Жамбыл Ж

бткендей онмешннен осы сез1м. Ал Умбет жетен болса, кэне, умтыл! Yм бетэл i Ат жакты, cyHFaK бойлы, тусщ борте, 8pKiMre шолжандатан соз1н ерке; Сыртыкнан сыр бьпмеген суду дейд1, Бойыка шак болмаран ойын келте. Сен!мен сойлесуге арсынамын, Бойынды, ойынменен шаршыладым, 0 з бойыка оз ойын жетпеген сон, Жамбасына соз басып камшыладым. Созбенен колтырынды кытыктаймын, Ширатып бостырыцды пысыктаймын. Ж!б1'ш и ескен!ме ширамасан, влецнщ екпеамен ушыктаймын. Тенкерш п отырмын судай жылжып. Кездеспеген бет1ме 6ip киындык, Иег1мде 6ip кыл ж о к — бозбаламын, CaHi бар ма сакалдын бес тиындык. М ш езад к сырынды 61лд1м ceHiH, Bip адамсын булт етпе, тулю куйрык. Долы куйын секивд уйыткып, шалкып, Ж ылт етесш сынаптай колдан сыррып Мыкыр кескш бойымнан салага кет, Сен сыкылды eMecniH бояма бет, Сезщнен кон коланса и с т шыкты, Пайым кылып 6ip-eKi се й л е с т ек. MaHepi жок созбенен маза бермей, Сандаласын afneyip б1рдеме деп. Кабарына кара кас сызылады, Сейткентмен юм caFan кызыгады. Алты тиын алмаймын барасына, Атым ypKin арбаннан бузылады. Шаптын карсы не десем бетке дурсе, Ыскыррандай орданын ок жыланы. Аулак кетсш шешмнен, алас-алас, Десем ката болмайды Нуриланы. >47

Н ур ил Лйкастыц Умбетат арыстандай, Койрыласып колма-кол салыскандай, Киынга кылыш шаптын, кисын таптьщ, 0 р ге 6ip ©ршеленш жарыскандай. Сасканыцнан салага свзге туст. Ж ешлгешн, кой болмас, карыштанбай. Умбетпн айткан сезш жактаушылар, Отыр ма екен осы жерде намыстамбай. Шынын айткан адамга ел сенед1, Арам созден ак денем жтркенедп Акылсыз улрайранын eciHe алмай, Сакалсыз бозбала боп белсенедь Коп iiuiHen кесеге орын бар ма, Ш айкай берсем знпм е тснселедп Орынсыз огат келген омырау сездй Д эл устаган табанда ецсередк Айта берсем эр ненд1 ауырлайсын, Ш ала nicKeH бейшара кауындайсын, Канша айкайлап ышкынып эулжкенмен Мерз1м жерден ойдагы табылмайсын. Ала жш ке а т койып ала бвтен, АйдаЬарсын, акынды жылан десен. Уш тамызып басына ак куйпым рой И релендеп шще ж арар кетсен. Келер созд1 ©зще неге антасын, Намыстанба тары да эцг1 десем, Э н гш гш емес пе алдырмадым, Шанымды да шапканда шалдырмадым, Ж етен болса жетерлж енд1 кашан, Айтканьщды азасыз калдырмадым. EKi туып ененнен. сен келсен де, Осы болды есщнен тандырраным. Ж ам ан свзбен жагымсыз Умбетэл1 Куларымды сасытып дан кылмарын. Жен!лер!Н Умбеттщ Ж экен 61лin, Байкауымша маран 6ip калды умтылып, Талайдын-ак шапанын шеш1нд!рген, Айтыспакка ынтасын жулкындырып. Ал Ж аке, Умбетэл1 Tepi тулып, 14S

Каудиткан irniHe 6ip сабан тыгып, Тубшде 6ip Kepcri болар десен, Апарып босараиа койгын L/iin. Кару елен бул сезге кайдан тапсын, Ж у й р тн ш Нурила басын тартсын. Юм женд1, осы арада KiM жешлдй Казылык еюи осыган Ж экек айтсын. Ж амбыл Ж амбыл свзп1 бастаса бастан айтар. Tyflin тугел сонына тастап айтар. Бак берген мандайына басбармактай. Жулде алады эр жерде жуйрш байтал. Багы жанса байталдыц багасы зор, Адасканын YM6eTTiH байкады ол. Бул жердей айтыстын кезегшен Нурилага беретш TeneyiM сол. Жуйрж озды жуйржтен кулаштаган. Кврген ж урт коз мвр1мен растаган. Kapi демей, жас демей айтысатын, Суй1мбайдан сокгыра мирас калган. Эйелдщ аскан бшк кузарынан, вл ен ш н тау мен тасын кулат маган. Kapi тарлан Ж амбылдан дэмен болса. Ауанынды басайын шыдатпаран. Ерден басып екпшд| жолын озды, ©леншшщ Ko6ici нплдей тозды, Шапырашты мен Ж амбыл К арагайлап. ¥мтылганда уст1не nepiM козды. Кунжындап домбырага менin аркам. А\\ызымнан актарылды «лен даокан, Ел!нде ерлж бар ма, байлык бар ма, M aHiciH б айкасалы к айтш ы калкам . Айтылса ap6ip елен эшменен, Дауыс та кубылады сэтменен, 149

Аршын сездщ асылын актар 6epi Сел!менен, макызды дэм1менен. Тамаша уийн осындай бас косканда, Секет болмас айтыскан кэр1менен. Бала кунг1 эндер1м ecKi жолдас, Ада-куде кеткен ж ок гш менен. Н у р ил а Сез кураган ауызга ap6ip spin, Зерек адам сэз1мнен пайдаланып, Эрк1м сездщ ш ш ен кисын терсе, Акын атка конады елен дарып. Домбырага эн коскан сэнд1 эуенш Тындаран ж урт калады тояттанып. Ci3 даркан, азд е н улкен акын бар ма, Ж асым Kiuii, эйелмш жолым нэз!к. Дауысывды неше килы эсемдейаз, Ж елдетт дауылыннан бэсендейаз, Слздщ бетке мен карсы тура алмаймын, Элдилеп алдына алган экемдейаз. Кшпккенщ бола ма енд'1 буран, Айтыс болып езш ше erri думай. Тецдесе алман ci3re мен жасым Kiiui, Кинаманыз тары да i3eT кылам. Мен тупл, а т уркед1 атарыннан, Озран басып жуйрщсщ катарыннан. Ж асыца кулдык кылдым, Meni босат, Айналайын ататай сакалыннан. Келш болып ел1ме былтыр туст1м, О зге жайын айтпакпын бул жумыстын: Нэресте бар уй1мде, жэне элазбш , Босангалы болып ед маран уш кун. Баланык карамастан туранына, Орап тастап кетш ем. кундарына.

Ат xri6epin эдеМ шакырран сон, 0 л е н айтып бергел1 мундарыра. Аярыма сол менщ бала шшер, Кайтуыма сондыктан улыксат бер, Богелуге eMmeriM сыздап отыр, Бебепме ататай меш ж1бер! Ж амбыл Ж амбылдын жасы жет-ri жеттстерге, Мундай бала квргем ж о к опор т1лге, Дауысын кокке жетш, аспан жарган, Е сп д ж эуез1щй 6ip тун 6i3 де. Олай болса, токтату мумкш емес. Бар, шырагым, улыксат берд1м ci3re, Кара табан болганда карашырын Шакырамын кел сонда б!здшне. Свзщнен сорраларан тамады алтын, Анкылдаган адамра к ецш н жаркын. Бала жастан елекге Жамбыл кумар, Басылатын жайым бар энмен маукым. Тербеткен журег1мд1 ж ас баладай, Кулагымда турады осы даусын, Баррын балам, аман бол жолыкканша, Бэрекелд1 успце коп нур жаусын.

По ЭМ АЛ АРЫ

Хикая емес бул e3i @з жанымнан шыгарган, Еом де жок осы жыр — Кайдан. калай алынран. Муны ызындап даладан, Жырларан, ескен жел маран. Бул жырды мен еспгем — Тары кулж а уншен. Бул жырды мен ecrireM — Булбулдьщ тэтп куйшен. Бул жырды мен еспгем — Ер ©теген туралы Санкылдап шыннын кыраны, Аныз еткен куншен. Бул жырды мен еспгем — Тулаган толкын ден1нен. Бул жырды мен еспгем — Ш вб1нен, дала гулшен. 155

Бул жырды мен ест1гем — Жулдыздан аккан копнен. Бул жырды мен еспгем — врш ен ескен желшен. Бул жырды мен еспгем — Сай-саланыц шепнен, Бул жырды мен еспгем — Безш журш ауылдан. Бул жырды мен ecireM — Жыршыдан, акын, кауымнан. Ж ылды айналып, жыл озып ©теген е л т , кол у з т , С апар meKTi келместей, Алайдапл тарихтыц, Ауызында халыктык,— Аныз калды олместей. Сол туралы Miпеней, Домбыраны свйлетем, 0 гегенд1 мадактап Ж ы рга коеып тербетем. Халык айтканын костаймын, Ж ырымды желше гулетем. — «Халык айтса — калпы айтпайд», Мен де сонан асырман. Шынайы берген тулга e,ai Келе жаткан гасырдан. Ж аздын жылы куш едк втегенш н тууы, Ж еису ед мэулен,1 Сырымбет ед1 аулеп, Д улат ед1 руы. TyimiH жел1 6eciK боп, Тербеткен бобек уызды, Касара бггкен мацдайдан Ж ан ед! кос муйиздк Бала жастан олпештеп, Б аккан оны п л Kici ет. Касара бггкен кос муГнз Батырлыктыц б е л п а ед. о т — (арабша) —-туган жер деген магнада 156

Ж енш мес жалын боп ескен Акылра, кушке, болжаура, Тарткан сымдай тал боны VcaFaH тары кулжага. 0CTi батыр тулгалы Жолбарыстай карулы, Кырандайын кырары, Арыстандай айбарлы, Ж уз KiciHiH шинде Ол 6ip журген дулегей, Bip 63i батпан берсгсй Ан аулауда, бэйгще Атагы шыккан эйпге, Ж ан ед1 6ip думанда Жабыкпаган жалганда. Meflipinwi ана иепн Бебеп н cyflin, epiM'.H, Сондай-ак о да суйетш Квшпел1 казак. eMipiH. Жет1су к а за к конысы ед| Мамыры майда оралган, Кундер болран 6ip кезде Сол жер канга боялтан. Bip кездерде алакез — Болган сол жер аймагы. ¥рыс, карыс болран кез K.bipFbi3, казак, калмагы, Найза ушталып, тулпарлар Жорытып, жсбе жаркылдар. Кундер болран елжке Кара карга каркылдар. Он сепзшки расырда, Далада, кырдыц басында Ак жагалы, жез топшы Патша жорык ашуда Д уре сорып дурьпдеп Булд!рген елд1 б1ршдеп. Атуга да, acyFa Квшпел1 елд1 кырандай Бузып, кырып, ертедк 157

Ол кун кара бооаидай Болып кетп ертегь Ем!ренген дала кунренш, Жайлауларда, тауларда Ж еп су бойы тебренш Куырылган патша, хандарра. ©теген сонда ойкастай, Талабынан таймастай, Ызаланып, epmirin, Тулыбы тола Tepmirin, Бул ер т OFaH болмады. Халыкпен 6ipre жанбастай. Кушшен 6ipaK танбады Суарылран алмастай. Ж у р т б1лмегенд1 ол бшдь Боларын сезд1 элемет, П атш а Tirin ордасын Халыктын бузып кордасын К ан TerepiH керемет, Ж уртган бурын ол сезд1 KaftFbiFa халык тусерш, Патша алдында бас шп, Хандардын ант iuiepin, ©теген сезд1 хандардын Арам, пасык ниеттерш, Халыкты сатып, патшанын, Киер1н шенш, шекпен1н. Ер ©теген олардан Корыкпады, шыныкты — ¥ зак сапар шегуге Дайындады жорыкты. Ж инап болып некерш Жаркылдады ол кырандай. Батыр барлык халыкпен Акылдасты, урандай: «Арыным—батыр арыны, Дабы лым—халык дабылы, Ак жагалы патшанын Ж акы ндап тур жорыры, Ж етшуга жендетт(Н 158

TycKeni тур курыры. Ж етсе жендет HSKepi Халыктын. с е з а з куруы: Айдан анык кан кылып ¥л-кызды туткын кылуы. М алды айдап, жерд1 алып Таяды куып шыруы. Олар келш халыкты Квк еспейтш жерге айдайд, Керместей рып жарыкты, Кун туспейтш жерге айдайд, Кунге кактап, кектемде Су туспейтш жерге айдайд; Аспанда ыстык. кун шыжып, Ж ел еспейтш жерге айдайд; CaFbiM ойнап, кум кайнап, Уйлеспейтш жерге айдайд; Сондай жерге шыжыган KiM баррысы келедк Варган адам ол жерге Ж апан тузде еледк Ж ердь суды патша алад; Журег1м соны б1лед1; Ауйлды апат кутш тур, Нар тэуекел ж е тт тур, Алрэ карап анкылык — Етудш не Keperi? KiM б ел сен ед , кэн екей , Куинн жннап, жорыкта YfiipiHeH ай д а ты п , Тулпар атын байлатып, Кайсын 33ip шырура, ©тегенмен жооыкка? * втегеннщ талабы, Майданнан кутпейд бараны. Келген кезде кезеп Дуние жуз1н кезед1. Кара казан, сэры бала Камы yuiiH камдана Коныска жер 1здейдк «Мен табамын, табамын

Булак аккан жерлердк Keri коктеп, гул жарып Курак аткан жерлердк Терт ту-'iiKKe ынгайлы, Толкын кол i тогайлы, Копнен нэубет, жерден нур Кулап жаткан жерлердк Ж ут болгызбай, кут конган, Кой ycTine бозторгай Ж умырткалап, бак конган С у й п т казак халкына ¥нап жаткан жерлердЬ. ©теген карап жатпады, Пайдасыз соз айтпады, ¥рандай елд! шакырды, Батыр KipniK каклады, Елу ж т т бел байлап Макулдасып, ынгайлап Акылга айткан токтады. ¥рыс, Kepic токталып Насырга — айгай шаппады. Кай уйден, юм шьтады? Санап журтты саптады. ©теген бастап бул iciH, Ж орыкка оны-мунысын, Ек1 жылга жеткендей — E rin , бал, шай, кур'шш, Б о л т yflip жылкысын Ж1бек жал тулпар булдысын, Кыздык сулу, кундысын, Ж ^птп н балуан, ipiciH Такдап алып жер тележ т1 ©TK,ip козбен жер cy3in, Тулпарынык туягы Саз балшыктай тасты езш, Ж онелд'1 батыр жорыкка, Ноксрмен тузеп жур5с5н! Ж орткаи жолдын шандагы — ажарлану, керкею марнасында.

Ак, булттайын алыска Буркырап арып жол тартты. Китай ж ак Куншыгыска, ЖурД! олар жорыкта Ж ол тарткандай Мекеге, Таудан, куздан, езеннен Кездест! талай етуге. Ж уре-журе ездер1. Алтын куншн аясы, KepiHfli тускен карасы, Ж акындады Пекинге. Ол жердщ миуа жемйл — Кунге куйш кабыскан, Даласы нда жур Kici — Бугш п жерге жабыскан. Ултарактай елкеа Адамы кеп, жер1 тар, втегеннщ кезше KepiHfli ол жер — кыспак жар. влш -ешш ондагы ел — Kypiiu еккен алкына. Кытайда коныс болмады Коныстар казак халкына. Ж>пттер тан га шалдыгып Азап тартты, тун катты, Ол жерден коныс таба алмай, 1зшше Kepi жол тартты, Сайды, кузды, тауларды, Ж улдызды тунд1 таптады, втегеннщ Henepi Сонда да кажып кайтпады. Epeyui ерлер epicin Ж етп жортып Едщге, вртенш кун баткан кез Кан толкынды Едкпде. Квнкпаз Ед1л бойлары Ерлерд! хуп алмады, Тунжыранкы аймагы, Жабыканкы жан-жагы, Ол кез Ресей патшасы Ед!лге бугау салганы; 161

Сезшд! ёзш зарлаткай Салганы елге найзаны. Осыдаи бастап патшаныц Tirumi орда, ipreci, Квшпел1 казак, елше Ол орда болды TypMeci. Арандайын ашылды Коркау патша кулкыны, К,ызды куц гып зарлатып Айдап алды жылкыны. Онан да api алгалап ©теген батыр айцайлап, TycTi сыпыра жортура Дабыл урып жаркылдап, Тары да тау, куз жол тосып, Алдында жел ацкылдап, У йаз-куйаз ©теген ЖиИан кез1п ертеден, Кешке дейш салпылдап. Суыкка тоцып кысты кун, Ыстыкка куй in жазды кун, Кобызындай Коркыттыц Безшдед1 калтылдап. Тан атып, кун батцанша, Жулдыз сонш жатканша Ж ел аударган кацбактай, Жортуылда жортпактай Аттыц басын тартпады; Су суалып, шоп куарып, Кун ж ер KOHiH кактады, Сол жерд1н барып шел1не, ©теген к азак елше Коныстар жерд1 таппады. Аттыц басын догарып — Тойгызып, жемдеп, суарып, ©теген енд1 бет койды Актобеге1 кайткалы. Кылыштары жаркылдап. Ер-турманы жалтылдап, 1Актебе — втегеннщ Жет^судагы конысынын 162

Ж орытканда жер тарпып Ойнактады аггары. Басып етп белжен Талай аскар куздардын, Естьлд! у» квлшен Канаты талтан каздардын, Ж ер танабын куырып Сарбаздары cepuui. Bip уакьпта жаркырап Актебе де кершди Квзбен шалып сол кезде Кара жолдан киырды, Ш алкыган взен бойына Yfl Tiryre буйырды. Взен атып куридеп, Сай-саланы, даланы— Алып жатгы гу1лдеп. Сокты салкын самалы, Сапырулы cap кымыз Мурын жарып барады, Ж |гптердш отырган Ашылды сонда-ак кабагы. Тит катпады Втеген Уштасып ойдын сабаты, Кустай ушып ушкыр ой Кездщ де шырымын алмады; — <9йел1мд| алыста QKciTin уйде калдырдым. Ж апан тузде жол ujerin Коркыттай-ак. кангырдым. Кун курюреп аспанда Нажатан ойнап жатса да Жанарымды жандырдым. Мен халкымды суйемш, Оган коныс табамын, Шалкып жаткан шалтыннын Шурайлы жер'ш аламын»,— Деген ойда маужырап Втеген отыр тунжырап, Тун керпесш туйыктап, Yaci3 дала, кек шатыр, 163

Астында аспан ж урт жатыр Ж1пттер далды уйыдтап. KeKTeri нэзж алтын ай, Кулындай сулу айдын ай, Ж улдызды Kerin жайлауын! Ж айлаган жаиып жардырай Тынышты кете жыбырлап, Сейлескендей сыбырлап, Ж улдыз бен жулдыз далтырай B ip уадытта сырылдап, Шеп-пц басы шуылдап, Ескендей жел ышдынып, Ж у р т та шошып оянды. Аттар дагы пысдырып, Ж урт урпиш турысты, Bip-6ipine ырысты, Мурын жарран кул1мс1 Сезд1 6ip ж ат шстд Hie мурын жаррандай, Кодырсып ки1з жангандай, Ж1гптер кезден жас алды Шын 6ip сумдыд болгандай, Kefl6ipeyi — ойбайлай, Айдалада далрандай, Журектер1 дысылды Тарылып дем алгандай. Ж^пттер турып д урлтп , Bip-6ipiHe тырылып, Bipeyi сонда сейледк —« Б1здер болдыд сор мандай. Осы тун естен гадрандай, Сеюлденш сез1лд! Курырын аж ал салгандай». Куралайды кезге атдан ©теген мерген толранбай, Турды жалгыз сескенбей, Коркуды еш ойланбай. Тулыптан шыддан тулгасы Майданда канат жайгандай, Ол сабырлы дауыспен Ж1г1ттерге тМ датты 164

HicTi сезш тургандай: — «Бул к у л 1МС1, зэрл1 Hie АйдаЬардын Hici, Болар жылан ордасы Коркыныш емес мунысы. Тойып уйыктап айдаЬар Ж аткан шырар, саспаныз. Не болса да кутелж, Ж1пттер, коркып кашпаныз! Зэрл1 аш жылан \"болса егер. Айбат шашып шабар ед. Нар тарпыран шыбындай, Б1зд1 жалмай ж арар ед, Б1зге айбат шашпаса Осы жерде болалык, Ашык аспан астында Т ынырып дем алалык. Куншырыс ж ак ертке усап Кун шырарда кызарды, Kepin турмын козгалды АйдаЬарды у-зэрл1». Ж1г1ттерде калшылдап Калмады урей — урейден, Кун де uibiFbin, тан атты, Коркыныш, 6ipaK тым катты TynepiHKi тушннен. B ipiH e-6ipi тырылып Ж урт кысылып жаншылды, Оскырып, зэрд1 сезгендей; Ат куларын шанц|ады; Кара терге шомылып. Кара жерге кан теки, втеген батыр букпастан Коркып-сасып жатпастан, Атына MiHfli аршындап, IIIiMipirin кас какпастан. Б тм ге келер юадей ©теген батыр сассын ба? АйдаЬарга туп-тура Карсы журд! бет бура.

Бараткандай секши Таксыр карсы таксырга. Ыскырганда айдаИар Ti3e букт1 ж ас тулпар, ©теген барып айкасты ©ртеген желдей дем алып, АйдаЬар мын буралып, Ауыздан жалын от шашты. Козгалган таудай калтырап, Найзагайдай жаркырап, Толкындайын тауланып Комданды жылан кос басты. Ш убарлана шабынып, Кун квз1не шарылып, Ж ылтырап эйнек кос K©3i Шатынады жарылып, ©теген сонда баптана, Каруланып каттана Тулыптан Tyri шыкты да, Тулпарынык кос козin Б ip колымен жапты да, Шамырканып, шамданып, CoFbtcypa камданып, Кос Ti3riHiH ж ай тартты. АйдаИарра ш уйш п — Сойтлдагы тш катты; — «Эй, керемет макулык, Л<атып ап зар шакырып, Отты аузынды ашасын, Айбатынды шашасын, Буйтш неге тасасын? Ш аша берсен aapiiuti Кимылдасан кылп елп Калтырап дала босатын, Ж олды байлап отк1збей, Ж1пттерд1 жетк1збей, Торыз жолдык торабын Неге буйтш тосасын? Мен 6ip батыр ©теген Ж епсуда журтым бар,

Шалкардай шалкып кайнаран Kva-гты межн халкым бар. Учак ж олрэ жооьтткан С.апар шеккен калпым бар. М еж ыетык кун жандырган, М уздак жанбыр тондырган Шол|'ркет1п шел дала, Ел1ркеткен ен дала. Ж ол катам деп кактырып, Ауызым дэм татпаран. Bin жыл емес кеп болды, Мен шыккалы ежмнен, Киялай жортып асканмын, Талай таулы жерщнен! К ез1мше м е н т куж м жок ©ртене барып батпаран. Кыспары жок. квк1лд1, Ж айдары, жайлы ем1рд!. 1здегел1 кеп болды— Кондыру ушш ен жарып, Бакыт келш, бак дарып, Туратурын ондалып, Халкымды—к азак ел1мдь К арасам сонлай ipeHiH, С е н т де мендей ж у р е гт, 1здегендей тыныш жер; Ж упер uiaFbiM жет!п тур, Ойымда 6Mip бежп тур, Халкым асу K yrin тур, Бегеме, етюз, жолды бер!». Ирелендеп айдаИар, Кубылган TyriH ондады, Кезш ашып, куларын Tire сезд! тындады: ©тегеннт жалынды Батырлык сез!н арынды Тындады да. колдады, Денесш iiiiKe жиырып, Дегендей «макул» ишп, ©тегенге жол 6epin 167

Сапарын колдап, жолдады. Кун сэулеа кулпырды, Ж1г1ттер жолга умтылды, Ж ортуылга тускен сон Коркыныш, тунек умытылды. Ж урмесе де акырын, Шыккасын алра-ак шакырым, Токтады тары топтанып, АйдаЬар шыкты окталып, ©теген енд1 мунысын, Kepeflin деп урысын, Карсы жауып кабарын, Карсы журд1 тары да Суырып кыннан кылышын. АйдаЬар жатып ышкынды, Тундыра кулак ыскырды. Куйрырымен жерд'1 урып, Ж ер алкш те куш кылды. АйдаЬар ещи шамданып, К эбж шашып шорланып, Таура карай талпынды, Ишарамен б1лд1рш ©тегенд! шакырды. Ж уз кубылып толрэнып, Мунарланган тауына, Шубар жылан жауына, Шымыркатып шабына ©теген де женелдк А йкаспак боп комдана. Олардын сол кез алдынан, ©рмелеген тауынан, Ек1 таскын курюлдей, ©рден тасып булшлдей, Толкыны тулап, таска урып, Ак Ke6iri курюлдей, Тауды орай акканы Кектег1 косак кемшрдей. Акты таудын жарынан. Таудагы сайдын тержен, У шашкандай зэршен Тура калды ысЫлдап

АйдаЬар таудын баурынан. Ж акындап барып ©теген Карап таудын куысын, АйдаЬарра беттеди «Шык, тез1рек шык!» деди Жаркылдатып кылышын. Ж ер астынан ышкынып, АйдаЬар катты ыскырып, Шык дегендей майданга, Туррандай-ак жалмаура, Шырарды даусын куширек. ©теген турды долданып, Салкын канмен шамданып, АйдаЬар шыкты 6ip кезде YcTi KaHFa боялып. EKeyi карсы кездести Шамданысып, шендести Дауысымен акырган, АйдаЬар коркып батырдан Буккан шакта, т1л катып, ©теген былай Tiлдести — «Ей, эпжылан, тауып су Деневдеп канды жу. Суйтте mine кайта Kip, Карсыласкан жауды ку. М айдандассан мен эз1р. Сорыссан K93ip белд! бу!». АйдаЬар Kipfli шше, Кара жердщ тубше, Тау жырадан ащы айкай Шыкты, баксан унше, Сол кезде iHHeH кан зулап ©зендей акты тепле. 1ннен кан мен су шыкты, Бумен 6ipre шу шыкты. BipiH-6ipi шарысып. BipiHe-6ipi туншыкты. lain зэрл1 тырнакка, BipiH-6ipi улап та Жанталасып алысты. Ж ас жылан болмай карысты.

Айбат шепп шабысты, Ж асынын ойы eoii/iaFbi: KaoiciH куып у шашкам iHiH тартып алмакка, Kapici шак дэрменде. Нар калмады элден де, ©тсгонге ол карады Кел дегендей жэрдемге. Каздеп турып 0теген Каз!менен жетеген Ж ас жыланга ок атты, Аткан огын жасынын Манлайынан кадатты. OFbi мурттай ушырып, Ж ас жыланды кулатты. MepreHfliri батырдын Ж1гггтерД1' тангалтты. Карт айдаЬар куанып, Таскын сура жуынып YcTeri канын тазартып Тулсте туп'н жайнатты, Конактарын кутуге Курмет етпей калмапты. Bapin жинап жар таска. Сый керсетш сырласка — втегенге, бишара Керсетш сынлык ншара, Аскан батыр скен деп Кушше онын тан капты. Онан да асып ©теген, Таудан. тастан. тебеден, Грюлмей жортып отырып, Жетп' калыц орманга Доген кезде кун батты. Hein жиып эпжылан IsiHuie таура кайталан, Ж ылман катыгт жорралап, Ж1г1терге караура Коркып, бурыгт, коргалап MeKenine жол тарггы. Орманда. жерде-куз кун|', 170

Ж ерде ышык бар сыз куш. Карагайдын тубшде TypFaH жаксы ак уйд1 Кеде жатып шолады ©тегеннщ коздерк Атыменен ©теген | Ж етш келд! уйге нак, Жеткенде уйден ун шыкты Куршреген кундей-ак: — «©теген деген ceH6iciH? Камалды бузган ермгёщ? Мын кун жортып жол-жолай Тауда безген кулжадай ЖиЬанды кезш журмюн? Неге тыныш таппайсын? Уйще неге кайтпайсыц? Шарламаган жерщ жок, Судан езге курлыкты Ж ол Fbm жортып таптайсын.. Мыкты болса 6iJieriK, Туки болса журепн Атыннан туе те, уйге Kip. Карагайдын Ty6ine }KirirrepiK токтасын!» Атган Tycin батырын Уйге К1рд1 акырын, Kipin ед уйге жайменен, Карсы алып Райып-ерен1 Деген Kapi кершдк Аппак кудай сакалды Жаркыратып ак басын, Уйдin жары жакпардай, Кырау шалган ак кардан, Сэлем 6epin ©теген Ж ен cypayFa тетеден Сейлед1, т1л каткандай: — «Ак сакалды, ак шашты Кария, ата, коп жасты, 1 F а йып-е рен — дши vfum боПьшша керемет иеа (мэнг1 влмейтш жан). 171

Ж ортар жолым мын, тарау, Ш аршадым рас, ек кашты, MaFaH кажет ел табу, Kepi кайту, уй табу. Журетш жолым туйыктау, Кыиынырак жол табу, ЖиЬанда жол кеп, я елу Керек, я маган жер табу. Ж е п с у ел1м, аймагым, Кыстауым да жайлауым, Соран алып бараткан Б ар ж аналы к хабарым. Ел1м жана коныска Конса ушырап ырыска, Куткен OMip жайнауын, Кумырыска д а илеуш, Шепртке де жырасын 1здемей ме жайлы орын, Бозторрай д а уясын? Эргам жайды коздеген. Б алык та су !здеген, Халкым ушш мен калай Сулу жерд1 1з' демен? Керд1М, талай керемш, Ж иЬан кез1п келемш. Халкым ymiH бас киып, Н е болса да, кенем1н!». Дед1 оран Райып-ерен: — «Ж олын болсын ©теген! Сен муз балак кырансыд Туйипетж тетеден. Алтайы жуйрж маралдай Кашсан кутылып, куганга Кас какканш а жетеген. Алдында сен1н майдан бар. Оран айтар айлам бар; Тунде барма ушне Кунд1з барсан жайдан бар. Ж умыста да, согыста Акылынды ашу кыспасын. Ашушак болсан,- сол колык 173

Он колынды устасын!» ©теген иш п , булле, ¥сап TyFaH улына, Рахмет айтып кэрне Аттанды жортып жолына. Тары д а жазык, тау, дала Жакпарланып, жалдана Мунарланып кершд1 Шапкан жолы шандана. Жыларан даусы еспл;и Желшен жазык даланын, Секицц емес ол дауыс Яки аннык, адамнын, Бул дауысты ©теген Ж М ттерге айтты да, Бмгейш — деп женелдк К,уйындатып шапты да: «Жау болса, табанда елпрем, Дос болса, 6ipre келлрем; AttFaftFa карсы шаппасам Батыр боп не б тр е м ? » Октап мылтык, кылышты, Быуге шыккан дыбысты, Барса ©теген, айдайар Талыксыган тынысты. Айдайардын журепн Ш аккан екен оп-жылан. Шашкан екен у-зэрш Сусылдаган эп-жылан. Ш аккан 3api журекке Дары са, дем алмас ед, Ол айдайар ол кезде Ж ерде Tipi калмас ед. ©теген сонда ойлап кеп: «Тимесе егер аткан ок,— Эп-жылан октай зымырап CeKipefli-ay, маран деп, Ок тиш егер эп-жылан Сеспей катса кылжия, Болар едьау, дед1 шын Айдайар MaFan ыриза». 17S

А тып'келш ж 1берд1 Тек курс en-i ок. куши, Быт-шыт боп басы эп-жылан ©рем кауып окна ушты. Сонан кеШн ©теген Ж1гптерге оралды. «Не болды? — деп, анталап Ж аудырды олар сурауды. «Тунде текке кетем бе, Эп-жылаига окталдым. Сеспей катты эп-жылан АйдаЬарды кутдардым. Ал, уйыктандар, жыланнан Пэле келсе керермш, АйдаЬардык, Tipi аниыд Сазасын 03iM берерм!н! АидаЬар nciH сезсевдер, Ойланбадыз коркура, Ол келсе тек келед1 Б1зге сыйлык тартуi-a. Eim i 6i3re xayinTi Ж ыландар да жолыкпайд, Ан д а ацгартан шырар-ау Аннан журек корыкпайд. Агашты койып еселей, ¥йыктап, жаткан юсщей Erin, басына ер жастап Устше шапан жабамыз, Kici екен деп ан келсе BaFbin турып аламыз». Суйтл, соран токтады, Ж ел де самал сокпады, Барып кана куткендей Тун бойы от жакпады. Туннщ толган ортасы ед Шепт1 де сыбырлатпады, Кек жулдызсыз корралап Айды булт каптады. Сусып жылан жорралап, В1сылдаран айдаИар Кер!нд1 жалын атканы, 174

— А ж ал OFbi келе ме? Д еп 6ipeyi 6ipiHe >KiriTTep TaFaT таппады. Тал бойы талдай буралып, бтеген турды сурланып, Корыкпады — басынан Талай майданды актаган. К,ус оянып тан алды Шырылдап шырлап эн салды, ¥йыктаган боп катты aFarn,— Kici орнына жатты агаш Кшммен жауып тастаган. АйдаЬарга басына, Ж 1г1ттер ж е тп касына, АйдаЬардын успне Кдраса басын шине Жиырып алып, шыклаган, Ж ыланнын басы талпынран, Капталран толып алтыннан, Адам ойлап таппаган. Сары кумандай алтынды, бтеген алып жалкынды Д ед1 ©теген: «бул екен, АйдаЬардын сыйы екен, Беруге 6i3re сактаган, 1згшк, достык ктесек. Алтын, к у м 1С беред1, Егер кастык icTeceK Зулымдык уын тегедк I3ri болсак 6i3 егер Эдиимктщ жолында,— Ешуакытта болмаймыз Зулымдыктын торында; Халык yuiiH касык канымыз Аяусыз болсын жанымыз. Болысалык эрдайым Ж е п м -ж е а р момынга. Енбек еткен емед1, Е ц б е т з жан еледй Ж алкау болсац жабылып Ж урт езщ е кулед1». 175

©теген батыр атадты Некерге осы сезд1 айтты. Суйгп де таудан, тастардан, Асып асу асдардан Кент аралга жол тартты. Кент арал деген бос арал, Болып шыдты тас арал, Кумды, суды аралдан, Сусыз, Ш0лд1 даладаи Ж дпттерш epTin ©теген к еп -i жорытып, Аш борщей жаланган. Тузеп алып жорыдты Bip кед ашыд алавда Караганды, дайьщды Кара орманга жолыдты. Кабагын жапдан дара орман Келе жатдан бурыннан Ертеп энш согыпты. Кызыл iiiip тунерш, Ш ыд Tyciri жер мунартып, ©теген батыр неKepi Сол орманга доныпты. Кара орман далдып жайнады, От жагылып парлады. Кара дазан асылып, Оттан жалын шашылып, 1шшде дойдын сорпасы Бурд-бурд етш дайнады. К арадгы тунде дылмиып, Ж агылган отда жылмиып, Келед1 eni сулу дыз Шолпандай туган тандагы. Бет1 кызыл алмадай, Кара шашы дундыздай, Кездер1 жанран жулдыздай, KniMinen дулпырып 1нжу-маржан ойнады. 0здер i эппад дудай-ад, Кулю а сылдыр судай-ад, Суйд1ргендей эдеппен. 176

Эзшдеп, кулш ойнады. О т басында отырды, Ж уртка K03iH салмады, К адала карал жГпттер Сулудан K63iH алмады. К,ош келдпиз, дегендей Иба кылып батыр карады. «Палауыкыз майлы»— дел Сыйлырына сулулар Отырмады, бармады. ErriH майын атызып, Ж ф ттер кумар канрызып Ет жескенде, сулулар Сындылдап, кулш мазактап, Кез астымен барлады. Bip жЫ тгер KepinTi, Kesriргенде суйекп, Сулулар, тэты кулюп, Э з и сезбен THicin: — «Tipi суйек тырбиран 0 лген малдык cyfieriH, О Heci, екен сындырран? - Дел, сезбенен кармады. Сылк-сылк е т т кулш бол, Сулулар Kerri райып бол, Кимылымен суктана, Тан, калдырран тек кала, Ж1пттерд{н есшде, Керген тустей калганы. К ас карайып, тун тынып, Шел кимылсыз, жел тынып Отеген ойлап: «ол, мундар Манаты келген сулулар, Сикыр екен—дед1 шын, Ол жезтырнак болтаны. Сулу бол тунде жургеш, Сикырлана кулгеш, Жанды бурен болаттай Тырнарымен 6ypreHi. Б 13 сейлесш турранда Кездер1 жанды жаркырап 177

Олар — нafыз жезтырнак Келгеш 6i3fli шолгалы. Ж ылмацдаган жезтырнак,, Жауызырак андардан, Tycipe алмас б1здерд1 Сумдырын онын ангарам. Арашты койып еселей, ¥йыктап жаткан ккддей Erin, басына ер жастап, Уст1не шапан жабамыз, Kici екен деп.ол келер, Багып сонда алармыз» — Деп, жасырынып нелеп, Эр бутактан сыгалап, Жезтырнакты купен. Тун TyHepin томсарып, Туннен тунек тепдд!, Ж упргендей сур каскыр Кезге елестеп кершдп Жулдыз да жок, ай кунпрт Кара бултка кемиад. ©теген куш н туршде, Карагайдын тубшде М ы л ты ры н октап кезенш Куш курыстап кершдн Элде нелер карандап, Карадры тунде жаркырап, Шептщ басы калтырап Kepiiwi 6ip зат, кылт етп. Сол арада таре егп ©тегеннщ мы лты ры ; Мурттай ушып жезтырнак, Ажалы жетш буркырап, Каны судай Temuri. Тэнертенп самалмен Тан кустары сайрады, Жастанган ер де, шапан да Карайып жерде калмады, Уйген aFaui катарда, Жамылдырран шапан да, Ж езтырнакпен быт-шыт боп, 178

Калды тек жер шакдагы. Онан да асып кутылды, Ж шттер де жутынды. Ж орыкка тары аттанды Ж езтырнак та умтылды. 0зен, дала, таулар да, Орман-тогай, баулар да, KepiHfli кезге булдырап Аргга калган сыкылды. Желендеп тек жел ойнап, Децгелешп кел ойнап, Ke6iKTi тендз толкыны Ж ары на сорып булкынды! Кырык кун жел желендеп, Булкынып толкын елендеп, Ж аткан карап тен1зге Т ы катпастан ©теген Удете берд1 жортуды. Тещз туманданранда, KepiHin таудай кумдар да, Аслан жерге тускендей Кун epTeHin ж анганда, Тунриык кум шел1ркеп Ж апанда журт талранда, Кез ушында нардай боп Кунге куйген ж ардай боп, KepiHfli кезге 6ip шаЬар 0луге енд1 калганда. Онда сусып кум кешш, Тек кана ыстык жел ecin, 0лген туйе суйеп Кадам бассац кездесш, Кер1нед кез1ц салганда. Кудык пен кудык арасы Айшылык десем жалран ба? Жету ушш кудыкка, Уйреткен ж ака курыкка Он жорраны утылап М1нсендары жетпейс1к, Айрылып естен танганда, Айшылык журсек ол жердей, 179

Кездеспейд1 жалгыз кел Шел далада калранда. ©теген батыр жорытып, Ортекедей орыгытып Кырык к унш ш к жол журд1, Кермегенд! ол кордн Ж апан тузде жалранда. Кумайтты, кумды, кумыкты, Торлаган кар а бултты. Асу аспан шывдарды, Шуларан кара орманды, Корд! ©теген сарбазы. Таудан, тастан таймады; Шыннан шыккан шынардай, Коршап алдын турранда, ©теген батыр тун катып, Кырык кунш ш к жол катып Кектей OTin орманды Тауды, тасты жарранда. Акыры, ж азды ц коктем!, К ара орманнын кектеу!, Тулеп TOFafi, шалкар кел. Сезыд! жаздыц жеткеш. Б у л ак aFbin таулардан, Гулдер жарып баулардан, Турран шакта ©теген, Ж олды тауып тетеден, Жидел!-байсын елше KepiHAi кезге GTiceHi. — ©теген сешц !здеущ. Жер-жийанды кезгешц 1здегенде осындай Ж ер ед i рой кездеущ, Ж ер жаннаты кез болды. Коре ме, сешц кездер!н? Карашы, кызыл apaftFa, Kopecin бе, унай ма? Д аксы з ашык, аспанда Балыкша булттык жузгенш? Кердщ бе, тан щапарын,

Ж ердей гулдщ пзбепн? Малынран бау-бакшада Ж ешстш жер сузгеит?! Ауызра тускен жалганда. Жем1с1 тэтл балдан да, Жерд1 жыртып еп'лген Лэм! тэтл дэннен де. Ак. мактасы — кум1стей Жер! шлем — бул1стей. ©теген? Анык кердщ бе5 Мунан баска тары да Б ар ма, артык 1здерш г Ту тушадай кояны, Кырандай ipi торрайы, KepeciH бе энжи Ж айбаракат малдары Ж айлауда жусап, жандары Рахатта жургенш? EmKuepi жылкыдай. Ылары барлан токтыдай. Ертеп болтан Домбай да Осы жерд) cyfiin ынгайга. Коныстаура мензеген Меруерттей суында Каз бен ку жок жузбеген Тугая шакта жаздары, Конырала каздары. Кездеген жерден кез келген К азак халкы белпл1 Осы жерлен бакыт 1лгел1 Туррандай-ак сезд|рген Осы жерде ©теген ZleMiwu ал, кезж сал, Кезе бермен кияны Осы жерде демд'нд! ал! Арпалыскан атынан ©теген Tycin ер!м тал, Жанаттанып кулпыра Шебш iiicnen карады Жайлы ма деп жылкыра — Ж ылкыга жайлы емес.— деп 18!

Кайтып келд1 жулкына. Ж ылкыра uie6i жакпаса, Ж ылкыра жайлым таппаса, Шоры сенген отындай Келмейд1 деп калпына. Отыра калып сол жерде Коныс таппай бул елден ©теген батыр жылады, Балапандай талпына. Ойын кунг1рт баскандай, Ttaeri онын ушкандай, Алтын ойын мыс кылып, Салы сура кеткендей, Астында тулпар аты ел in Акырры дем1 бтсендей, Састы батыр саркыла. — Эй, ©теген, ©теген! Ер едщ сен ертеден, Жет1судан — даладан, Алатаудан, киядан Жамбыл жана хабарды Жетк1зед1 жанарлы. Ш ар тарапка ш арк ура, Калпынды бузып жыланран Кайта турсан моланнан, Моланнан шырып, оянган Жетюура карасац,— Керер едщ кез салсац Бакытынан нур жауран, Керер едщ бакытты Казакстан халдынан. Бастап Тяньшан тауынан, Алатаудын бауырынан Оралга деш и созылран Шалкып жаткан аулыннан, Керер едщ ел болып Барыннын нурын артылран, К азакстан аймары,

Туын Tirin жайнады, Тудары бупн KepeMiciR, Алтын орак, балраны. Казак, халкы кулпырып, Булбул болып сайрады; Кур1лдеген заводтар Кала, дала, кырдагы. Кер, жолдастар, карандар! Кер, достарым, жарандар! Казакстан бакыттын KeHi болды арналы. Коргасынды кердщ бе, Аккан Каратаудагы? Алтын шыра Алтайдам Ж аркырап кундей жайнады. Карсакпайдан мыс эрып Булактайын саулады, М акта кектеп Шымкенттен, Kypini гулдеп Жаркенттен. Актебенщ епш, б р ге ерлеген eHiMi. TyriHi тулпар жалданып, Ыррып, созып ырралып, Аррымактай Туркйиб Желе-зыррып заулады. Ж ук тиеп Карагандыра Ызрытып вагон айдады; Эмбьнефп жершен Мунай атып парлады; Аскарлаган acnaHFa Алатау кызыл алмалы. Даласы нда гул кектеп, Гулмен кабат мал каптап Аспандары булттай Терт тулйп каулады, Алтын жалды бедеулер, Ж елаяк жуйрж денелер. Тагасымен тас тарпып, Куларымен ойнады. Ж аркырап кундей нурланып,

Ceiuipin сиыр корланып, Желш! керней сут арып - Вауырынан бузауын, '• EMi3in уыз кунарын, 0p6iTti де, баулыды. Кун батып жулдыз туранда, Малдын тел! думанда, Тел туярын ipiitneft, Ойнактатып кижтей Ш абандар бакты, талмады. Бурыдайын бузауын, М аралдайын ыларын, Сипап бота тулымын, Алтын жалды кулынын • Жайлатты да, жайлады. Суыкка телда тонгызбайд, . Боранда да калрызбайд, Алтын аймак жерше, Терт тулж тщ телiне Xayinci3 боран, кар дары. Тында, жолдас, сез1мдг! Ашып кара кезвдИ и Кыррауыл ушып, к аз конран, Акку келш, жаз болган, Алтайра к а р а маралды! ■_ Балыры тайдай тулаган, Бакасы койдай шуларан, Шортаны шоршып ойнаран, Алтын кайм ак Аралды, • Д а л а сура шомылган, Елге коныс табылран. . Куйылран, жолдас, нурды Кер! Б ака moMFaH тау мен ер! Осы бак конрэн танымда; Маган дары, саран да! Кулшынран кайрат ерд1 кер. Кулшынран жайнап жерд1 кер.

Осы бак конган таныода. Маран да. жолдас. саран да! Казак бурын кул болран. Кун керуге мук болран. KyHji кердш, ел болдык. Асу бермес ер болдык. Осы бак KOHF3H такымда. CaFan да ортак. маран да!

СУРАНШЫ БАТЫР А к домбыра колга алып, Ай мен апта толранып, Ж ылра куйран тешздей, Жырдын сел1 таскындап, Ак семсердей жалтылдап, Ш агылыскан кун шалып, Курарындай айдыннын Ж ел шайкаран ырралып, Терек тещз тунбасы, Тунбада ж аткан нур тасы, Тарткан Ж амбыл жырды алып, Жиырмада жылра жел барып, Аударран желмен сен болып, Кесепмен копарып, Таусылмастай кен болып, У зд ж аз болран он кун той Тындаганда ел болып, Ак бидай терген тауыктай Елге жырым ем болып Алатаудык аясы, Балауса шыргай саясы Жырымен шыцы жакрырып, Акын Ж амбыл мен болып, 0скен ем орем кек болып. 0зен деген ат болмас — Ат жалдарлык су акпай, Ралым деген ат болмас — Айтканы турмай шырактай, Энил деген ат болмас — 186

9ye3i кендл жубатпай; Акын деген аг болмас — Кандырмай Meftip суаттай, Жыры болмай булактай, Туныгы болмай сынаптай, Алатаудан арындап Аскан судай кулатпай, Кыбыршыган кендлдщ Кытыгын таппай суратпай, Досын болса кулд1р т , Суйащйрш жубатпай, Ж ауын болса булд1рш, Домбыран — берен, жырын — ок. Дзл типзш сулатпай, Кан каксатып жылатпай, Домбырасы иннюлдей, Жагына сейлеп кукюлдей Айткан елен елен бе, Бакылдаган ылактай? Акындардын акыны Айдын келдей акылы, Ж ыр тулпары Суйдмбай Осылай айткан багызы — Калганда жырды унатпай. Е сиден есте калганнан, Жасымда айткан жырлардан, Ескертк1ш ед1 батырга. Киядан шауып кырды алган, Киынга шауып жол салган Bepi баскан бурк1ттей Кансыратып жауды алган, Батырдын жыры cyftiKTi Катыктай уйып тындалган. Ж амбыл — Ж амбыл болганда, Жыр дауылы козганда, Кыргыз, казак елше Талай р'ет жьгрланган. Бата берген СуШмбай, Ж ырдын т1ккен туындай, Айтканда маган акылды: 187

— Ж ырла! — деген батырдык, Еспмде мзнг1 сол калган. Бойда куат болганда Жиырма бестщ жалыны, Тебшсе TeMip узгендей Голысканда каруы, Сия сауыт, каламсыз, Дэптер, KiTan, к а га зс ы з Ой козгаган домбыра, Сез козгаган домбыра, Болган кезде Жамбылдын Домбырамен жазуы Ж ырланып ед1 осы жыр. Жырламаймын десем де Ел -плен коймады, Таудан кулап таргыл тас, Тарыгып шыгып кезден жас, Кыспак заман кездесш, Кайгы басып карындас, Тарыкканда суйенер Ел батырын ойлады, Ойламаска болмады. Кабагы Tycin камыгып, Батыр улын сагынып, EcKiHi еске Tycipin, Жырым ед! сондагы: Карасан, балам, жогары Кетер1л!п кабагык, Муз дулыга, кар сауыт Алатаудын. алабын, Желк1лдеген карагай Кок майсалы тамагын, Ж упар nic боз жусан Бетеге баскан балагын, EcKi куйд1 сонау 6ip Шыгарып естен барамын, Алатаудын аты коп, Созыла жаткан карлы жал.

TepicKefti Улыжуз. Кунгешнде кыррыз бар. Толып жатк,ан шокысы, Шокысынын. аты бар: Козбас, К,ордай жаясы Сонан ерлеп тартылар,— Суыктебе, Дегерез, Узынагаш, Кектебе. Каргалыныц 6niri. Шубараттык epi бар. Каска асау мен Ушконыр, Кызыл кундей бел! бар. Карагайлы, Курттыбас, Талрардай бшк шокы бар. EciK, Турген, Акшелек, Каркара бар, Асы бар, Ш ындардын шыны Хантэщр, Таудын, бшк басы бар. Жетчсудщ желш1 Деген тауы осылар. Коршаланса ак, булт Ойында жанбыр, ерде кар. Ойпатывда кек шалгын. Ушарында музды ызгар, Бейне eMipAin бейнеа — ByriH шаттык, кеше зар. Жайлагалы муны адам Санап 6im ec не заман. Неше халык, неше хан, Тапты кыргын талай жан, Толып жаткан окига Сонын 6ipi айтылар. Заман-заман дегенде Зам анга кож а адам Fofi, Наразы болса заманга Бар шнэш coFaH кой. Ж ырга жел! сол заман foA, Елдщ KyHi карац Foil, Какпалап елд1 хан мшген, Кайры баскан жаман foA 189

Тар-заман деп ат койран Зарланып халык, сонан рой, Зарлануы халыктын, Шектен асып ушыкды, АйдаЬар жутып аюды, Ш онбас жед1 шымшыкты. Лек-лек солдат айдатып, Мойнына шекпен бэйлатып, Оралдан ерлеп Алтайра Алура патша ынтыкты. Садак тарткан казакка Тутш депт мылтыкды, EpTicTi OTin оралтып, >KeTicypa кол сукты. Бурынры кожа Кудияр К азанатын MiHicin, Компан-компак жел1сш Ж арасыз кейлек кшсш, Кек шай салып су iiuin, Верен мылтык арттырып, Мыстан керней тарттырып, Сорыспак боп патшамен Капалдан тосып 6ip шыкты. К,арсы атылран зен,б1рек Колдан туын жулдырып, KopFaH сапын булд1рт, Кайта кашып бурл!кп, Ж ай кашпады Кудияр Ж олындагы ел туншыкты. Ж абы к т ш п , yftai ертеп, Айрыр, атты жетектеп, Катын-бала шырылдап Хан жолынан су шыкты. BipHeme кун еткенде Колпаков пен Черняев Жетгсура жеткенде, Кудияр хан карынды, Тары канды сарынды, «—Алатын орыс, казаксын, Аламын д ейдЬ —бэрщдк Кыррыздан Орман 6ipirin, 190

Кордайдан аскан кеп эскер Теркжейге агылды. Тыеукабыл — Каскарау Сарыкемерде шабылды, Шапкыншынык аттары, Саурынан аккан тер, Пушпарынан сабылды. Бейкам жаткан калык ел Карсы турмай жалынды. «Жаудан куту жаксылык» — Зарыкканнык салдары, Байдан куту жаксылык — Тарыкканныц салдары» — Шын болмаса не кылды? Жалынранша жауына Бер де кутыл жанынды. Кудиярдын Kyc6eri Жалынран сайын тарылды. Бексерде жаткан кеп Дулат Булшд1 де жарылды. Есенлреп ер кетп, KeMnip, шалды енретт1, Keperi талап алынды. Дулатта батыр Сыпатай Ж аудан коркып сендел1п Сарбулактын басына, Анракайдын тасына Тунде барып ты ры лды . Батыр тулга бола алмай, Елдщ Tyri ж ы рылды. Уш бел1нд1 кеп Дулат: Bip белег1 6epi етпей Тауда калды камалып; Калык жаудан жасканып Айсанын карын ерледа. Bip белег1 каймырып, Ж ау карасын кермед1. Шапырашты — Карасай, Ж аудан коркар ел ме ед1? Киратып жау жатканын Дулат жактан б!лмед1. 191

Тезден хабар келмедг Bip белей Дулаттын Маямырдын, ауылы — 1ледеп тогайдын Тубег1не ты рылды . Карсы турар ж тттер Ж ау колынан кырылды. Жет1 ж М т, жет1 кыз Ж ас жандарын корраштап, Туйелерге мшгесш А ры н сура бурылды, Су дегенin тш пз жау, Буркыраган Шу асау, Ак, кеСНгш аткдллап Жын каккандай жулыиды. К,ызды nepin кырык, эскер Кылыштарын суырды. Айаласып умтылып, Иектерш жымырды, Жауды керш ецкей жас Асау сура урынды, Кар гып тускен жеД нар Тунриыкха жы ры лды . Кызралдацтай он терт жан Калды судын тубшде. Озбырлыктан аскынран Ел ызасы кайнады, KeMnip 6yfiip таянып Судрыла боп сайрады, Герме болып Ti3umi Кайдары мен жайдагы. Ызын-шулы, кым-куыт Шырып жатты ойраны. Кабарын туйген панды жау ¥ру, табу, найзалау, Ушрлеп елд1 айдады. 1с шыкдасын сезгендей Кур жылаудан пайдалы. Дымын поймай жау шапты. Ж анрараш пен Ж антайдын Шырылдатты сэбшн,

Енюлдегп KopiciH, Бой жеткен кыз, келшшек К.атарымен тарггырып Кунренте,щ тау iuiiH. Коканнан келген кеп эскер Ж ер кайысып симады, Мал мен басты ш улатап, К,ойша Hipin жинады. Тас котаннын сазына Ак. шатыр мен кек шатыр Катарланып тт л д к Ала тулар желпшдеп, Ак, семсерлер жаркылдап, Компак-компан шокысып Тебшллер сартылдап, Зердел1 шапан бектер де Шагылып кунге жалтырап, Туйеге MinreH ж ас эйел Бетш жыртып анкылдап, Ж ас ecnipiM сулу кыз ■Журег1 ушып калшылдап. Ж ал ац карып жасауыл, Мэз-майрам боп каркылдап, Туйеде турран эйелд1 Туе жылдам деп алкымдап, Шабылган елде дэрмен жок Ж ылай берд! сылкылдап. Ел тарыкса ежелден Батыр тусер eciHe. Батыр барган тушнд1 ic Калрандай ед1 шеннле. Ж ер шукысты тоналеан Томен карап тесше. Ж ана ecnipiM ж ас батыр Елге салган нешбе. Арыстан журек Сураншы Шында жатыр алыста, Оны шынга HJHFapFan — Конысы жок, кол кыска, Ж аз жайлауы Ушконыр,

Кыс кешед1 Арыска, Шапырашты аз ата ¥лыжузде туыска. ©з экес1 Кашке едг Арры атасы Карасай, Bip жакыны Саурык, Ж ауды керсе шалады-ай, Тукым куран батырлык Узшмей аккан сарадай, ¥лыж уздж казактын. Ык, жарында корадай, Ж ел жарына панадай, Сол сияк,ты батырра Алыстан конак, келгенде, Калатын куш кеп ед1 Конак асын табалмай. Ж айшылыкта ел кешсе. Батыр ауылы келж аз, Дулах, Албан, Байулы Кетер efli карамай. Сондыктан батыр шывда ед1, А к беренмен кус атып, Кыранра марал устатып, Малы барра жалбактап Ж алынды корил бола алмай. Ансады ел батырды Ж атсадагы алыста. Ж акын болса Сураншы Кызбас па ед1 дабыска? Кеп екен деп келген жау Кэнбес ед1 намыска, Мундай жаудын талайын Талай рет жапырран 0 р т тигендей камыска. Урланып келген бул жауды Бьпмей калды капыста, Дардарган ел б у р л тп , Баратын адам !здейдй Алыста ж аткан батырра Хабар бере барыска.

Kapi6o3 бен Бэуке карт Атты терге жузд1рш, Д ак туспеген жотаны Копара шауып i3 кылып Кос атпен шапты батырга. Турса басып кетуге Ж аудын косы жол алды, 1леш бойлай темендеп Кордайменен оралды. Кун бата шапкан кос аттар Тун тугелдей еткенде, Кун тебеге жеткенде, Аксенлрдщ тасына, Анракайдын басына, ©кеш жылап отырып, Ат шалдырып, дем алды. Алатаудык шоктасы Келденен турган кез алды, Ею нардыц шокысы Зекки1п кезге тускенде, Батырдык бойын кергендей Езу тартып куанды. Ж ещн uieoiin желпшш, Ыстык демш шыгарды. Кун тебеден ауранда Кудыктан атын суарды. Кайта тартып тартпасын ©Pfli беттеп eKi карт Намазын окып жол алды. Отардык жазык даласын Копара шауып ерлетп. Шапкан аттын екпш Шалрынды шайкап желделй Кун TyFbipFa конранда, Намазд1гер болранда, Суыктебе epiMen Карттар п л о д а кеп ж елт. 3enrip-3eHrip кия тас BipiHin аты — Карабас, BipiHin аты — Ж аланаш;

Сураншынык ауылый Туш боны i3aenri, Кайда екенш бшмептк Тау iuiiitae тун де етп, Нурланып шалды кун бегл. BipiHe-6ipi exi карт: Сонау турган кара yurip Карасайдын. косы деп, Кун шарылган сонау кыр Кызыл кунгей киясы Мекен1 ердщ осы деп, Шошайтысты колдарын, Таптык десл болжалын. Тары шапты киялап Кызыл кунгей бауырын. 1здегенш табура Алдырды карттар сабырын. Булакты шэлрын жайлаган, Белдеуде атын байлаган, Кызылкия койнынан Батырдын, тапты ауылын. Сураншыра ж етл де Ж ырылды карттар атынан. А к сакалы су болды Сорралап аккан жасынан, Арыстан муше ж ас батыр Суйед1 келш басынан. Торге алаша теселп, Орын берд1 касынан, Элденеден тарыгып, Бейнесш керд: жасыран. Мейр!мд! туран Сураншы — Ел! суйш жасынан. Ж е л м менен жеард! Атына артып кенпрген, EpericxeH жауларын Су куйрандай еипрген. Тарыгып келген карттарра Кайрырып жаны ашыран. Кабарынан кар жауды, KitoniriHe муз катты 196

KiM efli деп басынган; Беттерше су ceyin EKi карт eciH жиган сон Уакигасын сурады Ес танып еткен басынан. Кез курратып ею карт, Дрсаланып суfieri, Кемсек карып neri CyfieyiM тында, ер — дедь Ерд! тауып ecipreH Атасы мен анасы Ж алпак жаткан ел,— дедь Олай болса, жан ботам, Аркалыктай суйенген Елдщ улы сен,— дед!. Ж елеу болган аксакал, Зарлы, мунды бул сапар. Таудан 1здеп батырды Ж айбаракат келедь Заманнан-заман аскынып 3opiH барад жаюга. Bepi Typi айналды АйдаЬар мен аюра. Иттен де кеп хан аты Ку агаштай туспейтш Халык успне саясы, Елд1 сатты жэлдеп боп Алтын алып баюра. Хандар шауып кандатып Кан каксатып зарлатып, Елдш басын доп кылып. Айналдырды ofibiHFa. Сап тузесш солдаты, Сартылдасып арбасы, Серейюкен зецб1рек Ветке устаган айбаты Патша iiipfli койынра. Тезек торе жол 6epin Карры такты мойынра. Коканды курткан Кудияр. 107

Ора тебе Тэжшн Кекпар етш тойында. Патшага карсы туратын Куаты ж ок бойында, Кыррызды K3HF3 батырран, Эрюмге 6ip сатылран, Орман хан бар колыида. Казакты барып талайык Патшадан бурын алайык. Деген максат ойында. Арам тугаи зэнталак, Ею кез1 канталап, Касапшынын ит1ндей Коразданып анталап, Салып жатыр ыланды Сарыкемерд1н бойында. К ара курым коп Дулат Алатау мен Арыстын Арасында конысы. Кеп болса да шеп болды, Хандар ж анган ерт болды. Kori TyTin, ж ер1 шок, Кен жайылым ©pici. Басына кун туганда Kepiiwi елдщ кем'кй. Батыр деген Сыпатай, Кара басын сауралап, TayFa Kipin жоралып, Шыкпай к еп-i дыбысы. Аркауы узын атыныц Келте келд1 ©pici. Келед1 деп ойламай Карынран ханнын nepici. Бейкам болып ел жатты. Ж аудан купи кем жатты. Бейкам ж аткан сол елд! Абайсызда жау шапты. Курткде жаткан кеп елд1 Тунде басып сорлатты. Кыз, келшшек катарлап MiHriain нарра, атанра