 23-мам Кдзакртан\" (\"С оц иалисте Кдзак е ле щ н с ел кдяскдртып ж ари ял сияк,ты. Ьлиястын, е з аузынан шьщ дерек жок, алайда, Э с ет п керген деп жорамалдаймыз. ©йткеш Э се оныц Маманга айткдн арна Мамановтыц айтуына Караганда айлап жатып та ен ер керсеткен. Ж а зб а эдебиет1м1зге Э с ет ж екнпш адам — Сэкен Сейфуллин керген \"Кдзактын, e a d эдебиет ну Э сет пен Кемшрбайдыц арызд келт1рт талдайды. 1936-жылы Э с ет ш ы гарма баспасезш де эжептэу1р сез К,азак,стан\" г э з е т ш щ 17-ма А.С.Пушкиннщ \"Евгений Онегин ж арияланады. Оны Ак,су ауд Шэршов деген гас1ден EciM Байбо бул шырарманыц neci мэл1мс1з\", Содан кей1н 26-маусым к Ыскдкрвтыц \"Э се т ep i энш1, ep макдласын жариялап: \"Соным романын аударушы Э сет болды келедь Аздан Э с ет гщ ем1рбаян 249

endef? фнектин елке лшем. Сондыкуан Э сет 6i3 эрдайы м халыцтык, мен кдрауга шндетпшз. кдрап отырсак,, Э с ет ,назарын алташ аудартан байкдймыз. Э сетгщ всем втщ ыкдлласын ертеден ра келген жердщ бэршде тпен \"1нж у-маржанды\" п\" атты е ле ц жазып, оны кггабына енпзуз ж ене н ен ер ш щ онкунддп етш мыры куш. \"Социалды кртан\") гэзетшде \" Э т т \" лауы жайдан-жай емес щкдн, е з крлымен жазган н болар, тындатан шыгар ет Кдпал ещ рш де болтан, ай ы элец1 д е бар. И. а, Э с ет М аман аулында . жайында дер ек TycipreH н. О л 1931-жылы жарык, ускдлары\" атгы ютабында дасуын eKi рет мысалга ашылыгы республика з болады. \"Социалды амыр к ун п санында н\" романыныц аудармасы даныныц колхозш ысы лов жазып алады. \"Эз1рге — деп жазады гэзет. ун п саны нда Балташ pi халык, акдтны\" деген мен, \"Евгений Онегин\" ы\", — деген тужырымга ндык, деректер1н айтып:

Ъексушпан Hyf»!ceh-y \"Эсеттщ кдй жылы ту мекен еткен жер1 Урж 1942-жылы жарык FacbipAaFbi э д е б и ет ш кггабыныц \"Айтыстар \"...Б!ржан мен Сарань мен Кенш1мбайдын, М •пл тазальпы, ттл байлы зацын толык, сакуап, т теориясыныц тьлег эдебиеттщ ец керкем “Жумбак, айтысы\" дег жумбак,тарын толык, жумбак,тардьщ айтылу кдтар улкен тапкдлр ак береди Сэбец Э сет шытарм р ет оралады. 1951-ж журналынын, 7-санын макдласында: \"Адалы деп тура, \"халыкзык, м тыцдайтын 6ipHeuie э айта келш, оньщ д!нг сынайды. А л 1959- адымдары\" атгы ютэб оны ц 1945-жылы ш жариялайды. \"Кдзак, эдебиетшщ М .Эуезов: \"Керкем айтыстан окдпауырак, Ырысжанньщ айтысы \"Б ул тартыс р у таласы халы к, суйет!н айкдя курылысында мазмун айтыс болы н шыкдсдн \"Кдзак, эдебиетшщ С. Ордалиевтщ \"Э аркдллы акдзднныц ш

-yibt___________________ уганы белгкпз. Туып, ecin, кебшесе жар, Макдншы кдлалары\", — дейдь к, кер ген \"К,азак,тыц X V II —X IX ш щ тарихынан очерктер\" деген р туралы\" бел1мшде Сэбит Мукднов: ьщ, Э сет пен Ырысжанньщ, Акрулу Мансур мен Дэменщ айтыстарында ыгы тамаша. Бул айтыстар эстетика ттл курылысынан, образдан эдебиет ш е толык, жауап береди жазба мше таласа алады\", — деп жазды. ген тарауда Э сет пен Ырысжанньщ , мысалга келтзрш талдайды. \"Бул уында да, шепплушде де акдлндыкдден кщлдылык, жатыр'', деп суйсше бага машылырына будан кешн де 6ipHeuie жылы \"Эдебиет жене искусство\" ндары \"Абайдьщ uieKiprrepi туралы\" ын айту керек, б ул акдлн адам\", — музыкада атагы зор жене халыцсушп эдем! эндер! са1ргалган\" адам екенш ге байланысты елецдерш ете кдтты -жылы жарык, керген \"Алыптыц бшде Эсетке улкен ыкдялас бйуцрт, шыкдран KiTe6iHeH 6ipHeuie е ле ц щ тарихында\" (1960 ж. 1-том, 1-ютэп) м дж ж ене мазмун жагынан кеп туратын — Э сет Найманбайулы мен ы\", деп жазды. Айтысты талдай келш: ы емес, шешендж шеберлж енершщ ян жарысы болгандык,тан, елецддк нына сай кеп керкемдш бар улгш н\", деген бага береди тарихындагы\" (1961 ж. 2-том, 1-йтэп) Э се т Н айманбайулы\" атгы макдласы шыгармашылыгы мен ем!рбаяны 250

__________________ ОЗ туцрыш р ет палы ми ж уйеге т у с эдебиет тарихынан арнайы тара дейш Эсетгщ э ш ш лт, комиози екенддг1 жайында хабарлар м е келгенмен, оньщ кеп салалы e мундай рылыми ецбек эл1 жазы Зерттеупп ралымдардьщ Н айманбайулы 1867-жылы Кдр болысына кдрасты сепзш пн ау энциклопедиясы, 1973 ж. 2-том Караганды обылысы, Акдотай а совхозы. Э с е т т щ к,ай айда туга н д ы жорамал жасаудьщ жен1 келет тусшддрме сезддгшде: \"Э се т ию л аты, пплде\", деген ту сш ш Ш ерековтщ \"Исатай-Махамбе айы туранда, Уш мындай Kici к ж ол крнып, К^ылдан аскер тег мысалра келттредд (1-том, 641-бет кдзак, арасында ию ль айын \"эсе Жорарыдагы мысал \"Исатай- кездейсок, алына салмапты, \"о батыр елген екен (Ы .Ш ерек \"Ж азуш ы \" баспасы, 1976 ж. 1 курасгырран арабша-кдзакд!а с \"Кун жылнаманьщ бесшпп айы айыныц аты (22-ш1лде —21-тамы 6ipaK, оны ц арыстанды ж эне А бьуадретш де магынасы барлыры кдзактар о л сездд айга кдтысты кунде, кдй айда туса, балага с халкымызда ежелден бар. Э се жолмен ие болтан шыгар деп ж Э сеттщ экес1 Найманбай, m адамдар болыпты. Э с ет улдан Э с е т т щ эл1 ж ас к е з ш д е эк салдарынан кункер1с кесш 1зде 251

Зендф врнектин елке сп ж эн е ту щ ы ш р ет OFaH ау 6eAiHin зерттелдд. Бутан иторлыгы, айтыскер акдга ен маглуматтар айтылып eHepi б1рлжте зерттелген ылмаган едд. айтуы бойынш а, Э сет ркдралы уезш щ TeMipnii уылда туран (Кдзак, совет м, 45-бет) Б ул — кдз1рп ауданыньщ \"К^ызыл арай\" ыгы ж енш ен мынандай тш сияк,ты. “ Кдзак, тш н щ ль кезше шамалас есю ай беред1 ж эн е Ы рылман ет\" дастанынан: \"Эсеттщ крл болып, Bip алты кун гьдлд\", — деген шумак,ты т). Соган кэраганда, бурын ет айы\" деп те атаган гой. -М ахамбет\" дастанынан н еюгаш эсетге\" Исатай ов \"Исатай-М ахамбет\", 122-129-бет). Н.Ондасынов сезддкте де “э сет” сэзше: ына сэйкес келетш июль ыз)\" — деп ту а ш к бередд, Ары стан шок, ж улды зын ын керсетедд (80-бет). BipaK, ы рана крлданран. А л кдй соган украс ат крю эдетт т акдян да е з атына осы жорамалдаймыз. memeci Кермекас кедей ж алгы з болтан сиякды, ке-шешес1 кедейлш тщ еп Семейге кешш келпгп.

Ъвксутан НуШсв-ты Сонда Эбки, Тегаш деген жасаган деседд. К е й н Ба сиякды. ©йткеш, Эсетпе оныц эке-шешесшщ осы сейлейдд. Э сетгщ ескпне, я т и organ кдна крймай эжепт Ы рысжанмен айтыскднд кдлздыц баскд жумбацта дэлм е-дел шешедд. \"А га \"француз\" \"Ш аЬи Баб дастандардьщ сюжетш ш да оньщ мусылманша о дэлелдейдд. Ел арасьша маржанныц\" кдйырмас бейнетщ е кенсем-ай, Ко елсем-ай\", — деген сезде эдебиетзмен кдтар оны жакры бглгенддгш керсет Эсетгщ осындай бш м медреседе зерек oigjFaH медресе Семейде ме, Кек сауалдьщ ж ауабы б1здд ш Макдншыдары Кекту кдраран. О бы лы с д ел курылтаны мэл!м. 1903-ж К ектума курамына кдр мусылман мектеб1 бар е болы п ты (Т .Т аж и бае Казахстана во второй п 1962. стр. 63), Э с ет гщ 7 ж ылдар шамасында болгандырын болж ау о оцыды деп отырран Бакд 1870-жылы рана кдланра 2-том, 112-бет). О ны ц бер меппт аш у Екатерина II ж ер де рук,сат етглге

ы_________________ ______ н агайынды саудагерддц кдлзметш ак,тыра да солармен 6ipre барран ен айтыскдн Kepi6aft да, Кдли да ы жагдайын ылри алдына тарта мусылманша окддоаны ж ене жай тэу1р бшмдд болтаны байкдлады. да, о л бш м д ш гш щ аркдсында рана арымен кдтар дши жумбагын да аш ат\", \"Ш еризат\", “ Бараткдлз\", ббас\", “ Ж е м с а п \" тэр1зд1 кцсса- шьпыс вдебиетг улгглершде алуы окуды 6iptuaMa терец б1лгенддпн ец кец тараган е й гш эш \"1нжу- сында: \"Сейф1лмэлш-Жамалдай о зы Керпеш-Баяндай 6ip молада ердщ айтылуы халкдямыздыц ауыз ыц шырыс эдебие-п улплер щ де тедд. м дэреж есш е кдрасак, ол, сез жок, H болар деген ой келедд. А л ондай ктумада ма, кдй арада болды деген шындыкда жакдшдата туссе керек. ума бурын Ж етш у обылысына © с ет туран ж ылы 1867-жылы ж ы лры мэл1мет бойынша, сол кезде раран A e n ci уез1нде бар-жогы 7 екен, оны ц yuieyi Лепсш щ ез1нде в. \"П росвевдение и ш колы половине X IX века\". Казгосиздат, 7 - 8 жасында, я т и 1874-1875- жардайдыц будан да жутац онша кцын емес. ©йткеш ©сет дыныц немесе Кектуманыц ipreci ан (Казак, совет энциклопедиясы, р жарында \"медресе салу, мектеп, жарлывымен 200 —300 адамы бар е ш \" тары бар (Казак, совет 252

__________________ бЗ энциклопедиясы, 7-том. 563-бет ондай жатдайга ж ете крйды ма, медресе болмаса да, Бакдыда мектептщ ашылуы мумюн деп мектеп Э сетке 6i3 жогарыда ай алар ма ед1? Эй, бер е алмас еду А л Семейдщ жардайы мулде болыпты. Осы жагдайларды т Семей м едресеанде окд,1ды дег Э сет e3i кедей бола турьш Ж ы Т эте (Тэтежан) атгы к*лзын алг тецаздпсп Э сет кдлай жецад ек де ойлантады. Б1раз адамдар Эсе болысы Элгмразы деген Kici себе м ен Ж ы лкдппы арайын адамд деректер б ул мэселеш баскдша Э с е т т щ Эл1мразы, К,анара араласып, сыйласып ескеган ке Кднс^ат Сулейменулы мен кеп б ул араластыктыц 6api Эсеттщ е е л шине эбден тараган шакдга б 1968-жьшы ютэпке ю рген Э елещ бар. Оны Эсеттщ кдлзы отырып: \"Элецдд апам (uieuieci айтьш отыратын, айтып отыры деггп Эсет\" 1968 ж. 165-бет. Э ле жазылран. Бул елец ш щ с ез ьщр Тэтежанра арада элдек1мдер д емес, ездершщ-ак, т у с ш т крйра \"Шырарым, атынды этап хатк eceri жаманаткд\", — дейдд Эсет сак,тандыруы сол кез уш ш сый Тэте — Жылкдппыныц жал Кызы. Ж алпы, оныц бес кдызы Эсетген 6ip кыз, 6ip у л бар. К эке-uieuieci еркелепп Сэм егей атап кеткен 1910-1986) ме обылысыныц Макдншы ауданы 253

Зендф ejmekmmH влке т). Ж а ц а салынран мекен жок, па, к1м б1лед1. Алайда а мусылманша окдггатын п ойлаймыз, 6ipaK, ондай йткдндай терец б ш м бере у. е баскдша, онда 7 медресе таразылап кдрасак, Э сет ген сез дурыс болу керек. ылкдппы деген бай юсшщ ган. О л кездеп элеум етпк кен деген м эселе бэрЬпздд етгщ уйленуше сол араныц еп болтан деседт Элшразы дар KepiHeAi. BipaK, 6ipa3 а суреттейдд. ат д ей тш болы ста рм ен п адам растайды. Э а р е се , eMipi 6ipre еткен. Алайда есейген кез1нде, акдш аты болтан. Эсетгщ \"Тэтежанра\" деген Б.Адамбаевкд жаздырып — Б. А.) э н д е т т эркдшан ып жылап та алатын\", — е ц Тэтежанра кдлз куншде райьша кдрасак, Э сет пен дэнекер болтан дейт1ндей аны KepiHin тур. ка салсац, Кдлармыз ж урт т. О ны ц кдгз баланы булай йымды. лгыз кдгзы емес, тертшпп ы, торыз улы болыпты. А л Кдгзы Шэмш1бану (кешн деген соц, ж урт та солай ен улы К,ожеке С ем ей ындагы Бак,ты селосында

Ъексутан ИфкеЬ-шы турды. 1983-жылы Сэм \"Ш еш ем нщ аты — Тэ М эмбеттщ бай Kicici бо бай жерге берген, тоты Тек экеме кргаын кедей канат ую м ен еншьлеп бе есюше окапан Kici экем берш кунды дерек деу ештеце бйлмеймт\", — сондыцтан Сэмегей ш ест1гендерш эцпм е ултайтандытынан да бо М эселен, о л Kici 1958-ж Э сетген терт кр13, ею у л ж е-ri кр13, жалгыз ул тут керегар мэл1меттер, с е дегенмен, Сэмегей шеш Э сет крлайда жиырма уйленбедд ме екен деген 1870-жылы тураны рас бет). онда Эсет, 21-ге ке толады. Бул ыцгайга кд болуы да шындыкра жа Э сетгщ уйлену1 жай халык, акргаы Нурлыбе калдырган екен (М. Э уе институты, п —282, д — барып Э сет п ц эйел1 Т эцпмелесшп. \"Эсетпц жайлап крныс крглган екен. \"Крггай елщ де 6ip узаткдлы жаткднында, кеп эцпм есш айтгы. \"А жастык, аузына сусын уш нде е ле ц айтып, эн салды\", — деп кезш е Баймуратов. Баска бглмесе де, езш

ы______________ егей шешеймен сейлескешиизде: этежан. 0Keci Ж ылкыш ы деген олтан. Бес кызыныц тертеуш де ыз улы тотыз ауыл боп отыртан. й болса да OHepi ушш берген. Алты ерйгп. Ж иырма 6ip жасына дешн м\", — деп едь Эрине, бул сездщ уден аулакрыз. \"Э кем жайында деп юмге де болса крын жатдай, шеш ей де анасынан, баскддан елеп отыратын. Ж асыныц олар, кейде шатасып та кдлатын. жылы Б.Адамбаевкд: \"Тэтежан мен л тутан\", — десе, 6i3re 1983-жылы тандытын айткдн болатын. Мундай ез жок, зерттеудд шатастырады, шейдщ с ез ыцгайына Караганда, а 6ip жастан аскдн сон, барып н ойга кдламыз. Егер Тэтежанньщ с болса (Б.Адамбаев. “Эсет\", 165- елгенде, 1888-жылы Тэтежан 18-ге драсак, Сэмегейдщ ж епш ш бала анасады. йындагы ендд 6ip мэл1метп белгш к БайМуратов естелж етш жазып езов атындагы едебиет жэне онер —3). О л Kici 1943-жылы Бац-юта этежанмен жолырып, жузбе-жуз эйел1 Ток,та, Барлык, деген тауды Жылкрппы деген адамныц кдлзы p байга экем куда болып мал алып Эсетпен кдшып кетпм\", - деп, А рманы сол: с о л Эсетпц басына бере алмай, Бари деген ногайдыц н салып отырганда у iiuin дуние е ж ас алды \", - деп жазады Н. ш щ кдлай куйеуге тигенш Тэтежан 254

анык, б 1лер деп ойлаймы з. в з кдлзыныц с ездер ш е суй ен е от шынында да, алып кдшып уйлен у й л е н уд щ aHFbi э р жардайда согатыны б е л г ш . 0 л1мрэзы, К даудамайды ершггпей басура, е араласкдн шыгар деп шамалайм Э сетке кдраганда аукдтты адам езш билш нде устайтындай бай Кднаратгьщ баласы Байддлданын Кднараттын, туран inici Жарыпа Байю а р у ьт а н шьждсдн ит жупр кыздарына уйленген\" (Д элелхан келдд к етергелГ, \"Кдзак, эдебиет 0сеттщ кызы Сэмегей ша К рж еке 1918-жылы туран тэр1 \"тэр1здГ деген сездердд крсак,т мэн бар. 1983-жылдьщ оныншы 6 i 3 , ак,ын Б аби д ен К у л а х м е шешеймен, Кржеке акракдлмен Б1здщ сондары 6ip байкдранымыз д эл б 1лмейдд, тек болжаммен ай Сырын бим ейтш адамдардын крын болса, олардыц сезш еске Естелжтердд, куэлштердд жан-жа жанама окрраларды куалай жакдяндамасац, кейде к езбе элдеюмнщ свзш е суйенген Айтушыныц олай сейлеушщ ce acip ece туран ж ыл мен елге шытырмандар сан алуан. © з ге жылына дурыс куэлж ете алм Баланьщ тууы туралы куэлж жардайдын, кездесу1 д е зацды. О н кдшан турандырына 63i дэлелдд к ейткеш езш щ кдшан тугандырын Сондьщтан болар, Сэмегей шеш кдна б1летш. М эселен, о л ю сш 255

ш щ елещ не, эйел1 мен тырып, Э сет Тэтежанга, нген депм 1з келедь © й т т эркдлай дау-жанжалга Кднараттар араласса, сол е ю жак,ты татуластырура мыз. Ж е н е де Жылкдяшы м болганымен, болыстьщ болмаган. Бутан дэлел — н, мына сезк \"0 с е т экем армен бажа едь Екеу! де тю ш Жылкдышы дегеннщ н Кдлымов. “ Кещлдд 0сет тз\", 5-желток.сан, 1986 ж.) амамен 1910-жылы, улы 1здд. Б1здщ \"ш ам ам ен\", тап отырранымызда 6ipa3 ы, он 6ipiHmi май кундер1 етов екеум1з, С эм егей н крна жатып сейлеспк. з: олар е з туран жылдарын йтады. н, сезш е сен е салу кдндай ерм еу де соншалык, зиян. ак,ты салыстырып, эр турл1 к е л 1п крна шындыкдс,а е н к е р д 1м д е г е н ш ц е з 1 э ц п м е болы п шыгады. 6e6i де кеп. Кдзак, шйнде ен жылра байланысты е н ш турмак, езш щ туран маушылык, та кездесед1. ж болмаган елде ондай ньщ устш е еш адам езш щ куэлж ете алмайды да гой, н о л тек езгелерден естидд. шей де е з жасын шамалап ш ен 1958-жылы жолыккдн

Ш сут м Ц /ф к -у м Б.Адамбаев туган жылы 165-бет). А л Макдншы 1982-жылдын, 13-акданы сез\" деген естелптнде экеден 5 —6 ж ас шамас олай болса, онда 1916 шыкдайма? Б1зге 1983-ж Демек, 1909-жылы туга \"Э пкем 78-де, мен 65-тем 1905-жылы, ©3i 1917-жы Ахм ет Ж убанов Са керйгп. Сонда о л Kici: \"Б к д п ы украйтын, жацыл эйел\", — деп жазган еке 261-бет). Ж у ба н о в ты ц ескерсек, Сэмегей шеш тугандьпы шындьждсд ж Э ш ейш еспген-б1лгеш салып, eTipiK-шынды Э с гана макрат тутсак, онд енерге де пайда келе к,о гылыми жуйемен жазыл тамрылауга -пкелей кем да халы к, тарихы ны ц к дэлелдд де, кумэндд де а ем1рбаяны толык, жазыл мэшнде ендд-ендд гана 6 келе бастады. Э с ет г щ Ш ы гы с Турк б елгш . BipaK, оньщ д эл олкеге баргандыгы, б 1 анык,тала крймаган мэс оны 1916-жылдьщ дурбе Д ур ы сы \"д ей сап” жур себептермен иландырма Патшаньщ эйгш \"ию ж ы лы ел-журтгын, Кд^г шындык, \"Патш а эскерл

м ___________________________________ 1910 деп жазады (\"Э сет\" 1968 ж. аудандык, \"Л ени н туы \" гезетше ында басылган \"Экем жайлы 6ipep Сэмегей шешей: “вйткеш мен сында айрылдым\", — деггп. Егер 6— 1917-жылдары туган болып жылы: \"Ж ет тс те р т гем щ \", — дедд. ан болады. BipaK, iHici Кржеке: мш\", — дедд. Оган сенсек, Семегей ылы туган болып шыгады. амегейд1 1942-жылы кектемде Бойы орташа, кэра торы, экесше лмасам, отызга эм ю ре коймаган ен. (\"Замана булбулдары\", 1963 ж. да шамалап айтып отырганын шейдщ 1910-жылдар шамасында жакдш сиякды. шм1здд Ti3in, 6ip-6ipiMi3Ai куптай етгщ ем1рбаянын жазып шыгуды да о л т1рлотм1зден шындыкдсд да, оймайды. © м 1рбаянньщ нанымды, луы енер адамьшьщ шыгармасын еюш. Ж е к е адамныц ем1рбаяны куйтымдай б елш еп . Сондык,тан айткднымыз орьшды. А л Эсетгщ лып бггп деуге эм ерте, о л шын ip i3re т у с т , ендд-ендд гана жонге к1стан ж ерш де кдйтыс болтаны кдй жылы, кдндай себеппен ол 1зд щ ойы мызш а, э л 1 ту б е г ей л 1 селе. Рас, сощ ы кезде бэр!м13 де елещ нде ©Tin кеткен деп журм1з. рм1з. BipaK, б у л с ез б1здд кейб1р айды. ю нь жарлыгыньщ \" к еа рш ен 1916- ггайга кдрай урпскеш - тарихи лер1 кудалаган 300 мьщнан астам 256

___________________ ОЗ кдзактар мен кдфрыздар туган деген мал1мет \"Кдзак, С С Р тари том, 469-бет). 1916-жыл тарих болгандык,тан, Эсеттщ де тутаи yftFapa сап журген сияк,тымыз. Э елден кетуше нак,ты себеп жок, да, ал эскердщ кдра ж умысына бен 31 жастьщ аралыгандагы ада xppFan кдшкдн болар деуге д е не улы Кржеке ал1 туган да жок, бо 1983-жылы сойлескен1м1зд арасында: “Зецб1рек тастаган с урнотк\", — деген болатын. Содан кдйта оралып: \"Ур1ккешм1з ес1мд м е т \", дед1. Бул сезге сенсек, о л у еш украмайды. 1916-жылы Бак,т атыс-шабыс болды деген дерек е жазалаушы отрядтары Aenci уез к ет ер ш сш 1лердщ ж азалауш ы л 1916-жылры кдцжуйектщ аярын е з е т ю ч мацында болды (Кдзак, 469-бет). “ С оц и алд ы К,азак,стан\" г э з маусымында басылган “Э с ет ep деген макдлада: \"Ж еттсу тещ ре Epric бойын шулаткдн ак,тьщ оф 1920-жылдардыц бас кез1нде, кд кдшып бара жаткднда, кдггай ш болыс ел1н шауып экеткенде, Э се Сонан Кдггай жершде кдза бол Бул с ез Самегей шешейдщ сез1 1920-жылы науры з айында Ан аркылы емес, Ушарал бойымен еткен. Cipa, coFaH Караганда, бурыныракта болуы мумкш. 1983-жылдыц 18-кекег1нде Жарбулак, селосында туратын Элдлбековпен Алматыда жолыкд -1345 257

Зтдф efmekmetm елке н ж ерш тастап кетп\", — ихында\" да кел-прьлген 13- хта осындай эйг1м ж ыл жерден кетуш сол жылта Эйтпесе, Эсеттщ ол жылы Оны ц жасы о л ж ы лы 49- а 18 бен 43, кей ж ерде 19 амдар алынды. Балаларын ег1з жок; о л кезде жалгыз олатын. де, Сэм егей ш еш ей сез оц, е л урнат, 6i3 д е 6ipre н б1раздан кейш элг-i сезге де, кебежеге салып алыпты урку 1916-жылдьщ уркуше ты, Макдншы тещ репнде еш жерде жок, Патшаньщ зше келмеген. Жетгсудагы лармен ец соцры урысы нда Кдпал уезш деп Быжы , С С Р тарихы. 3-том, 468- з е т ш щ 1936-ж ы л ры 26- pi энш1, api халык, акдшы\" пн жайлаган, б у ю л Аркд, фицер! атаман Анненков д1зылдан ж ец ш п Кдггайга шетшдегт казак, елш щ терт ет те 6ipre айдалып кетед1. тан\", — деген дерек бар. 1мен уйлес шыгады. BipaK, нн енк ов Кытайга Бак,ты Ж оцгар кдкдасы аркд1лы Э сеттщ ары ету1 будан е Макдншы ауданыньщ кдрт акдш кДаырмолда дднымызда, о л Kici: \"Э сетп

Ъексутт НфкеЬ-ухы мен 1916-жылдан баст дейш б1зддц ауылда бо арасындагы Алакел, Кд Кдзбалацкдграп сураган Ел аралап ж урш кдлып беретш. Жиырмасынш рас. Крж еке деген ж е Кож еке деп крйыпты\", Кдгдырмолда акракд шындык, деп кдрамасак Kici сезд1 сапырылыст домбыра тартып отыр ретсаз-ак, айтып кдлып болы с Э сеттщ уй -iiuiH Кдй жакуан, кдй кезде аньпдгап жазып алмапп К^ытай ж ер ш д е кдлы п кеппртш алды ма екен? Bipaic, К рж ек ен щ ту 1918- жылдьщ 20-акд босану уш болмаган ха ол кезде бола берген шы К рж еке акракдлдыц e3i ¥лы Отан сотасына кд туган жылы, айы ойша ш баскдсын былай крйга Семенович, туган жер! Б К рж еке акракдл: Крггай Э к е Typi е а м д е ж ок. айтады — Б.Н.) сабы рл айтпады, М ен д е сурама бойынш а 1918-жылдыц К р ж ек е б ес ж аскд ая жастагы бала эке турш Осындай жагдайлард 1919- жыддар шамас дерек шыйдьщкд жанас 1 9 3 6 - 1937-жылдан б

ы____________________ _ ап быддм, жиырмасыншы жылга олды, Жарбулак, пен Кдргалыныц драгаш деген жерде\", — деп едь нымызда: \"Э сет етш кеткен жок. п койды, ©Tin барып кдйтып келе ы жылы етп. Ш ауешекке барганы ер ге барганда улы туыпты, атын - деген болатын. длдыц сезш е (1901-1986) нагыз к, та, кулак, acnayFa болмайды. О л тырып, 6ipece эн айтып, 6ipece рып, арасында eciHe тускендерш отыратын. Bip сез1нде: \"Кднагат H Kemipin экелдд\", — деген екен. Kemipin экелгеш н кез1нде мен де пын. Алайда: © 3i е л аралап журш п крйган соц, уй-пшн Кднагат ?\" — деп жорамалдадым. уган уакдггы п аспорта бойынша даны. Паспортта солай жазылганымен, алык,та 6ip-eici ж ы лта ауыткулар ыгар деп ойлаймыз. Бул куддпм1здд i де крштайды. Паспортта о л Kici дтысып келген соц алган. Ондагы шамалап кдна жазыла салган. Tirni, анда, aты-жeнiнiц 03i Николай Бак,ты селосы боп жазылып кеткен. й жерш де туыппын. Ж а с болдым. К ор е алмадым. Апам (шешесш лы Kici едд, экем1з туралы епггеце аушы ем\", — дейдд. Егер паспорта 20-акданында туса, aKeci алгенде як, баскдн бала болм ай ма? Бес ш емю-емю болса да б 1лмес пе? дыц бэрш сараптап кдрасак, Э сет сында Кдггай ж ерш е ©Tin кетп деген сымды кершедь бастап Афари кджыныц кдтзметш 258

_ _ _ _______________ ОЗе жасаган, Эсетгщ айтыстары мен к Алакелдж акракдл (1 9 1 0 - 1985 ж та: \"Э сет ар жакда кдшып етпег к,алып кеткен. А л Аф ари цаж эткен\", - дейд1. О лай болуы му соншалык,оцай болтан ба? Оны ту жылдарын еске TycipyiMi3 керек жалпы ел!м1здеп азамат сотасы нь 6ipi Черкасск кррганысы сол территориясында болтаны белгш Макдншы, Бакты, Ушарал, Саркд Черкасск кррганысы ic жузшде 1 басталып, 1919-жылдыц 14 (“Черкасская оборона\". \"К азахс кезшде Aenci уйез1 ел1м щ щ баекд дерлж к есш п кдлды. Оны с о л дэлелдейдь Маселен: “Aenci уе айткысыз кцыш11ылык,ты бастары жогарыда керсеплген жинактьщ 28-кдфкуйепнде жазылтан мэл кекектеп документге Aen ci тург гарнизоны да барлык, кдтынас жо айтылады (Сонда. 111-бет). М унд Кдытай жер1 арк,ылы айналып Алматыга кдтынаекдн. Мысалы, Ж цатысу ушш Лепшден шыцка шегарасы аркдялы 1918-жылдьщ 2 одан 24-кдзанда Алматыга келген ескери комиссар Л.П.Емелев съ жасаган (Ж огарыда айтылтан ж Бутан кдраганда, о л кезде Кцгг болгандыты рас. Э сетгщ Шытыс арасында болы п кдйтып туруы ж ылдар аралыгында 6 ip н ем е болып, одан кейш елге кдйта ора аудандарда кездеседд де. Осындай да Э сеттщ Ш ыцжац елкесш д дэлелдейтш - оныц сол жылы 259

Зендф efmeiomtm елке кцссаларын жаткд быетш ж.ж.) Сулей м ен Эбддлдаев ген, с о л кдлдырып ж у р т жы 1920— 1921-ж ылдары умкш бе? Шегарадан ету ус1ну уш ш азамат согысы к. Тек Ж ейсудагы емес, ьщ дацкуы окцгаларыныц л кездеп Aenci уезш щ ш . Aenci уезгнде Уржар, дн — 6api кдраган. Э й г ш 1918-жылдьщ маусымынан 4-к.азанында к улайды тан\", 1968, 9-бет). Сотые д территориясьшан мулде кездеп документгер де е зш щ халкы кдз1р адам ынан кешуде\", — делшген щ 62-бетшде 1918-жылдьщ л1метте. 1919-жылдыц 3- гындары да, Aen ci уезш щ олдарынан айрылгандыты дай жагдайда лепеш ктер eTin Ж аркентке, одан Ж е п с у обылыстык,съезш е ан алты д ел е га т Кдятай 22-кдзанында Жаркентке, н. О л ж еншде обылыстык, ъезге n tic ri хабарлама да жинак, 7 7 -7 8-бет). гай жак, шегараныц ашык, с Туршстандагы кдзак,тар ы нанымды 1916-1920- есе exi ж ыл Шыцжацда алган семьялар шегаралы й 6 ip жагдайда 1918-жылы д е б олтан ы анык,. О ны сол жак,та суретке Tycyi.

Ъексутан НфЫсе-т О л суретп \"Мэдениет ж ж ы лгы ж елток,сандагы астына: \"Туцгыш рет ж 1918-жылы фотограф М деп тусш ж бердд. Bipar, жагдайда т у а р м г е т н а Э сет шыгармашылыг ж эне насихаттауга б Курбангалиев деген юсш 0 д 1лжановтьщ крлында мэл1мет бар: \"1918-ж TycipreH cypenui Муха uienieci кдзак,кд1зы екен екен. М ух ам етж ан 65 Ф рунзеде мал базары Ш ьщжац елкеан деп тускендш н анык,тап айт деп багалаймыз. Бул сурет, эрине, © болгандыгын дэлелдейдд кдлгандыгын дэлелдей а 6 ip кел1п к,айтк,анын шамалаймыз. Акдш адам, ©сетгей б е л е н 1п еск ен адам т крймаса керек. Оны к^1лык,тар шошытуга тш керешк. Bip жарым ж ылдай кррганысын бузганнан Ж огары да аталган жин жагдай егжей-тегжейл1 деп ойлаймыз. Тек кдна Черкасск анненковшылар отряды жасына кдрамастан 13 П нин пншде Тузов, Кос

ты_____________________ ж эне турмыс\" журналыньщ 1977- ы санына С.Бегалин жариялап, жарияланып отырган бул суретп Мухаметжан Юсупов туйрген\", - ол Kici суретгщ кдй жерде, придай айтпады. гьш жакры б 1лген, эндерш жинауга б 1рш ам а у л е с к,оск,ан 0 д 1лж ан ш щ (1893— 1962 ж.ж.) улы Шергали а саксаулы дэптер1нде мынандай ылы Жайырда ©сеттщ суретш аметжан Юсуповтьщ эке а езбек, н. ©йелш щ аты ©мина, татар кргзы 5 ж ас м элш ер ш д е болар, к,аз1р ында хозмагта сатушы” . 0сетт1ц Ж айыр деген жерде суретке ткдндыкуан, 6i3 муны кунды дерек © с ет тщ 1918-жылы Ш ьщ жацда д, 6ipax, оньщ о л жак,та туракуап алмайды. Сондык,тан 6i3 де кезекп нда туск ен cypeTi болар деп елш щ к урм еп мен махаббатына уган жерден тектен-текке кете ш ош ы тса, аскдн 6 ip айуандык, шс. Ендд сол тэщрегшде дерек 1здеп й уакдлткд созы лган Ч еркесск кейш Анненков аяусыз кек алды. нак,тан кейб1р деректер келнрсек, 1 айтып жатпай-ак, тусш ж п болар к ж эне Покатиловка селосында ы 1919-жылдыц кузшде жынысына, 300 адамды атып, шауып елиредг сенко, С мурыгин сияк,ты Черкасск 260

__ ________________ ОЗ гарнизоныныц басшылары м коммунистер бар. Колпаковк кесюлеп, дарга асып ел-предт Са кылышпен турап, селоны талк Константиновна, Болгарск, Не ертелш, кейб1ршщ тек кул1 та селосыныц жарты ж уртын кдгл Благодатный селосыныц эйел, с ел о н ы ц Q3i е р т е л ш ж1бер1л Герасимовна селолары да осы Констинтиновка селосында кепт откд ертелш , одан кдшып ш тастайды, не кдйта ертейд!. 0 p жерше дар агаты орнатылып, шага бэрш аралас асып елто кдрайтын Кдрабулак, селосында ж еа р л е р мен жеттмдердд рана к Эсет кермедг еспмед1деп айту к 6api Бак,тьна да, Ж арбулаккд д да жакдш; б у л ауылдардьщ кр кдфрын-сургшнщ 6api Эсет шайлыкуырганында т е к жок, Э с тек осындай аскдн айуандык, ю деп ойлаймыз. Сондыцтан Кдзакртан\" газет!нде айтылган с деп есептейм1з. Онда да \"192- деп шамалап айтылган, соны жылдыц аятнда, Анненков банд кашып еткен болар деп болжай Ауылды, е л imiH жайлаган кдгты сансыраткдн сияцты. Е болатынын, заманныц кдлай нандырып айта алатын адамн табылмауы оны эбден тыгырыкк адам заманадан хабары жок, ацгартады. \"Мунды кыз\" дейтш сю жет 261

Зендф efmeiarmm елке м ен с аяси ж е т е к 1ш л е р 1, када 783 адамды атып, аз деген ж ерде 200 адамды кдндап кетедь Антоновка, екарасовка деген селолар ана кдлады. Покатиловка лышпен кесю леп е лт1ред1, еркеп атылып, шабылып, лед1. О с и н ов к а , У рж ар , ындай куйге ушырайды. теген эйелдер мен балалар шыкддндарды н е GATipin p6ip селоныц ец кернекп , oFaH эйел, еркек, бала- оредк Уш арал болысына агы барлык,еркекп кдфып, кдлдырады. О сыны ц бэрш кцын. Бул е л д мекендердщ да, К эктум а мен Ушаралга рйсысында ж урсе де, элп ттщ ж урегш оцдырмай с ет а туган ж ерден кетзрсе, ютер рана кет1рген болар 1936-жылы \"С оц иалды сезде тарихи шындык, бар -жылдардыц бас кезшде\" ы анык,тай ту ссек , 1919- дыларыныц айуандыгынан ймыз. алыпкдшты ©сек акдгнды Енд1 елд1ц болаш агы не й д ам уга т и 1с е к е н д и ш ныц да акдш тещ регш ен кд TipereH б о лу керек. “ Bip ,\" д е у 1 сондай жагдайды та узак, елецш де де акдш

ЪекстттНфЫсв-ты жаца замаета кдтысты алмай мунданган Kbi3Fa дейдь CoFaH цараганд праволык, саясатын, эд1 Э й е л тендДгш бурын совет ею м еп тусында е пйармен сокдай KeTyi, елецдд жазган адам 1916 д еу еш шындьщкд жана Э сет жайында жа ецг1м елердеп кдрама-кд 6ipTe 6ip i3re тусш келедь уакдггга да токуамауга ти осындай ютщ 6ipi акдшн Э сет жайында кеп к акдш К,Толыбаев: \"Э сет улк ен баласы Лукдоанны жылдыц 26-маусымы ку Ертецше курман айты Эсеттщ де жаназасы ш 1984 ж. N J). Б ул niK кдйталайды. Эсеттщ сол Афаридщ кдйтыс болрандыры б ул ез уйлершде жи1 болы уезш де жургенде-ак, жак Kp3ipri Tipi баласы Эбд1ра тугаи). Бул Kici ертеде оты ры п: \"Э с е т 55 ж а ¥ланбура жайлауында ж ер лен ш п \", — дейдд (\"К ж.) Л у к и а н да (6ipiHiui Османовтьщ бел балалар С е з жок, е кеуш щ 6ipi маусым, eramuici 26-ш1лд елдд десе, eiciHuiici ию льд о л курбан айтгьщ 6ipiHm де растайды.

ы_____________ ________ пнирлер айтады. 0 з тецше бара a ак дт: \"Эдиуцкн еюметген тап\", да, Э сет совет ею м етш щ тец 1леттшгш еспген, б 1лген. да жырлап, жак,тап келген Э сет езш щ еж ели такдфыбына жаца эрине, мумкан емес. А л мундай 6-жылдан кеган ел шпнде болмады аспайды деп ойлаймыз. зган, айтцан естелж тер мен дйшылык,тар баяу да болса 6ipre- ь Бул багытгары зертгеулер алдагы и к . 0 3ip re келн п м т таппай турран ныц елген уакдггына байланысты. кунды зертгеулер жасап журген тп ц есш досы Рапари Османовтыц ыц айтуына кдраранда, Э сет 1923- уш кешкурым кезш мэцп жумган. болады да, айт намазымен крса шыгарылады, — дейдд (\"Ж улд ы з\" KipiH б ас к д м ак длалар ы нда да щ (шын аты Рабдулбари) уй1нде л кунде баршага белгш . Эсетпц ы п тургандытын, экеам ен Aenci кры таныс болрандыгын Афарид1ц ауф акракдлда айтады (1894-жылы е ж азы п алБан дэптер1не кдрап ас ы н д а 1922-ж ы лы 26-ш1лдеде а, к ур б а н айтты ц 6ipiHiui кун1 Кдзак, эдеби ен\", 25-наурыз, 1983 i эйелш ен), Эбддрауф та Афари ры. Б1рак,екеушщ д ереп е й баскд. шатастырып алып тур. Bipi 26- де дейд1. Bipi маусымныц 26-сында дщ 26-сында жерлецад дейдд. Bipax, mi куш ж ерленш едд дегендд е к е у 262

Л уки а н 1956-жылы цай Жогарыдагы дерек-ri о л Kici кезш айткдн екен. А л Эбд1рауф акса oKjun бердь Сондыцтан 6i3re о кершедд. Д ел Э сет елген уакдг уганде болмаган кершедд. BipaK, Э сет кдйтыс болганнан кеш н 6 ею апта еткен соц келсе де, дэп болуы мумюнддгш дэлелдей алм М .Эуезов, С.М укднов, С.Б I Адамбаев, С. Ордалиев сынды к белгии егалдер1де е з ецбектерш ! болды дегендд керсетедд, 6ipaK датаны арнайы дэлелдеу кджет келе жаткдн акцкат есеб1нде та устше, б у л адамдардыц ешкдй не 6ipeyAep аркдялы байланыст \"Социалды Кдзакртан\" гэзетш басылган \"Э се т акдшныц еле р деген хабарда; \"Э сет б у л ел мацындагы Кдскенес дейтш ж уйшде крнып жаткднда жазран жазып алган Аран Эм1ров деген бар, кез1нде Э сетп ен айтыскд айтыскдн адам. Э с ет тщ OAiM деректщ кейш бурмаланып кет epeHci3Airi себеп болтан тэр1здд кдлранын соцгымыз кдйталай б \"К,азак, с о в е т э н ц и к л о п кдзак,тарынын, эдебиеп ж эне O \"Э сет Найманбайулыныц (186 \"Акрербай\", \"Нурман-Нагым\" ... кдйтыс болтаны 1922-жыл е к е н бет). К езш де Э сеттщ туран ж ы жорамалдар болтан. С.Мукдн 1867, Е.Ысмайылов 1856-жылы 263

йтыс болтан керш едк шде К, Толыбаевка ауызша акдл дэптердеп жазуынан ол ю сш щ ce3i сетмддрек ггта Эбддрауф акракдл 03i , б1здщ ойымызша, о л ушне 6ip айдан соц нем есе 6ip- тердеп жазудыц жацылыс майды. Б егалин , А .Ж у б а н о в , Б. кдзак,енер1 мен эдебиетшщ де Э сет 1923-жылы кдйтыс K, булардыц 6 ipAe-6ipi о л т деп тусшбейдд, айтылып ана корсете салады. О ны ц сысы Эсетпен не тжелей, та болматан жандар. шде 1936-жылы 15-пплдеде алдында шыгарран еле щ \" лецдЦ 1922-жылы К,улжа ерде Афари деген байдыц н\", — делшпгп. Бул елецдд н Kici екен. О л да акдяндыры дн Семет теремен о л да Mi ж айы ндагы о сы д уры с туше, cipa, зертгеупплердщ д, алдыцры б1реудщ айтып берген сиякдымыз. едиясы \" да \"Ш ы цж ац OHepi\" деген макдласында; 67-1922) \"Селиха-Сэмен\" .дастандары\",.. — деп, оныц н д т н керсетп (12-том, 328- ылы жайында да эркдлы нов 1864-жылы, М .Э уезов ы туран деп керсетедд. Э сет

Ш с т т н Ну/»У о - f m 55 жасында кдйтыс болта оньщ тугаи жылы 1867 б С.Ордалиев (\"Кдзак, эдеб 512-бет). Алай да Э с е т шыдеде туса, онда ол 1923 болмай ма? Осыдан ба ю тэптщ алгысез1нде; \"1 болтан\", — деп жазыпты Эсеттщ кызы Сэмегей Тэтенщ айтуы бойынш болыпты дейтш. Эсеттщ табыс еткен жарбулакд (1911 — 1981) \"Э сетке арн — Уйщде Афарид Жазуга жагдайыц Жасында дэл елу Сол болып керген дейдд, \"жасында д эл е л у б Егер 55 жасында кдйтыс 1922 ж ы лы кдйтыс болт болатын сияк,ты. Мунын, мынандай жатдай мойын Афаридьщ ею баласын курбан айттьщ кдрсаны жылдарда курбан айтты алсак, енддп улкен дэлел1 Егер курбан айт 1922- 28) етсе, келес1 1923-жы жылдары да сол шыде ай есеппен 10— 11 кунге ш 1922-жылы 26-ш1лдеде б басталады деген сияк,ты. жылы курбан айтгьщ кд с ез еш кнсынта келмейдь алган д ереп дэлелдд болы 1922-жылы 26-ш1лдеде сэ болтанын да ж урт сол ку

___________________________________ ан деген дерекке суйене отырып, болады дегендд алгаш дэлелдеген биетщ щ тарихы\". 2-том, 1-ютэп, 1867-жылы эсе т айында, ягни 3-жылы маусымда толык.56 жаста екен, Б.Адамбаев 1968-жыл1ы 1923-жылы 56 жасында кдйтыс ы. й де, улы Кржеке де шешелер1 ш а экем1з 55 ж асында кдйтыс щ б1рнеше елецш ес1нде сакдгап дык, акын Кунболат Кдмзанов нау\" деген елещнде: дьщ кдйтыс болдьщ, цды келмей дэрмен. бес дуние салдыц, н кызык, таткдн дэммен — бес\" ден айрыкща кддап айтады. болды дегендд мойындасак, онда танын да мойындауымыз жен , шындык, екенше б 1здД таты 6ip ндатады. нын, да айтуына кдратанда, Эсет ында кдйтыс болтан. 1922, 1923 ыц кдшан болтандытын анык^ай 1м1з осы болар eAi деп ойлаймыз. -жылы шыдеш ч аяк, шеншде (26 ылы да, одан кей1нп 1924-1925- ыньщ шпнде етедд: жылына орта ш епнш келш отырады. Мысалы, басталса, 1923-жылы 16-ш1лдеде . Бул есепке салсак, Э сет 1923 дрсацында кдйтыс болды деген А л Эбддрауф ак,сакдлдьщ жазып ып шыгады. Демек, Э сет акын эрсенб1 куш жерленген. Кдйтыс уш тацертец б!р-ак, б1лген гой. 264

______________ ОЗ Сэмегей шешейдщ айтуъша кдрындасы Кулж а мацына уз ойына зорра туарген-тш , Зерш бурын да 6ip-eKi р ет барыпты кдрындасына барып, кдйтар жол сияк,ты. Э сетпц кдзасы жайын эйел1 ж эне Б т м п п деген жолд ж орга атын, такцясын алып к соц эйелп \"Б ул ж ер 6i3re ендд Сасыкрел мацындагы бауырлары деген бауыры терт ж т т п е н бары б1р1нде Э сет п ц уй imiH совет Тетежанныц Э сет елген соц-ак ойына туткцылдан келген шепп “Э сет Кулжа жакдо эпкесш ен к кдйтура дайындалып ж урген\", сияк^ы. Э сетпц пр1де улгермеге ж узеге асырран б о лу керек. К еп т еге н к,исса-дастанд елецдер1мен улес крскдн Э сет мен шырармашылыры жан-жакз е л и гш г ш е пайдалану халык, орасан байытады. Э сет eHepi устаздык, жасай алатын енер. ЭСЕТ ПЕН ЫР Кдзак, эдебиетшщ ipi ею лде к елгет н е 120 ж ыл толып отырр'а шырармашылыгындагы ай р ы Оньщ шлндеп, ец керкем1 — Ыр шыгармалары б е л п а з кезде, Э екендцтн журтшылык,осы шыра Эсеттщ Ырысжанмен дал белпНз. Bipax, арада 6ipa3 уакцг Tycipin Эсетпц кцсса етш кдйта 265

Зендф efmebmm елке кдраганда, Найманбайдыц затылган керш едг Атын ш екен. Кулжа жакдэ Эсет . 0 ле р жылы да эк е ст щ лында Аф аридш не coiy<pH дагы хабарды е сп ген соц, дасы барып Э сетгщ кдра кдйтыпты. Ж ы лы н берген д ж ер болмайды\", — деп, ына хабар бередь Кусайын ып, 1923— 1924-жылдардыц жерш е кепирш экелшть к, ток,таусыз елге оралуы пм емес-ау деп ойлаймыз. крпггасу упин барран, елге — деген сездщ жаны бар ен iciH елгеннен кейш эйел1 дары м ен ж эн е к,ыруар т Найманбайулыныц eivripi зы зерттеу, шырармаларын ,тык, м эдени кррымызды — эл1 д е уйрете алатын, \"Жулдыз\", N7. 1987-жыл. РЫСЖАН ерш щ 6ipi, б иы л дуниеге ан Э сет Найманбайулыныц ы кдт сала — айтыстары. рысжанмен айтысы. Баскд Э сетп ц аса талантты акцш армасы аркц1лы-ак,таныган. л к,ай ж ы лы айты скдны гг еткен соц, айтысты еске жырларапы еппймге купия

Ъексшшт Нф/кекв-ты_ емес. Бул айтыстары поэ деп кдрасак, кдтелеспейм1 сезш де, Ырысжан сезш д айтысты кейш к>исса е т т ж ХХ-расырдьщ басында па кезде к,азак, арасына шы курылтан \"Рустем — Зор Ш еюрат\", \"Б озж тт\", \"Му Зылиха\" сияк.ты кдсса-да мен Сараньщ, Э сет пен Ы кцсса больпт таралуына о Кейпнрек езшщ Эсетпен жырлатан. \"Б еленшемен кдлай айт деген сурак,акршга, сез жок деген эцп м е айтылмай кдж еттШ ктен барып, к айтысын насихаттай ж у Кэр1бай сей ткен . Атак Кулмамбет, Досматамбет, ж ец ген айтысын e 3i е а н д турде ж ецген акын айты болмаган. Ж ецгенш де, ж у р у a p 6 ip ак,ынныц байланысты болар деп о айтыск,анына к уэ болта насихаттаушы болтан. айтысын сол айтыскд кдт пен Аутан Жак,сылык,ов Сара Шржаннан ж ецысе e 3i болтан. Айтысып отыртан ак сездер! ылти шындык, бо yrniH, эсерл1рек айту ушш ендецюреп ж1берулер1 мум \"Ш ытып ем он бес жаста кдрап, Э с ет Ы рысжанмен ж ы лы айтыск,ан д еге н

_____________________ эзиялык, керкемджтер Эсеттш 1з, е й т к е т о л бул шыгармада ез де ецдеп айтушы автор. Болтан жырлау X IX -расырдьщ аягы мен айда болтан дэстур сегалдь Осы ыгыс хикаяларыньщ желкпне аб\", \"С ейф улм элж \", \"Шэк1р - уцлык, — Зарлык.\", \"Ж ус ш - астандар кеп таралады. Б1ржан Ырысжанньщ айтыстарыныц да осы дэстур ыкдал еткен тэр1зд1. айтысьга Кэр1бай акд>ш да кдйта тысгыцыз? Кдйтш жецдпцз?\" — к, крйылады. \"О лбы лай болды\", — й тэты турмайды. Осындай кебш есе ж ецген акдшдар ез уретш болса керек. Э сет пен к,ты а й т ы ск ер Ж а м б ы л да Ш ашубай, Сарыбас акындарды д е сак,тап журген. Eipax, мвддетп ысты тарататын 6 epiK дэстур ж ецглгенш д е жасырмай айта азаматтык, арлы лы тына да ойлаймыз. Кейде eid акынныц а н yuiiHuii акд>ш д а айтысты М эселен , Э с ет пен Кэр1бай ыскдн акындар Ержан Ахметов та жыр кып айта журген. Ал е д е айтысты н е п зп таратушы кындардыц 6 ip-6 ipiHe айтцан ола бермейдь Сезден сурптддру ш, кейде олар шындык,тыц езш мюн. Мэселен, Эсет Ырысжанта: ан он алтыта\", — дейдь Бутан н он алты жасында, ятни, 1883- кррытынды шытара салута 266

болмайды. А л айтыстыц ирю пе сепзге келген еддм\", — дейдд. С KipicneAerire нанып, eKeyi 188 аузымыз бармайды. \"Ж ас к жастырыма кдрамай ж ещ п шьп ушгн acepAi сейлеуд щ 6ip Typ жасартып корсету едет! коп ойлаймыз. Э сет Ырысжанды \" ушш одан е д е т жасарып отыр бурмалап айту Б1ржан м ен кездеседь Кэр!байдьщ атайынд Эсетпен он сепз жасында а сешмднйкпен айтады. Ж а с айт саясат барлытын Э сетгщ мын О л ЫрысжанБа былай демей м Жасымды мен айтпайм EciTin алып кетесщ кшп Кылп етюзбей б!лемш к Ырысжанмен айтысын ке отырып жырлатанына оньщ мы — О л кунде киын кушм Эйелден сескенбейтш б А л онын, Ырысжанмен он а жасында да айтыса крйматан керек: — Коп тускен тайталаск Ж урепм арпалысты атт дегенд! 6ip айтса, — Семейден Эсет акын Айтыпты сыртымыздан легенд! т а ш айтады. Э сет он сеп тайталаскд т у с п деген дерек жагдай да жок, Онын, журткд кешшректе. Ж э н е он сеп здеп “Э секе\" деп, б1рде \"Эсата\" деп 267

есшде Эсет: \"С ол кезде он Сонда кдйсысына нанамыз? 85-жылы айтыскдн д еуге де куш м нен айты скд тустсм, пдым\", — деп айту акындар pi д е гой, сондыкз'ан езш акдлнда кездескен б е деп \"Kopi кыз\" деп сезге ж ыгу р. Айтыс усгшде ез жасын Сараныц айтысында да дары м ен жакындары оны айтысып ж ещ ш ч дегенд1 ысу мэселесш де кэддмпдей а co3i де дэлелдесе керек. ме: мын сенен бурын. прейш, кыздьщ сырын. еш н Э сеттщ еске Tycipe ына ce3i де дэлел: м татымды ендд, батымды ендд. алты жасында да, он сеп з нын мына c©3i дэлелдесе кд кдйран басым, тай тулап, — н келнгп деп, эрым мактап, - пзге келгенше коп адаммен те жок, оган сененндей танымал акын болтан кез1 ж т т п Ырысжан да б1рде п оспетгей крймаса керек.

Ш сутм, H tfah-ffM _ К,аншама асы ра айткдн Ырысжан \"Уш жузге ура к,ояды д егенге сен у 1улы факплер Ырысжанга да к \"Алты акын Аязба Артымнан жете ал дейдд Ырысжан. Ш ашуба туып, 1952-жылы кдйтыс б \"Ы рысжан деген кызбен к едшдз? О л e 3i юмнщ кызы сурам атан сияк,ты. Сон ж асауд ан баск,а ш арам мум кш дш н шамалап кр бастаган алты акьшды же ем он алтыдан он же’пге\" емес. А лты акдонмен айт бесш де бастаганныц е жиырмага жетпес пе? К,ыск,асы, Э с е т те, Ы жасырып отыр. Эйткен улкеш рек екеш рас тэр1зд бекер \"Kepi\" деп ттсп ес боскд оны \"бала\" деп тем Эсет пен Ырысжан э беделдд адамдарын салыс келмейдд, с ез д щ ж уй есш жалгастырады. Эуел1 6ipiH акь1ндар оларынан тук ш к е ш е д ь У сы н ы с ты кь13 шешсец, жецЬлгешмдд мой Жумбак,тардьщ айтылуы Екеуш е де суйсш ш отыра “Жапанда 6ip байт KepiHep келецкеа Жем1а мэуес1мен Сешмд1 сепз бутак деген Ырысжанньщ жумб

___________________________________ ннын, езш де жап-жас ж т т п ан болтан aiyjH Эсет\", — дей ын. М ундай анык,талуы киын кдтысты. ай мен Шашубайлар, лтан жок, кустай куып\", — ай Кршкдрбаев — 1865-жылы болтан адам. Одан кезшде ешим: кдшан, кдлай, кдй жерде айтысьш ы, о л туралы не бглеаз?\" — деп ндык,тан Kp3ip енд1 ж орам ал м ы з да жок,. Ж а л п ы адамзат ррасак, та, Аязбай, Ш аш убай ецш улгерген кыздыц: \"Ш ыгьш \", — д е г е т н е сене крю мумкш тысьш шыту ушш, айтысты он з ш д е о л к д з ен, куры ганда Ы рысжан да шын жастарын нмен, Э сеттен Ырысжаннын; дд, е й т к е т Э сет оган бекерден- е керек, Ырысжан да бостан- мендетпеуге тшс. эдеттепд ей е з руы ныц белдд, стырып 6ipiHeH-6ipi артылгысы ш куып, таза енер-бшмдерш H-6ipi \"Kapi\", \"бала\" деп кдтыскэн шыкдаган соц, жумбак, айтыскд 3 ж асайды, жумбак,тарымды йындаймын деген шарт айтады. да эдем!, memiAyi де тапкыр. асьщ . терек шыккдн бшк, а кекке THin. жарасулы, к, туртан THin\", — батын Э сет былай шешедд: 268

______________ ОЗендф \"Бэйтерек — жапандаг КецЫ улылыкпен кекк Деген1ц сепз бутак, - с Жайылган жапырага — Жумбакды айтушы мен шеш керген адамдарды жагымсыз к тура мшездеме де бер е кетедд кдлыптасып кдлган б е й н е а ба жумбак,тайды. Кузрын дегеш жасауыл, куйкентайы — онба \"Ел мазасы кетедд мунд Халык, тынышталмас ы Жемтнс жеген кузрынд Он кдршыра — старши дейд! Эсет. Ел эю м дерш б1л е т !н д 1ктен, ж ум бак,тьщ а кдшалмай табады. Ж умбакдъщ кдна жаткдн жок, акдшньщ эле кезкдрасы да жатыр. Т ек з анык,тай тусудд кджет ететш жумбагында ол кдршыга — Айтушылардан ба, баскдаан ба, кетш журген тар1здд. Мунын, сы к ез д е с т кдлуы ражап емес. Айтыста адамныц дене м жумбакталып, аскдн тапкдфл д е ойлау кдбьлетт суйсштедд. Ы — К,ос ейнек шыны да Еш адам тузете алмас б Ашылып-жабылады пру Ол G3i кымбат нэрсе, а деп жумбак,таса, Эсет: — \"Крс эйнек шыны да Ашылран кдн тамырмен деп шешедд. Жылды, аптаны жумбак,тау шебер. Бул айтыс — тек айтыс к 269

ф efmehmm елке га ак. падиша, ке жеткен... сепз санат, — кдраз aiyua\". шунп д е халы к, устш ен кун кустарга тецеп, оларга ара- д. Кдзак, ауыз эдебиетшде ар кустарды эдеш астарлап — елубасы, жапалаты — сы. дайлардан, ынтайлардан. дай желекпелер, ин ыцрайланран\" — щ э р е к е т т е р ш жак,сы астарындагы адамдарды щ непзш де ж ай тапкдырлык, еуметпк ой-niidpi, кргамдык, ер ттеуп и лер уш ш эл1 д е 6ip нэрсе: Ырысжанныц — старшын\", — делш едк осы арада 6ip байкдмастык, ырьш б1луш!лер ел арасында мушелер1 де ете ш ебер лыкрен шешрледд. Екеуш щ Ырысжан: а емес, тем1р де емес, болса кемес. ужинамен, арзан емес, — а емес, тем1р де емес\" н ею кезщ, — улары да осындай тапкыр, кдна емес, улкен поэзиялык, 9

Шсштан ШфкеЬ-шы__ шыгарма. Э сетгщ акдшдык мен ой ушкдфлырын айкд Караганда, бэлюм, о баста ойлаймыз. Айтыс-кцсса ынтьщгырып, кдтзык,тыры алады да, езш щ одан да ж уй барысында ацгартады. © з кршеметш мацтанышпен ш \"Халыцты шагалалы Бетзиен кдй дариян дейдд. Ы ры сжанныц оса л елестету ушш, оныц эн суреттейдд.: \"Осы кен, дуниеш 6 Тастайды крлмен ж Айшык.ты, эдем! -пркест м о л шырады: \"Сез кешесш цыды >Kepin жок, 6ip муа Кдлай кдшсам мойы Ыцгайлы KamaFaHFa Кд1зыгып кыз екен Туйрынныц жемш к Ел шинде таракан б у л 6ipiHeH тым алшак, кететш тек жекелей сездер мен се отырран ба екен дегенге б Ы рысжан болтан адам дегеннен шырады, мен е з б e 3i mbiFapFaH деп ойлаймын КЬ13 болмаган. Айтыста аты ондай кдшбен айтыскднын ©3i жазран кцса-дастан, я т \"К,азак,стаи

____________________ к, мумкщгцктерщ, ттл шеберл!п дш танытатын туынды. CoFaH 03i жазып тараткдн ба деп те аны ц басталуы да ерекш е: ып, Ырысжанды абден мацтап йрж екенддпн 6ipre-6ipTe айтыс з ш щ с ер ш к ем1рш деп халык, ш ебер суреттейдк ы келдей цылып, ныц жузбеп еддк\", — л акдш ем есп гш тыцдаушыра салып отырран сэтщ былай 6ip уыс кдш, жинап умак,-шумак,\". тер Ырысжанньщ аузьшан да ырран керегенсщ, адрт толганатын... ынра тусердейсщ, a тал курык,тай. деп далбацдама, куран кезкуйрык,тай\". айтыстыц нускдларында 6ip- ш жерлер1 жок, езгешелжтер1 ейлемдер рана. О баста жазып ул жагдай да жетелейдь м ба? \"Ж азы п отырран ба\" басым б у л айтысты Эсеттщ 6ip н. © й т к е т Ырысжан атгы акдш ы аталатын Ш ашубай акдш да рас демеген. Бул айтыс Эсетщ т и кцса-айтыс болуы мумкш. и айелдерР', N8, тамыз 1987-жыл. 270

к е п Б1Р1КПЕЙ, 1C Кдзад кдуымы, жалпы респ айырыкд1а мадызы бар докуме туралы Зады кдбылданып, ана тш бернуу. Енддп мшдет баршага ор ic те сан алуан. Отбасыдагы, о к ж умысын долга алудан бастап дайындау, материалдыд-техника ж едел шешу, кдж етп о к у дур сеюд/у толып жаткдн шаралар Сондай-ад бул кунге дейш мектептердщ жалад кеыпрмеа мектептерде одытудьщ жада фо кезек кутпрмейтш ic. Осындай тазалыгы уш ш курес те кдгзу ж айткднда, ана тш м 1здщ долдан эркдйсымызга тж елей байланы М ш е, осындай алда турран туындайты н м1н д еттерд щ ж у мадсатында газет бугшнен баст айдар ашып отыр. М унда т1л т сез,ад дурыс долдану, аударма багынуын садтау, дэп баламасы сездердд Tipuvry ж эне басда д туралы эдпме болмак, Ж ада ай ан а TiAiMi3re ж а н а ш ы р л окушыларыныц усыныс хатта Халы дты д т ш н халы д б!лед сайле, былай айт деп — ж ен бшмаздж. Алайда бурын солай кдрау да уят. Халыдтыд ежелден кейб!р жада epic алган earn терм халыдтыд ырдынсыз арнайы н берш п, соныд салдарынан е Жайьггымыз - Орал, Tiirri Оралд Сибирь болып аталып жэне 271

C Б1Т1СПЕЙД1 публика туррындары уш ш ент — Кдзад ССР-шщ И л шм1зге мем лекетпк статус ртак, Бул орайда аткдрылар ку орындарындагы тарбие п, бШмдд де б ш к п кадр алыд жабдыдтар мэселесш рал-жабдыдтарын шьтару рды ж узеге асы ру парыз. орыс тш нде одытатын болып келген ана тш ндеп ормасын далыптастыру да й ipreAi кггермен 6ipre т1л ж урп з1лу1 шарт. Bip сезбен ныс аясьш к едейту б 1здщ ысты. игШкта icrep муддесшен узеге асуына улес досу тап \"С е з сыры \" атты жада тазалырын садтау уш ш эр сездщ тиуук заддылыкда ын табу, ум ы т болтан коне да толып жатдан жайлар йдардыд бугш п беташарын лыд танытдан газет рымен ашып отырмыз. д1, сондыдтан оран олай керсету, буйрыд беру — болып келгенше коз жума н келе жаткдн атауларына, миндер! мен баламаларына нуекдулар ардылы пэрмен еж е лп Едишпз — Волга, дыд 03i Урал, ал Ci6ipiMi3 - ж азылып келдд. Ендд сол

Ъексиптан Нфкеке-ш келецшзддкп токкату к Кызметкерлерь окытуш Тш>йзде \"устел\" дей ж а зу дардыра ай н алы “ Кдраш-кдраш\" ютабын Ж.Аймауытов \"К дрт Кр деп к,олданыпты. \"С а сею лд ен ш ттл е р е к ш е сездердд орынсыз зорла 50-жылдардын, аяры ресторандагы дастарк жазудьщ халык,ты кррл “кдзакдга ет\" деген тата Арада 40 ж ы л еткен соц да, намыстанбайтын да Хадиша Кржахметован деген ш табы жарык, к тагамдарыньщ кдтарын оган \"бешбармак, (мяс берпгп. (228-бет). М е н щ б1лу1мде, кдз бесбармаил бар адам к бэр1нде д е бес-ак, сауса аты болады. А л \"бешба асын кррлайтын, келеке кдзаккд шанышкы м ен болтан туста пайда болт •плдд булайш а уйрете ба узамай баскдша уйрете “Уюмет\", \"ею мет\" д кез!нде агаларымыз \" утымта екеуш ж еке-ж ек бо лса да байыды. Ендд менщше, \"apin\" пен \"к кдзакдпасы болы п тш м дегендд ayeAi \"Ж а л ы н баспалардыц коллекти

шы_____________________ керек. О а н баспа, гэзет-журнал шылар бас-квз болуга тшс. йтш св з бар, соны кдз1р \"стол\" деп ы п барады. 1960-жылы шыкдан нда М .Эуезов \"устел\" деп жазган. ржа\", “Ак,б1лек\" романында \"устел\" ам ауы р\", \"к ереует\", \"кэмпит\" е л т м 1зге уй лесш кеткен мундай ап кдйта езгерту — обал. ында узынагаштык, ек ! MyFaAiM кдн м аз1р ш е “ беш бармак,\" деп лау екендптн дэлелдеп, содан 6epi амньщ е з аты атала басталган едд. , кейб1реу о л сезден кррланбайтын а болтан сияк,ты. У сп м 1здеп жылы ныц \"40 уроков казахского языка\" кердд. О л Kici кдзак,тыц ултгык, на \"бесбармак,\" деген тагамды атап, со по-казахский)\" деген тусшж зак, халкьшда, баскд халык,та да кездеспейд), д е т дурыс гасдлердщ ак, болады жане ар саусакдъщ аз армак,\" деген халыкдъщ кдсиетп е ететш ат 30-жылдагы Голощекин кдсыкты кдлай устауды уйретпек тан. Bi3 кдзак, т ш н б1лмейтшдерге астасак, уят пен намыс дегендд де е бастармыз деп крркдм. деген сездердщ ара ж ш н ашып \"правительство\", \"власть\" деген ке еннпледь Содан TiAiMi3 6ip сезге д 6ip с о л тектт ескеретш саздер кдрып\". \"Эрш \" \"буква\" дегеннщ м1зге б1ржола сщ дь А л \"кдрып\" н\" баспасыныц, одан кешн езге и в ! 80-жылардын, басы нан 6 epi 272

_________________ ОЗе \"ш рифт\" деген сездщ кдзакднас пайдаланып келдд. BipaK, соны сезддктерге с ол мэнде ен п збе принциптшк емес сиякды. Ж е н болтан жакры емес пе? “См ен сакда ж у п р т т аударып журм1з, айтылатыны \"кезек\". Ал, шынд \"очередь\" легенд! дуры с тусшд будан былай \"кезек\" сезш ею се ак, “сменаны\" \"ауы сы м\" деп ау \"Социалисл'к К ТЫ ЗАНДЫЛ Сездщ сырын, ягаи мэн-маг кдлай ашса, сауатты ж азу да с газет-журнал 6eirepi мен юта жазулардан тез1рек арылута TH 03i заддылыккэ айнальш кетер Сураулы сейлемнщ соцын сейлемнщ соцына леп белпсш К^стырма, одатай сездердд, т е л соцты жылдары гыныс б ел п арк болдык, Отан себеп, бэлюм, ере болар, 6ipaK, биимазд1пм13 де к О н ы ц 63i о к у ж уйес1 м е олцылык,тарымызта айтак, тэр1зд кез келген республикалык, неме басылымдарга к ез салсацыз, \"5 uuui катар\", \"30-шы жылдар\" т тап боласыз. Ж е н е осыныц ерес кецгл аудармайды. Кудай-ау, казак, тш нде регп к Байтурсынов заманынан 6epi 6ip езгеру1 ra ic те емес. BepiH бу емлесш щ ырзрымен кеткендер. -1345 273