Б. Нұржекеұлы т11

лып тасталады . С уш к жузшде кдбылданганмен, й эр турл1 себептермен 25 846-жылы FaHa Ойж айлау ран обылысыньщ Андреев ында, 23-маусымда Ж етгсу ыныц курамына кдбылдау Кекпектт ж ене Кдркдралы дар; Дулат, Албан, Суан, руларынын, султандары, тысады. Генерал-майор рыньщ Россия крл астына лап, оларра адалдыкуарын е т к у жер1нде ойран сап ж ау деп санаура м1ндеттеп су ж ерше орыс шаруалары надан , С1б1рден KeAin ы Кдпал 6eKiHici салынды. ш пристав тарайындалады, ал беюшсшде болады. 1854- олы п кдйта курылады. з алдына Жетгсу обылысы наторы Г.А.Колпаковский пий бойы, Фергана жэне Турю стан генерал- ирдд, ал оньщ ортальпы Ж эне Россияньщ баскд м йпспрлш не емес, С орыс у обылысыньщ ол кездеп ерный, Кдпал, Сергиополь, ыгы бес уйез кдрады. 1869- наторы уй ез баскдрмасын ансасына кеппру жайында тансасы кдла болы п кдйта Ж аркен т уйез1 курылды, ГНшпек (буры н ToignaRj,

Шсштм НфЫсе-шм__ Пржевальский жэне Нары ендд. Ж ет-icy обылысы 1882 обылыстарымен 6ipre жаца губернаторлыгыныц кур кдйтадан Тургастан генер Обылыс орталыгы б у р ы т болып белгтлендь 1846-жылы Л е п е т е (Ш у ж уз кдзак,тарыныц бес та етуге ант берген соц да, ола Т ек 1847-жылы сол тай султандар Суш к Абылайх Келевке жэне Рустем Эбгл ж уз султандарына берш п жылдык, жалакд1 белпледд п ост орнады да, ол с о л айналдырылды. А л 1848- ерекш е пристав тарайынд BipiHuii приставы барон Вр жылы, ¥лы ж уз приставы к,азак,тарыныц б асты гы Жеттсудыц э и м ш ш к орт Верный беюн1с1не квпй губернаторльпына барьшды курылган соц, Алатау окру Колпаковский обылыс губ О бы лы с курылган соц, ерекш е артыкд1ылык,жаса ж ерге цоныстандырыл шаруаларыныц кептеп байланысты, кэз1рп Талды жерлерде жаца елдд мекен 1868-жылы Крралы, Аб Панфилов ауданындагы К тарихы айрыкдш. Патша yKiMeii Ж е т ю у орыс-казактарды едеш л

_____________ ______ _ ын уйездер1 обылыс курамына 2-жылдан бастап Акмола, Семей адан уйымдаскрн Дала генерал- рамы на к1рд1 де, 1897-жылы рал-губернаторлырына кдрады. т ы Алматы кдласы — Верный убар aFaui — Ойжайлауда) ¥лы айпасы Россияньщ крл астына арды рубасылары баскдра бердь йпаларды баскдрып журген хановкд, Э ли Эдьловке, Хаюм лпешзовке патша ешмет! Орта п к елген мелш ерде (343 сом) д. 1847-жылы Кдпалда эскери л жылы-ак, эскери бекппске -жылы ¥ лы ж уз кдзактарына далып, о л Кдпалда орналасты. рангель деген болды. К ейн, 1856- ы Алатау OKpyri мен ¥лы жуз деп аталынды, ic жуз1нде талыры сол ед1, 1862-жылы ол йрьлдь Батые C i6ip генерел ы. 1867-жылы, Жеттсу обылысы уп жойылды да, оньщ бастыга бернаторы болып белгтлендь казактар уппн Ж е -ricy жершде лынды, олар шурайлы, крлайлы лды. Казактар мен орыс п к,оныс аудары п к елу ш е ык,орган обылы сына кдрасты ндер салына бастады. бакумовка селолары салынды. Кектал селосыныц пайда болу у елкес1ндег1 жакры ж ерлерге леп орналастырганы белгш . 126

__________________ОЗе С оны м ен 6 ip re iuiici Р оссияда шубырран орыс шаруалары е з бет орналасып, орныгып кдлып от осындай жоспарсыз шубырран крныстануынан барып пайда бол Бул жайында Н .М .Ядри Петербургген ш ы од н \"Отарлык айтылады. Анык, кдй ж ылы е Ядринцев: \"К,улжара кдрай ес к ез1М1зде\", — дейдд. О лардьщ жорыкдд шыкддн жылы кдй ж ы л дэлелдемесек, шамалап айта салу успне Кекталга эскери епретт 8 о л кезде орыс ecKepi Кулжага кд Н.Ядринцевтщ ж азуына кд К,улжара кдрай б е т алы п ба Буракржыр (орысша Борохудзир бойына эскери пост крйылып, жузддп кдлдырылады да, эскер К енет сол мацайдан шубырран а шыга келедд. Сурастырып керсе, жаца крныс 1здеген орыс шаруал араньщ эскери линия екенш, со рукрат етглмейтшш кднша тус1нд эбден арып-ашып жеткен шаруа кряды. Акдлрында Жеттсу губерн о л а р к а за к т а р д ы ц к,ол а с т ы орналастырылады. “С о л Буракрж жаткдн отырыкды орыс селос жазады Ядринцев. С ол Буракр Голубевская стансасы атанган Ядринцевтщ э л п сезш е Караганд жылдыц кшнде-ак, керкешп улге Ядринцев Буракржыр алкдбы екенше баса назар аударады. К Yшарал селосыныц ж елке тусы) д еккен бидай мен тарыдан мол е 127

ендф efmeknmm елке ан ж ай лы крны с 1здеп тгер1мен де крныс тауып тырран. Кектал селосы н орыс шаруаларынын, лыпты. инц евтщ 1882-жылы к, C i6ip\" деген ютэб1нде екенш дэлдеп айтпай, скери жорык, ж асаган К,улжара кдрай эскери л екенш тарихкд суйенш удыц pe-ri келмес. О ньщ 865-жылы орнаран, 6ipaK, драй крзралмаран. драранда, о р ы с acKepi ара жаткднда, ж олай р аталып кеткен) езенш щ о л apaFa казактардьщ ри лазарет орнатылады. арбалылар езен бойына олардьщ 6epi е з беттмен лары болы п шыгады. Бул ондьщган крныс тебуге ддрсе де, алые ж о л журш алар баекд жакдед кетпей наторыньщ рукратымен ы н а е т ш , с о л apaFa жыр кэз1р гулдешп келе сына айналды\", — деп ржыры — кетш ректе K93ipri К ек тал селосы. да, Кектал айналасы он ерген кершедд гой. ыныц eriHre е те крлайлы К у ж эн е Такыр (кэз1рп деген ж ер аральпргарына ешм алынатынына жэне

Ыстшн H fia b -fM _ б у л e n ip re б ед ен щ жак Буракржыр бойына мак?а eHiMi Букдрдарыдан алдек Буракржыр бойында ш ш терек пен торацрыныц, аударады. Сексеуглдщ Ай Улкен © сек пен Kiuii © с деген жердщ табиги сулу жазады. Bapi е з кез1мен екен1 ап-айцын ацрарылы А л ендд тарихкд жугше XVHI-расырдыц ортасы хандьпъш жойганын жогар к^фран соц, сол бос кдл Кршрардан, Хотаннан, Яр тары баскд да Шырыс Ту нег1зшен уйрырларды зор Heri3ri макраты кдятайла болады. ¥йрырларра \"тара бола тацылады. \"Тараш д деген магына бередь А л келген уйгырлар егшмен салды, крррандар да турры ендеупп, уста да болды, Кд>1скдсы, турмыс таукргме ешмшц улкен улесш олар, беруге мшдетп болды. А шыдамаган дуцгендер м 6ipAecin, \"дуцген KOTepi бастады. Соныц нэтижесш белш ш шыръш, 1864-жыл орнатгы. BipaK, 6ip жылд дуцгендер тату турранмен a ig jp аярында уйгы рлар тараншы султандырын ку Ж етш у обылысыныц жардайды ескере отырып

_________________________ к,сы шыгатынына тоцталады. а да епле бастаранын, б1рак,онын, кдйда темен екенш ескертедд. к пен кдмыстын, кдлыц екенше сексеуглдщ молдыгына назар йдарлыкумда да кдлыц есетшш, сек куйылысындары Кеккезец улы ган айрыкди танданыспен керген, аралаган адамньщ ce3i ып турады. ейж. ында кытайлык,тардыц Жоцрар рыда айткдмыз. Жоцрар халк^н лран ж ерлерге Кдлтай ек1мет1 ркендтен, Турфан мен Акрудан, уркзстанныц елдд мекендершен рлап Keuiipin экеледд. Олардыц арды нанмен кдмтамасыз ету аншы\" деген ат та сол макраткд ды\" деген егпшп, ж ер ендеупп л 6ipaK, Кулжа елкесш е кеппп рана айланысып крймай, уй де ызды; eTiKini, кшм Tiryuii, агаш кен кдзып, KOMip де енддрдг етш тугел тартгы. Егшнен тапкдн эрине, кьггай баскргашыларьша Алым-салык,тыц ауыртпалырына м ен уй гы р халкдл 1862-жылы iAici\" аталран э й гш к етер ш сп шде, Ш ы ш с Турюстан К,ытайдан лы жеке дербес Кдшрар б и л т н дай рана уацыт уйгырлар мен н, одан кейш езара цырцысып, р 1865-жылы Кулжада дербес урады. ц губернаторы Kepmi елдеп п, 1865-жылы шегара бойына 128

___________________ GS Текеске, Буракржырра, Аякр 0т1реттер к,ояды. б й т к е ш К кетершс, оныц нэтиж еа керпп acepiH THri3yi эбден мумган едь аймакдыц тыньпшыры да жш-жш М1не, осындай кэут-кдтерл1 к Колпаковский шегараныц кду шурыл аскери жорык, жасап кцындык,сыз басып алды. Ку айналды. Бул окдраныц рас жорарыда айгылран ктгэптер1нщ айкдш керем1з. Зертгеупй Ю.Ба секторыныц ецбектерГ деген ж 1-том.) басы лган макдласында эскерлер1 1871-жылы басы п а жазылран. Демек, Ka3ipri Кекта жылы кдланган. А л П.Румянце кггебшде Кектал селосыныц He Aeyi бул шындыкдэ кдйшылау ке бэрш е з кез1мен керген Н.Ядрин келед1. Ж е н е де, кей1н шыкдд шыкддн ютэптер еткен кунд уакдггына 6ip адым болса да жак шындыкдэ кез ж етю зу кдынд сешмддрек болмай ма? Шынында, 1871-жылы кешш к тек 1872-жылы бастаран шырар ма? А л Кулжага кдрай жорыкды 1871-жылдыц 12-маусымы кун1 ба Кектал селосыныц непз1 1871-ж деу1м1з — далелдд шындык, 1869-жылы Кдратал езен ш щ ш жаца селоныц ipreci кдланды. С органырь1Талдыкррран кдласыны Енд1Талдыкррран обылысынд 6ipi кэз1рп Панфилов, бурынры да niKip айта кету кджет сияк,ты 9-1345 129

Seudejj efmeiamim елке азга, Ш онжыра аскери у л ж а м е н К,ашрардары п Ж етю у халкдша да ез О ны ц устш е шегаралык, ш бузы ла берген болатын. кезде, 1871-жылы, генерел шазддгш ныгайту yuiiH, п, К,улжа к дласы н кап улжа енд1 орыс уйезше стыгын П .Румянцевтщ щ 5-томындары алрысезден аранованьщ \"Шыгыстану жинак,та (Алматы, 1959 ж. а да: \"1ле е л к е с ш оры с алды ” , — д еп накда-нак, л селосыныц Heri3i 1871- евт1ц \"Ж аркент уйез1\" eri3i 1872-жылы кдланды еледт Кдлай дегенмен де, нцевке артыгырак, сенпм1з дн к1тэптен repi бур ы н ерге, окцраныц болтан кдш гой. Алыстаран сайын дап, жакындазан сайын келген орыстар уй салуды р деп жорамалдаура бола ы генерал Колпаковский астаран екен. Олай болса, жылы маусымда кдланды шншен Гавриловка деген С о л село K33ipri обылыс ыц Heri3i болып табылады. дагы ец кене кдлалардыц ы Ж аркенттщ тарихынан ы.

Ъексутан НиЫсвЬ-ты_ Аудан ецбекш1лер1 198 жузжылдыгын этап етп. К деген midp бар. Оны алБаш K63ip кеп адам биле берме сенш солай болса солай тарихы н билу халыкдыц болгандык,тан, о н ьщ ш ы перзентпк парызымыз бо Ж арк ент 1882-жылы с келмейдд. С о л жылы салы 22 жьил шпнде о л кдлайша кдлага айналып улгерд!? 16,1 % гой. Бул к уд ж п сеййлту уш жасауга тура келедд. Ж аркент аймагы — еж К.ОЛТЫК, а р а л а с ы п к е л баскд ш ш ы лары кдзак, ж ш абуыл жасаганда, солард аймакуыц 6ipi. Ж э н е кдза азат етилген елке. Сондыц тастьщ жоцгарлык,тарша Мысалы, Ж ам бы л бастау тагы тагылар. Бул е лк е н щ кдзак, пе \"Исламнама\" KiTa6i да ку шамалауынша, бул елец- жылдары жазылган. Автор аты — Ш айы р Ахун. С о л окцгаларды е з кез1мен ке Шыгармада жоцгар хан iuira алауыздыгы жырлан орны на Адж ан (Аджа) оты уш н д е кд.1зы барлар ту ш акдфында оньщ тубш е ез

___________ ___________ 82-жылы Панфилов кдласыныц Кдла Heri3i 1882-жылы кдланган ш гам айткднын, гам дэлелдегенш ейдд, куры эншейщ дакдырткд й шыгар деп жур. Bipax, кдла ц тарихы н б1лумен б1ртутас ындыгына к ез ж етгазу б1здщ олуга тшс. салынды дегенге б1здщ сенпм1з ынса, 1910-жылы, ягни айналасы а 25 мьщ 231 адам туратын улкен О л деген б у ю л уйез халкдшын; ш ш , тагы да тарихкд meriHic желден кдзак, пен кдлмак, крян- л е жатк,ан аймак,. Ж о ц га р жер1не 18-гасырдьщ басында дьщ крл астында кдлган алгашкдя ак, ж ерш щ imiHAeri ец соцынан цтан б ул арада жер-судыц, тау- крйылган атауы кеп кездеседд. у, Бурхан, Шеж1н, Баскуншац, ен кдлмакдсд шегара болганын уэленддре алады. Балымдардыц хроника шагатай тш н де 1756- ры — М олла А б д ал-Алим. Лакдп шыгармасында жазып отырган ерген адам. ндыгыныц ж ойылар алдындагы нады. Кдлдан-Церен елген соц ырды. О л такдсд отырган кезде, ш м ен уйцтамай eciriH кузетп, з кдллыгы ж етп: езара кел1скен 130

журт устал алып ею кезш 6i36eH зынданва салып сонда елтзрдд болып, оран Даваци мен Амурса eKeyi кдзак, iuiiHe кдшып бары ушнде жаткдн Лама-Доржыны шаншып елпргенш , одан кейш Д езара 6ip-6ipiHe ж ау болганын \"Аспанымыз ж ер болды, жер1м Давяцилд такдд отыргызды, сол к пэле болды\", — дейдд. Bip Карага отырганы Даваци сеюлдд, а л ойл екен1 ацгарылады. б й т к е ш к е Давацид1 ж ацтайтындыры Тарихшылардьщ б1разы жоцгар Амурсананыц себеп болганын Бошоктыныц кдрындасынан ту бил1кт1 е з к рлы м а ала м д е п куйреуше себеп болды\", — д империясыньщ Батые е лк е й ту \"Исламнаманыц\" сордры тар кдзак,тардыц Давацидд тер елж айтылады. Ндзакуардыц кдсында да болады. Ж оц гар тукдшын ку крлмен келштз. Олардыц жолын кдзактар оларды туткдшга алады кцратады, байды кедей етедд. Д алмайды, OFaH жан-жак,тан хабар у е т ш е Д ава ци 1ле е з е н ш е н кдтпарандыкз’ан, 6ip ай бойы ам Bip айдан кешн Гледен етш Да мен кдзакдд кдрсы согысып, кдш жетю збей куып жетедд. Т у а р г е бэрш кдйтарып алады. Кдлмак, ханы н ы ц кдяекда о жагында болганын, ал 1ленщ со *aFbiH кдзакдар жайлаганын б у аркылы-ак, дэлелдеп отыр. Оны 131

H шукдлп шыгарып жзбердд, дейдд. Лама-Дорж ы тере ананын, кдрсы болганын, ып, одан кдйта келгенш, Амурсананын; найзамен Даваци мен Амурсананьщ - бэрш елец м ен айтады. м13 acnaHFa айналды. О л кдгаф крл жоцгарлыктарга анда, \"с о л кдкжд крл\" деп ланып кдрасак, Амурсана елеа тараудан автордыц ы айк,ын к ер ш е д ь р хандырыньщ куйреуше ашык, жазады. \"Ралдан- утан такдсумар Ам урсана п ж урш Ж оцгарияныц дейд1 Ш окдн да \"Кдггай уралы\" деген ецбегшде. рауында батыстан келген тен тайдырмак, болваны а Давациге ж ау кдлмак,тар уртпакдд кдзак,тар он мьщ бегейтш ешюм болмайды, ы, еж елп елдд мекендердд Даваци елдд KpprayFa келе ршылар ж1беррледд. Оныц е т е алм а йды , м у з эл1 малсыз к уп и кдлады. аваци езш е кде кдлмакуар шкдн оларды Алтынемелге ен олжа, байлыцтарыныц ордасы 1ленщ оцтуетж лтуспк бетш — Жаркент ул жыр Алтынемелдд атау ыц уетше ХУШ-гасырдыц

Шсутпан Нфквке-уш_ ортасында Райымбек бат тарды жецш, Ж е п с у жерш одан ары ер1стеткенш, KS Байсеш т селосы турран батырдыц аскдн ерлж барлыры да Ж а рк ен т ай солтустйс жак, бетш жоцра батырдыц тустастары Бел кеп улес крскднын, Беле Панфилов ауданыныц К батырдыц урпацтары Ж Сары бел селосында ( кдлхозыныц курамында кетсек, б у л елкеш ежелд цазак, мекендегеш не еш ойлаймыз. А л кеш трек, \"Исламна ею -уш ж ы л еткен соц, ягн К^>1тай им п ераторы К я н б1ржола ж ер бетш ен ж айткдмыз. Бос кдцырап уйгыр, дуцгендердд кдлай к Осы кезде Жощ арияныц ж ылы Еддл бойындагы кдл о шетшен б у шетше дей1 дегенде Балкдш к елш щ Ж ум ы с колы есебшде ола алады. Ауып келген кдлмак Нарынкол мацайына орн барран сапарында Ш окд мацайында кцлмактар ту тукымы болу керек. Ку аталатын халыктыц да а кетедд. Солацдар даурлар шыккан даур кандас х жойганнан кешн оларды шегарадан ж ер аударып

_____________________ тырдын; Ойрантвбеде кдлмак,- ш кдлмакгардан азат ету куресш S3ipri Ш елек ауданына кдрасты н жерд1 азат етуд е Байсешт керсеткенш, сол жерлердщ ймарына жататынын; ал 1ленщ арлык,тардан тазартура Хангелдд лек батыр мен Сатай батырдыц ек батырдыц урпацтары K93ipri К рцы релец селосында; Сатай Ж аркенттщ ж елке тусындагы (\"О к т я б р ь д щ 40 жылдыры\" ) туратынын тары да ескерте ден, дэл1рек айтсак, 18-расырда ш юмнщ де кумен! болмас деп ама\" жырында айтылган окцрара ни 1758-жылы, ж ощ ар хандырын н ь Л у н ь ж ещ п кдна цоймай, ж ойып ж1бергенш жогарыда кдлран ж ерге кьггайлыктардьщ купггеп экелгенш де ескерткем1з. ц жер1 бос крлганын ecrin, 1771- лмактар цыс шпнде кдзак жерш 1н кесш етш, айналасы ceri3 ай кдсымен 1ле бойына жетед1. рды Кд>ггайегаметз жаксы кдрсы кгар Текес айналасына — KS3ipri наласады. 1856-жылы Кулжара днныц Сайрамкел мен Текес рады дегеш сол кдлмактардыц улж а тещ реп нд еп ci6e, солац арры TeriH Шокдн 6ipa3 айтып мен манчжурлардыц арасынан алы к кершедд, жоцрарларды кдггайлар Манчжурия жактагы екелотп. 1ленщ солтуспк жары 132

\" _____________ ОЗ мен KppFac аральпында турады мен солацныц арасынан шыкд б у л е лк е ге 1826-жылры K^ui экелшпгп. Кдггайдыц шегаралы осы ci6e мен солацдар аткдрады эск ер и к,ызмет аткдр уга ж солдатгы к,тан бастауга м1ндетг1 да ете жакры сейлешп, Keft6ip салып елец де шыгаратын дэре А л ендд тарихтьщ бэрш непзш жазганмен, оган крсымша ауыз мэн 6epin крйганныц зияны жо кезш1зде кэз1рп \"Кектал\" совхоз отырран Акдказык, аулы ны ц К Дуцгенбайулы Имади, Бугыба Ешмухамбет, Ауранбайулы Мухаметжан, Кдсымбек, Кулы к,арттарыныц ci6e, сола ц д а араласкдндары жайындары тала Олардыц ipi келепнш, Кулжага азын-аулак, пара 6epin eTin к мак,тана айтып 6ipiH-6ipi жары ¥мытпасам, пара ретшде кебш беретш кершедд. 1852-жылы Кулжа кдласында болып Захаров деген Kici тагай 1846-жылы 23-маусымда кдзакд-арыныц С у т к Абылайхан бш бар — барлыгы 39 адам крл крл астына етуге ант бергенде Суан тайпалары Россия крл тубегейлД етедд. 1862 —64-жылдаргы дуцген 1865-жылы дербес тараншы с кей1н, о ры с п атш алы гы н а к тайпаларыныц б iразы 1866-жыл де, олардан босаган ж ерге Кд 133

ОЗвндф фнеклтен елке ы екен. А л ci6e манчжур дсдн халык, кершедд. О лар iFap к е т е р Ш с ш е н к еш н ык, кдязметгерш негззшен ы екен. Олардыц эркдйсы ж эне о л кдлзметш ж ай 1 болыпты. О лар кдзакдга pi, Tiirri, кдзакдна суырып еж еге жетптп. шен жазба дерекке суйенш зша деректерге де ара-тура ок, деп ойлаймыз. Бозбала зыньщ 6ip фермасы болып Кдрымбайулы Ногайбай, аев Ак,тайлак, Т ур Ранулы ы Ж ацразы, Толы баев ымкднбет сиякды кенекез армен езд ер ш щ кдлай ай ацпмелерш ecrin есттк. барып кдйту уппн соларга кететш дерш акракдлдар ыса куптап отырушы едд. ш е оларра апиын (кекнэр) ары 6ipiHLui орыс консулы йындалады. а, К,апалда у лы ж у з нов бастаган султаны бар, л крйып мер басып Россия ер1мен, ic ж узш де Албан, астына 1854-жылы FaHa к е т е р ш а ж ещ ске жетш, султандыгы курылганнан кдрайтын Албан, Суан лы солай кдрай етш кетедд дпал уйезшщ Алтынемел

Шсутан НфквЬ-шы_ болыстырына кдрайтын кд руыньщ адамдары орнала М а л алып к е т т , елдд кеткен соц да Албандар n Пусырманов деген прапор уй кдзак,ты алып етш ке уш ш е л е у о з кдлдырура б Ж еттсу обылысыньщ Колпаковский кдшып етк Кулжа султанына талап кдйтармайды, жендд жауап туб1нде оры с еззретше ша ел арасын ш иелетспрш , эскершщ Кулжаны басьш султаны Э61лорлы хан 21 ерюмен берш п, прапорщ тапсырылады. Орыс acKepi кек ала м ендд KpuiFapFa кдрай кдшп дер кезшде туанддру жу тыныштальга, К улж а елке 1872-жылы К улж а мен аркдялы жалгастыратын К 1881-жылы Петербургт б о й ы н ш а К ул ж а д а к,ал кдлауымен кдйтадан Росси К улж а е л к е с т д е п хальщт кдггай егаметз еш алады д астына е туге тглек би^м крзралрысы келмейдд. С о л KeAiciM бойынша 1ле елкесш ен кдзакуар ран д е кеипрые бастайды. Ал тайпасынан уш болыс, Су болыс, БагЪюгптен 6ip бо шпнде Албан, Суан тайпа азаматгырын кдбылдамар

_______________________ дзак,тар Мен кыргыздардын, Буты асып алады. Kemipin эк етт, Кулжага е т т nierapaFa маза бермейдд. Тазабек рщик Кулжага езш ен 6ipre мын, етедд. Ол, эрине, патша уюме-п болмайтын улкен OKjiFa едд. щ cofmc губернаторы генерал кен Тазабекп кдйтару женшде кряды, BipaK, султан Тазабектп п орнына Мазарт деген селонын, абуыл жасайды. О сы жагдай ею , 1871-жылы 22-маусымда орыс ш алуьша себеп болады. Тараншы 1-маусымда патша эскерше ез щик Тазабек те солардьщ крлына ма деп кррккдн Албан, Суандар пак, болады. BipaK, орыс эскершщ умысын ж урпзуш щ аркдсында есш де кдлып кряды. н Кдпал арасын Алтынемел асуы К улж а пошта ж олы ашылады. те Кдятаймен шарт жасалып, сол лрысы к ел м е й тш халык,тар е з ияга етуш е кдкылы болады. Ендд тар, к етер ш с жасаганымыз ушш деп крркдяп, 6epi де Россия крл мредд. Т ек кдлмак,тардьщ рана 1881 — 1883-жылдар аральпъшда на емес, уйгырлар мен дуцгендер лгашкдл кезде 6epi етуге Албан уаннан б1р_болыс, Кдязайдан ею лы с ел ттлек быддредд. Булардьщ аларынан баскдлары орыс елшщ ран болатын. 134

Патша ею метч к_ыррыздыц отырган 1ленщ с о л жарындак албан р уы ны ц кдзак,тарын орналастырады. С о л сияк,ты жерлердд босатып, Суан руыны орнына кдйтарады. Зерттеупи Ю айтк,ан м акдласы ндары д э л е Алтынемелдщ арасына ею мыц 1ленщ оцтуспгш е уш мыц у й а есеппен бес-алты адамнан бол он ею мыц албаннан он бес — болып есептеледд. М ун ьщ e3i эу санынан ею есе аз екен. А л саны будан элдекдйда коп. B орыс патшалыры елддц коп ету Генерал Колпаковский 1ле ел кдрай кеп етю зу о л жерлердд зиянын тртзедд, кедерг1 келт1 мак,сатпен o cip e ce уй гы р мумюнддпнше теж еу жасауга т 1882-жылы к,оныс аударуд кдязайлар м ен байж1гйг р ула патшалырына багынудан бастарт Сонымен, крныс аударту м ос коктем1нде аяк^алады. 1ле олкес TyriHi hfhh 45373 адам, 1147 дуц етедГ Елге ел крсылып, жерге ж ер к жылы Жет1су обылысында ж курылады. Оныц орталыты Ж а кдласы. Ж аркентпц Heri3i 1882-жылы осы созддц езГак, кдрсы болы п да б у заман, ocipece сонау XIX орнаткдн жылдамдык,ты и м ec рана кдлап, оны уй ез орталыр оныц бер жарында 18 шакдярым 135

ц Буты тайпасы жайлап кы жерлердд босаттырып, бурынры ез мекенш е ы 1ленщ оц жарындагы ыц кдзак,тарын да бурынры Ю.Баранозаньщ жогарыда е л д е у ш ш е , K,opFac п е н ц у й суан к о ш т келедд, ал албан етедд. Э р уйде орта ады десек, суаннан он — — он ceri3 мыц адам еткен уелде отпек болгандардыц 6epi еткен уйрырлардыц BipaK, 1882-жылдан бастап уш е шектеу кря бестайды. лкесш щ туррындарын 6epi д отарлап, орыстандыруга 1ред1 деп есептейдд. С о л м е н к,азак,тыц OTyiHe тырысады (Ю.Баранова). дыц шартына келюпей, рыныц казацтары орыс тады, сейтш, отпей кдлады, с е л е а 1883-жылдыц ерте сш ен Жетюура 9572 уйгыр цген туши ярни 4682 адам крсылып жаткдн соц, 1882- ж ацадан Ж а р к е н т уйез1 ркен т кдласы болады. Иэ, ы кдланды дейтшдерге дол п турган жок, па? О заман X-Facbipaa 6ip жылда кдла crinTi?! IpreciH с ол жылы ры жасап ауре болганша, м рана ж ерде турран, ipreci

Ш штт ИфкеЬ-ты__ 1871-жылы кдланган дап-д ете салмаскд?! ©йткеш Кекталга кдра ез1нде-ак,келемдд, одан элде етуге крлайлы, уй-жайы м о А л ендд Ж аркен т 1882-ж шыгуы мумган? О ньщ да керек. Алайда, б1здщ 6ip б деп кдрап, арнайы дэлелд ецбек те жок, BipaK, с ол Ж аркентге т осы алпысыншы жылдарда крртаган екен, кала 1882 \"д элелдеп тГ. Кез1нде оньщ басшылары да танысып, а жазтанына куаныш 6iAAip кеткен сиякды. Ендд с о л диплом ж умы тура келдь Орыс тцйнде Kipicne мен кррытындыдан патшалык, Россияныц 1871 уакдггша басып алуына а \"Ж аркент кдласыныц жас 1883-жылдарда крныс ауда этап, о л тараудьщ езш бес Окдш кергешм1зде, ди тылыми дэлелдерге суйенб тыкдалай беретш ш б1рден рецензия жазып отырмасак кене кдлаларыньщ 6ipi Ж ар болы п отыргандык^ан api окута мумкщ дш бола берм кдласы ны ц Heri3i кдла ну сейлемш ен бастап аударып \"Архив материалдарын Сомал мекеншщ непзш б1рнеше гасы р б ур ы н к, дэлелдейдй

___________ дайын Кекталды неге орталык, аганда Ж аркент сол жылдьщ екдйда улкен болатьш. Орталык, ол мекен едь жылы салынды деген сез кдлай эр TypAi ce6e6i болтан болу бйетиош з муны даулы мэселе деп жазтан талым да, гылыми туратын Нагимов деген 6ipey а Ж аркент тарихынан диплом 2-жылы салынды дегендД сол щ диплом жумысымен аудан аудан орталыгыньщ тарихын pinTi. Bapi д е содан басталып сымен танысып шытуымызта ж азылыпты. Т ер т тараудан, н турады екен. Bipiraui тарауы 1 — 1881-жылдары 1ле елкесш арналыпты. Ек1нш1 тарауын, салу тарихы ж эне оган 1881 — артандарды орналастыру\" деп с тармакдд б е л и т . пломшыныц не архивен, не бей, е з тужырымын зертгеус1з байкддык, Диплом жумысына к, та, мэселе Кдзакртанньщ ец ркентгщ тарихына байланысты б ул дипломды эрю мнщ тауып мейтшддктен, оньщ \"Ж аркент уы \" д еген тармагын 6ipiHuii п берудд ж ен Kepin отырмыз: ныц куэленд1ру1не кдраганда, манчж ур кдлмак,тары будан ,алаган. О н ы мына факт1лер 136

___________________ ОЗ 1. Кдланыц ортасында тургы жылы Ж аркен т ж ене Братска б е й т табылды . 40-50 адам ж мыжылган табыттьщ, тары бас мунда мусылмандар ж ерленбег 2. Ж арк ент кдласыныц тер жекелеген мурделер кездеседг Москва кешелершде Курмаев 1918-жылы ж еке мурде табылра М ш е - д элел дегешщ здщ сю отыр десефзпи: бул кдланьщ о да болтан е к е т н дэлелдеп отыр М ундай кдйшылык,тан д ип ж ур п а з. Ескерте кететш 6ip н деп отырганы — жогарыда 6i3 Дипломшы кдндай ютэптер ецбегш е суйенд1 екен деге ютэптершщ ттзЫш кдрадык, М ур кдрапты. Кдланыц еж елп турпя пайдаланыпты. Олар: Ж аркент бастыры Сергей Александрович кэрсетпепт1). Ж а р к ен ттщ комиссиясыныц бурынгы ба Жмутский (туган жылын керсет Беспалова (Светличная) Ефим жылы туган; кекталдык, Бакриев кдлалык, Блохяцев Петр Тимоф Курмаев Хамит Ильясович, 189 Жогарыдага ею пункт дэле алады? Беспаловадан баскдсыны адамдар. Э н ш еш н е з сэз1н дипломшы негурлым адам атын Ж аркент кдласыныц тарихы ток,таган тарихшылар шыгарм ютэбжщ \"Тараншылар” аталаты Мейл1 гой. BipaK, 6i3 кез1нде Крныс аудару баскдрмасынын, 137

Зендф efmekmmH елке ын уй ж асау кезш де 1958- ая кешелершен манчжур ж ерленген мурделерден скд нэрселердщ табылуы генш керсетед). рриториясында баскд да Мысалы, Комсомол жэне втардьщ у й т щ жанынан ан\". юцы. Ж э н е н е т дэлелдеп орны 1882-жылдан бурын р. п лом ж ум ы сы аяк, алы п нэрсе: автордьщ манчжур айткдн ci6e, соландар. р окыды екен, юмдердщ ен оймен пайдаланган рагат кррын эп-эжептэу1р яндарыньщ еске алуларын милициясыньщ бурынгы ч С околов (туган жылын щ Тетенш е тексеру астыры Савва Никитич тпешт) жэне кдла тургыны мия Никифоровна, 1859- в Усман, 1887-жылы туган; феевич, 1892-жылы туган; 90-жылы туган. елге б у л адамдар не крса ыц 6api де бертш де туган дэлелд1 к е р с е т у yuiiH, н кеб1рек -пзуге тырыскдн. ына аз да болса тнселей маларынан П.П.Румянцев ын 5-томын гана окдшты. Ж ет1су обылысындагы статистикалык, жумыстар

Шсутан Мфквке-ты_ мецгерушкн болтан сол арналган ю тэбш щ 3-томы о л 9-бетте бы лай дейдд: В ерн ы й ж эн е К,апал уйымдастырылып, ортал тараншы кдлашырыны келтзрыген Ж аркент кдла А л ендеше, \"Тараншы кдлай тусш еш з? О л кдлаш Тарихтьщ жуйесш ку табуга THicni3. О л село, сез жок, о л жок, Ж аны н сауБаларан Kerri. О ларды уркггкен, султандырына кдрсы жо Алайда, крлда бар деректер орны тып-типыл болып ж е ацрарамыз. Оран дэлелд диплом ш ы окдлран 5-том былай делшген; “Кулжа е ж эне кэсшнп кдлалык^ар Олардьщ алгашцылары 1 (1881-жылры шарт бойын болы п табылатын 18 айналдырылган Ж аркентк Bi3me, осы сейлемде к году было превращено в уй эр кдлай TyciHyi мумкш ем 1-томдары \"кдйта кдлпы сырын да осы томдагы ж туанддрш турран жок, п крсылып жаткдн сон,, х а ж ылы кдла болтан. \"Ец ipi ту зе м о к елдд м сез де талай магына сы кезде-ак, Кекталдан улк е ацрарылады.

_____________________ автордыц Ж аркент уйезше ынан 6ip мысал келт1решк. Онда \"Ж а р к е н т уйез1 1882-жылы уйездерш щ белш терш ен ыгы буры н да солай аталран ыц орнына кдйта цалпына асы боп курылды\". ы кдлашыгыныц орны\" дегендД шык, кдшан кцрауы мумкш? уалап отырсак, отан да жауап кезде зенфрекпен кцратылран ж урт уй-жайын тастап босып , эрине, 1871-жылы тараншы орыкдщ шыкдсдн оры с эскерь рге мукцят уцксек, кдлашыкдъщ ермен жексен кдрап кдлмаранын д1 тары Рум янц ев тщ жацары мынан табамыз. Онда 3-бетте елкесшен шыкдщндар саудагер мен егпшй ауылдьпугар болды. 1ле е лк е сш щ оры с 6eAiriHAeri нша) ец ipi туземдпс елдд мекен 882-жылы уй езд ш цалара ке орналасты\". коп сыр бар, \"которое в 1882 йездный город” дегендд эрюмнщ мес деп ойлаймыз. Румянцевтщ ына келтсрыген\" деген сезшщ жацары с ез туп-тугел тузетш, па?! Ж а ц а ж урт кдптап келш а щ ы кебей ген Ж аркент 1882- мекен болып табылатын\" деген йдырьш тур. Ж аркенттщ сол ен болтаны э л п сезден айкдга 138

___________________ бЗе Дипломшыныц тага 6ip кдй к ел е д ь 1871-жылы уакдятша жоктыган пайдаланып, вскерден жасатандар осында ты тылы п ж алгашкдя тургандары солай па отырып, 1890-жылы туган Кур кдратанда, оны ц aKeci Ж а р к е келген дегенд1 д эле лге тарта салынатын цаланыц тургын салынбаган кдлата келш турып ж зертгемей, 1зденбей асы гас айта кдланыц ж уз ж ылдыган 1982-жы сокты. О л жыл, шындыганда, Ж ж ы л емес, кдла болтан, уйездщ о ©кжш ггщ одан улк еш сол: Кдз сында Панфилов (Ж аркент) кд беюшс жене сауда торабы ретшде деп жазылыпты (9-том, 126-бет жазылтанын бь\\е алмадык. А л ендд кдланыц ip reci кдш гасырда кдланган. Оны эз1рш алмайды. Тек дэлелдей алатыным да Ж аркент кдласыныц осы орн Отан н е п зп 6ip д элел рет окдшысты улы Шокдн Уэлихано 1856-жылы Ш окднны ц К улж белгш . Оныц сол сапарда жазган ж инаганыц\" 2-томында жарияла к ун д ел тн е коз сап керелж. 1856-жылдыц 1-тамызында Уй О л ара — K83ipri Панфилов аудан Жогарыда айтылтан “Ордьщ бул Батур крнтайшыныц крлдары с Уйгентастыц аргы жагында. Шо ар туста эр турл! аталатынын дур куяр туста Турген аталады деп кд белш де Белдщ суы аталта 139

Зендф efmebimm елке йшылыгын айта кетю ю з eKiMeTTiK бакдллаудыц н кдшкдндар мен кдллмыс журдд, болашак, кдланыц айда болтан дегендд айта маев Ильястыц айтуына е н тк е 1880— 1881 -ж ылы ады. Сонда 1882-жылы н д а р ы 1881-ж ы л ы эл1 жата ма? б и н и п к е орай, а салган элдею мнщ niKipi ылы н е п з а з тойлаута экеп аркентгщ непз1 кдлантан орталыгы болтан ж ы л едд. зак, Совет Энциклопедия- дласыныц: \"Ipreci эскери е 1880-жылы кдлантан\", — т). Кдндай н е п зб ен олай шан, д ел кдй жылы, кдй ше еш кш дэлелдеп бере мыз — 1882-жылдан бурын нында болгандыгы. тш де кдзак, халкдлныц овтьщ niidpiH тартпакдыз. жата барганы тарихтан н кунделш “Шытармалар антан. Енд) талымныц сол йгентастыц белш ен етпгп. ныныц ец н епзп жайлауы. латы” — Ж эцпр хан мен согыскдн та у iuii де сол окдн Буракржыр езеншщ рыс байкдйды, 6ipaK, 1леге дте керсетедг Уйгентастыц ан су Белбулак, пен

Ъексутт Нфкекв-илы_ Жауырынбайларан суы к К удьщ тауын аралай акдсд ары кдйтадан Буракржыр 2- тамызда Бурак С о л арадан олар оц гусп к одан бер1де кдрауыткдн агашты кередд. О л кэрауы куятын ж ердеп Тургенке жок, Панфилов пен Ке кррраны FaHa жатыр. Кд 1— 1,5 метзрдей. Ж ер п лп с деп атайды, 6ipaK, Турген дейдд. 0йткен1 о л аранын, орман шаруатылыгеша к 3- тамызда он, жак кдласы мен Жаркент кдла ж е р г е жетедд. Акдсент Панфилов ауданындагы К \"¥шкд>ш\" атты крй борд комплекс! орналаскдн. Ke Тышкрнра сокрай кеткенд деп жазады. Демек, 185 бар болтаны гой? Ж эне Тургеннщ жогарры жарь турран Ж аркент. Ka3ip Жаркент. Бэрше сенбеуге болар керген, е з крлымен жазг С е н б еуге кдндай кдкдям айтатын paigweTiMi3 рана Ш окдн е з крлымен Кул маршрутын сызыпты. О л 31 ж эн е 42— 43-беттерш Ж аркентт!ч орны, оньщ а р а с ы н д а г ы алк,апк,а бейнеленген. 31-бетге ете екеш сызып турып керс

_____________________ крсылганнан кешн Китщ, одан дн туста Кудьщ суы аталып, одан р аталып кетедд. ржыр суынан етш © сек езенш е келедд. к жак,та жалтырап жаткдн 1леш, кдланы, оны крршаган кдльщ ыткдн кдлашык, Буракржыр 1леге ент екен. О л Тургенкент кэз1р ек та лд ы ц ортасы нда кдфаран дфаран кррраныныц кдлындыры сп ж урт о л араны ал1 д е Турген нкент демей, Тургеннщ торайы 6epi кдльщ орман болы п кеткен, кдрайды. к,та кдлган ci6e зэцгмл туратын Тышкдн асына сокрай етзп, Акдсент деген е р т ед е елд1 м ек ен едд, кэз1р Киров кдлхозыньщ учаскес1. Онда дакдллайтын комсомол-жастар epin отырсыздар, Ж аркент пен дерш жазады Шокдн. \"Ж аркент\" 56-жылы 3-тамызда Жаркенттщ о л Кршгардагы Ж аркент емес, ьтда, а л Акдсентгщ он жагында p 6i3 П анф илов этап ж урген р, куддктенуге болар, е з квз!мен ган Ш окднга кдлай сенбеймДз? мыз, нендей дэлел1м!з бар? Тек болмаса. лжара еткен ж олы ньщ ею нускд маршрутгар осы 2-томньщ 30— шде басылыпты да. Екеушде де щ © сек пен Крррас езенш щ ор н а л ас к ,ан к,ала е к е ш д э л е-м ете дэл, ж ар жиегшдег! кдла сеттлген. Окдлрман е з кез1мен 140

_________________ бЗе кэрасын деп, 6i3 бул ютэпте Ш ок эдеш жариялап отырмыз. Ендпт dip к ещ л аударатын мэ Ж аркентгщ ез!нде юмдер турр Bi3 ж огары да б у л м а с е ле ш кеткенб1з. С о л niKipAepiMi3A Н.Я.Бичуриннщ, В.В.Бартоль К .Ак^ш евтщ , тары баскдлард д эле лд е р ! бойы нш а, K33ipri Ж аркент (Панфилов) аймагын V II —Ш -гасырларда сак, тайпа бер1ректе, атап айткднда, б1зд расырдан б1здщ дэу1р1м1здщ V I-р уйсш дер (усундер) мекенде жайындагы мэл1метп Батые е жасаган К^ггай саяхатшысы Ч алган. Бул Чжан-кянь деп отыр еткен i3iMeH кешн айгш ¥лы Ж гб \"К урьер Ю неско\" ж урналы (1 Чжан Цянь деп жазган, ал Би Б1рак,екеушщ де айтып отырраны Удидщ тусында, шамамен б1зд расырда, Кьггайдын батысында кдйткэн саяхатшы. Кьггайдан Бат ж ол ететшш, оньщ Шаньшан Ж аркент кдласын басып етш, о Персияга кететш тармары О ц т Ш ань тауын асып Кредита, Кдц Солтуспк ж ол деп аталатынын а Цянь. О ньщ айтуынша, о л кезде хальщгар мен тайпалардын, барль сурген. Уйсшдер Тиэн-Шэн тауыньщ иемден1шт. Оран YpiMmi мен Олардьщ neAiri шыгыста Кунда солтуспк батыста Кдцлымен (К ецдеумен, бакща ес1румен айн 141

Зендф efmdmeuH елке кдн сызган 6ip маршрутгы эселе: буры н б ул аймак,та, ан? ш атуст! болса да айта Ai ж инак,тайтын болсак,, ьдтщ, П.П.Румянцевтщ , дьщ эр кездеп рылыми Ж етш уды онын, in lin e б!здщ AayipiMi3re дейш п алары мекендеген. Одан дщ AayipiMi3re дейппт III- расырына д е й т б у л елкеш йдь Бичурин уйсш дер лкелерге туцрыш саяхат Чжан-кянь жазбаларынан рранымыз — оньщ журш бек ж олы еткен саяхатшы. 1983 ж.) оньщ а т ы -ж е тн ичурин Чжан К янь дейдд. ы осы 6ip адам, император дщ AayipiMi3re д еш н п 2- а жаткдн елдердд аралап тые елке жаккэ ею тармак, нь аркдялы К,ашрардары одан Памир тауы аркылы, туспк ж ол деп; ал Тянь- цлы елш е ететш тармагы алгаш жазган да сол Чжан е Батые елк едеп елдердщ, ьпы дерлпс отырык,ты aMip щ б ую л солтуспк жарын Баркал рана едрамапты. армен, батыста Креднмен, Канпой) шектелген. Ж ер налыспай, с у мен шептщ

Ъексутан ’НфкеЬ-ты_ м олды ган а кдрай 6ip ж ер журйгп. Т урм ы с -ripmiAiri шалгынды, тауы кдльщ ш саны 120 мьщ тутш, 630 м болтан. Жылкцшы кеп у мыцнан жылкдя болыпты айткдн сезш де турмайды кдтарына жатыпты. Э уе л п кею н кушеюп, кептеген и Ж очр ар и яд ага 1ле елкес1 би л1п н е багыныпты. Т е к элс1реп елд1гш ж ояды д Ю ебаньдар билешт, ода Тукю елер , ярни турпстер П роф ессор А.Н.Бернш атауды кдзакдыц рулык шамалайды. \"Ч убань\" деп елкесшде суаннан езге м тайпа бурын-соцды бол руларыньщ жалрасы б уп н еж елден (V I —УП-гасырд жаткдн болы п шыгады. дэлелденбеген нэрсе. А л Тукю елер деп оты турюттер. Тукю елер узын туры пты , квшпел1 OMip ж ун н ен ж асалган ки1мд бойы нш а, эддлдж, уят де кундар сияк,ты адепс1з сайларанда, ки1зге оты ргы р ет айналдырып етедд еке Kepin отырсыздар, б салматан. BipaK, Бичурин кдраганда, уйсш дердщ с о о л к,ала Ш ы г у (Ч и г у ) Т урюстандагы Акрудан с к,ашык,тык,та Ы ст ы к д се

______________________ рден екппш ж ерге унеш кешш Кундарга украган. Жер1 жазык, шыршалы болыпты. Халкршын, мыц адам, ал эскер1 188 мыц 800 устатан. Кейб1р байларында 4-5 ы. Халкдя кдтыгез, дуниекрр, ы дейдд. K ynrri б и лж и елерш щ п д е кундардыц билш не батынып, иел1кт1 е зш е каратыпты. Кэз1рп 1 ж е-ri Facbip бойы уйсшдердщ V I-васырда FaHa уйсш дер эбден да, оньщ и е л т н щ 6ip б елш н ан кешн бутал уйсш нщ жерш басып алы пты. ш там Ю е ба н ь д еген кдятайша к, атауы \"Ч убан ь\" болар деп п отырганы, эрине, суан. Ж етю у мундай атты не OFaH аты украс тан емес. Ю ебань — Чубань н п суандар болса, онда б у л араны дан 6epi) солар мекендеп келе BipaK, б у л — эл1 анык,-кднык, ырганымыз — турю лер немесе н шаш кря бередд екен, кш з уйде cypinri, е т ж еп, кдямыз iuiinri, дер KHinTi. Б и чур и н н щ к1тэб1 егендд онш а бьшеггп, ертедеп з болыпты. Ел билеупплерш ы зы п кетерш кунге кдрай торыз ен. булар дьщ еш кдйсы сы да кдла нщ де, Бартольдтщ айтуларына о л кезде астана кдласы болтан, а т а л г а н . О л к,ала Ш ы ры с с о л т у сп к батыскд кдрай 610 ли елдщ солтустж шыгысында 142

_______________________ ОЗ жатыпты. А л Кдггайдыц Чан-ань л и кдшык,тык,та екен. Буран кдр кешпел1 емес, жартылай отырыку да кдла салуды к а с т кылран. ©й едюш олар езш щ бабалары бол уйрен ген б о л у керек. А л сак, туррызды дегендд аншейш тек а кдрамай, рылыми дэлелденген ту А л он ьщ рылыми ж арын е жумыстарымен дэлелдеген ралы Бесшатыр обаларын зертгеу н мекендеген сак, тайпалары ж ы лы ал суык, тусе бастаганда кдгстау турган. Туррын уй курылыстар кдмыс ж эне талш ш к сияк,ты ж крлданган\", — дейдд. Ш ьп у кдлашыгынын, орнын р О н ы euiKiM арнайы 1здеген д кдлашык, Ыстыкделдщ солтусп дерек ар турл1 ойга итермелей анык,тамасы бойынша, \"Ч и гу” д деген марына бередд екен. Д е крйнауында емес, жазык, жерде Ж етюуды арнайы зерттеген очерктерГ атты арнайы ецбек Турюстан мен Батые Турюстанд бш п, терец зерттеген акад шырармаларына крсымша ретшд бейнелейтш картава уцисек, с о Ж аркентгщ орнында кдла болг кдла улкен керуен жолдыц бойы кцраса да, езеннщ жарасында, турган, турмыс-т1ршшкке крл кдйтадан кдлпына к е л и р т отыр жок, сан рет кцрап, сан рет кдйт деп ойлаймыз. Y I-расырдыц аярында Т у р и т 143

Зендф efmeknrneu елке ь (Сиань) кдласынан 8900 раганда, уйсш дер б!рж ола уы халык, болтан. А з болса йтш кдла салу, уй туррызу ьш табылатьш сак,тардан ,тар куры лы с салды, уй айта салган арзан сез деп ужырым деп укдсдн дурыс. езш щ археологиялык, ым — К ем ал Акдгшев. О л нэтижесшде: \"Ж еттсуды ы уакдггта кеш ш журген, улардары туррын уйлерде ры н салганда араш, тас, ж ер гш к п материалдарды ралымдар ЭЛ1 тапкдн жок, де емес. Эйткенмен ол п к шырысында едд деген йдд. Бичуриннщ берген деген с ез \"кдлзыл ацрар\" емек, Ш ыку кдласы тау е болтаны рой. н, \"Ж ет1су тарихыньщ жазган, жалпы, Шырыс ды, б ую л Азияны жак,сы демик В.В.Бартольдтщ де жасалган Ортагасырды о л замандарда-ак, кез1рп ганын керем1з. Ж е н е о л ында болтан. Кднша рет улкен жолдыц бойында лайлы кдлаларды халык, ган гой. Ж аркен т те, сез та кдлпына келген шырар кдранаты Ш ырыс жене

Ъвксутм Нфкекй-упы_ Батые болы п ею ге белшг Батые кдганаткд кдрап кд мен Ж ощарияньщ батыс д улу ж эне нушиб атгы та кептеген тарихшылар Дула 6 0 4 -ж ы лы Б аты е TypiK нэтиж еанде д улу тайпалар уйсш ж ерш ягаи 1ле алкд нушибтердщ арасы ушыгы нушибтерге ощ устж жаты дулу мен нуш иб тайпа дэрежесш е жетш, бес ру ханзадалары (балалары) р бергледд. \"О н ок, турне\" д деген сез. Д улу мен нуш ендд Ш у езеш болады: ш нуш ибтер жайласа керек. Бул жагдайдьщ 6epi т кешн де Жеттсу жершщ керсетедд. Демек, K33ipri жылга дейш) Ж аркентгщ тукд>1мдас халык,тардын, кд шамамен б1здщ дэу1р1м1з жорамалдауга болады. А л ici деп туонею з. А л ендд кдзак,хандыгы к ретшде кдлыптасуы Ж етт е к е т н жогарыда айткднбы келген кезде, 1856-жылы, соны байкдп керелдк. О л кдйта ундлейне. 1-тамыз куш Шокдндар кдрсы алады. \"М эн ж у манчжурлыкдарды айткдн э лп мэнжу дулай ягаи адамньщ басында булгын кдра шуга тымагы бола

___________________ _ генде, бурынгы уйсшдер jKepi длады. А л б ул арада - Ж етю у сында - тарих аренасына ендд айпалар одагы шыгады. Дулуды ат тайпасы деп кдзакдпалап жур. K кдганаты ыдырап, соныц р одагы кушейедд, олар бурынгы дбын жайлайды. К е й т дулу мен ып, дулуга 1ленщ Солтустж жаты, ы кдрайтын болады. А л 635-жылы алар ы e3iH e3i д ер б ес б и л е у у дулуга, бес р у нушибке TypiK ретчиде 6ip-6ip окрган (бел1мнен) деген с ез — \"О н белек турне\" шибтердщ о л кездеп шегарасы шыгыс жагын дулулар, батысын . т у р и т кдганаты жойылганнан щ турнетер крлында кдлганын Панфиловтьщ бурынгы (1942- щ о р н ы н д а т кдла ежелден турне дласы болып келген. Оньщ непз1 здщ бас кезшде-ак, кдланган деп л оны делелдеу тарихшылардьщ курыльш, кдзакдын, дербес халык, тсу жер1мен тыгыз байланысты ыз. Ендд Ж аркент жакдед Шокдн , о л кдлада юмдер турды екен, л уннн Шокдннын, к ун д ел тн е рды 6ip мэнжу (манжу, манчжу) у \" д е п ж е р г и й к п к,азак,тар н. Шокднньщ алдынан шыкдедн шабарман кдлзметш аткдрган нньщ крс куйрыгын кдястырран ды. О лай к и ш е п ш iccanapAa 144

___________________ GS жургенддпнщ б е л п а екен. Былай уанытша, кдязмет бабымен тана татар тш нде сейлеп, Шокдндар О ньщ татарша сейлеу!, тарту жш араласатынын кврсетпей м ары кдрай окдлп отырсак, одан кд>ггайлык,тар, ci6e мен соланда Bip кезде аудармашы, ятни айтып бередд. О л кдлмакдна, тара айтады. \"Соландар кдфтыздарме т ш н жакры бь\\едд\", - деп жаза отыртаны — кдзак,тар. Будан Ж аркент аймагында, айматы бо кдзантар, татарлар м ен таран кдлмакдыц 6ip Typi деп б1лген c С о л нала тещ репнде туртан хал кдланыц ез1нде де туртан. Отырыкдпылыкна кенж еле к,азак,тардыц iuiiHeH X I X -та эжептэузр молайган-тын. О л те Жаркентте, Айдарлыда пайда кдлмак,тар мен уйтыр, татар ха ешюмдд де кумэндандырмайды. Елдд мекендердщ Жаркент, да о л мацайда кдзак,тардыц ежел дэлелдейдд. Шокднныц к унделтнде еск тушр бар. О л Анкенттщ кеш есш кередд. BipiHiH дел тв беан де 6ip тебеге крйтан шашты Ж а рк ен атаушы едд. Б1зддц бала кез1м1зд кдзак,тарда эл1 бар-тын. Сейтсек едет екен гой. Сотан кдратанд жартысында кдзак,тар абе-сола туртан, солардыц эсерш ен отыр бастатан. Жаркентке байланысты е з 10-1345 145

Sendet? efmehmm елке йша айткднда, о л б ул арата келген эскери адам. Дулай рта 6ip крй тарту бередд. бергендд 6uvyi татарлармен ме? Шокднныц кунделтн езге эскерилерддц 6epi де ар болады. дунги Шокдндарта елец аншыша, соцында кдзакдпа ен 6ipre турады ж ене татар ады Шокдн. \"Кдфрыз\" деп н шытатын кррытынды: олтанда, кдла твфрегшде, ншылар, жергшкт1 журт ci6e мен соландар туртан. лык,тардыц ек ш , дау жок, еп араласкдн жерпл1кт1 асырда жатак,тар саны ещ ректе жатацтар алташ болтан, ал OFaH жацаты альщгарыныц эсер еткеш . Акдент, Алмалы атануы лден турып келе жаткднын керуге туратын таты 6ip ш ен солацнын, eni баласын p уыс шашы болады. С ол н т кдзак,тары айдар деп де балаларына айдар к,ою к, о л да солацдардан сщген да, X IX -тасырдьщ eKiHuii ацдармен аралас-куралас рыкдпылынкд да беш мделе тюр1м1здд айта отырып,

Ъвксутт Нфквкв-ты_ осындай жаедайдыц Алм алып келе жаткднын еске В ерн ы й 6eKiHici ай д а л к,азак,тарыныц е ж е л п к ортарасырда-ак, Алматы салынды. Мэдениетз жога зертгелсе, б1зде де солай з Кдла ipreci, 6i3me, алрашк басталады. Кдзак, С С Р тарихы 1л крныстар IX —Х-гасырлар KeAin: \"О лар феодал шон ж эне турак,ты кдютау оры (1-том, 399-бет.) Бул туж тарихына да кдтысты деп ¥лы кдзан революци П.П.Семенов — Тянь-Шан сияк,ты оры стьщ ралы револю ционер! А.Януш демократ улы Ш.Уэлихан мен тарихын, елкенщ та крсты. О лар жазган шы байланысты ныгайтура, 6iAyiHe, с ол б1лу непзш де кдязмет к ерсетп. Ж огары кдзак, халкдша б ш м беруг айрыкдга назар аударад Банзаров, Пирожков, Бол адамдарды айта келш, ол Уэлихановты да атайды. Банзаров пен Уэлихановт орта ушш де дарынды жэн Одан ары \"ралым Банза KeAin, Ш окднны ц б е л г ш акдшдарга дос адам екеш отыра кдлса, кез келген еу адамдар деген туйш жаса

____________________ _ маты кдласы жайында да орын ерте кетюм1з келедь 1854-жылы ла га ор н а га н жок,, ул ы ж уз кдлстауы б о лы п к ел е жаткдн, атанган кене кдланыц орнына ары елдерде кдла тарихы кдлай ерттелетщ уакдгг жеткен сиякды. кдг кдрылган курылыс кдзырынан ле алкдбында алташщ.1 туракхы рда пайда бола бастаганын айта нжарлардьщ ордалары непзшде ындарында кдлыптасты\", — дейдд жырым Алматы мен Жаркент п ойлаймыз. иясына деш н Ж еттсу жершде нский, В.В.Радлов, Н.А.Северцев м-зерттеупплер1 ж эне поляк ш к ев и ч , к,азак,тыц агартуш ы - нов болып, хальпдгьщ мэдениетт абигатын зертгеуге улкен улес рармалар ею елдщ арасындагы е ю халык,тыц 6ip-6ipiH ж ете е сыйласуларьша бага жетпестей ы да айткдн Ядринцев е з ютэб1нде ге, мэдени ©суше жардай жасауга ды. О л бурят шпнен шыкддн лдонов, Дорож еев сияк,ты б ш м д1 лардьщ кдтарьшда кдзак, Шокдн Артынан о л адамдардын, шпнен ты б еле кдрап, exeyi еуропалык, не ралым адамдар деп багалайды. аров\", \"тамаша Уэлиханов\" дей ш саяхатшыларра, ралымдар мен ш н ерекш е ескертедд. О лар 6ipre уропалык, ортага абырой эперетш айды. 146

_ _ ________________ 93е О д ан к еш н к,азак,тан дар ы шыкданын, олардьщ eTKip сез ушкдорлырымен ерекш еленетшш П.Головачевтщ 1902-жылы М атгы кггэб1нде де кдзак,тар жайын бар. О л кдфгыздардыц (кдзак, шыдамды, 6ipaK, ацкду келетш ш басты ерекшел1п аса крнакдкайл MiHe3iHAeri жацалык, атаулы г кумарлыкхы тап басып байкдй аяры дау-жанжалды крздьфып Сурет салура, есепке жуйрж, Басты тамагы сут тагамдары кдымызды олардан жак,сы еш ю м жакры кд1мыз Кекшетауда жаса Крнакдкайль1к,демек1ш, езш, ж деп айтатын халык, ж ер бетш Дегенмен крнацжай халыцтард цонацж айлылыры окднау ту П.Румянцевтщ мына ece6i делел Орташа кдзак, шаруашылыры расырдыц басында 369,37 coMFa т шырыны 363,25 сом болады. Сон Баскд шырындарын былай ц шыраратын шырыны бук 1л акд пайызы, ал бугал натуралдык, ш болады екен. Эй, мундай крна халык,тыц крлы ж ете бермейтш- И.Степной деген зерттеупп басылтан \"C i6ip\" атгы ютэб1нде бередд, О л олардьщ аткд мьщты a p i ж ы лд ам , a p i тез1мд1 отыратындьщган, аякдарыныц к оларды ат устшен аударып алуды Ci6 ipAeri б у к !л буратана халы кдзацтар екен1н, оларды ц сан жететшш айта келш, олардыц б у 147

ендф вЬтктген влке ынды адамдардыц кеп здь/ипмен, ой-кдялы ны ц ше токуала кетедь осквада басылган \"Ci6ip\" нда кдлзрыльщгы деректер ,тарды айтады) ак, кецЬл., ш айта келап, олардьщ ец лыры деп багалайды. Кдзак, а ж ен е к,олы босты к д а йды. Атакдумарлырыныц кететшш де коре бгледд. угы мтал дегендд айтады. ы екенш айта отырып, м д е жасай алмайды, ал ец алады дейдд. жалпы, крнакдкай е м е с т з ш де жок, б о лу да керек. дыц iuiiHAe д е кдзак,тыц уратын сияцты. Оны лдесе керек. ыныц жылдык, табысы 20- тецеледд екен. А л жылдык, нда айырма 6,12 сом рана. цойганда, тек цонакда дгалай шырыныныц 79,8 шырыныныц 80,8 пайызы акдкайлыкда к ез келген -ак, шырар. де 1912-жылы Москвада е кдзак,тарра езш ш е бага ы отыратынын, ат устшде келет1н1н, атк,а к е п кртандау келетшш, алайда ыц мумкш емесш жазады. ы цты ц й п т д е п ец Ke6i ны б1рнеше миллионга ую л уй жумысын эйелдер1

Ъвкумтн Нф1свке-уш аткэратынын, ал ерлерш ескертедд. 1848-жылы жазда Ж е т революционер! Адольф Я хаттар немесе казак, дала атгы кггабшде д е б1здщ мол. Янушкевич осы сап етшш хат жазган султан 7 кередь 1846-жылы 23-м ж ургендей 4-цплдеде е тайпасыныц Россияга к селосы нда болады. О л Ойж айлау деп те айта бер би, О р ы н ба й акд,ш, Бе адамдар жайында да, елд туралы да талай мацызды Ендд халык, санына б кеткеннщ артык,тыры бо Левш иннщ дэлелдеуш жылдарында кдзак, халк niKip 6oAFaHFa ук,сайды кепш ш п халык, санын ке А л Левш иннщ е з ппарш кдзак, 500 мын, тутзн бол мьщы, орта ж узде 210 мь болура THic. Г.Броневски 500 мыц тутш бар десе, мыцра жетюзигп, ал кап деп темендетпгп. Солард егер эр уйде орта есеппе есептесек, улы ж узде 50 миллион 360 мындай жан мьшдай жан бар, бую л к миллион 500 мыц адам м деген niKip айтады. А л Н.В.Алексеенконыц \"К^закртанньщ революц

ш_____________________ щ куш цыдырумен FaHa ететшш тю у жерш аралап кдйткдн поляк Янушкевичтщ \"Кунделпсгер мен асына саяхат туралы жазбалар\" халы к, жайында жак,сы ппарлер парында Россия курамына алуын 76 жастагы Сушк Абылайхановты маусымда, кейб!реулер жазып емес, ¥лы ж узге кдрасты бес крсылу салтанаты еткен Aenci араны к,азак,тар Ш убарагаш , редд. Бул ютапте Кунанбай, Бейбгг ксултан, Барак, сияк,ты б ел г Ы дд мекендер мен ж ер-су KepiHici ы niKip бар. байланысты да 6ipep niKip айта олмас деп ойлаймыз. ш ш е, X IX -расырдыц отызыншы длныц саны жайында сан турл1 ы. niKip би\\ддруш!лерддн, басым етерш керсетуге бей1м болыпты. шше, уш ж узге жататын барлык, лура тшс. О н ьщ улы ж узде 100 ьщы, ал Kiuii ж узде 190 мындайы ий 6ip рана орта ж уздщ ез1нде кдзак, билеунплер1 о л санды 537 питан Андреев 176 мыц 400 тутш дыц 6epiH талдай келш, Левшин, ен бес-алтыдан адам болады деп 00 —600 мыц жан, орта ж узде 1 н, а л Kuui ж узде 1 миллион 1 ж уз кдзак, халкдшьщ саны шамамен 2 м ен 3 м иллион адамныц арасында ц 1981-жылы Алматыдан шыцкдн цияга дейпш тургындары\" деген 148

итебш е жупнсек, 1897-жылы жу Ж епсуда 987863 адам болтан кер езш е 1870— 1896-жылдар ар Россиядан, аб1рден, та га баскд адам жацадан крныс аударып ке 1897-жылы кдзак,тар барлык, халы 1914-жылы 60,5 пайызы болады бойынша б ул жылдар аралытынд 74 пайыздан 58,5 пайызта темен суйенсек, 1897-жылы бук !л Кд К,азак,стан мен О ц тустж Кдзак миллион 964 мыц 936 адам ба жалпылай алтанда, жотарыда кел дэл келш те кдлатын тэродй © халкдшыц тана есебш шытартан байкдлмайды: Алексеенконыц халкдшыц жалпы саны 3 милли Сонда, Левшин есептеп отыр есептеп отыртан аралык,та жарт етсе де, кдзак, халкд1бэлендей ес етк ен 65-ж ы л кдзак, халкдян крспатандай. BipaK, и м б1лед1, жоцтар — кркдн арасында элсш- сотые пен кдзакдыц ез шпнде байланысты болар. Ежелден кдзак, ж ерш щ шурай жаткдн ЖетДсуда туратын ха тасырдыц басында (1910— 1912 ж ece6i 6i3 жотарыда айткдн П.Р келт1р1лген: 6ipiHm i кггэп (Петербургген 1911-жылы шыкд уйезше (1913 ж.), ушшпи ютэп ж.) тертшцпа (1913 ж.) Верный у к1тэп eKi белДмнен (ж еке-ж ек Ж алпы аты - \"Таранш ылар\". уйгырларды атаган. BipiHiui бвл1 уйездерш деп уйтырлардыц 149

урпз1\\ген санак, бойынша, ртедд. Bip тана Же-псудыц ралытында Европаныч д жерлерден 92 мыц 846 елпгп. Соньщ нэтижес1нде ык,тыц 80,4 пайызы болса, ы. А л ж алпы Кдзак,стан да халык,тыц ара салматы ндейдд. О ньщ мэлдметше дзак,станда ятни Далалык, к,станды к,оса алтанда 3 ар екен. Б1зше, б у л сан, т1рген Левшиннщ есебш е й ткею б у л саннан кдзак, кезде, кеп айырмашылык, ц e c e 6 i бойынш а, кдзак, ион 101 мыц 142 адам. рган кез бен Алексеенко ты гасырдан астам уакдгг се крйматан тэр1здь Арада ыц кебею1не кеп улес б у л алшакдык, кдзак, — -эл1 болы п туртан кдфтын еп кугын-сургшдерге де йлы 6ip б ел ш болы п келе алык,тыц да ece6i XX- жж.) алынтан екен. Оныц Румянцевтщ кпвптерщде (том ) A en ci уй езш е ддн), екшип гатап Кдпал п Ж аркент уйезш е (1912 уйезш е арналган. BeciHmi ке ею ютэптен) турады. Тараншы деп о л кезде 1м1нде Жаркент, Верный шаруашылык,, мэдени

Ъекштт Нф)Ысв-шм_ жавдайлары талданады. таблицалар бер1лген. Ал Верный, Ilim neK, П рж тургындарыньщ орналасу керсетадедь Ж етш нп ж Ш ш пек, П ржевальск шаруашылыгына арнал \"Ж етгсу обылысындагы оры с шаруашылык,тары зерттеу материалдары айтуынша, мундагы ада азайтып алынган. С о л ю уйезш де 118 974 кдзак, (7 баскд усак,улт егалдер! (1, уйез1нде 157 999 кдзак, (8 баскд усак, улт еюлдер1 ( Ж арк ент уйезш де 89 985 41 131 уй гы р (26,3%), 12 барлыгы 157 210 адам; В (60,8%), 67449 оры с (26,0 250 381 адам турыпты. Сон кдзак,тар туратьга терт уй 591 оры с болтан, барлыг Ж е т к у обылысында ecyiHAe Ш ыцж ац (К улж хальщтармен кдтар каза ею м етМ н; отарлык, саясат де, зорлап та казактар к кешн Ж етгсу казактары казактарыныц саны 187 есептегенде, 17111 адам 1914-жылы 54350 адамга казактар непзш ен эскер жещлдж жасалды. Кейде да казактыкда жаза бер ай м а кд а к,оныс а у д а реформасыньщ курамды отарлау саясатыньщ мац