Жамбыл Ж

Кусбеп мен бепш'н Косуына жолдатты. Ж ан сауралап корынып, К ас жауына торырып Сура Tycin обырып, Катан, бала зар какты. Карсы турран KiciHi Атта, шапты кесюлеп, Курт! бойын кандатты. Тулымдыны тул кылып, Даланы мунды ун кылып. Ата-ананы анратты. Катар жаткан карындас Б е л т !шкен аяк ас, А к калпакты кыррызым, 0збек деген ез улым, Халык irni досжарлы, Досжар халык суймеунп ед Кан тегетш душпанды; Ж уреп кара Кудияр, Орман бузык тары бар, Достыкка тары ерт салды. Камап жаткан хан эне, Камалып турран ж ан эне, Басшысы жок Дулаттын., Кыларлык айла кыскарды, Орман атка мшгенде Елден Kici шауыпты К азакка хабар беруге. Жанрараш, Ж антай ж1берш Кел1п айткан KepiMre: Колы каптап барад деп. Е лдерод! ш абад деп, Кудияр мен Орман хан Ту кетерген ел!мге. KepiM оны таратпай 0з! кашкан келендеп, 1ле бойын жагалап, Балхаш асып твмендеп, Уш кун, уш тун удерш Ак тогайдан шырыпты,

Карт бурадай шемевдеп, Тшеукабыл, Маямыр Сарыкемерде шабылды, Канмен дала жабылды, Канды жастар арылды, Ауыр кундер тускенде Е лщ ceHi сагынды. Косарлатып ат Minin, Атка б1здей кар т мжш, Аралады тауывды; Ж аура тускеи мал мен жан, Арыл-тепл анау кан, КанкОр хайнын корлыры Е с тандырмай не кылды? Тулек бурк!т кезшдей Шатынатты батырды, Дауыл соккан теюздей Куш Ke6iriH сапырдй. Алатауды козгалта Кырра шырып акырды. Андас пенен Нарбота, Д аукара мен Шымырбай, Туматайды шакырды: — Жыйылыцдар бозбала! Эбзелдеп MiH аты вды , Аузы. муж!к хан иттер, Неден мунша щатылды? Буырканды, бурсанды, М уздай Tewip курсанды, Ак беренге ок салды, Актуякка ер салды. 9 , дегенше yui жуз ер Жиналысып кеп калды, Абылайша кос салды, Су куятын мес алды. Ky'pTini том ен кыдырып, Ж елд!гш бута сындырып, Копадан арман отем ГЛамалТанра жетедк Ж ау карасын карады — 200

Кемердщ толFan алабы, Кумырскадай кыбырлап, Ж ерге симай барады. Нарбота мен Андасы Уайымдап жылады, Сураншы батыр тштенш, Кебш елен кылмады. Батырра Андас сейледк Ж аксы кенес бергел1, — Кумырскадай мынау кол Топырак шашсан жетер ме, Ак береннен о к атсан, Мынына б1рден втер ме. Yrn ж уз Kiel ат койсак, Жиырма мывдай некерге, Инемен кудык казрандай OFan эсер етер ме? Квбелектей отка урып 0ртенем1з бекерге. Эл1 де ойлан батырым, Осы ce3iM бекер ме? Жетпес б!зд!н ку1ШЫ13, вт п ес б1здщ TiciMi3, Овда шыкпас iciMi3, Тен1зге текес 6 ip тамшы, Бейне таудын 6ip тасы Yui-ак жуздей KiciMi3. Ka6aFbi TycTi батырдык Кара булт сек1лд1, Тене Tycin Андаска. — Т а р т!— деп, т ш н жек1рд1. Найзадай шашы т!к турып, Квтерген ш анырак уыктай Такиясын квтерд1. Ашуы кысып Сураншы Ак ceMcepiH суырды. Кит етсе Kecin тастаура Андас ж акка бурылды. Енжар болран коркактын Онжыррасы жырылды. Койнына басы тырылды.

Ж шттерге сейледк — «Ел жактамас кеп жаудык KenTiriHin ce6i жок, Онык аты —боркем1к Талмаска шыдар бел1 жок. Озып шабар жуйржке Ылдиы мен epi жок. Батыр туган -жМтке Шабатын жаудын Ke6i жок Уайым жаура алгызар Тунриык болып Ty6i жок. Осы колдык Heci кеп, Курап турган uiipiK шеп, Суырып кылыш ат койсан Карсы турар 6ipi жок. Корыкпа да, кашпа да, Текке ушпасын урешн, Карала тур топтанып Ж алрыз 03iM KipeftiH. Мыц жау маран — 6ipre ecen, Мьщ каррара 6ip кесек, Кесек болып керейш. Коррасынды мен сака Ушырамын кенешн. Журтым ушш мен курбан. Ж азасын жаудьщ 6epeftiH. Ж аулар коян, мен сырттан Арасына енейш. Енкшдеген шал анау, Шырылдаран бала анау, Куырша^ болган бектерге Келшшек пен кыз анау, Ko3iM Tipi турранда Корлыкка калай кенеШн? Жауым кеп деп жаскансап. Сендерд1 дос демеймш. Кашар болсак мен кырам. Кетпейсш Tipi 6ipeyiH. Ел ушш жанды кимасак Ер деп калай сеней!н. CeHlMcia болсан ж ок кылып,

Актуякты шаптырып, Жаура карсы желейш. Карсы семсер салысып, Ж агаласы п алысып, Не босатып елд! алып, Не туткын боп мен калып, Халык ушш мен лак. Ж ау колында елейш. Ак сут берген анам —ел, Улг! берген атам — ел, Адалдырым — iciMMeH, Бойдары кару купйммен, Балалык хакын берейш». Батыр турып толранды, Терен-терен ойланды, Тещзден турран желдейш, Купрлеп кеткен севдейш, Вулкан1 шашкан таудайын, Айбарланып козралды, Патшанын кашкан солдаты. Алпыстан аскан бар жасы, Бастыры Ж агор оралдык — Ceri3 орыс, 6ip татар Bipre келген жолдасы. Батыр соран сез салды: — Бабам мешд Карасай Шапканда елд1 жау талай Айырып алган батырым. — «Арыстан болтан жау ушш. Тулкщей болсын эд1сНц»,— Д ейли бар-ды акылы. Слздерден сурар кемепм, Буйоык кылды демепн, Канкор патша кажыткаи Сендер де елдщ жакыны Бектер лккен шатырра Шапкым келд! ел жата. — жанартау

Елу ж т т >Ki6epin, Узактары би и<тен Алатаудан Караойга Ж е п ш е отты жавдызам; Алакеу)'м кун бата, Кеп эскер деп ойлансын, Ж агор досым торызын Торыз ж М т тары да 0 з касыда косып ал, Он сег!з болсыи жолдасыд. Ж ау 6yfiipi Кектебё, (Джан ж е т т епте де, Кун баткан сон орнасын, Бул бушрден мен тием, Актуякты шаптырып, Урейш сонда сен ушыр Орысша сырнай тарттырып, Кенек пенен шелектен Барабанды кактырып, Анда-санда мылтыкты Кур дэр!леп аттырып; «О ры с та кел iп калды » — деп E ci iceTiri су р лан сы н . Куанды Ж агор,— куп! — дед!. Ж олдастарым: ш ы к!— дед1 О н ceri3 ж!ггг epTin ап. Ала бута паналап, Сайлы жсрд1 жагалап, Ж ау козше шалынбай KoKTodeni беттед!. Елу ж1г1т epTin ап. От жаруды алыстан Андасына жуктедд Калраныда бет бурып, Дед! батыр — жолдасым, Тас-талкамын шырарЫп Кирату ханныд ордасын. Кумэ1пм жок ж ау кашар. Зорлыкпен келген Ke6ici, B i3re дос боп жалгасар. Бектер кашса асЫрып,

Дуние жатса шашылып, К,ызыру OFaH болмасын. Ел1 ушш туган ер болса Елш 6yriH коррасын. Осыны айтып Сураншы Afuh судай тасынып, Ашулы кез1 жалтылдап, Жайнаран шоктай шашылып. Кун де юрД1 уяра Алатаудан асылып. Ак.туяк.тык тартпасын Кайта тарггы ер жендеп, Болат суйек бауырра Тартпасын eai батырып, Кыран кустай комданды, А к семсерд! колра алды, AcTbiHFbi ерн1н Ticrewu, Курыштай куйган катынып, Карасай мен Кашкенщ Kopi аруагын шакырып, Ж ттт ер куйды саумалын Тегенеден сапырып. Н амазш амнан еткенде, Кутпанга1 уакыт жеткенде, Ак. беренд! сайлады, Карына найза байлады, Ж ар к абакта жалтыр тас, CeMcepiH соран кайрады. Ж1бекпен басын 6ip тартып, Ат койды батыр акырып, Акырран даусын е с т п , Ж ау айнала карады. Бешен эбден танады, Д эл жанынан куршлдеп, Барабан кулак, жарады. Зенб1рек пе, мылтык па, Анда-санда курсыдеп, Тутш 6ypKin алады. ¥загырак караса, 1К у т п а н — (арапша) — хутфан — Keunci жатар мезпл. 205 I

Eceirci3 от жанады. От мелшерж есептеп — «Мына колда мелшер жок... Курыранда жуз мындай — Косым бар»,— деп санады, Таудан шыккан сарындай, Дурмдеген жалындай Шапкам аттым ду р сш Копарып жерд1 барады. А як асты, ж ау састы, Кара албасты шын басты. Не м1нет1н аты жок, 1здесе киер кшм жок, Койган жерде курал жок, EciHeH эбден адасты. Саскалактап косынып EciriHe таласты. •Ecin танран бегше, EciK баккан косыны Ажырайып карасты. Кандай пэле келд! деп, Баксылары бал ашты, Амалсыз журген кеп колра, Тундеп айкай жол ашты. Койдай уркш кол кашты, Сураншы батыр ат койды, Богет1н алган езендей, Азрана сарбаз лап койды. Хан, манаптын шатырын Каусатамын деп койды. Бейне 6ip катты жел турып Курап турран кусакка Ж алындатып от койды. Нажарайдай шартылдап, Булт отындай жаркылдап Буркылдаран берендей Тунге косты тутшдк Жаландаран ак кылыш Кыл мойынра KipmTe-Kipm, Ж урек т1л1п ж ан кауып, Каскыр Tici кан кауып, 206

Ж узж е кан тутылды. Астына м1нген Актуяк Тоздырып тозац буркырап, Аткан октай жутынды. Аш каскырдай батырдан Кай жау кашып кутылды. Ece6i жок, калын жау Коршаласып калысты, Ортасына алысты, Карсы семсер салысты, СНлтегенде кылышы Оц жагынан он шауып, Оны б1рдей жер кауып, Сол жарынан с1лтесе, Ондап жауын 6ip шауып, Оны б1рдей унталып, ¥старадай шаш алран Ж ауды батыр сыпырды. Dip козран сон аруары, Тещздей жау — жан-жары Сураншыга кеп емес, Ym кун, уш тун урыскан Сол батырдыц' сорысы Рустемнен кем емес, Астындары Акдуяк Кия таска басылып, Ак Ke6iri аузынан Еш жавда шашылып, Эбден батыр кызран сон Омырауы ашылып, Коканга карай жау кашты Кордай белш асылып, Ак ceMcepi ак шомшы, Кызыл канды сапырып, Уш кун, уш тун еткенше, Эсте батыр тынбады, Томарасын кайырран Акиыктай шындэры. Ел жактаран батырдыц CaFH жаудан сынбады, Кашкан жаудын артынан

Ак,туяк. атты 6ip кара Карасайлап калмады. ©лексемен уйшд! Алатаудыц сайлары, Тозакдай тозып жыртылды Ханнын ала байрары.1 Каскырра шауып арыстан Канкордык шыкты ойраны. Ш абак куран жайындай Бек бт<екш жайлады. Елге келген булш г Дауылдай Tain айдады. Ж алыннын бетш кайырып, Каскырдан елд1 айырып, Кетерш кещл жайлады, Батыр — елдщ досы деп, Тупке жетед осы, деп,— Суймейтш хан мен байларды, Хан билеген заманнын, К,анын imi<eH адамнын Осылай ед1 жайлары. II Аррымактай арындап, Жазры кундей жалындап, Тары да Ж амбыл сейледТ К ар ер^ткен екпектей, Су сершген ескектей Домбырасын cepMeciH. Токсан уш жасы торкадай Токсан кун каткан жоррадай, Бэйпден алган олжасын. Ж аксы сезд1 ел жаттар, Ел жаттар сезде салмак бар, Кесек аткан коррасын, Ш ет1 ж ок — мухит тещздей, Алтайдык алтын кешндей, Кеп жер1мнщ кордасын ,— жалау.

14—Жа Сыпырта соккан дауылдай, Сауылдап куйган жауындай Жырды Жамбыл козгасын. Жырдын тэтп жаясын — Батырлар жыры баяры. Ж ау дегенде жайнаран, Нар кескендей кайраган, Сункардай болат кияри, 0рге салса талмайтын, Книга салса таймайтын Курыштан соккан туяры. Сол батырлар жыр басы, Ysumefi аккан жылрасы, Майтебенщ булары. О, балалар, балалар Акылды туран даналар, Жамбылдан тында мынаны, 9серл1 куйдей анкытып, TacbiFaH селдей шалкытып, Тындаушыга жыр текпей, Жамбыл кашан аяды. Картайдым дейтш назым жок, Тындаушы копте жазык жок «Айт, Жэмеке!» дегенш Мен олгенде кояды. Суйекемнщ cypeci Сейлегенде мше осы, Ж ырдын султан Tepeci, Би1ктерд1н To6eci. Бол!п айткан Жэмекек Сураншыныц аяры. Орман хан мен Кудияр, Ж еш лю тауып 6ip кайтты. Коктемде кайтып ж аз жатты, Батырдан жеген таяры — Шымбайына тым батты. Терен-терен ойлатты «Аттан ханым, аттан деп, Ж араспайды жаткан» деп, Манаптары шулапты. 209

«— Biare буйрык береле, Bi3 тулпарра мшеле, Bi3 м1нген сон KiM капты». Нарынколдык, Кегендш Бу д а жек-жат ел ем деп, Жактап жатыр казакты, Болып жатыр 6ip жакты. «— Манаптарды жиялык, Не бар, жокты ойлалык, Атактысына ат мшпз, Сыйлысына шапан жап. Кайтсын 1здеп сый алып, Бассын олар кылжакты. Кыздыратын боза бар, Молда, ишан, кож а бар, Бозалы жерде соларра Козгалтарлык аруакты. Жи колынды кыр жолра, б з щ елмей кем болма, Сураншыра ж аз хатты. Еркек болсак келг1н де, К,атын болсан кэлры н де, ©31 шешс1н жумбакты». Орман ханнын ордасы, Ала туын байлады. К аракелден, Мырраптан, Ж алалабат, кун жактан, Кеп Алатау аймагы, А т денеЫн тарта алмай, Атандар эрен талтавдай, Ордара келш TycinTi. MaftFa боккен байлары, Алдиярра сойыс деп, Баскак да мендей болыс деп, К,ора-кора ы зры ты п, CeMi3 койын айдады. Yftip-yfiip кысырак, Шайлап калган тусырап, Ж арлауланып жаясы, Кысыр емген тайлары; 210

Ак. пышакла иншп, Кабыррасы сылынып, К,ызыл-к.арта, жал-жая, К азанда бурк-бурк. кайнады. FlicTi саба cipecin, (Тауыскысыз ел iuiin) Уыз к.ымыз буркырап К ара itefiis кайм ага. Оны келсе «манап» деп Ж уз1 келсе «тамак» деп Жарымаран жарлынын Байыраны тойраны. Кымыз, боза аралас, KeKipiHin к1лец жас, Арнап тмскен уйлерде, Отырысты бойдары. Хан буйырран жыршылар, Б1рде кулю, б1рде зар Кызыл ллмен балкытып, Булбул болып сайрады. Сез аяры 6ip сорыс, Ел аяры сол сорыс, Енжар кещл кыррызды Итермелеп коймады. Ишан, молда бастысы, Ак. меруерт таспысы, ©лгендерщ шешт деп, ©лмегенщ казы деп Сатылды ханга иманы, Сорыспак болды акыры Сауыт кид1 батыры, Сураншыра хат жазган «Шуюр» дед! Орман хан, Орындап iciH ойдары. Сураншыра хат барды, Сеге жазган хатында: «— Батыр емес, катынсыц. Мусылман емес кэтрсщ , Кашкын жиып жанына, Мойын сунбай ханын,а, 211

Алматыда жатырсыц. Батыр болсац к е л т кет, Батырды менен Kepin кет, Эуре кылмай атымды, Басынды келш 6epin кет, Ажалына жакынсын!» Хатын окып Сураншы Жолдасын тугел шакырды. Шакырып салды акылды: «Елше ылан салталы, Орман хан та га шатылды. Таты ел!мге айдапты Алдап, арбап батырды. Бару окай Ормана, Батпай ма 6ipaK ел канта, Ж аныма халык батулы? Барматанмен амал жок, Ертен Орман келед1, Атып-асар баланы, Найзасы шаншар катынды, Сондай кезде байтак ел: «Шакыртанда бармадык, Жалынньщ алдын алмадык, Ер болмадын — ез болдын»— Д еп коймай ма атымды... Ойым былай, жолдасым, Кермеймш елдщ кез жасын, Шытармай жатка жакынды Ж ан ертпей-ак жаныма, Ж еке барып керей1н, Ece6i жок кол алып, Бейб1т елге кол салып, KocHHFa тамак, мал алып, Берекесш KeTipin, ¥шырмалык vpefliH. Ж еке барсам «ер» десер, Тарап-тарап ел кетер, Орданын 6ip топ адамын, Молда, кожа, манабын Жекелесш керейш. Мундай уакта кинайтын 212

Dip d e n iri батырдык, Сол бетшен бурмалап Keri жокты айтудын, Не nixipi барлырын, Iiurepi б й ш эрюмнш, Боз к аска койын сойрызып, Улкенге басын койгызып, Актуякка ер салды, Азырына малта алды, Атыма деп жем салды, Сауыт киш сайланып, Ыррай сайты найза алып, Корамсарын байланып, Шымырканып, шырканды, К,ыр жолга карай бет алды. Актуяктык устшде, Аш каскырдай бугшп, Карына 1‘лген калканы Larepi, кешн жуг1рш, Ж аркыраран cyHrici, Кундпс жердей кершш, Тау жацрырып салдырап, Кек тем1рге кем ш п, Киядан шалран кырандай, Кун астына ушлш, Ер сипатын корген жау ©з жанынан тунш п, Алатау асты Сураншы. Каражол атты жотада Ж асак жиган Орман хан, Ж элрыз батыр келед деп. Хабар алды жаушыдан. «Батыр елд1 аяпты, Сондыктан косын алмапты» Елден елге ушкан соз KbrpFbi3Fa тугел тараран. «Сураншыныц душпаны, Кыррыз ем ес— хан екен. Елдщ жауы дегенi — Хандар жапкан ж ала екен». 213

Деген сезд1 ecirin, Ак. калпакты кыррыздар BipiHe 6ipi караган, CoFbiCTbi койып тараран, Елге кайтыпты ордадан. Ceri3 мындай кол екен, Ceri3 жуздей кол калды, Батырсымак манаптар Корраймыз деп Орманды. Келе жаткан 6ip Kici, Bip Kicini женерлж Мелшерден тыс мол калды, Келсе кудай берд1 деп, Табасыз колдан олд! деп, Семсерлерш колра алды. Кун тебеден ауранда, Беспшкке барранда, Буркыраран шан корде Ж улдыздай атын арызып Ж арары кунге шарылып, Келе жаткан жан корде Ж ауым коп деп жяс.канбай KiceciHeH баскандай, Келген epni тан корде Bapi б1рлей аткойып, Салура сорыс лап койып, Жабылуды жалгызра, Бойларына ар корде Бек, манабы, байлары, Ортасында байрары, Ж асагын жинап сайланран. Сураншыны хан корде XaHFa кел.ш сейлед!: — Неге м ет шакырдыц ' Ж ай шакырсак келмейтш, XaHFa сэлем бермейтш Халык уин'н туран батырмын. Хан деп сеш сыйлар ем, Басын yiniH сатылдын. Арасына орт болдык. Ала булй< дерт бо’лдын 214

KbipFbi3, к а за к жакыннын,. Бейб1т елге n in3in, Ж енлетке басын кирызып, Каннан сусын сапырдын, Ел бул№ — О рман деп, Аман калсын мын жан деп, Т е гш п тынсын 6ip кан деп, Кара басынды алгалы Жекелеп келе жатырмын. Мше MeHiH семсер!м Кайрап койдым хан ушш, Кайратыма мшгешм Калын елдщ камы ушш. Касым TiKceM кан алмай Кеткен емес намысым. Суттей елд1 1ртпей„ Т аза майды iniprrneft, Ж екпе-жекке езщ шык, Менщ жауым сен рана, Салмаймын елге мен жара, Сенсщ мен'н душпаным, Сенсщ менщ алысым! Каскыр керген кушштей Хан жалактап капады. Терек oflFa шомылып, Ж ерге карап ун!лш, Жапырылды адамы. Ж ел кетерген булттай, Шеттеплер тарады. Айла, амал, сабактас, Хан, манаппен табактас Адам калып шамалы. Хан иепн каккан сон. Капа ат мжген ер Букай Шыра берд1 белшш, Шешшш алып он жеши Б е л д т н е TypiHin, Найзасына байларан Ту KyfipblFH ТбГШП, Бшекке кпген калканы 215

Овды, солды жупрш , Кисык б1ткен емендей, Омырткасы бугШп К ак журектщ тусы деп, ©лер ж ерщ осы деп, Кек сущчсш серт устап, Ж акын келд1 Te6iHin: — Атаннып Kepi Сураншы, Атыннан кармап Tycipin, Ж ел аударган канбактай, Су аударган денбектей, Ат устшен ушырып, Бэлем саран кылармын, Сен сиякты шубардын, Tyci суык жыланньщ, Жарасынан алмакка, Ж ыра cyHri салмакка Кашаннан-ак кумармын! Келш калды жеюрш, Буркырап аузы Kenipin. Курттыбастын. тауындай Турран батыр бейнел1, Ызгары кыстын аязы Аш арыстан кеудел!. Кел1п калган Букайды, Шыбын курлы кермедк Козгамады найзасын С уйент турран жердег!. — Токта! — дед1 ж ай рана, Колынын ушын сермед1, Ceci басты батырдын, Айткан жерде токтады, Т1релгендей екмен1. — Токтадын ба, KeftiH кайт, Саган да Букай ж ан керек, Сен тышкансын, мен мысык Барасын кайда кимелеп. Батыр емес, катындык — М айданда idci т1лдемек. «Ой атаднын к е р Ь — деп.

«©л'прем-ак, ceHi» — деп, К,ур былшылдау не керек. Букай, Байтыл, Битуран, Оларга найза былиаман! Ешний рет шакырдым,— Маран анау хан керек! | Иек как.ты Орман хан: Байтыл менен Битуран Найзаларын кезенш Узенпсш илренш, Тура шапты турраннан. Сейлей келд! Битуран: — Коян журек ит Букай, Неге турсын алейш, Батпаса Ticiii жолды бер, Б 13 жакындап керейж. Жагасынан кармамай, Атып урмай дорбадай, Сен Сураншы кулак сал, Карайып келд1м каныма, Мына TypFaH BaflTeriM. Кемекипм бар жанымда. Мен-мен ед1м, мен ед1м, Мен KiMдерден кем ед1м, Батыр болсан — мен де сол, Мен де ез1ндей ер ед1м, Tepe3eci тек ед!м, 1ште кепм калганды, Шырарайын арман-ды. Ханыма колды салранын, КекеЙ1мнен кетпейд1, Терегелд1 манаптыч Сакал, муртын алганын. Ажал айдап келген сон Аямаймын жанынды. Сенщ кылган бул icin Барлык журтка мэл!м-дй Соньщ ушш тап бупн Арызэйын канынды. Мен журмеген тау бар ма, Мен алмаган ж ау бар ма, 217

Шырарайын жаныцды. Талай жаумен алысып, Курескенд1 жыкканмын, Кенесарыны да едтрш , Топыракка тыкканмын. Турлыбай соккан алмаспен, К,ыл мойынын шапканмын. Абыройын KeTipin Ханыма сейтш жакканмын. Ботпайдан шыккан Сыпатай. Кемепне карамай, Байузактай батырыч О да кашкан карамай. Аррыннан шыккан Арыбай, Ыстыдан шыккан Бурыбай, Табыннан шыккан Букарбай Келе алмаран касына. Меюредей тумысы Тиген катты басына, Ханныч 6Hi. батыры Кдрап калган шатыры, Аш 6yfiipiH таянып, Ж ылаган кыз бен катыны. Катын, кызын жылаткан, Мен1н сондай iciMAi Аспанда кудай унаткан. Орманнан келген уш батыр Yin жарынан тап бердк Ашу кысып Сураншы Астынры ерши тштенд!. Bip с1лтед1 найзасын, Бел! узшген кузендей Алдымен келген Битуран Бетш баса буктелд!,— Кеудеге найза кумп берд1, E ki батыр найзасын Сатыр-сутыр салысты, Сайлап мшген белд! аттар И зе бугш калысты. Жараланып Букайлар Аттыч жалын кабысты. 218

Оны Kepin хан тобы Ат койып 6opi шабысты. Аш каскырдай батырды Ортасына алысты. Ханнын тобы ж уз Kici — Ортасында 6ip Kici, Туе ауганша урысты. Кун тебеден еткенде, Бесшджке жеткенде, Ж ау камаган Сураншы Ke3iH каптап кан алды, Тула бойын ж ара алды, Орман xaHFa умтылды. Алыстан салран найзасы Ту сыртына 6 ip тид1, Сепзкэздщ кок eTi Кере карыс жыртылды. Топтан uiHFbin хан Kerri, Сураншыдан эл Kerri, Соны ce3in Актуяк, Жан-жагына карады, Жал-куйрыгын тарады. О н aHFbin тарпыды, Ортекедей ойнактап, Кек жайындай булкынды. Арыстандай жулкынды. Ж ау ж1бермей орап ап, Шыгармады камалап, Турып алып айнала 1лмек болды найзяра. Курс1лдед1 6ip дабыл, Ж ер мен кокке жанкыра, Ж алт карады Орман хан, Eci-тусш тандыра Алатауды как жарып Дабыл урып. кэр шашып Шыга келд1 топ кара. Топ каранык алдында Ж андай досы Жагор!, Ж анына епген кырык жЫ т, Сураншынык HOKepi, 219

Ж анына жакын келген сон, К,амаган жауды керген сон, Беренге б1лте типзш , Басып-басып ж1бердь Хан касында турраннан KiM жаралы, юм елд1? Онысы 6i3re белпа'з... Батырды камап туррандар Сырт айнала женелдк М анаптардын Ke6i елд!, Ж аралы ханын енгерш, Кутылуын жен керш, Ордара кайггы Орман хан, Найза тиген жершен KaFbiHbin кет!п ем нонбай, Ордасына кеп елд!. Ж олдасына косылып Сураншы кайтты тауына. AKbipFH 60ЛДЫ COFbICbl Хан, манаптай жауына. Кырымнан шалран кырандай Келген батыр бабына, Акыры келш о д а елд1, Алатауда кемшдк Атын тугел ел б5лд1, Адам туып адамнан Елу жылда жанарран. Ж ам ан кунд1 етюзген, Ж аксылыкка жетюзген, Кан сасыткан ханы жок, Ашу, араз 3opi жок, Валдай тэтп туыскан, Ж егпм тэту таныма. Бакытгы туран ерлер!м Сенде рана батырлык, Сенде рана татулык, Елменен ел достасКан 220

Расыры туды адамнын, EKceci бшк ел — алып, Ел бастаган ер — алып, Белшектену жорэлып, Ер коррады Отанды, Б1здщ ерлер ксрраны Социалдык корэмнып. О, ерлер1м, ерлер1м, Ел суйенген белдер1м, Халыктын. коррар ырысын. Сураншыдай жаура шап Ерд1 ecipreH ел ушш, вртке тещз шашкандай Шырартпа жаудын дыбысын! Кынадай енбек канаран, И т боп елд1 таларан, Кан ciM ipreH канкорлар Элемнен тугел курысын!

ЕРТЕГ1НЩ ЕР1НШЕГ1 Карны ток адам, жумысы ж ок адам ертег!н!ц ерш- ш еп болады. Кейб1реулер алакандай уйдщ айпаласын- дапы жумыска колы тимейд1, «юте» десен «ютелед та­ ры» дейдь— тап ертегшщ epiHiueri. ... Б аягыда 6ip байдын баласы болыпты. Мшсе ат, iiuce Т ам ары дайын, ©3i шеп басын сындырмайтын, кырын ж атса кисайранга epiHeTiH ершшек болыпты. Ауыл конысы калыц торэйдын шшде болалы екен. Bip кун1 орт шырыпты, ел- дурл!г1п кеше бастапты. Мырза epiHin орнынан турмай жатыпты. — «Турсацшы, мырза, ел кешш жатыр рой»,— деп- Ti— ауыл адамдары. «О, кэшсе кайтер дейсщ^— деп мырза басын буркеп алыпты. Тары 6ipey келш: — «Мырза-ау, журтта калдын рой»,— дептк — «К,алсам кайтер дейсщ»,— деп ж ата бершть Асырып 6ipey келш: — «Кыстаура орт тшй, мырза»/*депл. — «Тисе тие 6epciH, онда кайтер дейсщ»,— депти Ауыл адамдары ойласып-ойласып келш, «мырза- мыз ершшектш улы экеш екен Fofi. ©рт келгенде ел1м- нен коркып epmmeKTiri сершлер ме екен, кел, тастап петелiк»,— деп кетш калыпты да, ат шаптырым жер­ дей карап турыпты. 0 р т кешкен журтты сипап ете шы­ рыпты. Мырза бас кетермей кала берштк Ауыл адамы шауып келш мырзаны караса: уйткен койдай куйка- ляры шыгып тесегшен козгала алмай куйш жатыр екен. Келген адам атынан кар гап тусш: — М ырм м -ай, ерш ш екпктщ акыры ел1мге сок- тырды-ау»?— депт1; 0леш н деп жаткан мырза: — «Я, елее кайтер дейащ у— деп елш кетшт!.

С овет л эуш н д еп ©ЛЕН.ДЕР1 м е н ЖЫПЛАРЫ



1 9 2 1 - 1 9 35 «БЕЛСЕНД1Л ЕРГЕ» |5~Жамбыл аман акыр болтан жок, Жамбыл сезден калган жок,, Ел жайлаудан кешкен жок, Кектен жасын тускен жок, Сендер шетке кататын Жамбыл атым ошкен жок!.. Мен баяры Жамбылмын — У л| сезге дэнры лм ы н. Кыртыстарык суймейтж Мен сендерге не кылдым. Кайсыныцнык ушке Кайыр т1леп кацрырдым?! Жаным барда кеудемде Сендерден кем болмаймын, Дурждетт жер-жерде ©лен-жырды толтаймын, Домбырара кол сорып, И ырымды к ом дай м ы н ,/ Тек кездест калмандар, Ыцрайына сондайдыи! 225

КЛЗЛКСТАН ТОН ЫН л Халыктыц eiuii мше жетшгеш, Курыштын бкпшбейд1 келлгеш. Аталып Казакстан сл боп туып, Уй Tirin, ipre калап бемлгеш. Ел1мд1 сансыз жылдар коршап туман. 6 м!ршде азап uierin екшгенк Советтщ GKMeTi кеп жасасын — Намысты жауымызга келрмедк Болайык екметке кедей уйткы Секции TeMip л р еу когнрдеп. Ж аркы рап тула бонды шаттык кернеп. Ажарым шырайланды белмдеп. Агыткан бар арынын аркымактай Киырдан кия шау'ып л етргеш . - С етм ен тугаи ел1м 6iTe кайнап. Ж ан емен энпмеищ ш елндеп, Сондыктан бабац Ж амбыл энге ты ркал. Кырандай кос канаттыц сергплгеш.

ЗАМАНА AFblMbl Суырылып сез келд1 Ж амбыл сынды картына. Мунша ж аска келгенде Не керш, не бшгеннен Bip ауыз сез айтылмай Калса улкен MiH акынга. Жаксы, жаман десен де 0 рнек болсын артымда. Айтатын 6ip сырым бар Кулак сал журт муныма. Сексен 6ipre ж ас келген, ' Не замаиды бас керген, Солар аркау жырыма. Артта калган свз1м бар, Саз1мд1 айтар Ke3iM бар. Юмд| жутпас кара жер, Акылынмен ойлай бер. Ойы жеткен ой Tirep. Ж амбыл акын сейлеген Сезд! бекер демендер. вл ек десе Жамбылын, Канат байлап ушады. Неше турл1 ел orri, Неше турл1 жан erri, Ж урт билеген хан erri; Т1лдершен бал тамган, Жорра, жуйрж майталман, Шешен де erri дуниеден 227

Иепне тук жукпай, Кесе де ©rri дуниеден. Ел шетшщ корраны, Ж ау 6eTiHin айбары, Сауыт-сайман асынран, Е р л т н жаннан асырган Батыр да erri дуниеден. Ойы дана асылдан, Сез1 булак тасыран Акын да етп дуниеден, Ж аксы да erri дуниеден, Ж аман да erri дуниеден. Ой ж1берсем соларра Дуниеде анык елмепм, Артта к,алсын ернепм. Сексеннен api жасадым, Кездескеншн. бэрш де Артка тастап басамын. EcrireH ел, урпактар Аныз кыла журсш деп, Арнаулы жыр тастадым, Сейлед1 Ж амбы л бэрше: Ж асы н менен кэрще, ©зге елгенде дуниеден Bi3 елмейтш дэр1 ме? Сейлейд1 Ж амбыл халкына, Улкен, Kirni — жалпына! Элгенде ала кетпеуге Калдырдым С03 артыма. Каза жетш кез жумсам Айтар элрыс картына. Зам ана жайы — терен сыр, Зам ана жыры — б1тпес жыр. К ез ж1берсек еткенге: Ж ы л артынан жыл куып, Ш еж 1ре боп жеткенде, ,Ай кере алмай аспаннан, Кун кере алмай ем1рден, Кайры кетпей кенЛлден Ешреген, еплген Kahap Kepin хандардан; 228

Бшек Kepin бактерден, TenKi керш байлардан, Камшы Kepin билерден, К алын кауым иленген. Халыкты баскан каратау — Б ул 6 ip зам ан кысымы, Жанылдырран есшен, Айрылдырран кушшен, Ажыраткан тусшен, Азап туспей устшен. Мына бугш карасак Елге жары к кун туды, Кун емес-ау нур туды. Е р талабы ш арк урды, Енбекоп, жалшы-кедейдщ Mepefti жаннан артылды Кол жеткендей бултка ©М1р' д щ алып KiJiiriH, Кенестен сез сейлед!, ©неп; асты ел билеп. — «Ел жаксысы менмш»,— деп Жургендер тен келмедк Бай, жуанды жаныштап, Жойып жатыр аластап, Кун сайын Kymi ерледк Куреске, icne куралды, Куатты, KyuiTi бел болып, Каптаган калын ел болып Колына кызыл ту алды; EpiKTi ескен ел болып, Жылаеанык куанды, Ж амбыл картын козралды. Тында, MiHe сез калды! Адыра калып ecni зан, Ж ана дэу1р басталды, Эйел, еркек б!рдей боп, Саналы жерден улг1 алды. Толып жаткан кеп улт Терезес1 тенелш ©ткен KyHi болды умыт.

Жамбыл картьщ сенлесж Ж ана куймен теселт; Урпактарым тындасын, Сендер де менщ сырласым, Акын 6ip толгап жырласын. II Сонау сумырай заманда, К,азак.тардыц iiuiHCH Хан шырыпты тасыран. Не жуандар, мыктылар Кетпепт! онын касынан. Уйреткен ici сол болды; Елд1 шабу, журт талау, Кунде cyprin, кунде жау — Keci6i ед1 басынан. Ж ан бузбаган сездерж, Кырын келген Kicire Тжкен олар коздерт; 0 p 6 ip жердей хан шырып Таластырран сездерж. Мэртэбэм артык болсын деп, Bipine 6ipi шабынып, Кара тер боп сабылып, Адамы болса жнып ап, Кырык. пышак боп кырылыскан. Кысым керген, кырылран, Таланран да, шабылган Сорлы казак халкы едь Кеше конып, мал баккан, Момын ж у р т, жай жаткан Ел1м1здн1 салты едн ©нер. б ш м елде жок, К у н т ле р ге пенде боп Журген елдщ калпы ед1 Карангы ескен халыкка Ж аны ашыган Kici жок, Ж урт жайымен fci жок, Ж алшыга мал бактырып, 230

Ж аксы бакса жактырып, Ж аман бакса зарлатты.„ К,орлык керд1 мундай боп, Дуниеден журдай боп, CyiieKTepi кырдай боп. Ш алап, сарсу бар асы, Катыны мен баласы Байга жумыс кылады, К,ылмасына шара ж ок — Барып шашын жулады, Улкен ойран кылады. Ill Николай sipxta кагады Ж аксы ларык кайда деп, ЬДай-сыгай бай, манапты Шакыртып бэрш алады. Шен, тонменен оларды ап, Елге булж салады. Бай менен бек жуаннын Николай сезш коштады: Мизамды1 солар бастады, Кедейд1 был ай тастады, Калын елд1 жаскады. А^алайлар журд1 жыласып, Кайгы д ети уласып. Ж уандардын Kaci6i Сайлауга шыкты таласып. Кедей-кемтар сорлылар Kerri есшен адасып. Байдык ce3i пул болды, Жалшы-кедей кул болды,— Сейлеуге жок шарасы. Елдщ болып KeKTi ici Не зорлыкка кенбеген, Бай, м ан ап ты ц TenKici вткен енмен, кеудеден. — От жак,— деп, мал бактырып, ам — зац, орнаткан TopTi6i магнасыпла 231

Акысын да бермеген. Ж ылап барса улыкка И т келгендей кермеген. Солай журш кун кврген, Ж алпы кедей сорлынын Bip айтканы келмеген. Аруактынын улдары Сайлау болса сабылып: — Кипзем,— деп жейден!, — Тегемш,— деп тенгень — М еш н сез1м тастама Нерыласын екгеш,— Д есе кедей кенгеш. Баста epiK ж ок ол сорлы Ю мге ам алсы з квнбед1? К уресерге Keflin жок„ Ойласарра ойы жок, Ж а р л ы кун1 немене, Мшешн десе аты жок, Кен,шнде шаттык жок, Киейн десе кшм жок, Т он, ш ал б ар ы cipi боп. Ж у з 1 сол1р ы н , жупы ны 6 л 1м ш ш 1ц 6 ipi боп. IuiefiiH д есе асы жок, IciHin 6ip caTi жок, Кашып збден ускыны. KiM болса сол жетелеп, С айлау жерге тетелеп, С айлау шары еткенше Журед1 оны мэпелеп. С ай л ау ш ары ©ткен сон, Бай кетед! желкелеп. Даулы болса байлармен Барар кедей болыска — 03i сайларан «таныска», «Таныс» енд! танымас, С ал ар ipreHi алы ска. Таныстан квн1л жарымас, Б ай д ы н c©3iH айтады, 232

Сорлы кедей карны аш Селкос болып кайтады. Байдын жайын айтайын: Пара берсен костаран, Бере алмасан параны Icri аяксыз тастаран. Болыска барса шарыммен, Саран сейлеп жарлымен — Бидщ сезш жыкпа деп, Biuiiri онын нуска деп, Ныгап жаман жаскаран. Аксакал болса болыстын Ынрайына тартады. Байдан асу кайда бар? Кедейге одан кайыр жок Не жаксылык артады! Карсы келсе буран да Болыс жактай шырады. Bapi айналып келгенде Кедейд1 орра жырады: «Ж аксыра п'л ти п 'здт, Ат, ш апан бёр айыпка. Юм деп журсш байыпта!»— Eni аярын кедейдщ Б1р етж ке тырады. «Айыбына атын тарт. Б ар , уст1не шекпен ж ап!» — Лесе жарлы ырады. «Юм деп журсщ е зв д й Байкал сейле сезвдП Бул кы лы ры н коймасан Жоралтармын кезадП T w in жаман 6ip итсщ, Байра тьлмен THincin, Жалрыз атын тартылды . Ео'ркесе калды рар, КаЬаоланса зан кылар! Кедей сорлы тукырып. Буран тары кенеди Ж алрыз аттан айрылып, Eci кетш мэнпрш, 233

Керген куш кун емес, Талай корлык, ол керген, Кергеш тек бул емес. IV Бай, манаптын. 6api де Елд! талап бай болган, Арамдыкпен ой толган, Салык салып алганы — Кора-кора кой болган. Эбден байып алган сон Катын алуды ойлаган. Ел мойнында калынмал Байдан оган не курыр? Болысы бар, 6ni бар, Бермесе елд1 шыжгырар. «Берсец колдан аламын, Бермесендер шабамын!» Бай басынып алган сон Сейтш ашар аранын. Катын бесеу болганда, Мейманасы толганда, Байдын кенбей ерюне — Катын кашао терюнге. Каш канмен бай кояр ма, Абройды ашу онай ма? Не езш , не малым деп. С ъ езд кы л ар байы н кеп. Катынды алар шакыртып, У ез— кы лар бьтгенш. Катында не кайрат бар? — Байлап берер бакыртып. К аты нны н кетер жер1 ж ок, Сейлесерге Kepi ж ок, Ж ылай-сыктай журеди M iriH кун1 керген!, Тезек онын TepreHi, Бузау, козы бакканы. Кур шыбыны елмед1;

Ж алан аяк, ж алан бас, И ырындэ лы п а ж ок, Д удардай боп кара шаш, И л катады ыза боп: « С е т обалым ж1бермес, Ек1 ай болды 6ip туш — Касыма кеп жатпадын, Ж берсек де еллрш, Кылырына айтканым. bLiFH к о р л ы к тартканы м, Обалым aFa мойныпда; Ш акырып уйден алгалы, Кара табан кун кылып, Отын, cyFa салраны; Кеп катыннын ш ш д е — Тен кермейд1 е з 1мд1, Ж ен кермейд! ceaiMAi; Корлыктан баска кушм жок, Ж умсаудан баска Tyri жок, Карсыласар шамам жок, Еш рахат маран жок; Ж умыс болды кылраным, Ж усан болды житаным, Ke3iHAi ашпа. аратай! К ызыл шоктын уст1не ¥стап 6epin Kicire, Азап, бейнет ш ш де Шыркырады ку жаным. К ез in киып, кор ет1п МенГ малра сатканын, М ет мунша жылатып, Кез жасымды булатып, Не болмакшы татканын? Ж алан аяк, ж алан бас, Bip жарынан карным аш. Обалым ез мойныца Алрэн малра болды н мае! TeHTipen ж у р ш елермш , Корлыкка кайтш кенермш. Бул кылырын коймаса Кез кермеске женерм!н. 235

М унан ж ам ан куй1м ж ок, Успмде женд1 кшм жок, Ж ылай-жылай ещм жок, К атты айтуга т ш м жок., Егер к а п ы сейлесем Керер тгрлж кушм жок. Эке менен аралар Мойындарыца обалым, М енде енд1 не б а г а бар? ¥лы кка бардым жуг1рш, Онан да шыктым тунш п, Ж а с келед1 к е з 1ме, Ж а н кенбед1 с ез1ме. ¥лы к та байды куп алды, К айтадан айдап ж1берд! Баяры ж ердщ езше. Ш епен келген молда бар, Куран кггап, онда бар, Ж1берме деп катынды Ол да курдай жорралар. Ш ариратын арызып, Т ш нен май тамызып, Бай сезш е косылды. Ойлай-ойлай осыны, К®з!мнен ж а с сорралар...» V М олданын 6ipi ар жактан, Bipi келген бер жактан, Алдап бала окыткан, Ж у р п ы ц кезш шокыткан. Байды жаксы кермегь Бай баласы бойшан боп, MeuiiTiHe KipreHi. Кедей 6afiFyc баласы ¥ с т 1нде ж а м а н тоны бар, Ж алац аяк, ж алан бас, Д1рдек карып жупрш , К ерген KyHi немене, К ектемп жун1 туспеген 236

Б оран куггп тайдай боп, Ж улма-жулма турлерь Бай баласы кишш, Б а р с а OFaH жиылып, Ата-анасы турады Куаны ш к.ып суйшш . Барса мешн балам да Сондай болар ед1 деп, Кедей турар куйшш. Шокайын киш шокакдап Кедей улы барады. — Тердщ алдын былрайсын, Темен таман отыр — деп, Молда зекш карады. Eni бала таласса Б а й баласын «жен» дейд1, Bip молдадан баскага Бай улы да кенбейдй Молда алдында журсе де Кедей сорлы ещрейда. Кожа келер тау асып, Басына сэлде орасып, Ш ариратка мелиш, Каранры ж урт шын уйып, К алар естен адасып. К ож а 3iKip Tycipep: «Малдан зекет' бервдер, Ш ариратка кешндер, Кыры к.койдын 6ipiH бер. — Уа, каранры пенделер! ©Л1г!не бие бер, Малмен иман алрайсын! Акырет кашан ойлайсын? Малый, толып жатса да Дуниеге тоймайсын. Мадыннан зекет бермейсщ, С эз1мд1 кабы л кермейсш,1 1 З е к е т — дш ютабы бойышпа мял басынан алынатын. хан, молда байлардыц жене пайдасына тусетш салык. 237

М еш ц д е айткан сез1мд1 Кудай ce3i дегейсш. Кураннан аят айтайын: Сауап кылсац улыка Уш торы зды байлайсыд. А кымак туран болмасан, Кудайды к а т а н ойлайсын? Б айлам асак 6ip бие Акыретте дозак бар, Басьща катты азап бар, Bipin туг1л бэрщ де Е аттщ бе, казактар! А кы рет ici киын-ды, Ш а р и а т C03i туйш дь Арам малды айдама, Арамдыкты ойлама! Зекетщнен кутылмай, Туйевд! э з 1‘р б айлам а. Тары канша малый бар, Артын тары ойларын. Ж уз каралы жылкын бар, Bip атывды байларын. Арткы жагын ойлашы, . Канш а берсен коп емес, Солай деген алласы. Астырыцнан кушыр' бер, Кураннан аят айтамын: Акыретте иман бар. Не болмакш ы жиган мал...» Ж ан-жактан кеп молдалар Ж уртты кунде алдайды, Тоте жолга салмайды. Бай, манапка таныс боп, Сонымыздан калмайды. Д е м салысы п, ymKipin, Хатым2 менен куранга3 К у ш ы р — дш жолы бойыпша епннен алынатын салык Хатым. I К у р а н — бул жерде елген адамга арналып окылатын сеэ. 238

Сан токтыны байлайды, Косакты койды айдайды. Ж анд ы Ж0нгс салмайды, Ж емкорлыкка уйретш, Елдщ бэрш алдайды. Ел ынгайы тузелмей, Сол мэшсте калганы. Тузу жолды керген жок, Ар-намысты б1лген жок. VI Николай казган ор болды. Кемеп онын сол болды: Николайдын касында Сепз санат ол болды. А малы ж о к ел кенд1, Николай тым мелжемд!1 Tercypiim i к у н т ед1, С ан киясты к icTe.ii. Ж аксы ж ерш тартып ап, Крестьянды зарлатты. Ж ер аз калган крестьян Шоктай болып камалып, Ж ан сактарга жер таппан, Кер1нгенге коз сатты. Ж ер болды тек арманы, Шулап жылап калганы. Кагазда да бар шыгар, Ce3iMHin ж о к жалганы . Онымен де коймады: Мальщ алды салыкка. Шыга алмады жарыкка, Басы п журер жер1 жок. К арсы айтар Ke6i жок, П атш а алдында ен'реп. Е гш п кеп зарлады. Кутылмастай бэлеге Ылажы жок кенгенк е мд i — кушт1. гырнакты магнасында

Осы болды орыстын, Осы болды казактын «Ак патш адан» KepreHi. К а з а к JKepi кеп ед1, Ж ер пайдасын бьпетш Бш мд1 epi ж ок едк Ен байлыктын, 6api де, Ж ердщ жемю napi де. Алтын, кумю ол жатты, Кортасын, мыс мол жатты. Б у д а н Шзге бурш ек1 ж ок, « Б ш м д Ь журт ап жатты. Мунык жайын бшмедж, Квзд1 байлап надандык, Канша кор боп журмедж? Ш еттен алды TiMicKMien А рылшыннын байл ары : А сылды н бэрш билед1, Нелер завод салмады! Т ауды , тасты TiHTicin, Кенд1 к азы п ш арлады , KeMip шы кты 6ip жерден, TeMip шы кты 6ip жерден, Кортасын шыкты 6ip жерден, Калайы мен мыс шыкты. Алтын, KyMic ш ы тар деп, Карап тары ынтыкты. TiHiTnereH та у коймады, Табамын деп ойлады. Б1здщ казак бишара TyKTi б1лмей ж у р екен. Бйш егенш н MSHici — Окуы ж ок басында. Ж ер жаксысын шм алды? Болыс пенен би алды, Карны жуан бай алды, Мойны жуан мырза алды, Казнасын актарып, Арылшындар кол салды. Б у р ш е к — вершок (орысша) деген сез. 240

Алтай, Орал арасы — Сарыаркадай жер екен. Алатау, Каспий арасы — Ж е т 1су, Сырдын, боны екен. К,арк,аралы, Балхаш кел, Сулу Кекше, Баян fay — Ж ер жумары дер екен. Айдын-шалдар сулары, Ж асыл токай нулары — Толган ырыс мол екен. Сол жер тугел таланды, Бар шурайды елшетга, Николай патша ол алды. TyfaH, ескен жерлерден Калын, казак,- куылып, Бетпак шолге камалды. Корд! кыспак заманды. Ж ер жадсысын мекендеп, Тандап байлар жэне алды; — М ынау MeHin кыстауым, — Анау кузеу, жайлауым, — Анау шшен шабыным, Кедейден жер алынсын — Bapi ютелсш айланын,. — Мынау мешц жодыршкам, Оны неге алмаймын!— Деп кушнд} бай, манап Bipre 6epin нускауын. Кедей Kerri 6ypicin, Сейлерше шама жок. Катты кайырып сейлесе, Кезш ашар заман жок, Куресерге дэрмен жок, Колдан келер амал жок. Басындагы борыштан Шошынады бишара Кетем бе деп коныстан. Мойнына су тэгш п, Yfire барар салбырап, Кабыргасы certain, Ж ещ жыртык жалбырап, Жабам. 241

— Айтсам ce3iM ем болмай, MaFaH берер дем болмай, Bi3 сыкылды сорлылар Юмдерге жур жем болмай — Капа болды ол сорлы. Айдайын десе епнд! Дайын турран келж жок, О л кедейде epiK жок. Байра cepiK болралы— Уйде жатып ойлады: «Байым берсе кол'пш, М аран берсе epiKTi, EriH шыкса барыма Б олар ед1м корж тЬ . Байра барып жалынып: «K efliriaai 6epiHi3, Сауын болса карайлас, Эл-куш1мд1 K©piHi3. О зден кайран болмаса Солкылдады бел!м1з. Осы efli айтар uiepiMi3, Мен салайын erimu EriH шыкса тепндь..» Бай куана к©нед1, Кос ©ri3iH береди Кос ог1зд1 жетектеп, Дедектеп кедей келедь Бурсендеп журш ол сорлы K©3i жетпей тубше, Тынбай eriH салады. Баласы жур д1рдектеп, 0 йел1 ж ур 6ipre ептеп, ©cin жшер-талабы Bopi тусер жумыска. Косы бггкен уакытта Арыры болса шаптырып, Ж оры болса таптырып, Ж эне тынбай суарып, — Жебеймш, депкуантып, ГПшен уары болды деп, Жарылкаймын сорлы деп, 242

Б ай д а аузы н создЫ кеп. Салган астык шскенше, Ел етекке тускенше Бул кедейде тыным жок. ¥зак жазы кедейдщ К улдыктан бос i<yni жок. Жары-басы куарып, ¥рты-басы суалып, — Астык nicin келед — деп, Балалары куанып. EriH niCTi, кун ж е тп , Епщ ц бай шолады. Б айдьщ сезш eKi етпей, Кедей eriH орады. Байды н yfti асырып, Мол епщ ц бастырып Кабы астыкка толады. Ж арылкаймын муны деп, Bip к эр 1 кой сояды. Талай капты каптатып, (¥ зак ж азга бос жатып) Бай астыкка тояды. EriH салран кедейд1 А дам деп KiM елейд1? Уштщ 6ipi тимейдк «Арэлырым тары бар Куш келж те мешш... Кы рман Ty6i ceHini». Деп бай бэрш билейдк K03i керген мундайды Кедей калай шыдайды!? «Конбес к ке кещцрш, Терезем тек ул ед1м, Кем болдым»— деп жылайды. «Тайывды байлап ш еб1ме MiHeftiH — деп бай-еке» Кедей тары сурайды. Сорлы кедей момынныц Bip айтканы келмейдк — Тайым е л in к а л а д — деп. О а н тайды бермейдк 243

Бай, манаптыц 6api де Уйде шалкып жатады. 1шерше Tyri жок, Кедей аштан катады. КерД1м байдын талайын Малдык камын жемеген, Тек шыжрырып малайын, Кыс кайтем1з демеген. Кур малы кеп, там ак ток, Куш-туш уйкы арман, Кеудесшде сана жок. Кыста малы жутаран, Ж аздай шшен шаппаран, Д алага айдап тастаран, Bip кедейге бактырран. Кыс ортасы болранда Кырылар мал каскырдан. Сол кезде бай бакырар: «Сен курттьщ ку кедей»— деп Жылкышыра акырар. «Саган акы бермеймш 0 л ге н жы лкы ceHiKi. Курттьщ менщ мулшмдь Bip ашпайсын уйкынды. Уйге келеек шыкпайсын, Т ам ак 1шсек тоймайсын, Тек куртуды ойлайсын, М ал кормепр ку кедей, Бул дуниеде онбайсык, Мен-мендттч коймайсын. Tui алмайсьщ кылжактап, Неменемд1 аядым, Кайсы жыртык. KHiMin, Бьлем жолы н суйырын. Э кеа елген адамдай К а р а т ы ещ суырын. Бар, жылкыны жайып кел, Ж акпаган ит курырык». Tirin берген yfti жок, Кел in турран Kyfti жок, Устшде 6yTiH кшм жок, 244

© Mipi б ай га жылкыш ы, Кайтып болсын там ак ток. Ж аман кейлек жыртылып, От басында итппп, Устшдеп шапаны Ж улым-жулым, жулым боп, Ж аман тоны устш де— Bip ж а к бойы боксе жок, Етшшде екше жок. Ж анбыр отш, кар жауып, Боран согып, ж ел капли, Кеткен жалшы усшш. 8 p i д1мкес, та м а к аш, 9 pi туттай жаланаш. Аш буралып, кун суык — Ж алш ы орште еледь — Ж ылкышы елш калды — деп, Bipey айтып келедь «Коме сал»— деп 6ipeyre Бай буйрыкты бередк Ж алшы олгенмен куны жок, Катын, баласы enipen, Амалы ж ок конедь Карасатын жаны жок, Сататугын малы жок, Аш-жаланаш какгырып, Байга келер зар кылып: — «Ием1зден айрылып, Ашылмай тур кабагым, Саган келд!к зл курып, KaiM ж о к, аш там агы м , Ж ас баламен шубырып, Кай ж акка енд! барамын? Мойынынды аз бурып, И л катсаншы карагым!» Em6ip кайыр, жаксылык Ала алмайды бул байдан. «Мен малынды алгам жок, Бар сурандар кудайдан. М азаны алмай кет1ндер, Ж акын журме манайдан!» 245

VII Саудагерлер келед!, Койдын жун!н коймайды, Алранымен тоймайды, Елт1р!, кап, TepiHi Арзанра алып ойнайды. Кой, жылкыны коралап, А ндиж ана айдайды. Соныменен саудагер Миллионппк бай болып, Кешлдер! жай болып, Олжара онай дзндесер. Бул дары елге зор кесел. Булар да елд! алдады, Бул да жалшы жалдады. Кайда барса жалшыра Bip ж ар ы к кун калмады. «Кудай салды, амал жок» TeriH асты ю'м берер? Еттершен ет кессе Болды солай ел кенер. Осылай, заман осылай, Ж уртты к ж ую ЖЫРЫЛДЫ, Кершгеннен бурылды, Су журек боп апыр-ай! Акысын жеп саудагер, Ж алш ыларды эурелер. Ж алш ы ce3i ем емес, Он айтса да ж ен емес. Омыраулап сез айтса. Оран кесж кес1лер, Ек1 кез1 тесшер. Атын тартып келденек, Ш апаны да шенплер. Бай уй1не барранда Кулра кесж кеспм деп, Бэтш арарра1 осы да еп, 0з1нен баска Kici жок, а г а р — арсыз, уятсыз мариасыида. 246

Аякты узын кес!лер. Кедейд1к сол Heci6i: М ойнында улкен Keciri — Ypefti ушып шошынар. Мысы курып салбырап, Дел-сал болып отырар. Катып збден ctaeci, К алм ай ж эне тук eci, KaflFbipap д а дардарар. Камап турган б!рдеме, Кайда барса жан калар? Болыс деген 6ip токпак Каккан юпз казыкты. «Шыгынынды кой, токтат» Дегенге журт жазыкты. Ел ундемей тукырып Кур ттлдерш тютейдк «Бшпк юмнщ басында, Б айлы к KiMHin колында? Оныменен алысу Ашылмайтын сорын да! Ж уан ce3i м!неки: «Малы, жанык ю м дш ? Казыналык бар малый. Дыбысынды шыгарма — Бай, манап, би, болыспен Куресер кай бар элщ? Зорлырыма кенерсщ. Абактыда елерсщ! Бул кы лы ры кд ы коймасан, Б!здерменен ойнасан Кермегенд! керерсш!» Патша да эд!лет болмады: Бай, манаппен торысты. Кедейлерд1 жем кылып, Кызылына тойысты. TeHTipeTin жарлы ны Телмендетш койысты. 24г

VII, Эперуге намысты, О рнатуга а к icTi, Калын шаруа халыкка М аркс, Л енин болысты. Ж урт жумыла аттанды, Юм костамас он icxi? Кунд!з-туш ундед1, Байга кедей ду койды, Бастады ж урт сорысты. Данышпандар жол тапты, К уат, KyuiTi мол тапты; Ж алшыларды жуанмен Куресуге аттантты. Колы есеге жетпеген, Туралы C03i отпеген Малшы, жалш ы кедей боп, Кулшылыктан кетпеген, Ез|'лгендер жиылып Ж уандармен куресть ¥лы Ленин бас болып, Канаушыра кас болып, Бай, патшаны кулатгы, Би, болысты жоралтгы. Совет курды жана зан — Бул 6ip аткан бакы т тан. Жумысшы мен шаруалар, Ж алш ы , кедей, эйел боп С ез сейлед1 жуйелеп: — Байга жиган малдарра Ещп ©3iMi3 не,— деп. Алды кедей тенджт! ©шметке не боп. Николайдын тусында Кедей сорлы жасыран. Патша такта н тускен сон Керд1м елд1 тасыган. Тас кенедей ел copFaH Саба курсак, бай .жуан, Ел кутылды сол сордан. 248