Жамбыл Ж

Ана болды назалы, Сарбэйбшеден болганын Сонда акылмен табады. К1ш1жуз бен Ортажуз Байдабекп Keiuipin Аламыз деп ауылга Ат терлетш келедь КшИжузде кепке аян Bip оташы1 бар ед1, Кейде eMin, кейде ембей Талып жаткан баланы Оташы кеп кередь Суык, колдын. орны деп Кезжше айтып бередь Ж ар ы к жерш басынын, Ойып алып оташы, Тасбаканын суйегш Ж ам ап coFaH егед1. Бала оналды уш айда, Ж арык тебе болды деп, Ж ары кш ак а т койды кеп... Ж арыкш актан туды уш ул: Bipi Дулат, 6ipi Албан, Bipi Cyan бш сек бул. Бурынрыдан есгекен Ата жайы, ел сез1. Домалактай ананын Бшге дастан эр кезь Ата жайын укпастан Кур мактанра жармаскан Сен Дулаттын 6ip e3i. Сарбас акын менмш деп, Нан nicipin кеудене. Неге мунда келдж деп, Акиландын сен неге? Аузы-басын куарран, ы — сыныкшы. 97 I

Урты-басын суалрйн. Кайда этап мен туп бабан. Тулпар Minin, ту алган? Bip жаксылык кермеген, Артынан еиш м ермеген. Мен Шапырашты улы ед!м Алтыннан кылыш сермеген. Коп Дулаттык баласы, Р ас сенен аз ед1м, Аз да болса батыр ем, Топты жерге барранда, Саулап турган свз ед1м. Ж аулы жерге барранда, Атамын деп окталган Кок верен болат кезед1м. Кслд1 мерин кезег1м, Келсе айтайын шешМп, Ксзекп бермей манадан ©ртенд1 MCHiK 03eriM. Сакалыцмен жалпылдап T epeciii Ж амбыл тезегж. Шапырашты мен ед1м, Калыц Дулат сен едж, Аз да болсам эусл1 Шнрег'|ме келмед1ц. Bip кадалган жер!мнен Кан алмай кетер дсмепн. Ескожа дегсн ел1мнен, KiM Kerri екен ерлшпен, К1м жургеп Menin шешмнеп? Асыл, жауЬар кеткен жок Эсте м е т и жер1мнсн. Саурык шыккан басынан Кок шыбыктай нш п, Ерлж кылган жасынан. Укен Саурык. дегенде, Кундж жердей душпанын Длбылымен кашырран! Дл, ал Саурык дегенде, Калтырамады кандай жау. Карсыласып келгсншн

Кайтканы бар ма одан сау? Мшген атын жараткан, Журтты аузына караткан. Кылышы кия шабылран, Ж уйрж аттын 6api де Пушпарынан сабылран. Найзасын таска туйреген, Мактанбарын Сарбасжан. Калын Дулат imbue, Дэу Сыпатай басында, Андасы бар касында, Эл1 тере жанында, Каскарауда Карабай Бет-жузше карамай, К аскарау К,ырбас батырды Шылбыр тэрып мойнына, Кан тамшылап койнына, Сураншы ед1 суйреген, Манайына бара алмай, Сонда Дулат каргадай Шулап жылап кунренген. Сонда батыр Сураншы: — EKi-ак Kici кырамыз, Барып ойран саламыз! 03reHi ертпей артынан. Тек касына сержке Атамкулды-ак шакырран. Атамкул келд1 касына, Кылышы бар булкынран, Душпанды жерд1 квргенде Арыстандай жулкынран! Калыц Дулат коргенде Коркып буккан сикынан. Сураншыдай батырдын Ж ан журмеген шеншен. ’ Алмастан соккан ак кылыш Еш кетпеген бел!нен. Ашуланган Kicire Кабагы жаман туксиген. Досы к а л ы суйшген, Душпаны жаман куйшген.

Сураншыны кергендб Аузын еиш м ашпаРан, Аярын кадам баспаган. Карсы келген KiciHi Суйретш жерге тастаган. Сабырлыкпен ic кылып, Келденен жаткан мылтыктан Ж ан сауралап кашпаран. Тшеукабыл, Майемер Саркемерде шабылран. Коданньщ ханы Кудиярра Албан, Дулат жиылып, Кеп блганда не кылран? Уш белшд1 бул Дулат, Bip бел1г1 1ле erri, Айсанньщ карын ерледь.. Батыр деген Сыпатай Ж ау карасын кермедь Сыпатайдай батырын Кашканнан сон ел генi! Сарбалактыц басында, Анракайдын касында, Коянга усап ерлерк Сол жершен келмеди Тойшыбек пущык, туксиш, К аскарау Кор1ммеи нас екен. Кыррызда Жантай, Жанрараш, Кэр1мменен дос екен, Ш ап деген екен KapiMfli Досына енд! болысып — CeHi шауып алар,— деп Хабар айткан оган кеп. Тунделетш сол KapiM, Yui кун, уш тун жосылып, Кеше берген темендеп AKTOFaiiFa кудиды. Т|'леукабыл, Майемер 1ле бойын жаралап, Bip тубекке ты рылды . Кокан колы кокандап, Сала берд1 дырырды.

Кыз бен жйтт Ti3uiin Су шетше ж ырылды. Ж аудан ушып зэр еа, CyFa Kerri сорлылар, Берд! кумра денеш. Кыз, келшшек дегенд1 MiRrecTipin туйеге Ж аулап алып женелдк Мал-мулжке таланган Кокан колы кенелд1, М ал мен мулюн шашылды. Ж аура б1ткен асыл ер, Найзасын таска таянды. Каскарауда Кэр1боз Сураншыра барады: — Сенен кайрат болмаса. Тары да жау шабады. Bi3RiH Д у лат кеп жылап, Сенен баска пана жок, Баруынды тур сурап. Батыр деген Сыпатай Ж элры з басын жур урлап. Сенен кайрат болмаса Ел намысын, ел кегш Ж октар Kici болмады. Шаратайдай халыкты Ж1бермед1 Тойшыбек, Ойлаганы онын тек 0 з камы рой, онбады! Ж ауды керсе куанран, Тулпар MiHin, ту алран. Душпанды жерд! кергенде Миыктап кул!п куанран. Сураншыдай батырра К аскарауда Кэр1боз Дзуке кел1п жылаган, Ж ур батыр деп сураран. Ж аулы жерде бак берген, Душпанра жетер ж а к берген, Тандайына сез берген, О т ушкынды квз берген. 101

Кутылар ма сенен жау, Каи майданда кез келген? Катын, бала K erri деп, Ж арамдысыи алды деп, Сенен кайрат болмаса — Берд1к жауга арды деп, Айткан сырын оцаша. Кеп Дулаттын баласы, Кеп болранмен купи жок, Карсы келер Kici жок, Кеп Дулаттын ежелден Ш абылган елде ici жок. Сенен кайрат болмаса, Дулаттын 0Hi-, Tyci жок. Куларын сал сез1ме: Б акка бт<ен батырсын, Кырылып 6i3 жатканда Кайтып шыдап жатырсын? Найзацды тастан етюзген, Артык тугаи ул едщ; Сенен кайрат болмаса Ажалымыз ж егп деп, Кыз, кел1ншек, кыруар мал, Ж ау колында Kerri деп, Сенен рахым сураймын, Айтпай калай шыдаймын, К алык Дулат дегенмен, Ж ауды керсе жасыран. Бакы т берген ж М т ен Данкын шыккан жасыкнан. Кырык мын колра каймыкпай. Карсы HibiFap ешюм жок, Атына Min батырым, Ж эрдем берер 6ip кудай. Кырык, мын колра карасан: 1леден 6epi каптаган, Ж ас эйелд1 таптаран. Карсы келер Kici ж ок Е л калмады uiannaFan, Же.гпсш киып жылкы алды, Ойран кылып мул!к алды,

Сенен баска бул жерде Ж ауга шабар юм калды? Калын Дулат белгш, ЕрлМ нен саны кеп, Жауиа шабар жаны жок, Ж аудан коркып жосыды. Анракайда тары боп, Ж ылап, шулап 6i3flin ел,— Дед1 саган хабар бер! Муны ест1ген батырдын Tyri шыкты сыртына. Ж аудык керш кырранын, Ж аны ашыды журтына. Кол устасып келгенде Калын к а за к вз ел1м, Ел намысын коррамау — Ер ж т т к е 63i ел!м. Ашуы кеп батырдын Д аусы шырып акырды, Жолдастарын шакырды. Касына уш жуз кол ертш Актуякка мшед1 Он мын колра тиедь Уш кун, уш тун сорысып. Ж ауды шептей жапырды. Кырып-жойып, калганын Ел inertнен кашырды. Ж ау шапканда ез елш, Жымиып кашкан кояндай Дулаттын батыр дегенш, Сол уакытта сактаран Сураншы б1зд1н ер ед1. Кэне осындай ерд1 айтпай, Ж атка намыс бермеген, Куо созасын енеи т. Байларын айтып ел1нн1'н Колынан тук келмеген. Дулат деген ел екен, Ж адагай, ж айдак дер екен, Ш апырашты ел екен, Батыр туран дер екен.

Ерепскен душпанды, Найзаменен шанышкан. Куш-туш тынбагам. Душпаннан сапл сынбаган. Шын ашуы келгенде Мурты кетер туксшп, Такиясын шашы кетерген, Намысынды эперген, Ж ауды кврсе тап берген, Мандайына бак берген, Шешен кылып жак берген. в зш е epiK ш ак берген. Кырык жаска келгенше Св31н жаман демеген, Eui6ip тере epiKci3 Шенше онык келмеген. Ерлж пенен намыска Ат сауырын бермеген: Ж андаралдын алдында Каймыкпай cssin жгандеген. Твре, кара жиылып, Кум тебедей уй1л1п, Eui6ip адам болмады Сураншы б1лс1н демеген! Кайрап койган ак болат Сеомегенде ж ау кесер, Ж аудан асып тау кесер, Тастан етер кылышы. Кырык тогызга келгенше. Ерл1п онын ерлеген.VI IV Ескожа деген ел1мнен Ерлер шыккан енреген. KiM журген Menin шешме? Саурык та мен1н батырым, Он жет1 жаска келгенде Аттын конды бел1не, Б ел пл 1 болды ел1не. Жетшуда казактьш 104

Керген KyHi кем едь Жан-жарынан кунде жау Елге тыныштык. бермедь Bip жарынан — калмактын ¥рылары талады. Bip жарынан — кыррыздын Орман ханы ойкастап, Кунде мазаны алады. YiuiHiui жактан — Коканнык Беплер 6eri кокандап, Эскер1мен топырлап Ауыр салмак, салады. Кунде тонау, шабыстан Ел титыры курыды. М ал мен жаннан тущлдь Ж ер мен Судан куылды. Ел басына кун туды, Катын, бала, ж ас, Kapi BeTi жаспен жуылды. M iHe, сондай заманда, Еюталай кун туып. Ел кыспакта турранда: Ел намысын жоктаран Батыр туран KiM efli? Ел шетшен ж ау куып, Ерлжпен кайрат жумсаран Батыр туран KiM ед1? Калын жаудан каптаран Каймырып бел' кайтпаран, Ел тыныштырын сактаган, Халкы суйш мактаран, Ардагер батыр KiM efli? — Саурык efli арыстан, Туысы онын Ш апыраштан, Дулатпын деп мактанба. Кеше елд1 ж ау шапканда, Сактап калган шм efli Кыррын, талау, шабыстан?! — Саурык ед1', ардагер, Ел корраскан сондай ер.

Дулатпын деп кепсшбе! Бай, бекпш деп тепсшбе! Саурыктай болат батырдын Алтын нур толган iiuiHe. Ж аулы жерге барганда Kipeai екен кушше. Мьщ карганын туягы Bip туйгынга етпейдь Ашуы келген жершде Bip ойран салмай кетпейдь Тамам карта жиналса, Bip сункарта жетпейд!. Саурыктай ер батырым, Мандайына бак берген, Душпанды керсе ouiirin, Талкандауга тап берген! Амалменен ер Саурык Ш епп жаткан Орманды Бенде кып алдына экелген. Кебелектей кэп Дулат, К эп ттм ен iciH жок, Душ панга кылар купп'н жок, Мын болсаи да 6ip Fana Саурыктай берен KiciH. жок! Ж а у жагына ел бермей. Д а у жагына сэз бермей, К ай душпанык кетш ед Саурык ерге бой бермей? Сауыт-сайман сайланып, Ж алац кылыш байланып, Найзасын таска туйреткен Саурыкка ерден ш жеткен? Ашулы жерл! кэздеген, Ж М гН н бэрш тузеген. Саурыктай купим батырга Дулат тугш казакта KiM бар efli ш ак келген? Шапырашты, ол рас, Сенен тегшдё аз ед!м. Аз да болсам татымды,

Сенен Дулат б аз' ед!м. Даулы жерге барганда. Саулап ж аткан сез ед1м, Ж аулы жерге барганда Найзанын ушын безед1м. Келд1 ме мешн кезепм, Кезепмд1 6ip бермей ©ртедщ мен!н езепм. Ш апырашты мен ед1м — Елдщ шетш кыстаган. Келденен найза ycraFaH, Душпанынан кашпаган, Акыл, кайрат ic кылып, Кезецд1 жерде саспаган. Ерегескен душпанды Тарттырган кара текедей Шокытып кана тастаган, Ш апырашты мен ед1м — Еп'мде бар т1рл1пм, Бойымда бар б|рл!пм, Ерегескен мешмен, Кай жауыннан каймыгып, Жэкетай деп жалынып, Кайда саган айтып ем? Ак найзанын басына Ж елекп ту байладым. Кайнаган калын жауынды Bip шыбыкпен айдадым. Уа кауым журт жиылган! Акылменен ойлаймын; Ешюмнен сагым сынбады! EpericKeH душпанды Ty6iHe жетпей тынбадым. Сен К аскарау осында Кашан кара дауыл ен? Малдыбай мен Коныспайдын Кашан туган бауыры ен? Сен Кордайдын астында Ke6iK урттап жатыр ен. (тэж!к тшнде паз) — асыл ед1м деген » 107

Канша малый, болса да, Нагыз d p i такым ен. У т к айрыз Kip едш, Сан тимеген сасыктын Кеше рана 6ipi едщ. Сен Каскарау М нде Султанкелд! бекенс!н, Атып салран текемсш. 03iHe 03in суктанып, 0 з тубще жетерс1ц. 0 з малывды мше алмай, ©з асьщды iiue алмай, ©cepcin бэсе, есерсш! Шапыраштым ш ш де Тшенплмдей екенсш. Аузы-басын 6ypicin, Кол-аярын курысып, Кершгенмен урысып, Долы катын сиякты Кудайдьщ урраны екенсщ. Мен отырмын сез сейлеп, Нурым кызыл шоктай боп, Жаныс, Сыйкым, Ногайбай Тары да мырза Ботпай боп, Eni бетте тамтык жок; Буршак урган жайлауда Былжырайсыц боктай боп. Арыным—ак-боз аттын арынындай, Дауысым—аккан судын сарынындай, Eni бетте тамтык ж ок кудай урран, Казып алган курайдын орынындай. Мен сейлейш адырдын ш ш дей боп, Улкен уйдщ орыным тершдей боп, Сен отырсын шал болып, шеюмдей боп, Мен отырмын ж ас ж т т ер1*мдей боп. Ж ан 6iTKeHfli бойына комсынасын. Майлыбайдын баласы Кэр1мдёй боп. Ж утка аян менщ дабысым, Кеткен ж ок жанта намысым, 108

Би, болыстан кем емес, Ж е Hi келсе танысым. Бэйге атынан кем емес, Екшндесе шабысым. Мактана берме сен Сарбас, Eperecin Саурыкпен, Байузактан батырдын. Кокандай лэшкер K yc6eri' Терекке байлап атылган, Бэлеге басы шатылран. Сез мэшсш карашы: Кешей дэу Сыпатай Ол Ботбайдык баласы, Оны лэшкер кусбеп, Танып алып арбага 0лт1рем деп эуре еткен — 0л1м десш жазасы Сыпатайдын «жазыры» — Калмакка кашып Kerri деп, Дулаттын салган жаласы. Сонда сен1н Дулатын Саурыкка кеп жалынды. Сенен кайрат болмаса — ' Сыпатай батыр K erri деп, — Сыпатай буран не е тп деп, — Саурык батыр барыныз, Зарра кулак салыныз,— Деген ce3fli eciTin Саурык барды артынан. Сыпатайды босатып, Алрыс алды халкынан. Саурыктай шын батырым Кез1щи оттай жандырран. Ерег1скен KiciHi Ес-тус1нен тандырран. Ж1г!т жиган енерден — Ж алацдаткан найза ушын, К,ай душпанга ел-елде KeTin ед1 намысын? кер K y c fie r i — эскербасы, fieri магнасында. 109

Ж ер жарады дабысын. Саурыктан асып нен Kerri, Колыцдагы асылдын Бшмейсщ рой мэшсш! Саурыктай б!зд1н батырдан. Козрайын онын затынан: Саурык барып жауды алса, Киюлы шешш дауды алса, Iлесуmi ен артынан. Мойны 03F3H ерлер foA Катардары халкынан; Ол батырлар умтылса, Етек-женш кымтанса, Турмай cipa — кетпейд1, Айбаты оныц кем емес — Тем1рден соккан талкыдан... Ж ауды керсе токтаткан, Дауды корсе сез катка н, Елге залал кылмаран, Шашылранын жинаган, Меймандарын сыйларан, Кай ici бар Саурыктын Бул халыкка симаган? Каскараудын ншнде Малдыбай мен Коныспай, Сен кай уакта 6ip едщ? Сен кай уакта Дулаттык Ж ырылрэнын суйедщ? Кой болганда уры едщ. Тун жамылып жур едщ. Адамзаттын коры едщ, Ж ылкы болса торы ед!ц, Аузыннан карынран, Тулабайык курыскан, Шеке басын тырыскан, Журген жермен урыскан. Бэлекегп бастаган, Басына бэле жастаран. Eki бетте тамтык жок, Kici демей Каскарау CeHi жолра тастаган.

Аузы-басык шошавдап Эсектен баска айтпаган, Бэлекеттен кайтпаран, ¥ялатын бетщ жок, б еек болды айтканыц, Д ард ай K ici боп калдык. Ж аксы емес пе uiipKiH-ay, Ж аман сезден цайтканыц! Басын жаман — ж алкау бас, Бул сезд1 мен1н айткаиым Бойын сен1н курыс боп, Ж урген жерщ урыс боп Катынша есек айтканын. ¥ялатын тусщ жок, Суйенетш KiciH жок, Кырык-елуге кеп капсын Адамшылык шшш жок, Ю сш к сенщ арын жок, Бул уяттан сактанран. Арынды байлап белще, Етек-жещн жулынып, Кармагыма шндщ, Аярыкнан суршдщ, Сез кадырын бьлмейтж С ез1Н ж ам ан Kici екен. Ж аткандай ш туб1нде, Ke3iH жаман Kici екен, Аузыцды сезбен кшттеймш. Енд! вленд! айтпарын, Осы да жарар езще, Келдщ карпыр кез1ме. Жуйрш бауыр жазгандай Ж о к efli Ti3riH тартпарым. Айтар сез1м кеп ед!, Эдеш артык. айтпадым. Кызыл тшге келгенде, Бекендешн желгенде, Ашсан, eiwi аузыцды Курулы тур какпаным.

ЖАМБЫЛ МЕН ДОСМАЕАМБЕТ АКЫННЫН. АЙТЫСЫ Ж а мбыл Самгаймын канатымды ал acnaHFa, Дуб1рлеп даусым кетс‘1н таласканда. №рем ceHi сезбен, Досмагамбет, Аярый тисш жерге анда-санда! Сен меш жене алмайсын арбасац да, Терт бурышын тешректщ жалмасан да. Ж аландап аш бер1дей келдщ кайдан, Ж аксы лы к Ж алайырдан алмасан. да. ApFU атам аруакты ер Карасай, Тецселген дуб1рше тау менен сай. IlipiM бар жыр несерш аспанга аткан, Сункардай санкылдаган ер Сушмбай... 1лгер1де Ш еже, Б алта заманда еткен Асакен, Бухар-жырау арманда еткен, Солардын аруары маран конып Сейлеймш ерегюсем ектем-ектем, Тускендей жайдын оры саран кектен. Шын кызсам сез1м—жалын, домбырам —найза, Курсаулы сауыт болар маран шекпен. Баласы Улыжуздщ Абак-Тарак, Кетерген акылгейге Meni балап, Аш бершей кадрырран акын келсе, Бул Ж ам бы л ж1беретш сезбен сабап. Куйындап кекке шапкан мен 6ip пырак, Арамыз екеум!здщ тым-ак жырак, Теменде шыкылдаран сен торрайсыц, Айтыспа мешменен акын шырак. 11?

I Д осм а р а м бет 8—ж« Ай Жамбыл-ау, Жамбыл-ау! Сез сейлейш мен саган Таудан аккан булактай. Ж ас ecnipiM баламын, Жапыракты жайкалган, Квлге б1ткен курактан. Л ак текедей бакылдап, Мазамды алдын шыдатпай. К,ойдары азбан кошкардай. Ce3imU мен отырмын Cipa да сешц унатпай. вленици кыскарткын, Мунан былай узатпай. Буындырам мен сеж Bip шырармай ушндй Ж ш гщ нен тускен дузактай. Жаудыратам кезвдь Кдлдырамын свз!нд1, К а р а т ы тун болранда Алдында жанган шырактай. Акында шайыр акпанмын, Аспанга ушкан пырактай. Свз1нде ceHi« асыл жок, Кубылып турран сынаптай. Мешменен айтысып, Жете алмайсын муратка-ай! Шалмайсыц меш куганмен, Белд1 кынай буранмен, Аррымактан туранмен. Сулыга тойран казанат, Маган кайтып жетерсщ. Енд! маран нетерсщ, Мешменен айтыссан Ty6itte е зщ жетерсщ. Бул арадан кетерсщ. Ала алмасан алысып Арманда болып етерсщ, Акындырын. шамалы Алакашпа екенсщ.

Талаура тускен урыдай, Ат-тонынан айрылган, Канатынан кайрылган, Жасыран жездей майрылран. Басывда сенщ берюн жок, Адам керер KepKiH жок, Акынмын деп мактанба, Свз1нде куат cepniH жок. 0 з пирылынан тапкандай Кейпщ жаман Кейкуат Байдын малый баккандай. Кулакка маза бермедщ Дауылпаз дауыл каккандай. Алдывда жиган малый жок, Ку кедейсщ кангырран. Ж ауласарра элщ жок. Ж ыршы eMecciH, баксысын, Дуниеге тапшысык. Баксы да cipa болмадын, ©лен айтып онбадын, Ел ш ш де азыпсын, Bip кудайра жазыпсын, Шекпенщ жок сенщ де, Сен 6ip журген зэл1м-д!, Bip бойында сэшц- жок. Аралап Абак журсен де, Уш кун жатар жайын жок. Ж аман тамды салдырран, Ж атк а жерд1 алдырран, Арэйын кещ л калдырран, Ел1нде 6ip байлык жок, Казан аскан жерше Сабан-топан жактырран, Кеште ойнаран баксыдай, Саган кобыз шалдырран, CeHi Kepin отырмын, ©31мнен 03iM капалап, Tyci«e сенщ карасам, Ж уш тускен жапалак. Ж араткан тэщр жасаран, Нарашы журтым ер екен.

Кетерген с е т акын деп. Б!зд1н елде бул болса, Аяк жолын таба алмай, Кетер ед1 канрырып. Еркек болсац кашпагын, Кайратынды карыштап, ©Hepimtf бастарын, Урыскак катын секйвд, Аузыннан от шашпарын, Мен де айтып беренш, Акын Жамбыл cacnaFHH, Асканга тоскан кезжи, Алдын ала баспагын. Армансыз болып акыным. А кындырын болмаса, Ж ок екен баска накылын. KiM жырылып, KiM жырар, Байкармыз сездщ акырын. Картайранша какылдап Ж ел свзге 6ip тоймайсын, Ж енемш деп ойлайсын, Конак конса уйще, Тышкан мурынын канатып, Тыш как л а к соймайсын. © 3inai 03in кетерш , ©рге неге бойлайсык. Бергенше кудайдын Канарат кылып тоймайсын. Елден елге тьпенш, Жамбастай жатып iuipemn, Жасыннан кылран кэабщ , TeHTipeyfli коймайсын. Астына м1нген ерin жок. Кол берген мыкты nipiH жок, Н е басына кун туды, Bip жанында тыным жок? Кеп сезщнщ шшде, Bip дэлелд! шынын жок, Ecirin бар, терщ жок, Алысып элщ келе алмас, Ылдиын кеткен, epiH жок, 115

Bip еткен сон eMipiH, Кайта айналып келу жок, Корыкпайсык бишара ©лерщнщ шагынан. Кетер ем урып, 6ip жерге А зырак коркып отырмын, Сакалыннын арынан. Отырсын Foft кушиып, Кой баккандай ну кедей, Байлыгын айтсам Тарактын, Каларсын сен ундемей. Калдай, Маман, К®л1бай, Байлыры таскан кунде удей. 1леден арман кестген, Жерлерш каптап малдар жур, KiM айтар муны шын демей. Калдайдын 6aFbi жанып тур, Ж аркырап ашык нплдедей. Ж ы лкы мен кой ecenci3, Журттан аскан байлыкпен, Туйесш жур жундемей. EniMfleri байлыкты Айта берсем сез жетпес, Сусап калар тш-кемей. Акын болсац ашык айт, Ел1ндег1 байлыкты. Б1здщ елд1 кундемей. Е лщ ceHin онбаран, Енд1 не деп айтамын, Кедейлжт! Min демей. Ж амбыл Солай ма, бала, солай ма! Зырырына Жамбылдын Тисен саган онай ма? Куырамын енд1 мен Акындыктын апшысын. Квргеш м ж ок вМ1рде Ж ел свздщ мен тапшысын. ©лешм асау тешздей,

б рге карай шапшысын. Толкындай С0зд1 сапырып, Арыстандай акырып Шыгайын енд1 айтыска, Нажагайдай ce3i\\ui Жаркылдатсам алдында, Есщ шыгып адасып, Бш е алмассьщ экеншн. ©лгенд1гш кай туста. Сез б1лмейтш баласыи, Акындыкка шаласын, Мешменен айтыспа! Кемггесш кедей деп, Б аска сезд1 таппайсын. Жет1сш журген немедей Елвд1 кур мактайсын. Малды санап мактанбан, М алында емес ел 6aFbi, KopFaFaH жаудан халыкты, Ерлжпенен даккты Е л1мшд к у н т apyaFU, Ел1мде болды батырлар Карасай атты уранды. Асынып жау-жарагын, Ел1ме шапкан калм акка Орнатып кара туманды, Салатугын ылавды, ЗаИэрше шыдамай Калмак кезген шыганды. Кылышынан етшзген, Каракесек Каранды; Ж ауынан жерд! босатып Осындай атак, KiM алды? Бугшгщей сез1ме, Ол да саган кумэнд1, Кеп сезщ шн iumme, Bip сез in ж о к унамды, Байкалып эбден сыналды, Елден алгыс алмайсьщ KeTepin ютап, дуранды. Мешменен устасып 117

Бшмейсщ кудай урарды. Е р л т к болса мактанган Жауын куып кашырран, Айдарымен жел ecin Алатаудан асыррап, Айбалта, кылыш асынран, Жанындары жабдыры — Н ар кескен, канж ар асыл-ды. Карасайдай батырлар, Кику салып агганса, Ел1ме тиген жаулардын Алмадай басы шаншылран. Айтшы осындай ерлердк Ел1цде данкын асырран. Айталмасак бундайды, Айтыспа сен антурран. Корыксад неге айтыстын, Арарран сакал, шашымнан? Ата-ана сыйлап кермеген Бейэдеп ескен жасыннан, Сен 6ip журген сауыскан, KecipiH улкен басыннан, MeiiiMcneH айтыскан, Сендей талай Kennenin KeKiperi басылран. Уа, ку тандай Жалайыр! Менен аскан елнще Б ар ма cipa 6ip шайыр? Ж амбыл жырау толганса, Домбырасын колга алса Пар келтпрмес еишмдй — Сез даулымен сорушы ем Сендей акм ак мускшдк Ауылына алып бар Шашылран б1зден ушкынды. Сушмбай акын устазым, Сез канжарын суырып Душпанга осылай куш кылды. Кудай аткан ку молда, Берекещи ушырып, KeTipeftiH пыстынды! П8

Арба еткелдш тубшде, Bip кун, 6ip тун шайкасып ©HepiH эбден байкасып Кулмамбет те женген жок, Женбек турмак Кулмамбет. Нысаната келгенде, Кара Керей тубекте, Жалайырда Каркабат Бу да айтысып керген жок. Ж амбыл, Ж амбы л болиалы, Жамбыл атка конгалы Ж енш п намыс берген жок. Кепшш кке бет бурып, Азрырушы адамра, Караспайтын кабанра Ежелден Жамбыл кенген жок. Енбепм ciHin ел1ме. Ел ш ш де epiMe Сол ушш барым сенген жок. Тарта сейле тш ндь Танымайсын nipiwtf, Танымасан П1р1нд!, Айтайын сенщ Mimaai. Эдеппенен сейлепн, Еалым болсан б ш м д 1, Сен сыкылды молдалар BeTiHe устап куранды, ©Tipix айтып елд|‘ алдап Тараткан кисык уранды. Аятын окып ышкынып, AypyFa дем уиш рш Молдалар уксас жыланра, Балуан болсан белсент Шык куреске сыбан да. Барын болса карышта EMecnin саран кудаида. Сен куйкентай, мен туйрын, Ж ур жайына будан да. 0 Л1’нд1 бшмей асылып, А пты ры п сейлеп асырып, Ж олыктын кырсык ыланра! 119

Арка тутып акырып Бул Абактыц баласын. Жангырыктырып мен шыксам Алатаудыц саласын, Ку ауызды ку молда Карамды кермей каласын. Кайтер екен десем мен ©ршелешп барасын, Т1л типзсец бабама, ©ртке Kyflin жанасын. Ажырата сейлегш Бай, кедейдщ арасын. Кур кепкеннен пайда жок, Сейлегш сездщ данасын, Жыгылганды, жыкканды, Соида бшср эр адам, ©зшщ бшсе шамасын, ¥зын сонар жуйр1кп1н, Отымнан жырды тербетсем. Акылыкнан танасын, Албыр жиен Жалайыр, Дед1н маган кедейс1н, Мен коргасын сакамын, Сен утылгыш кенейсш. Мен 6ip соккан дауылпаз, Сен салмаксыз к... бос, Ебелек каккан ебейспц Bip устасып калсам деп Kyiuiiuii байкап шенейЫн. Кысы, жазы ау салып 1леден балык коймадын, Ш1р1ген суйек жесен де Карнын шыгып тоймадын. Туздап балык кактадын, Сары майдай сактадын, Ж айым калай болар деп, Дарияны жактадык. ©з малынды epri3in Жер|‘нде мал бакпадын. Тайдыц майын бермейт1н Байды несш мактадын? 120

Би мен болыс колына, IIJbiFbiH болып кетед1, Ж азы, кысы тапканын. Ел байлыры ез1мде, И л вайльты сез1мде, М алы ж ок такыр кедей деп 0TipiK ж ала жаппагын. Epericcen мешмен, Мен устассам сенiмен Ш ырып кетер аптабык! Молда емесс1н, сокырсын, З ш р 1 айтып зарлаган, Ж аназа! окып елгенге Педия3*i*алып жалмаран. Шарират* жолы мынау деп К а р а ты надан халыкты Кезд! жумып алдаран. Кедей елее уйше KyHipeHin бармаран. Аттана шауып бай елее, Кирагаттап куранды, Куньтуш сарнаран. Ж аксы керсе молданы, Кез бояушы зулым деп, Кепш ш к неге карраран? Досмарамбет Кезекпенен сейлелж, CeeiMfli тоекын Ж амбылым. Дабысты жуйрж Жамбылым, Алпыска жасык келгенде5, Теплген тасып дапиядай, Басылып калган Жамбылым, Молдалыгым айып па, Уйреткен саган кудайды? —дши салыктык 6ip туре i а — елген Kicire окитын намаз. — елген Kicire шыгарылатын мал. ат — ислам дшшщ закы. — деп улкендтн асыру ушш айткан. 121

Куран сеэш yKnaFSH. Сендей надан онбайды. Зекет алса молдалар, Ужмакка журтгы жолдайды. Молда етрж айтпайды, Оны кудай колдайды. Елеуретш сейлейс'щ Алактатып квзвд!, Эзезшден сабак ап Булд'фшсщ ce3iimi. Куранга т!л типзсек, Kynip1 деймш е з в д г Мен де аскактап сейлейш Жалайырдьщ бепнен, Б е л гш ата тегшен, Айтура тура кеп отыр А бак-Тарак шег1нен. Нокта агасы, колбасы Дулаттан б1зге не пайда, Кумырскадай кеб!йен? Tepin айтып келемш Меркеден арры елщнен, Эулиеата, Шымкенттен, Бозадан баска асы жок, Ж ар-жатактын астында, Кунге куй'ш тускендей, Кыздарынын шашы жок. B ipiH -6ipi кептескен, Бозакормен ептескен, Ж акыннан баска касы жок- Меркеден 6 e p ri туранын Салган кыстак каланы. Уй басына бес тауык Юрсиян2 боп барады. Кыстыгун1 болганда Таудан бута алады, Базарра экеп салады. Бес тиыннан акша алса. — дшнен шыру, кудайсыз деген марнада ян — крестьян деген сезь 122

Жерден алтын тапкандай, Куанып уйже барады. Ещц айтайын Жамбылым, Меркеден 6epri ел1нД1, KipcHHHFa жазылган Орыска бэр! к е тм д ь 0ткенд1 айтып мен-менсш, Кетересщ конл1НД1. Ол кундеп батырлар Bapi жерге кемивд, Енд1 MiHe булд1рт Жайлады жау жервдь Айта бермей еткендк Шыгармай кумар iuepiiui, Айтсайшы Ж амбыл тары да, Абактан енд1 ул бар ма, Куткаратын ел1нд1? Сенен коркып кайтпаспын, Коркып, бурып калмаспын, Егер кырсык шалмаса, Алдыма жуйрж салмаспын. Шапкан жерш киятын, Кушш колрэ жиятын ©TKip кылыш — алмаспын. Тарлан тартып калыпсын, Азуыннан шалыпсын, Буынывды б ект п Аярывды дэл баскын. Кумар болса айтысу Ж ыкканымыз алура, Ж уртка олжа салура, Бэйп'ге Tirin мал, басты, Айтысам деген ойда жок Келе-ак езщ жармастын, Сендеи-сендей кеп акын, Квргенде MeHi етшген, Меркеден 6epri туранык, Он-он уйден 6ipiKce, 0p6ip таура бекшген, Ш екаралас болран сон 123

Кыргыз тиген шетщнен, Сенщ rain Kecipin, Кештерш басып жыл сайын, Берекемд1 кепрген. Сия салдым сауытка, Акыным Жамбыл ауытпа, Елщ кедей болган сон Кызынды саттын зайыпка. Акыным Жамбыл талыкпа, Асыгып олен айтам деп, Bip киеге жолыкпа, Мал табалмай кыз саткан, Менщ жеген балыгым, Мунан жаман болып па? Аскан жуйрж eMecciH Бул арада 6i3 керген. Мен-менс!нген сендейдк Bi3 де акынбыз дуз керген. Ужцнен жылан кугандай Ж а з кетсе кацгып куз келген. Байлыгын сен1н кайда бар. М ал орнына к.ыз берген, Bip ж арамды ж т т щ , Дулаттагы Алпысбай, Кунде ар ак iiuKern, Орыстын yfli тускеш, Жегеш жасык киярдан, Алдында тактай устели Сен Абактын ж уй рт, Мен тулпары Тарактын. Бзрекелд!, Жамбылым, Салты осы ма елнипн? Каскелекнщ ж 'и т Босатпас алдын кабактын- Арак десе жымындар. Кулкыны курып кылмындар, 1шпесе басы ауырар. ЕлiHHiH, басшы адамы, К алага жакын конысы, Кунде салып салыкты, Зар кактырып халыкты, 124

Мойнынан туспес борышы. JKepimu сатып улыкка, Тары лиан журггын epici, Оразалы дегешн, Карындасын e3i алып, Еотмеген жол салып, Bip тентеклн KecipiHeH Шулады Дулат козгалып, Кеп узартып созбалык, Бу да жетер басына Эдшджтен озбалык. Ж а м бы л Албыр жиен Жалайыр, Ел1нде бузык жок. болса, К ожакан iu m неге арак. Эулие, сопы кеп болса Кепке тиер KecipiR, Кожа мен молда, бек болса, Дэулегп ата тек болса, Бойында арам кеп болса, Молда емес ол эзэзш, Суйюмс13, журтка жек болса. Сол Кожакан болысын Мекеге барды каж ы боп, Боза, ар ак йикен сок Айтады нес1н кажы деп? П ара тагы жейд1 екен, Ел ш ш д е казы боп. Арамтамак, ак б1лек, Кол астын жемей, колдай ма, Басшы эдш болмаса, Ж уртка адйпдж орнай ма? Ел коргайтын ул туса, Елд! душпан торлай ма, Шанымды мен1к шалмайсыц, ¥рсан да камшы борбайга! Кырсык шалса жолынды, IciHfli кудай овдай ма? Терт тулж мал турганда

Сойдырып шошка согымрэ, Шарират жолы сондай ма? Сен бммейсщ, мен айтам, Койшыбайдыц атасы, Кайырсыз бай Калдайын, Тогайдан торай коймаган Адалдан жиган малдайын, Ажырата бшмеген Адал мен арам кандайын. Шарираттыц жолында Арам жемек бар ма екен? Тагы да жайын мынадай: Ж асын кэмш толтырып Кызды ecipflin буладай. Алыстан келген саудагер KeperiHAi сатып ап, Кыздарынмен жатып ап, Зауы к сан кылады-ай... Желпшген кещл басылып, Ж елжкен жуйрж тынады-ай. Саудагер, молда зулымсын Халыктьщ K93iH боядын, Кайыр басцан тумадай, Алты ауызды ала боп Басынды таре сурады-ай. Мен боламын ханын деп, Хандырым журтка мэл1м деп, Ел1нд1 к,ысты кынадай. Ханнан Kepin канауды Куйзелш журтын жылады-ай. Кетерген журтка бас кылып, Кайрымы журтка тимеген, Каны кара залымды, Залымдыры мэл1мд1 Алдына тура бара алмай, Барып жауап ала алмай, Айталмадын зарынды. Ж ылкы, туйе, сыйыр мен Кой, ешкМ сойып ап, TapTyFa тарггын барынды. Тартып алды epiKci3,

Жук тартатын нарынды. Кез жасына карамай Ж ылатып кемп1р, шалывды, Хан жарлыры солай деп, Б укара 6i3re онай деп, Qpici катты тарылды. Ел коргайтын ерлерщ, Алдына барып бас иш, —Алдияр,— деп жалынды. Арамтамак, кузгындар Ж октамай намыс, арынды, Мал, басында epix жок, Ж аура бердщ ел1ВД1, Каны кара сумырай, Катты басты бел1ндь Ун шырармай туншыдтыц Шырара алмай mepiwtf. Ханнык ceciH кайырып, Ел!нд1 даудан айырып, Алмадын калай Keriivu? Эулие болса кайда ед1, Ескелд1 би жалпарын? Тереге елш суратып, Нашарларын жылатып, Кадырын бишей халыктын, Байтак жаткан кен елге Тид1 Kecip шарпынын. Елеурейсщ eHTirin, Басылар казыр каркынын. Ат-тонынды олжа кып Кайт елще жаркыным. Жалайырдын шшде CeHis бабан Балгалы, Балгалынын байлырын, Отырсын ба салралы. Байлырын сонша коп болса, Н е рып журсщ бул жакта, Зекет, кушыр алгалы? Антурран деп айтады, Ж алайыр да Карралы, Ce3iMHin ж ок жалраны, 127

Эл! де айтып беремш Тары да болса калганы. Ауыз 6ipfliK кыла ма, Ашулы болган кектющ? Байдан кедей бвлшш, Байга кара керппп, Кедей ашу етпесщ! Аузык бармай отыр ма— Айтуга Келбай, Маманды, Мырза купли Жалайыр, Андысты зулым эмэндл Кедейге жаны ашымай, Ж аксы лы к !здеп басына, Жоламай бенде касына Маман берер сазавды, Карсы жауап айтуга, Келт1рмеген шамавды, Ж алакор деп айтамыз Журтына булж салганды. Би мен болыс, бай, манап, Пристав, князь, чиновник Шулатып бала-шагавды. Кай жаксыц бар оларга Карсы турган табанды. Кариямын, сураймын, С©31ме жауап бер деймш, Сикыршы, залым ку молда! Буган ж ауап бермесен, Кыс к... мен деймш. Ашып кара кез!нд1, Сез neci мен деймш. Б ола алмайсын сен cipa, Мешменен тен деймш. Сендей-сендей акыннын Сезбен жанын емдеймш, ©ленмен шын тасысам, Агып 6ip ж аткан селдеймш, Айтайын мен бшмесен, 0л!мменен пара-пар Ку басьщды юрлесек, К ем у аз 6ip кун каларсын

К е т и ш к л тшдесен. Кепш ш к дария келдешн, Сол дариядан аксам деп, Эрюм-ак ацсап шелдейтш, Бакыты журттын ерлесе Мэнп калар сенбейтш, Есенпреп журмесен, Елд1 неге датгайсын, Ешжуздо болмасан, Байды неге мактайсык? Кайыры кепке тимеген, Эюмджпен билеген, Ж арлы -жалш ы суймеген, Ханды неге жактайсын? Жегенщ кеп шашыннан, Кылмысын улкен басыцнан, Халыкка тиген пандан жок, Кайтш тузынды актайсын? EKi уртынды кампитып, Сейлейсщ сен аптыгып, — Ел1нде ер бар ма? — деп, Сурайсык жэне шаптыгып. Зыгырданы кайнаган Ел1м Kipfli кенеске, Ерлйс тугаи емес пе, Ж ердщ шелш сел жуар, Елдщ кегш ер жуар, Дауыл турса булт куар, Ж ердей жауды журт куар, Ерлйсгщ оты лапылдап, Аспанга шыгар кун туар. Сол майданда жалындап, Колина алмас кару ап, Алатаудан акырган, Жауын жещп жапырган, Карасайдай ул туар.

ШАШУБЛИ МЕН ЖАМБЫЛДЫН. АИТЫСЫ Алматы каласындары Байбулан байдьщ уйшде ул- кен жиын болады. Бул жиында ел кезш, с е р ш к к,ып Ар- кадан келген Шашубай акын да болады. Осы жиында отырып Шашубай былай элен бастайды: Акынньщ cyflip келер т1л мен жары, 1ркшмей осы кунде сейлер шагы, Кормекке 6i3re уажы п1 нур дидарык, Жетюу, аманбысын, он санларым? Ж айылды Шашубай боп менщ атым, Кеудемде саудырлап тур жазран хатым. Бул ж ерде дэм-туз айдап, ж уз KepicTiK Журмгсщ жалпы Teric, асыл затым? Ж урм 1сщ аман-есен, батыр Сэт1м, 1лгер1 болыстардан салтанатын, Сункар болып туыпсын Найзабектен, Тарайды Есенкулдан арры затын. Ж эне де жэрдем болран бабан Жаныс, Ер дейд1 казы болган журтка калыс, Ш ашубай кунде буйтш келе бермес, Теш здщ аярында, жер1м алые. Журмшщ есен-аман, ен санлактар, Кок музда тарасыз ат тайранактар. 1 У аж ы п (арапша) — icteyre мшдетп болран ic. 130

Сарыжан, Саймасаймен аманбысын, Аш-арык, кембаралмен азд1 жактар. Жайындай ерге жузген кадамдысын, Эр жердей атарын бар хабарлысын. Д улагга мойны озран ж йтг дейд!, Алпысбай, Мэнкеменен аманбысын? Сейлейд1, сейле десен, бул Ш ашубай, Дэреже ез басыма берген кудай. Алматынын санлагын Teric жиып Той кылды компания Байбулан бай. Сурасан, м ен т атым Шашубаймын, Болранмен уйде кедей, тузде баймын. Баласын О р та ж у зд т айлап ж ед1м, Калтамнын Ty6i TeciK байымаймын. Желге уксап уйткып соккан зуылдаймын, Ешнэрсе сонда дары тындырмаймын. Санларын Ж етюудын кергеннен сон, Сарынды елец жактан сындырмаймын. Сайраткан О ртаж уздт булбулымын, Табаным кы зрэн сайын булдырлаймын. Абданда о да откен Абак, Ж айнак, ©TinTi Сайым белек санлак айдап, Санларын Ж етюудык кергеннен сон, Сейлейд1 бул Шашубай тамашалап. Мен келд!м Ортажузден тен1зд1 ерлеп, Кыдырып сез козгадым келденендеп, Ж ол басып он сепз кун зорра жегпм, Санларын Ж етшудын корешн деп. Б э р т де аманбысын есен-аман, Шуу десе жуйрж озар мыннан-саннан. Отырмыз каныбетпен ж у з Kepicin, Отырмын там аш а eTin ж октан, бардан. Дуаным — Караеткел мен Кдркаралы, Барады кенш базар таркагалы, 131

Алрэн сон eri кызып токтата алмас, 0 ленд1 тары да отыр шайкагалы. Ш ашубай ©лен ж акка кадам басты, Бул кунде аздермен кеп амандасты. Ж уйрж тщ топ тан 03F3H 6ipeyiMiH, Келд1м де калын inaHFa араластым. Ж елгенде жер калмайды курен аттан, Жолаушы жолым алые келе жаткан. Жуйршпш шар-тараптын тузын таткан, ©ленмен созд1 желдей куйындаткан. Шашубай м е н т атым, ел1м кырда, Сол кырдан дэм буйырып к ел д 1М мунда. Kapi аруактын орнында 6ip шыркашы, К,алын ел аманбысын Жетюуда? Сураншы карсы шапкан аткан окка, Шашубай коп сойлеген талай топка. Компания Байбулан той кылыпсьщ, Б1збенен кармасарга акын ж ок па? Б1реуд1 Ж ам бы л деген мактайсындар, Ж асырып оны кайда сактайсындар? Акын болса тез алдыр Байбулан бай, Эйтпесе ел намысын таптайсындар. Ортажуз ¥лыжузден коп келед!, 1шкеш ¥лыж уздщ шеп келедь О р та ж у зд т ш к е ш купан кымыз, донен кымыз, ¥лыж уз кеженщ коюына окпелейдь Ортажуз ¥лыжузден бай келед, 1рбггтен' cipiciMCH шай келедп Бэйгеш алса Ортажуз жуйр!г1 алар, Шолары ¥ л ы ж у зд т кай келедН Бар екен О ртаж уздт торт баласы, Халайык мен айтайын, сен санашы.I I р б i т — Ирбит каласын айтып отыр. 132

Тертеушш арасы он кушик жол Келед1 осылайша шекарасы. Сайраган Ортажуздш булбулымын. Халкымнын топтан озтан жуйр1пмш. ¥лы сарын ж у й р ж т т 6ipeyiMiH. Ж уртыма на'рык корсеткен улгш м ш . Вайбулан,К!С1 Ж1*бер Ж амбылына. Ж амбылды болар ма екен алдыруFa? Тагалы. терт аягы мен 6ip жбрра, Ылайык тар кешеге салдырура. Акын болса тез келсж бул apaFa, Б1збенен ж арар ма екен пар кылура? Р уым О ртаж уздж деген ж ер1, Ж алпы отыр Жетшулын кеменгерк Ж у р е кс ш т туррандай не бар мунда, Ол, uiipKin, акын болса келсш 6epi. Bi3niH кеп айта берсе толып жатыр, Bipi Kemin, 6ipeyi конып жатыр. «Сейггбаттал, Ер Э лМ н сорысындай» Неде болса, боп калсын, 6epi шакыр! Будан кейш Байбулан бай Kici ж1берш Ж амбылды шакыртады. Байбуланнын ез уйшдеп ен «сыйлы» ко- нактары — байлар арак 1'шкен кызу едк Ш ашубай да iuiin алган, кызу, Ж амбылды кере салып елещи арын- датып коя бередг — Эрине. Шашубайдыц айтар ce3i, Кеп керген мундай топты шырай жузь Сырлы арашын колына устаган боп, Келшт! азап айдап, бул к1м ез1? Сонда отыррандардыц 6ipi: «Сешн 1здеп шакырткан Ж амбылын осы^— дейдк Онан сайын екгпндеп Ш а­ шубай свйлеп кетедк — Алматы — тауы адыр, жер1 — дала. Шашубай сез сейлейд^ жеке дара.

Улкенге сэлемщ жок, аманык жок, Кун туды не басы на,дуз1 кара?! Журм1сщ аман-есен^ акын Жамбыл, ©ленге ж астайыннан болдьш .даихыл__ Ундемейсщ унжурран тускендей-ак, Кун туды не басына,тэ!ир алгыр! Ш ашубай ар ак iiuin желдеп отыр, Кайдагы асыл сезден тергел1 отыр. Ерден шыккан катындай неме екенсщ, Ауылшылап келмесец,сейлей отыр! Ортажуз Улыжузден кеп келед1, Bapi ле Ортажуздщ бек недель Аянбай барын болса камдана бер, Шапандай канжырара бектередь Bapi де KepiHin тур беп-белгш, С актанба кврмегендей, к... белгш ; Аксункардай-кырандай мен турранда, Тышкан алган мактайды 6eKTepriHi. Аркада мен айтайын салдырымды, Мунда келсе айтайын бек, торе, хандырымды. Ашулансан аспанды тастап ж!бер, _ “Г е н де аянбай кимылда барлырынды. Барлыбек, Турлыбекпен аман болса, Ж андарал да бузбайды жарлырымды. Ж амбы лжан танымайсын мен баягы, Колында Асай-Мусай шал таяры1. Агат кеткен сез1м жок, отырран кеп. Тен тиер елещмнщ терт аяры. Bip K03i CaMi жаннын кысык екен, Байпатш ан Мэщбменен пушык екен. Bipin ойкы болганда, 6ipiK шойкы. Б о р т де косылыпсын ойдан, кырдан, Куйю турыр сиякты сусы ботен. 1 А с а й-Му с а й— шырыс елдершде джгс байланысты ай- тылатын Муса пайгамбардык касиегп таягы 134

Г Ж а м бы л Сейлесш мен сыкылды кеменгерге, Асалмас кулаш урдын аскар белге. Шубырып, А ктабан1 боп келген Аргын, Ж е л й т ц ез-езщнен неменеге? Сорынды буйте берсен кайнатармын, Бент* кылып кол-аягынды байлатармын; Без билет3 шубырынды ж ам ан Аргын, Ж ер тв часабаймен4 айдатармын. Халкымда мен 6ip жуйрйс озып журген, 9 р жерге кулашымды созып журген; Аркадан ауып келген актабансын, Ж е л т п 03-вз1ннен мактанасын; Шубырынды Аррынсык тозып журген. Аркадан ауып келген ж алан аяк, Сен дагы кимылдадык аянбай-ак, Бул ж акка ж ан 6aFyFa келдщ кангып у Т и т кетш журмесш саган таяк. Ажалдын огы келгенде, Корганы болмас кебенщ. Tyci суык келед1, Терт кырлы кек жебенш. Аптыкпай сейле, Шашубай, Сынып калар бедерщ. Кангып келген аш-арык, Тойынып кеткен екенсщТ/ Б1лд!м жана себ ебж / Тойындырган талайды Берекел1 ел ед1м, Кангып еткен Аргын-ау, Кашан маган тен едщ? 1 А1 1®? н~ Актабан шубырынды уакигасын айтып отыр. 2 Б. (фарсыша банда) — беюту, байлау магнасында. * Б, * 4i оил ет — билетЫз деген саз. бай (орысша) — часовой— кузетш!. I

Ш аш убай Бй батыр, Аррын деген атак енд!, Алдына жол салдырган дадан енд!. Ашулансам, желкенд1 жермен киям, Ш ыгарма дыбысынды, бэлем енд!! Шашубай сейлеп кетсш шщ енд1. Тт'ннен сон не болар кунщ ендН Желкенд1 ашулансам жермен киям, Аузыады байкап сейле 6yriH енД1 . Т егЫ п мен1н сез1м келе жатыр, Копында бектер1мн1н алтын шатыр, 03iHHi езщ кетерш желжпегш, Аузынды 6aFbin cefyie. Ж амбыл батыр! Кайсымыз женсек Te'febiHFa тусш, Арт жаты болып калсын акыр-такыр. Бул кунде дэу!рлеп тур Байбулан бай. Ж ал мен ж ая жегеш кант пенен шай. Барлыбек, Турлыбек, Б акия тамам торе, Булар да неше мукам1 б!лген айла-ай. Жетшудын Т!леу1 тары боп тур, Булао да заманында 6ip шар айна-ай. ¥ лы к боп Улыжузге болтан торе. Не кылганмен булардын орны езге. Басшы боп ¥лыж узд1 карап тур foA, И е боп осы кунде азд ерге де. Ж арыгы Tycin тур рой барша кепке. Булардын ш ар-тарапка данкы кеткен. Кэшедег1 орнаткан панардай боп. Бул кунде казы боп тур эрекетпен. Сейлесе сез келед! Шашубайдан, Сен онайсын,Ж амбылыму!шкен шайдан; Байльным мен бекпг1м сенен артык. Bip зыркырап жуг1рейш элдекайдан. 1Мукам (арапша — макам) — сезд| ыррагына келпрш ту- 136

■ Караеткел дуанында менщ жайым, 9ртурл1 eHepi бар Шашубайдын; EMecniH Ж етюудын шоларындай ©лекге сорып турран борандаймын! Кайырлы Байбуландай байын кайда? Булардыц нуры балкыр туран айдай, Курсплдек омырау сокпа неме екенсш, Мунымен женемш деп ойламарын, Дэметкен сети дары кеудек кайда? Басамын осыменен каркынынды. Аузымнан шырарайын алтынымды. Ерден шыккан катындай неме екенсш, Езермш бала кустай алкымывды. Ж амбыл Enfli Ж амбы л сейлейд1, Ескен желдей гулейд1, Ел1рме, батыр, сен,— дейдП Ж елш сен де мшекей, Мен аса алмас бел дейдк 03inni езщ KeTepin, М актай бердщ ecipin, М актансак да^батыр-ау, Сендей неме ежелден, Ш ирепме келмейдН Сейледщ сен де аямай, Ал Ж амбылдан сез шыгар, Асылдан ушкан кылаудай. ©леннщ дария кешмш Едж менен Ж айыктай. Зыркырап Ж амбыл сейлесш ©рге жузген кайыктай, CbIHFa TyCCiH C83iMi3, Осы отырран халыкка-ай. Бак, дэулепм басылмай, Жетшудын caiuiaFbi, Teric отыр касымда-ай, Барып сейле аузынды, Eflipe берме, Шашубай. 137 I

Ерепссен мешмен, Тауып устас тенщмен, Ерепссен, Шашубай, Енсенд: узш кетермш, Аспаннан тускен жасындай. Кара Керей Кабанбай, Канжыгалы Бегембай, Шапырашты Наурызбай, Соларра кезек бермеген, ¥лыжузд!н 1ийнде ¥раным мешц Карасай. К арасайдыц улымын, Айтулынын 6ipiMiH, Н ар кшемнщ TypiMiH, Кызыл т ш н безеген, Найзасын таска егеген, Алды-артынды буамын CeHi асырмай кезеннен! Мен дары токталмаймын айтар сезге, Аса алмас кулаш урдын аскар белге. Бай болган деп мактайсын Байбуланды, Ecipin а к суына элде неге? Байбулан мшш келген карала атты, Келд1 де 61зд 1Н ж ердщ дэмш татты. Алматы Тастарында^ кара лашык TiKTi де, кен-кокырда уш жыл жатты. Tencepin сурай берсен TeriH аргы, Аркадан ауып келген уры-кары, Tepi-терсек жымкырып урлап сатты. CeftTin жур1П Байбулан малга батты. Бай болып урлыкпенен асып-тасты, Мунымен мактануын жарамас-ты. Багып сейле аузынды, Шашубайым, Дертке дерт косар жаман баксы. Тере деп мунша неге мактанасын, Барлыбек. Турлыбек, Бакиясын, Сорлы сеш катарга кашан алды, Сайлауда кэкке карап акиясын. 1шкен1н су орнына арак, боза, Дозактык ортасында какиясын.

НУРИЛА МЕН АКЫНДАРДЫН АИТЫСЫ ЖЭНЕ ЖАМБЫЛДЫН БЕРГЕН Т0РЕЛ1Г1 Ну рила Мен болсам Ж антудагы Нурила акын, Шыгандап шыркаранда шыксын даккым. Кубылтып ыррагымен даусым энд1 Тындасын ынтасымен суйш халкым. Жасымнан шаршы жиын топка туепм, Акынмен кеш'л соккан коп айтыстым! Телегей тешзше кептщ малтып, Халыктын кайнарынан шэрбэт iurriM. Сондыктан, муд!рмейд1 т!л мен жагым, Кенеттен тез камданып ой, киялым, Алдында элеуметтщ сейлегенде, Кетед1 кетершп аруагым. Жолдаспын OMip cepiK вленменен, Кудыктан внер каздым тебенменен. Кененд1 6ip квруге кумар ед1м Атакты энш1л акын дегенменен. Ж ещп ем былтыр рана Аррымбайды, Осы уйде домбырасы дацрырлайлы Мен бар жерде айтпастай болып ед1, Эйткенмен акын ипркш ар кылмайды. Шыдамай елеюмнщ таярына, Ж едш п ен Байбуырыл баярыда. 139

Оспан, Макыш сенщ де е с в д е ме, Жем тусш аксаганын аягьща. Айтыспаган мешменен Шукггай бар, Самбырларан касыда Жартыбайды ал, ¥лы тойда осындай кез болганда, Калдым демей капыда айтысып кал! Умбетэл1 жай сезге шамданатын. Бар кобызы Бармактыц танданатын, Мешмен осы жерде коп акын бар, Айтысуга кайсысы камданатын? Ортамызда ежелг! жырау отыр, Б арлы к акын бас коскан мынау отыр, Слз тында, а з д е н сонры айтысалык Ж ай 6i3ni Ж ам бы л ата сынап отыр. Дулат акыны Ш у к i т а й Капы ма едщ, карарым, Шукггайдан, Атым туст! аузына ceniH кайдан? © з OHepiM 03iMni т ар ы к т ы р м а с, Кемек сурап квргем жок Жартыбайдан. Айтыспаган сазайым тек болмаса, Сеш б!лем Hypin-ау юшкентайдан. Атак, 1зет, абуйыр сактамасак, Б 1'реум1зден шырарым топлд1 айран. Ж анту болсан HypiriM, Ж аныс ед1м, Ауылынмен арайым таныс ед1М, Eni баксы женгенде 6ipiH 6ipi Bip емес пе ойлашы намысы елдщ? Аулакта ani де 6ip айкасармыз, Кара еленмен карысып шайкасармыз. Онашалау Дулаттын 6 ip тойында Акындыктын эр турш байкасармыз. Той бастаура элгще ол таласты, Жолын куып атаньщ Шапырашты, Ж улдесше солардын жуйрж тидк Бшетш! жок па екен соз уйкасты? 140

Дулат акыны 6 а р м а К Кобыз кылы колында мен гой — Барм ак, Элден келсе абуйыр эрюм алмак, Неге хажет ж ок жерде руласып, Шапырашты, Дулатпен бола калмак. Кубыладаы он турып жел сокканда, Ж ер тубiне кетед1 жешл кацбак. Айкайласып келгенде арты ж ени, Шапырашты жай турсын жолды алмай-ак Не дейд| 6ip 6ipiHe ею Дулат, Ж ай Fana Ш апырашты турсын тындап. Бетше устап келетш Жамбылы бар, Сушмбайдан KefliHri кэр! шумак. Айтыспаймыз, эрине, Жамбылменен, Баскасыныц байкасам наркы томен, Ею Дулат демесен осы арада, AfiTbicyFa ылайык эннй Кенен. Айтсак, Кенен, абайлап байкап сойле, Нурилаиыц туцрыйык. co3i терец. Ер ж1гпже олгенмен тек болады, Ж еюлгенде осындай энг1меден. Дулат акыны К е н е н Bip созге тиянакты болмай ^палуан, Имендщ бе (здеиген енерпаздан. Неге састын, сезшнен неге адастык, Кажакандай кайкандап Нуриладан? Ел акынын комсынып Барм ак отыр, Буйрык айтып 6ipeyre арнап отыр. Жулындырып ежелден отыратын Муныц c03i кыршаккы туйе котыр. Атагымды жоймаймын атым барда, Ж уртка Кенен кад1рл1 наркым барда, Энни баска, эртурл1 акын баска, Menin мундай жарыска мэшм бар ма! 141

Атышулы акын рой алты алашка, Кайрап салса, етелн кара таска. Шапырашты дегенге шыдай алмай, Дайындалып ©3i отыр 6ip шайкаска. Безеп капсын колыка домбыраны, Болмаранды болымды болдырады, Кима сездщ кисынын табушы едж, К ам данбасак бола ма Умбетэл1? Шапырашты акыны Y м б е т э л i Суйепмнен Бармактын. ce3i етш, Табаныма зыркырап барды жетш, Ж амбылдан баска акынды кезш е шмей, Делебемд! коздырды екшндетш. ©рен жуйрж еленге Умбет ед1м, Ж урген, турран жер1ме Miидет ед1м, Тулккп кызыл алтай сездщ куып Апарып езенше ендетемш. Кандай акын кайтарар каруымды, Ж елд1 кунг1 дауылдай сарынымды, ©pTiHe кендлщнщ су сепкендей, Bip басамын HypiK-ay жалынынды. Сурастырып жургенде осы кезден, Естщ щ бе 6ip. пенде меш жекген. 9p6ip сезд! анды сьт айтысканда, Аспау керек шегшен жалгыз сейлем! Акпай-токпай1 дедщ де к егли койып, Ортасынан тускендей муздык ойып, Элдекалай болад деп ойламадын, Сезбен журттын меселш кырып-жойып. Ала сейлеп эрюмд1 омыраура, Ушырадык HypiK-ay улкен даура, 1А кп а й -тоц па й — апай-топай—ешнэрсеге карамай 142

Аттан байтал аптыгып 03F3H емеб, Сурамаспын сондыктан сенен cayFa. Байтал мшсе кейб1реу кылмандатып, Шекесшен басады жылмандатып, Адымы алые атпенен жарысканда, Басып озар байталды ынжадцатып. Ну рил а Ею евзге келмей-ак, еркектердщ, Сез накысын бшмейт'ш тентек пе едщ? Айтысудыц кагысып iciH бшмей, Келген свзд1 аузыка жентектедщ. Акын десем нпрюн-ай, anri ме едщ? 0HriMeHiH бузасын дэм д1 жерш, Мен тартатын алдына сын табагын, Сен сыкылды болушы едi мэнплердщ. Айтар сезден адасып албыттандын, Мен талайын албыттык канрыртканмын. Ж ем жеген eKi мезгш сэуржтей боп, 0 у л ш п айдалара анрырттандын. Кек байтал кердщ бе аттан калысканын, Ауыздыкпен алдында алысканын. Yin бэйгеден кунше келген жуйрж, MeHin сондай сешмен жарысканым. Талай топка бул HypiK баратурын, Эшм осы той болса салатурын, Сен сиякты елевде кыры барлар, Тал бойыма такыркап калатурын. Шыра салма жуйрж пш кыз кушмнен, Тоскауылра токталып 6ip муд!рмен, Атагы бар, данкы бар талай жерде, Салрыластым сан кабат булбульщмен. Боламын деп вленге к е н ш тендей, Bip шалымга Ke6ici калган келмей, Утлмэлнс1 ш еен де, Умбетэлк Мен женемш сез1цд1 буйым кермей. 1 У п 1 л м э л 1 к — дэр1 шептщ аты. 143

Yмбетэл i Шешен десем HypiK-ay шатпак па едщ? Суду десем сумпайы сатпак па едщ? Аты шыккан э й г ш жорFa десем, Аркасьша ер баткдн аксак па едщ? Улг1 керген халыктан, шаршы керген Акын десем эншейш шап-шак па едщ? Тулпар жуйрщ тукымы кек байталдын, ©з ойынша озранын максат кердщ. Канша айтканмен байталдын багасы кем, YpFauibi д а болмайды еркекпен тен. Кара ллд1 эйелдщ талайымен, Кактьшысып эр жерде сейлесш ем. Ы рык бермей отырсын сен де маган, Оцай намаз емеспш онша саган, ¥ зак жолга шыдамай тай-таласып, Каргып кетсем каласын канжыгадан. Намыстанба, Нурила, жаным OFaH, ©з!ннен кем еркегщ, тидщ ажаи. Туягындай тулпардыц серпшменен, Каптай берсш бетще ушкан тозан. ©лензмнщ таскыны астан-кестен, Жудырыгы ургандай апай-тестен, Умбетэл1 акынныц emcin аты, Сен сыкылды женшсе жен бишестен. Нурила Сен болмасан жарымес, мен емесшн, Б айкал сейле, антурран, жен бклмес KiM? ¥йкы-туйкы сезпие кызьшарлык Негыл дейсш инедей болса кесюн. Матауы жок, ту й в д байлауы жок, Сунык сезд1 сапырып желдей естщ, Алакандай аузына ем конбаган, Мшезще ежелп екшбеспш. ©3i куэ езщ е ез еленщ, Кай сез1не тосыркап бегелемш, Шайкасура мешмен шаман болса, Эуселендь эрине, керер ед1м. 144

Ылгауыма жарайтын нысайын жок, T i3 riH iim i ipiKnefl коя бергш. Уздж келген бэйпнщ атындай FHn, Шанымды да кврсетпей женелемш. Кешлд1 свз кокейге тез конады, Квп мылжыннын аягы ез болады. Ею Tayip 6ipirin баспайды ауыр, Bip жаксыра 6ip ж ам ан кез болады. Кудайдык бмгеа'к бе колы тапшы, Ж алпы кепке жетед1 кайдан жаксы? Акыннык атагына Kip жуккызып Ел кыдырран диуана сен 6ip баксы. Акынмын деп уялмай журсш ез1-н Бес тиынра турмайды айткан сезщ. 0 з бойыады елшемей екмен кагып Не кыласын тексерш журт мшезш. Y м бетэл i Кергешм жок, HypiK-ay, сендей nipci3, ©нерлшщ eMipi журтка MiHci3, Ш аккан боздай сез'ше шан жукпайды. Irneri домбырамныц eiu6ip Kipci3. Тал бойымнан м1н тапсан 6ip табасын. ©йте берме унем1 ей, yMiTci3. Кандай жерден xayinTi сын таксан да Отырамын осы жеоде мен куд'ж аз. Азар болса шыгарсын долы катын, Долыменен першщ жолы жакын, Ьденген максатына жетпей коймас, Bip асканра 6ip тоскан жолыгатын. Шыдамайтын першщ зардабына Долы кашып тимейт!н корынатын. KoiiFaH бакыт басымнан тек ушпаса Сендей сайтан жолымда согылатын. Ti.nin шайпау, шатпарак сезщ кагал, Мын каралы еркекке бтсен сакал. Эйелдщ анык nipi сакдарына, Карсы келеек жаркыным, ар'уак атар. Тоуба келт1р тш к н щ жазасына, Тме бермей Умбеттщ мазасына, 10—Жаибыл Жабаев. ]45

©негеде улкенд! сыйламасац, Ж олырэсын шокпардай назасына. Шнмай-шатак ce3imi шатпактама, Пэк денесж (нреудщ сатпактама, Сез аягы бггкенше албыттанып, Акылы жок адамдай аскактама. Н VР и л а Ей, Умбет, акындыкпен арындадыц, Ж оррадай жолра тускен арындадын. Антурран эз1л созге ыза болып, Тауаны тар адамдай тарынбарын. Ел!мнщ жолыкпасам алесше, Умбетпц KiieciHe табынбадым. Шалара жанып турран жакындасып, Текпрдщ кызуына карылмарын. Салтымнан самраранда адаспаймын, Саналы болса сезщ таласпаймын, Бойында шыкпай журген ушырыц бар, ©лецмен овды-Tepic аластаймын. Бетнзде сакал, мурттан тулдыр да жок, Кыррандай устарамен булдыр да жок, Сеюлд1 Kapi к е м тр кейштенген К азактыц сеидей косе урырында жок. Ой сана, ce3iMiimi мелшерлесем, Акындык акыл, даркан кимыл да жок. Катыннан касабалы нешз артык, Ер белг1 иеп'цде 6ip кыл д а жок. Болранда 6eTin тыкыр, бойыц мыкыр, Кытыктау м1нез1ц бар, желкец шукыр, KecKiniH кел!с1маз тацкы мурын, Торсыктай майлап койран кара жылтыр. Ж абысып cap шаяндай елд1‘ мактап, Эн коскан домбырага тынкыл-тынкыл. Сыртынмен жецемш деп желшнеЫк, EcTin ем ocerimu сешц былтыр. ©лекге мырым болсац сырымдаймын. Ер болсац тыпырламай менен кутыл. Артыкша менен с е т и кай жерщ бар? Не жец'ш, не ж с ц ш п сезден утыл. 146