Б. Майлин-Тандамалы шығармалары

БЕШМБЕТ МАЙЛИН





ТАНДАМАЛЫ ШЫГАРМАЛА? assess- КЛЗАКТын мемлЕКЕттш JCepk ем ддебиет 6АСПАСЫ 1931

Курастырып, баспага дайындагандар: Ж ар м Айтбаев Ермек Карат Зотов Кайнекей Нурт, Мука

БЕЙИБЕТ МАЙЛИЯ жолын Октябрь революпиясы элдындагы казак epic алган демократиялык багытта бастап, совет поэзия, проза, драматургия салаларында (И танылиан, бугшп тандары epici кен, аркылы шет эдебиет!нш ipre тасын каласкаи социалиста мэде- » мрииндат орны да елеул1 “п еткр кТй т к* алам у^стап>, эдееобииееттмЫ1з3гге ширек расыр кыэз- *еркем ® Ь' ”™'ЛИ|,*1н влекдер!' мен поэмалары, экг1мелер1 мен * « 4 ^ 1 . иовеллалары мен фельетондары, романы мен рын!ывткЙМТСР| мен пьесаларыпда казак енбекцнлершш бу- * аР*ып*а •^ К1иуиявР' мен совет доу.ршлег! жакалык кернсген ВДзгри ■ с1'\"с,не жазады да, ескслен eMipre кедерп-кеселж аг е\" КК1 салттын боГ. керсеткен факт.'лерш катал сыиап, втк.р jtJ ВДсанасы ете 6 |ЛД1 . Майлин творчествосынын бас такры- * 3 9 МФ' болды да, шигармаларындары гартыс жел1 с1 ecni ««\"Ш ., канаушы мен каналушынын арасындагы 6iTiMci3 ку- 1ц I к№ылды Майлин —казак совет элебиелндеп социалиста л ' азм ЭДаи калыптзстырура калткысыз кызмет еткен жазушы. ,, е?\" кырлы, 6 ip сырлы, сапалы да, келемд! де эдеби мурасы Л°Г-ЬДШ багалы Корина косылыак^] 5н)й ЛВН БеМмбет (Бимарамбет) Жармарамбетулы 1894 жылы, J Торгай облысы, Костанай yes., Дамбар болысы. Аят езе- •««Ындары Актебе дегеи жерле (каз!рг! Костанай облысы. Таран Наныва трасты Булганин атындагы колхозда) кедей шаруанын “ньясындз туган, Экедеи eKi жасар шарында жст1м калган БеШм- т1 Мухамжар деген байдын сауыншысы болган анасыныи тэрбие- сВДе всея. Жет! жаска толран сои, сол байдын козысын багып. *алшылык азабын тартады Есейе келе байдын делбеш1 балась- <таып жур.п, ауыл молдасынан еск1ше хат ганиды, вэ бетм.ше к1- '№ охып, калалы жерде окуга талаптанады. Ауылдас агайыннын ferine» 1913 жылы Уфа каласындагы Медресе-Валиянын не-

risrl бвл1м1н!н 6ipiinui курсына тусед!. 1913—1914 жылдары мед- ресенш талапкер эдебиетцмлершщ уШрмесше катысып, «Садак» де- ген колжазба журналды шыгарушынык 6ipi болады. 1912 жылдан бастап влек, шагын экпме ж аза бастаган БеМмбст «Садак» жур- налынын белсенд! авторы жэпе редакторы есеб'шде. медресе эде- биетинлерше басшылык етедГ 1914 жылы «Садактын» уш номерж- де «Шуганын белпс!» повестш т алгашкы варианты жарияланады. Медрсседе окыран ею жылдын Кншде орыс Т|Л1 сабагым ерекше зейЖмеи уйренген Бей1мбет Л. Толстой, Н. Гоголь, А. Чехов, М. Горький шыгармаларымен танысады. 1914— 1915 жылдары нау- кастанып, Троицк каласына емделуге келш, «Айкап» журналыныи редакциясында кызмет 1 степ журген Султанмахмут Торайгыров, Мухамеджан Сералиндермен кездесед!. 1916— 1919 жылдар араеыи- да в з аулында мурал1мдж кызмет аткарады да, жазушылыкпек шурылданады. Сол кездеп казак тш нде шыкатын газет, журнал- дар бетшде эйел reimiri, ауыл вм1 р\\нщ limci кайшылыктары такы- рыбына жазылГан елендер! жарияланады. 1916 жылы улт-бостандык KaTepUiciiie аттанран ел азаматта- рына он сапар айтып, кайра боялран болысты халык кепнж кур-, баны деп жырларан («Канды туман») Бей1мбет, 1917 жылы январь айында жазган '«Кара кун» дейтш влешнде, удт-бостандык козрз- * лысы квп жерде сотаздж ке ушыраганына кынжылып, алдары кун- дсрге куджтсне карайды. Сол жылгы сентябрьдщ 12 куш Орда ка- ласынла шыгатын «Уран» газетшде (Ай 7) жарияланран «Кырда» лсйтж влешнде февраль революцнясынын жешс! нэтижеанде пат- шаиын тактам кулараныи куаныш етед1 де, кептеи куткеи бостан- лык казак даласына енд| келед| деп ум1ттенед1^_1916 —1917 жыл­ дары «Казак» газет1 бетшде жарияланран б1рнеше влен1нде Topic барыттагы казак окыгандарымен пшрлес болып, демократиялык багыттаи ауыткура шсйш барады. 1913 жылдын март айында Таш- кенттс шыгатын «ЫрлЖ туы» газет!нде (№ 2) жарияланран «Не жаздым, кудай?» дейтш влешнде, ултшылдар уптшен б1 ржолата жср1н1п, олардьщ дзйекс1э снздарше карсы турып, калык букэрага тыныштык. бсйб1 тш1 л1 к т1лейау1918 жылдын октябрь айында «Эке- с1 нен хат» деген влек жазып, Алашорда партиясынын алдауына енген апгырт жастарды елге кайтура, енбскке оралура шакырды. «Карарым-ау, карарым, «О рда» сен1н не тенщ?! 1стеген журт кесЮ.и, Жинап жатыр eriiiiK. Карагым-ау, карарым, «Орданды» кой, уйге кайт! Адаска и сендей бар болса Олар да кайтсын, сэлем айт!» еАбАакуилылаинтшдшлобыурулдладарадnкраsыднKылipынкinоккраш■«теСаитрааддлаааазкйгаыббдаыыйкн.»арБба(адпылеаалкйсааыыйбмшрбьае,шраеб1кра9яеу1нса8шрдаажйкытдеилйып)рд.зггееейннт!Снкиадяеанлкае--- «Орда дейдн Алаш дейд| — шабады, Азаптанып солардан не табады?!

Жалрыз б!зд1п Жолмаранбет болмаса, УМнде отыр журттын барлык адамы. Мын сом алды Жолмаранбет кольта, Жумсайыын деп алашорда жолына. Шаруа жайып ойламайтын 6ip ссор, Кез боп отыр Садакбайдык сорына». Аз уакыт арбауына алраи Алашорда ыкпалынан осылайша кол узгеи£_БеГомбет 1919—1921 жылдары ауылдагы совет жумысына белсене араласадьу Удайы ек! жилка созылган меш1н-тауык жути салдарынан куйзелген шаруаларка кемек керсететш комиссияны бастап, дэулегп кгс1лерден мал, азык-тулж жинауга катыиасады. Далалык елкешн тетенше комиссары Эл1би Жаигелдин отрядыида сауикшылар ушрмесш баскарып, ушрме мушелерше ез елендерш жатгатып, эн уйретт, вз1 жазган «Шапай», «Эмснгер» тэр1зд! ша- рын пьесаларды сахнага шыгарады. «Сол жылдары БсМмбет ай сайын 6ip пьеса жазып, спектакльдщ режнссерлык жумысын eai баскарушы едй— дейд\\ Казак ССР халык apTiici Е. вм'фзаков.— Меи сол уй!рмедс эйел ролin ойнайтынмын. БеШмбет макай К,ожа- насырдын кулюл! энг1 мелерш еленмен жазып 6cpin, сахнада айт- тыратын. ©3i шыгарган эндерш уйрететш», С Б. Майлии 1922—1923 жылдары республикамыздын сол кездеп астанасы Оренбург (каз>рг1 Чкалов) каласына барып, орталыкгагм баспасвзге катысады, елендержщ жинакыи бастырады 1924 жылы партия, совет уйымдарынын тапсыруымеи Костанап каласында «Жана ауыл» газепн уйымдастырын, коммункст1к партийный кус- кауларыи казак енбекиплерше ез т!лжде жстк1 зуге кызмет етед1 . Бул жылдары жазушы ондаган елей, поэма, энпме, повестер жа- зып, республикалык газет, журналдар бетшде жарнялайды. 1925 жылы елкелж партии комитет1н1н арнай шакыруымен «Енбекш! ка­ зак» (каз1рг! «Социалисты Каэакстан») газетшш релакшшсыпда кызмет icreyre рсспулбиканын Жака орталыгы Кызылорда каласы­ на кследй Коммунист партиясына муше болып кабылдакалы.Л926— 193G жылдары газет редакциясында, Казакстап елкелЫ баспасында кызметте болады да, 1936—1937 жылдары «Казак элебиет» газе- TiHiK бас редакторы кызмет!» aTKapaayJ Б. Майлин жазушылар Одарынмн уйымдастыру жумысына да белсене ат салысып, КазАПП кезшде де, кейш жазушылар Одагы уйымдаскан уакытта да президиум мушсс1 болды, секциялар жу- мысына басшылык етуге араласты, жас жазушыларды баулыи eci- руге ерекше кеи1л белген жазушынык 6ipi саналды.I II Б. Майлин калам устап, эдебисг майданына араласкан алгаш- кы адымын еленнен бастады. Бсй1мбст каламынан тугаи жуздсген елей мен оннан астам поэма, такырыбы жешнен, халык ем1ршщ сан килы саласын барлайды да, корлмдык курылыстагы жаналык пен ескЫк арасындагы 6iTiMda тартыстык 1ШК1 сыры» шебер аша- ды. Он бес —он алты жастарынан бастап ауызба-ауыз да, кагазга жазып та елец шыгара бастагаи акын журтшылыкка «елещш ба­ ла» атанып, ауыл арасыныц эз1л-калжынына арналган шумакта- рык жинамай ескерус1з калдырынты. Акыннык алгашкы елендерЬ иеп баспасеэ бет!н кергеш 1912 жылы жазылып, 1913 жылы мед-

реседег! «Салак» журналында жарияланран. «Мусылмандык бел- rici» дейтш влек. Бул шыгармада медресе кабыргасында журген акын казактын дш жайындары утымын сыкак етед!. Байлар жу- макты дэулетше сатып аламын деп, зекетке «кетерем тай, котыр кой беред!», кедей сорлы «куржаклап кулдык урады», ал молда- кожалар казактан баска жумакка бармайды деп алдайды. Акын булардын бэрш сыкактап, влек сонын былайша туйедк «Барлык к азак исмденш жумакты, Баскаларра орып калмай журмес1н.» Медреседе муктаждык Kepin окыран акын сол 1913 жылы «Муктаждык» дейтш еленш жазып, ксдейлцпне, колынын кыска- лыгына кеШстш биинредь «Токтау салып, кей1н карап тартасык, Ж ас талапка 6ip ауырлык артасын. Сешпресш жалындаган журегш, Тубш кагып, жел гулет1п калтасын.» 1914—1915 жылдары жазылран влекдершде де осы п1к!р квп айтылады «Мал» (1914), «Байлыкка», «Ж азгы калып» (1915) дей- т1н елекдершде дуиие кызыры малдын!к1 болды, кедей сорлы ксШс- тжтен квз ашпады деп туйед!. Бейшбеттщ алрашкы влендер!нш e3im*ii емiр суретш саз накышы.чен окушынын квз алдына елесте- те б!лу шеберлшн aHFapyFa болады. «Жазры кеште» (1915) еск! ауылдын кешк1 KepiiiiciH былайша суреттейдь «Кой макырап, сиыр мвшреп, мац-ман басып, Келед! еркш журш, квнми тасып. Сауура келшшектер карсы шыкты, Колыма шелек алып, белдемше асып. Жималып карттар курды кешке кенес, Шырып ап ел сыртына, жерге двнес. Ак суйек балалар да ойнап жатыр, Туратын текке карап булар емес.» Б Майлин, 1916 жылры улт-бостандык козгалысынын дабылы шыккан кунпен бастап курсске атганкан халык жарында болды. Акымиын «Канды туман» (1916) дейтш влешндеп «Болыс-ау, ба- ламды алслч, меш де илTip» деп букшендсген аксак кем тр; «Ой- бай-ау. кандайсындар? Дттамындар! Gcpi кел, шашау шыкпа, тон- тэнындар!» деп. ел азаматын кетсршске шакырран вж ет ж1г1т; «Ел састы, журер жолдан адасты рой, кол уийн беретш жан жок па- ау» деп. тытырикка т1релген ойлы KiciHin образы окушынын квз •еираль рсволюииясынан кейЫ «Кырда» дейтш влек жазып. бук.л ду пне «взш бн, взщ патша, кересш» деп тур, 6i3 патшанык ушып, rai-ы Кулагиным куаныш етем1з деген пЫ рд! усынады. «Кары,шра» деген влекжде «Той болса, тврден орын алатындар, эл! 1П1Ш1 алам Дейди, оларга жастар жол бермейтппмен ici жок д0е91к7урбKажinйыллгаугрыдым,иенюкалзоьаи)клфехреадвл1ркакыле,л—еркедевелопелйюудцрьаиня«дсКыаайзбажокысктраа»лнадйыддекыг.еэн.келдв!л,ексежнд1 не

«Келд| тскд1к, туды тендш басыпа, Катык, еркек, кар! менен жашна. Туыскандык, курдастыкты асыра, Алалыкты арандагы жой, казак. Бурынгыдай байыц, жарлык шашылма, EipaiiKiiciicn жумыс аткар басыл да! Азын-аулак миык болса басьшда, Партия, штат, дау-шарыиды кой, казак.» Бул еленде жазушынын когамдык дамудын занын, рсволюниа- лнк хозрадыстын ерлеу кезендсрш жеге урынбарандырыпаи гугаи ек! тур.-ii агат niKip бар. Бфжинден, февраль революциясы шин маишдег! бостандык пен тендшке жетк)зген жок, сондыктан жазу- шынык <келд1 тешйк, туды тендж басыпа» дсу! тым ушкары куа- ниш. ExiнилЯМ, революииялык коз?алыстыц кызу журш жаткан шагында, пролетариат табына уи косып, кедей шаруаиын канаурты тапка карсы аттанган кез'шде жазушынын «бурынгыдай байык, жзрлыя шашылма» деп, канаушы мен каналушы тапты б1рл!кке, келМмге шакыруы да орыисыэ. Февраль революциясыкыц нлтиже- cii! бул Topisfli агат урынушылык сол кезде калам устам казак жазушыларымын кеб!Hiц шырармасында кеэдеседк Сол cedenri бул агаттыхты Бей1мбегпа дара Miui деуден аулакпыз. Бул жылдардары елецшщ 6ip тобын турмыс-салт такырыбы- па 'ариайды да, жазушы «Байдын кызы» (1917) дейтш вленде бас бостаидырын ансагаи бай кызынын уадесш бузран иоптке арна- ган ыза-xeiiii '.эжуалайды) «Ауылда» (1918) дейтш влсн1иде ко­ гамдык вм!рлси хабары жок, томара-туйыкауылда жатып, уйды- иц Оантагаи замандастарын сыкактайды./«Разия кыз» (1919) позыашнда байдын кызы Разня мен оккраи кедей *irit Элшнщ; —арасыидагы адал махаббат суреггелсд'! Ек! жас косылыл калага келгеиде, туткиылдаи актар шабуыл жасап, уакытша> калага Kipin алады. Рознянып туыстары Эл1ы мен Рэзияны большевиктердш астыртын жумыс жург1зуге каллырган Kicici деп ак бандаларра шагым етсдК Актар eKi жасты канга-бояп влт!ред1. Бул поэмадан жазушынын Октябрь революциями халыкпен 6ipre калткысыз кар­ сы алгапыи, актарды бостандыктын жауы дел таныганын айкыв каре аламыз( «Ау, жар» (1920) дейтш елешнде Октябрь револю­ циясы экелген тендш казак кызын eaii зацныи капды кармарынэа куиарды, кунджтщ кара тупеп ешт! деп жырлайды. «Ынжыктыкты бурынры тастагайсын, Бармаймын деп жаманга, каксагайсын, Кешл суймсс б!реуге берем десе, Кессе-дагы басынды баспарайсык. Майда Ti.ire алданып куп!н втт1, Кунол1 рып жылаушы ен куд1ретт! Ек бостандык басыпа туып отыр, Карындасыы, квз ашар кун!я жегп.»— ж в казак кызына пкылшы болады. «Жаке», «Bapi де тыйылды», (1921) тар1зд1 елендершде эйел тенд1п ыэселесш кэтсред! «Шал “ е\" km3* (1921) айтысында жас кыз сакалы оппак кудай Kapi шал- ли еизбен женш, эжуа калжынга ортак етедн 2 Б.

Beiiiмбет Майдиннщ совет жылдарында жазылтан елец, поэ- малары такырып тургысынан сан килы. «Кедейге» (1922) де,йтш елешнде Октябрь революциясы тенднс эпердь жана ©Mipfli жасау- шы, революция жемшш кортаушы кедсй шаруа — ауыл пролета­ риата, мен сонын жыршысымын,— дейд1 акын. «Ceiiiii зарын — зарлайтыным ем'фге, Сснщ арык — арлайтыным ем!рде. Сен не керсен, мен де соиы кэрмекпш, Белд! бутан ауырта да, жец!лге. Сен жыласац, кезден жасым тамшылар, Сен куансак, кайты-шер1м ашылар. Айт © лош, ен далаиы жзцтыртып, Койшы-колан, кеше журген малшылар! Жылай-жылай колын жетт» тенд1 кке, Юм салэды енд! с е т кемджке! ByriHri кун шьш куанар мейрамын, Салшы знге, бойык жазып кенджте...» «Кутты болсын мейрамын» (1922), «Гулденсе ауыл —гулдевемгз бзрыпэ» (1923), «Кур жылама» (1924). «Улы кунг! улы т!лек» (1927) тэр1зд! б!р топ елен!нде Улы Октябрь социалист револю- 1 ШЯСЫНМ1 ! жсшс1 иэтижесшде эм!рдщ жана арнасына тускен ау- ылды, адам санасындагы жана утым, жана т1лект! жырлады. Б. Майлинтн поэзиялык шыгармаларында Октябрь революциясы мен коммунист партиясы, онын данышпан кесем! В. И. Ленин ен басты такырып есебшде унем! алдыкты планда болады. 9p6ip совет азамлтыпын енбектеп табысына да. жакалык уш!н курееше де. бакытты емip ж асау жолындаты батыл талабына да дем берунн коммунист партия деп 6iae.ai акын. Буюл дуние жуз! ецбекиллержш улы кесем! Владимир Ильич Ленин кайтыс болтан сагатта талай акын теб!ренгеи'журек сырым ©леи жолдарына туард!. Бешмбст «Кур жылама» деген ©лсд жа- вын, халык басына тускен ауыр кайтыны суреттеди ©лещик сон- гы шуматында: «Ж ыла, енбекш!, курепне суйен!п, Булытып жас, алкымыца Tipeain. Кур жылама! Салып кеткен жолымен Мэнг! жылдар ту квтер!п журелж!»— дсп, улы квеемшц жешмпаз туы астына топталута, айбынды жнер- мсн алта GacyFa шакырды. 1925 жылы «Ленин влд|» дейтн! влеиш- де: «РКП(б) 6iarc квеем, Ленин салган жолында» деп, Комму­ нист*к партия — совет халкыныц KeceMi, Ленин есиеттерй! орын- даута б!зл1 партия бастайды деген nmipai вТе орынды айтты. ]Б . Майями творчествосында аркауы узшмей ербитш такь>| 'п тын Oipi — омел те н д т, бас бостандытын ancaFan аткен заман ару- ларырынын канты, каарет! мен совет ioyipin.iei казак эйелдерпп» -айраткер! дзрежееше кетер1лу|. «Маожан» (1923) поэма- сыпда Маржанпын жары Гаскара да. ол елгеннен ксйГнп !%.«■ ---- Сэл1 .м де ауыл аксакалдары мен байдыц котынан каза табады. «Кашкам нелшшекте» (т1т9\"2\"7-”)’—ку■ \"й■ еу—т'\"шанбшиадкыо/р! лЖ—ыатцыанаемтев1 рздобеегеениерж-абсшару взш-ез! елтгрш барын

Б, Майлип—ipi байларды коифискацияляу, кедей шару,чин колхозга уйыидастыру шаралары жургЬМл жаткан кезде таркхи окиганыц I3iii суЫтпай, ауыл ехнршдеп революцняльгк жаналык- тараын шынДык сипатыи квркем шырарма жел!сше зор шабытпсн Tycipren жазушы. «Сары ала тон» (1928) атты онпмедс конфискация хабарып ес- Tirca байдыц уй-шн KacipcTTi халin жазушы былайша суреттейд!: «Тй iuii кара коленке. Абажадай улкеи уйдт сапкен горше шейш cipcciccH жук— оголап тастаран сандык, тек-тсц кылып буып таста- ган асыл шлем, буйымдар. Уйд1н как ортасында, сари ала к!лем- н1н устшде, exi аягын Kociain, ск! колымен жср ripen, басы 6yri- лш, сакал арасыиан коз Жасы сорралап Сейпен отыр. Не болга- 1ШН. не icren отырганын пак сол сарапа оный 03i де бшген жок. 1ш! бауыры ертешп, от болып жанып бара жаткан сиякты. — Жаным-ай, не болды?—дед! Жамал 6afi6ime Kipin келт. -- Kafnecin катып, бИт'ш!—деп, СеГшен солкылдап жылап ж1- бердн» Бул бай ушшц сикы Fana емес, бук1лканаушы танешлдер1нщ басына твнгсп урейд!ц Kopinici. Жазушы бул шырармасычда да кедейдш мерсйш устем керсетед! де, жааа вм1 рд1 жасаушы да со- лар, жаркын болашак енбек адамына тэн, сондыктан канаушы тап «жлдсршщ арадан аласталуы —эдшст п'леп,—деп карайды. Эи- tisie окнрасыиыц геройлары — ауыл кедейлерк Сейпен байдыц жал- ши-жакыбайлары Арыстан, Куандык, Туткыштар мэеелеге жеме- жемгс кслгснде байдыц астыртын эрекеттерш эшкерелеуин, сонет ьжмстпнц халык арасынан шыккан адал ниетт! OKi.'wepi болып кв- piiie.Ti. Жазушы бай семьясыиыц ыдыра», ала ауыздыкка кезжкс- niii де ацгартады. Байдыц токалы мен жалгыз кызы Маржам Сей­ ши мен Жамал бэйбшсгс ермейм1з деп болийп шырэды. •Кчктерсктщ баурыпда» (1929) деп аталятыи колемд| эцг1 ме- ,1 - Омар тэрвд'! бурын бай болган, каз1р бай дэулетш акшара ай- * “_ар зулымньш, жас коммунист - .......— -.... .лы эрекеттерш журпзбек бол­ там апыкгалады. Сонет кызмстше жасцрын Kipin, байдар мен ку- лашардыц созЬч астыртын сейлсн журген Касым Дэу|'товтыц пар­ тита отушс ауыл кедсйлер1шц кадащ ортасынаи шыккан комму- • . inini p царей болдды, Ont iMcniii бас геройы финанс инспекторы /Как|.ш аудан орталыгы «Кектерекке» кошт келген бетте Омардын унте нэтерге орнзласады, Омар ез yfiiiic Кыдыр шргендей куана- ды, опии кызы Рахнла да узки Kipninri кара коздерш кадап ка­ рат, Жакынтыц журсгшдс махаббат отын тутатпак болады. Ал- Kywepi солкылдактык Mina ffuuipren Жацып Омардын Т..Ш1С ерш жат Kiciлорл! кчргараиы уния катал ескертулер алады. Од Ряхнладан да кезшдс бой тартып, ауыл муралимасы Рабигара УИЛСНСД1. Бул эцпмешц до neri3ri такрыбы — ауыл OMipiniK iiinci сырын ашу. Колхозга жана рана уйымдаса бастаган кедейлердш ецоектсп алгашкы адымы болашактары улкен жешетщ дабылындай i^piiice, Омарлардын oceri мен эзэзвдпше ергеп кей шаруанык солкылдацтык мшез KopceTyi тузелт кетерлш кемшш.ч дэрежесЫде сурсттолош. «Колхоз корасында» (1930) арасыиа ipini салып, eTipiK- Kcacecin ортеу|, эйслш ортг

байдын Мукыгаы» (1930) — колхоз курылысыныя алгашкы жылда- рында К азака аннык бфгыгшра аудандарында партия нускауан бурмалаган жалган белсекдипн образы Мукыш партия саясатын 031 укпайды да, дурыс туанген Kicire «асыра с'|дтеуш1, оншыл, солшыл» деген сездерд1 ©шпес танбадай гып жапсыра 6epcai. Жалакорлар мен арызкорлар — осы Мукыштар, олардаи сактаиу да керек, сопымен 6ipre опы Tepic жолдан алып шыгып, катарга косу керек дегеи niKip усынады жазушы Б. Майлиннщ колхоз такрыбына жазган шыгэрмаларыныч квлемд|лер1 1 пн 6ipi «Кырманда» (1933) повеск «Малшн» колхозы- ныи председател! коммунист Ертай колхоз курылысына кесел кед- TipMeu болтан арам пиналды адамдарды эткерелеу iciH баска- рады. Оиьш К0мекш1лер1 бригадир Абдырак, колхозшы эйел Тумарша, комсомол жастар Хамза мен Кагира, бурын совхоз жумысшысы болтан Омарбек тэр!зд! колхоз iciHe шын бер!лген кiciлер болады. Колхоз жауларын эшкерелеуге совхоз жумысшысы Нурыш та комектесод!. Колхоздагы астыртын жургЫлген зиянкес- TiK эрекетт! Osp кездег! бай баласы, ел ш ш д е Оузык атаман, талай per сотталгаи Жус1п баскарада да, колхоз ecemaici Доскожа. ” .... ! Элжаппар, сыры мал!ма'з сырттан келген Kiel Кугпак Жакь-п ли колшокпары болады. Алдауга epin очык жеген аигырт л Бакен, Бейсенбай, Дуйсендер оларга кемектесш жургенш кеш ангарыя калады. Зиянкестер колхозшылар арасына пеше турл! ессктср таратяды, nicin тургаи eriiytf дер кезшде оруга карсылык Oi.Tjipiii, орак маусымын кешеу!лдетуге тырысады. Колхоздын есеп жумысыи шатастырып, кырмандагы астыкты урлауды уйымдасты- рады. Бул жобаны тугелдей кке асыру унии Жусш колхозга муше белый кфмек болады, б'рак ол ойы кке аснай калады да, барлык Ti.-u.-yi ксс1 лед|. Сондыктан да Жусш колхоз активен 6ip тунде Бул стары» ерт1» банда отрядын уйымдзетыруга Kipiceai- те к к е асиай, Жусш елед| де, баскалары колга тусед1. . 1 армада БеШмбет колхоз курылысынын кальштаса бас- олхоздарда Ертай сиякты басшы кадр бэрын, жат не- :рД]Ц эрекетш ор кимылынан сезе бшетш колхоз акти- к1!ЙоТмЫбарНш,аызб!иГка.н1-тй.ас.нтКаарл0н-д|ы.).!сетт’аа-зЛуШгшааныР«ЫЕб»рутлшаыйпгоlаiaвcреTмеiKuтаjедcбjаадйаТеыдеабшомынрненоапбанрнбдаа.ез.р.иП.м.н.а..йж.ж..у.аш.р.с.театшуыгшна ииетш дё т •аудан аулак Шьшарма, сезшедь Б|рак ушкалзк кор- Д!Д-к\\ ндилары екиат| аер|1ыНнДаепкоксоыллхаотзынтыакрдыаубсыынза. жазылган енбектер- nifi — «До1ИЯТ \"розалык шыгармалардык колем- Опыг тЫтпо „ „ “ Я Г 0 — » ('934) романынын 6ipTttmi штабы, шныикттлыяшТлоихГакнанмтЕ1Ды°К4\"^п казаха» Деген атпен 1936 жылы басылыи СЫ, C0BeniK Казакстаннык жиырмасыишы жалшмлар мен е ^ е м д е ^ ' ^ а б ы S курсе уемнде ecia, ркто, геасмкд1ны1ккеeкMсёiDу,ierl -.„I,». '........г. я«--япаи'-] канаушы тап-ек.лде ............ ......., БорсыкбэйГ? Букарбаев, Ракымдардин 6ipte-6ipre ашылып, совет п>к|рлер1 дик с 'ЫиДагы эрекеттер! ошк“ер“еллаеснтеадл,а/дБыорсдыа,кбо'лаеа;рдыц ултшыл-

зиянии пннрлерш журтка тарату уш!н енбекш! букаранын калын ортасынан шыккан адамдарды иайдаланбак болады Олардын нысанага байлаганы калалы жерле окып бш м алган, журт алдын- да беле-ii де бар Азамат Азаматович болады (онын шын аты Ко- жалах Куркулдеков). Азамат Азаматович Рахымнын балдызы Мариямга уйленед! де. жат nkipai топтык ортасында болады. Ра­ хим советт1к курылыска карсы куресшде колшокпар етуге талпы- нады BipaK Азамат Азаматович онын ыркына кенбей, ауыл кедей- .eepi Медеу, Гайшя, Шаймердендерд! ертш. ез аулыида колхоз уйымдастыруга басшылык етедн Ол Мариямнык да арам ойларьш cc3in, онан айрылып кетез! де. жат адамдаргз карсы куреске бел- сеие Kipiceai. Ромашин 6ipimul к!табы окиранын шиелешсе Tycyi- мен аикталады Дегеимеп. окушы Азамат Азаматовичтт адал жанды, озат ойлы совет здамы екенш, Борсыкбаев, Букабаев, Рахымдардыи зиянкес сксшн эбден угьшады. Роман аякталмаран- дыктаи, оиын взге геройлары, вл! де болса, бар сипатымен толак rapine алмайды. Романный окира желгаят тартылуы да, керкем- Л1 к сапасы да окушыны унем! казыктырып отырады. Окушыны кынжылтатын жардай 6ipcy-aK, ол — романнык аякталмай калуы. Ал б'1тпеген шырарма туралы толык ninip айту да, оны сынау да орынсыз. Б:з Б. Майлимшн «Он бес уй» тэр13д[ повей мен оидаган оцпмесше, «Алытарды аралаганда» (1934) агты очерктер жина- гмна, «Содырлы сойкандар» (1928), «Кссндалер» (1929) деген атлен шыккан фельетондар жинагына ариайы токталранымыз кок. Бул снбектсрд1н барлыгы да талаитты жазушыкык советтнс ем!р- лщ шындырын суреттейт1н шырармалары. Б. Майлин фельетонда- рыида жеке адамдардык мшеэшде, кундслйсп ем1рдеп эрекетшде ксздссетга end эдеттер мен зацсыздыктар катал сыиалады. Бсшм- беттш отызыншы жылдарда рсспубликалык, облыстык газеттерде жарнялаиран фсльстондары ксзшде KiTan болыл басылган жок, сонлыктаи STKip тшд| сатирик жазушыиык фельетон жанрындагы снбсктсрш толык жинау эдебиет зерттсуш1лер1м1зд1к мшдеть Ч>. Майлин —эдебнетпздщ драматургия саласында да елеул! енбек калдырран жазушы. Драматург Майлшшщ «Майдан», «Б1з- Л1 И wirirrep», «Шура», «Талтанбайдын гэрНб!», «Шаншар молда», «Ауыл мектебЬ, «Неке княр», «Кос какпан», «Кезйшрж», «Жал- быр» пьесалары кезшде республика театрларыныи сахнасында ко- иилып журд| де, «Жасырын жнналыс», «Келш мен шешей» тэр!зд1 6ip актылы пьесалары керкеменер уй1рмелер1нде ойиалды. Бул пьесаларды Б. Майлин совет дэу1ршде жазды, соидыктан етксн заманиык окираларына.,буг1 нг1 кушгГи туррысынаи бага бер(п, со- иаалиспк реализм позйциясын берж устады. Бул пьесалардык непзп такрыбы— 1916 жылры улт-бостандык козралысы («Жал- бмр»), Октябрь революциям мен азамат сорысындзры жешс (<6iaviK жйчттер»)', ipi байларды конфискациялау нег1э!нде ауыл кедейлерш колхозга уйымдастыру («Майдан», «Талтанбайдын тэр- TiCi»), социалистж курылыска ксселщ тиг1зген еск1л1кт1к калдык- «ыпау («Шаншар молда») тэр1зд! эдебиет!м!здм алдына сартня койран м1ндеттерден туран курдел! мэселелердщ твшрепнде врбид!. Жазушы бул енбектершде жана заманды, совет система- «ииык жешс!н куана корсетш, енбекнн халыктардын туыскандык

достык иепзшде журпзген тап куреспгдег! жешс, табыстарып ко- терс жырлайды. Пьесада бай мен молданын. аткамшсрлер мен болыстардык, соларга табыпатып дэрмеисгз жаидардыц суркиялык кылмктары эшкереленед!. Оларга совет адамдарынан тегеуршдь жаркнн образдары карама-карсы койылады. Жазушы партия уйымдарынын бастаушылык рольдерш керкейтуге кеб1 рек квн!Л белin отырады. Сопымен 6 ipre, партия билетш Сетке устап, элеу- меттж ктерге зчян келripricl келетш KefiCip жат элеменггерд! аяу- £Бсй1 м6 стт1 н драмалмк шыгармаларынык 1 шшдеп колем жагы- паи да, керкемдж саиасы жагынаи да, еи ыаныздысы «Майдан» пьесасы. Мупда бурынгы батрак Досаи, ауылдык партия уйымы- иин секретари Ор’ыпбай, райком секретари Махмудовтар колхоз- дас1 ыру дэуфшдеп хадыкты бастаган, ул и куреске уйымдастыра- тын жаиа заман огалдер! болып Kepliircn. )Олардык нег1 зп максаг ушш Kypeci окай басталып, жсшл-жслп! аяктала да салмайды». киып, шытырман тартыс аркылы ербидь Совет адамдары 6 itimci3 тартыс устшде ocin шыныгады. / Eiiimui 6 ip елсудI пьесасы — «Б1здщ жМттер». Бул азамат со- п.тсьм'.а арналран. Мупда да совет ешметМ ц оз кайраткерлер! Жалбыр, Тансык, Мукыш, Ефим сиякты большевиктер патша ocKcpinin жолын бегеп, Кызыл Армияга болысудык устше, казак республнкасыиын iuiKi душпандары Жантаев, Кереев сиякты Алаш- ордя чшлдсрше де катты соккы бередь Жазушыныц yiuiHuii 6 ip cotti шыгармасы «Шура» айел бос- таидыгы такырыбыиа арналран. Тешне косыла алмаран Шура тсн- джке, оз суйгенше жету жолынла курбандыкка дей'ш барады. Шуга льссасыида баиндалатыи жайлар казак зйелшш революция-» га дсйшп KacipeTTi халш улкен трагедиялык сатира шейш квтерелу , «Талтацбайдын торт!б1 » атты пьесада жазушы партия floliy; MctiTin бетке устап, колхоз курылысында асыра алтеушшерД! аяусыз ошкерелейди Сатиралык планда алынган тогышар Талтан- 6 aii барышиа пасыК; моральдык бейнесЬ эбден к'фленген жагымсыз алам образы дорсжесшде керсеплген. ^Булардан взге «Шаншар молла», «Неке кияр», «Ауыл мектебЬ, «Кос какпан», «Кез|ЛД1 р1 к» сиякты шагын квлемд! пьесалары д!пдарлыкка карей барытта, кожа-молдаларда катал сыпау туррысында жазылкан/ Майлнн БоШмбеттщ драматургиядагы енбектер! Ж эдебиетиэ тарпхыпан слеул) орыи алатыны айкын. Жорарыда аталган пьеса- ларлыц Kenuiiari KyHi 6 yriiire шей!н квркемдж кунын жоралт- пагзн шыгармалар. БеШмбет пьесаларынмн тары 6ip кундылыгы — ты баклыгында.^Казушынын т!л! нагыз халыктык тш, ол екбекип хальмаын Оанырры екпрде айтатын сездерш барынша жандандыра 0 1 ЛГСИ, оран кепшшкке урымды дарежеде жана магна 6 epin, exiip сахнасына жацаша ажармен uiuFapFa^/ Аз актылы пьссалар жазу, олардын материалдарын кунделжт1 ехпрдш шындыктарынан ала бшу, sMipAeri елеуаз, усак деталь- дардан улкен кортындылар жасай бшу ж ас драматургтарымыз Y1 , 1 1 1 1 аса кврнекп касиет/Майлнн Бешмбет бул жагынан да устаздык улп беретш жазушы. £ еШмбст. Майлнн эдебиет!М13Д1н Herieri уш : ' _ е : с 1 3 ец0ск cmipin, калам: овнепрш де., талантын д: а г AoyipiiiAeri такырыпка ар ; моден 1 енбек duipren жазушы. у Кайнексй Жармагамбетое

о д ш д ер

МГСЫЛМАПД1ЛК, БЕЛПС1 Шын мусылман б1зд'щ казак баласы, Шындыкпенен нык байланган арасы. Есептесец неше мын пут боларлык Кудайга анткан «кулдык» пенен «сснасы». Тагатына кемдйс кылмас cipo да, Кулдык женнен батар емес кунага. Бес намаздык жалгызын-ак окып ап, Кэмшджпен жагып жур рой «кудага». Шыбын жанра жаксылыкты жорып тур, Бар жумакты бермей сыртка корып тур. Калайынша казак надан дейсшдер, Кажы, сопы ел imii«e толып тур. Малы барлар «Меке» барар жалактап, Зскет! жок Kipci3 таза малы эппак. Бар муддес1 «езН жерге» барып кеп, Свз|‘н сынлы, елд! аузына каратпак. Тасбих алып сопылар да зарлайды, Сырты тузу, шгген рия калмайды. Дэулет1 мол, байлау жерге барранда Сый, сыяпат кыла ма деп ойлайды. Байлар-дары тура баспай келедй Кайтсе де жумак тнер!не сенед!. Тэулж TypFan молдасына зекет, деп, Кетерем тай, котыр койды бередк

Малы жоктьщ eaneci шок кудайга, Байды керсе, iuii куВмей шыдай ма? 1лгерпмсн коймаран сон тек кылып, Кур жарбандап «кулдык» кылу окай ма?.. Е згш к к е осек сездер ермесш, Коп жауыздар жумакты былгап юрмесш. Барлык к азак иемденш жумакты. Баскаларга орын калмай журмеан. 1913

МТЦ'ГЛЖДЫЦ Ай, муктаждык, кесел болып турдын гой! Талапкерге карсы тузак курдын гой! Колды созып, бойды жазып журпзбен, Ауруы жок 6ip мугедек кылдын foS. Токтау салып кейш карай тартасын, Жас талапка 6ip ауырлык артасын. CeiwipeciH жалындаран журегш, Ty6in кагып, жел гулетт калтасын. Жазы, кысы 6ip акша деп зарлайды, Жатса — турса бул есшен калмайды; Шарасыздык кунге ушырап байгустар, CaaaFa yuiin жанын байга жалдабды. Алты айгы жаз бала окытып 6ip байга, Бул Ksci6i келсе егер ынгайга; Жарлымын деп жэне карап турмайды, Хактан коркар ултка кызмет кылмауга. Bip кызмет кылайын деп ойланып, Бул туралы шын ниегп бойга алып! Жайран кагып шыкса-дагы, муктаждык Ж1бермейд1 туп етектен байланып. «Эй, муктаждык, кайтей1н!»—деп кайгырып, «KeperiMfli бермед1н» деп сай кылып, Жirepi кум болтанная сон токтайды, Бойьшдагы талабыиан айрыл'ып. 1913

МАЛ Санасызды caHFa предан суйреп мал, Кетермелеп кем-кетжке берген ол. Кунын 6epin кеп сулуды кун кылды, Ж !п т болып сексендел тал ай ш ал. Ен дэулеттщ аркасыида «ер» болып, Толып жатыр журтка басшы болтандар. Малый болса, езщ патша, е зщ би, Сый курм егл кермеген бай кайда бар? Ж арлы болсак мун-муктаждан арылмай, Bip басына кен дуние болар тар. Б а ю т , р акат бэр! малда болган сон, Ел бастап жур бай баласы — мырзалар... 1914

БЛНЛЫКДА А, байлык! Cyfiin ем рой ceHi жастан, TLieyiM колды жэйш шектен аскан. Ей дэулет узшмейтш кона ма деп, YuiTtien жазган кенш судак таскан. Кун-тун-! 6ip ceHi ойлап отырран сок, Келмейд! жатсам кезге — уйкым кашкаи. Осындай эурелжпен журсеы-дары, Жер1м жок сен байлыкка аяк баскан. Байкаймын, туп сырынды айтпасан да, Секши квршесш маран душпан. Шалкамнан жатып алып кутсем-дагы, Барасын зыргумснен кайрылмастан. Квп куткен еибек боска Keni гой деп, Кызады ызаланып соган жас кан. Малымды, тым болмаса, мын кылмадыц, Штатка шашатурын аямастан! 1915

ЖАЗГЫ ДАЛТ.Ш К,ыс 0Tin, жаздын, айы келд'1 кептен, Ы згардан жан-жануар кутылды еткен. ¥ш к ан кус, суда балык, курт-кумырска, Ъ'рлжке кам кылып жур бор! де еппен. Жандынын жатканы ж о к карап текке, К ездер!н ум!тпенен салды шетке. Гулденш кара жер де нур 6epin тур, Ниет! жойл1 болу барлы к кепке. Б елтИ адамзаттьщ кепке хэлк Б ш у д е— енер, б ш м ынтызары. Bip THiH болсадагы пайда рын жур, Турранда тэнде аман шыбын жаны. Кедл'шде бэр!нш де таудай талап, ©лгенге талапсызды койрэн санап. Ж а н сактап боска к ар ап жатканы жок, Kaci6iH, дуниесш eTin талак. Сол кезде сакырара салсак назар, Таппайды онды нэрсе кал ам жазар. Ж ер дауы , жес!р дауы — кесзр дауы, Т!ркел!п бул!нд! ыскот, болран базар. Аксакал, кар асак ал — калмай 6ipi, А рылмай дау-ж анж алдан кещ л Kipi. Ш убырып бэ-pi соны колга алып жур, Е ш Kocin табы лмас деп будан ipi. Кыс болса, эменгерге жсс1р сатып, Аянбай кез ж асына белден батып. Ж а з болса, п!шенд!к пен коныс дауы, К ал ган жок. казекем де к арап жатып, 1915

ЕЛ1Е БАРГАНДА Сарынып шыгып ед1м !здеп елд1, Салт MiHin желе жортып астым беляк Куаныш кещ'лменен керш етпм, Кеп журген жасымдагы таныс жерди Bipiiien 6ipi жакын, маган жылы, Томары, жарык, шалшык K&ni, дыры... Кек жасыл, мннутше жуз дулпырып, ©згеше элде неге бупн тур!. Жумадтыи бакшасындай гул жапырак, Сайраган турл'| кустар дылып турак. Жубаткан жанныц бэрш жайлы жерд’| Сагынбай турар адам не Fbin шыдап?! Асыгып ез-езшеп атымды айдап, Елсмсй жумак кусын турран са’йрал. Алтын кун балалырым елестедй Дурсигдеп сорып журек ауылды ойлап. Кершдг бел асканда мунар сагым, Мал екен лек-лек болтан тустж жагым. Мунартып, кул1мдеген кез ушында — 0 з ел1'м, жеттш акыр, женд| багым! Балалар шыкты алдымнан аратайлап, Еркелеп Жолдыаяк та Ke3i жайнап, Шеше де кулаш жайып «шырарым» деп, Асыкты болранымша атты байлап. 1916 29

К АНДЫ ТУМАН (1916 ж ылгы июнь жарлыгы кезЫде) Ойпырм-ау, мына туман кандай туман? Кутылып бул туманная кету кумэн! Ж аратып жалгыз атын Minin алып, Урей боп ж ас жандардан кетп -ау шыдам. Сабылран ел арасы елдщ epi, Кысылып, елдщ сасар келт Kepi... «Карайган кез ушында 6ipey келед, М анапас!.. суйшип ме?.. Ю м, не дед1?» «Ойбай-ау, кандайсындар? Аттаныкдар! Bepi кел ш аш ау шьпша, топтанындар! Кдпыда, мылтыры боп, жайратпасын, Болыстан, ocipece, сактанындар!..» «Ал, келдщ, атты Ki6ep, аруак, аруак!..» Ын д а жы ц — 6ipey кулш , 6ipey жылап; А ккан к.ан суйрегенде жосадай боп, TeiiKHin, болыс бидем, калды сулап... Букшекдеп келе жатыр а к с ак KeMnip: «Болыс-ау, баламды алсан, м еш елт>р!» Шак. e rin болыстан да асып тусед, Кэрленш 1'реселнайы1: «Эй, былай тур!> «К алкам -ау, шыпынменен кетксш н бе? Aapi анапды кайгылы eTKeniH бе? (орысша) — бул жерде болыстыи шабарманы.

Суйенер не малым жок, бала кетш, Кел кылып кездщ жасын текшим бе?» Ел iini калыд туман — жылау, сыктау, «Балам!» деп, я «байым!» деп, зарлап, жоктау. Ел састы, журер жолдан адасты той, Кол ушш беретш жан cipa жок па-ау!.. 1916

ЦЫРДА Саирандап сахараны журд!м кезш, Куаныш, серуешмнен ш аттык cc3in. CeprUi жас журелм дери баскан, Keiueri кара кушп'д кетксн езш . Кул басим аза т болып, кец!л таскан, Кермеген мундай кунд1 бала жастан. KcpLiin eKi колды сермегенде, К ез!ме тен кернин жср мен аспан! Кекарай а як астым бейне шлем, Сары басты жоцышкалар кызыл, курен, Бетсге, тарлау, жусан, ак бас сслеу, Bopi д с куанышты — анык. бьлем. Кугтыктап бостандыкпеи жургеи куйд!, BcriMc ескен жел де жилы Timi. «в зй [ би, езш патша, теросш !»— деп, Шяп б1ткеи тэж!м кылып, басын uni, Мен буран бурынрыдан ж ам ан тастым, Kopuiin, которые аяк бастым. Масайраи ез-вз1мнен, бойым балкып, Л л дты сагы м данран белдеи астым. Кеш сд 1. Сол арада кун д е батты, Шык Tycin жердш жуз1 акшыл тартты. A yu.-iFa— 03 аулыма бет тузе;им, Камшылап астымдары uiiircH атты!.. 1917

ТЛУ ¥лу келш, алаш улын улытты, Кесел болып, малый, жанын курытты. Лспан кызран ш|'лде тамыз ыстыкта — Кар жаудырды каЬарлы экеп бултты. Ызгарына шыдай алмай сыгылып, Саск.алак,тап, ой мен caftFa тырылып. «Айтсыз» кун1 курбан шалып жаны ушш, Салды азамат малра колыи сурыиып. Жан шошынды, мал шашылды, таланды, Жомарт дылды тук бермейтш саранды. Садакасы icKe аспаган дардарып, Нс кылармн битмей казак камалды. Талай-талай тыниын тогы шайкалды, Дос-душнаиныц Tcric жайы байкалды. Ж уан созылып, жношкелер уз!л1п, Бзседдж псп кун корерлж жай калды. «¥лу> келш котерд1 елдш обальш, Мал жутатып, сынын алды коранын. Иак «улудай» улыткан жок казакты, Лты шулы былтырры еткен «коянын». ©тп'ц, « ш , сол сыйьщмек барып тур, Кьшраньща тарих абден канып тур. Улап-шулап аттандырьш улуды, Жана жылга казак, кезш салып тур. «Кайырлы жыл болкай ед» дсп сураиды, Жаксылыкты кутк1шб1з рой шыдамды. E3ri ниет, адал журек, ак жузбен, Карсылаймыз жана жылды—«жыланды!..» 1917 83

ДАЗАККА Келд1 кснд1к, туды тендж басына: Катын, еркек, Kapi менен ж асы ца; Туысканды, курдастыкты асыеа, Алалыкты арацдары жой, казак.! Бурынилдай байын, жарлын шашылма! Bip:iiKii2uen жумыс аткар басыл да! Азьшаулак миыц болса басьшда. Партия, ш тат, дау, шарынды кой, казак1 Ьдсгсн кун ез1 келд1 алдына... Зарларанын бскср-боска калды ма? 'Гуды тецд!к: баймен катар жарлына, М ш е р акат, Mine шаттык, той, казак! Баягы да не кылмады терелер? Кедейге д е келд-1 дзурен тецслер! Муны бсрген «алла» тары керекер, Б!р а к сар бас курбан кылып сой, казак! Нс сурасан кабыл K33ip тш еп д. Сеи т ш е к а з оцалмайсыи, биюмш, Ж ан б1ткендер 1здеп ж аты р керегш, Тур, калрыма, кетер басты, ей, к азак С 1917 84

КЛРМ11ГЛ Сен, карын, кампидым,— деп таскандайсыч, ЖМшке, нашарларды баскандайсыц. Той болса, терден орын аламын,— деп, Кетер|‘п ез1'нд1-' ез!ц аспандайсык. Жауыздык ойлаганын жан б[ткенде, Игшк icTen кеши кашкандайсыи. Аузыннан еткен куннщ дэм1 кетпей, Эл1 де ел билеуден жасканбайсын. Эл! де ел -пзгшш алам,— дейсщ, Кай жерде съезд болса, барам!— дейсщ. Ши борбай жастар маран таласпасын, Артык кой керуге де карам,— дейсщ. Бастыры комигетпц болдым,—дейсщ. MypaFa бурынры ecKi кондым,— дейсщ. Ершбей ен далага тары ceyin, Болганда кызыл тумсык ордым,— дейсщ. Жок, байлар, муныи кате, жацыласын! Бекерге талас кылып, шабыласын. Адам жок саран epin эуре болар, Елге бас боламын деп не кыласын?! Не TeKiH суйрет!лin съезд сенщ? Сен барып толтырмак па ек съезд кемш? Ke.Mipi аз от арбаны ауырлатып, Сен м ш т алые кылдьщ жакын жерш. Т1згшд1 бермесен де, жастар тартар, YpaHFa каны кызып, Ж1гер1 артар. Журмесш coFbin кетш, жолда турма, EcKini умыт, карын, бурыл, жалтар! 1917 35

г.тлтты m in К ара булт кабак, туйш ш ыкса кайнап, KypKiреп кек жаркылдап бултты айдап. Калмайды адамзаттыц зэре-куты,— Найзагай жалтылдаса оты жайнап. Мен &31М жамаи коркам, рас, шыным, Кермейд1 сол уакытта аузым тыным. >Кын, шайтан мацайыма келмесш деп «Бш мш лэ, субханалла...» айтатыным. Дуам бар баска-даты алран жаттап, Ойымнан тастамастан журген сактап. Кабыл деп бар тш епн осыны айтсак,— Молдекем уйретш ед жен in мактап. Ж ары кты к б1здщ молда Э л1М едь Майзатай жайын тал'ай мал!мдедь «...Егерде кун жаркылдап, шартылдаса, «Бшмьплэ» айт келгеншше элщ , дедь Себеб!, тепн емес кара булыт, П е р ш те айдайды оны мал дай кылып. Ж ын—шайтан сол сататта шьшып кекке, Сез тындар перштеден бултка Kipin. Перйлте муны сезш куар кектен, Ж ерш де шынжырлайды куып жеткен, Ж аркы лдак шайтанды урган шыбырткысы — Зецб1рек, пулемет! дуралдеткен. 36

Кеп шантан кектен кашкан жерге енер, Адамга «бюмшлэаз» жадин келер. Тырылрэн бой тасалап шайтанды атса, Адамдар касындары 6ipre елер...» Бул C93i молдекемнщ с!нген бойра, Шымырлар тулабойым туссе ойга. Д1р]'лдеп «бшмшгаш» жаудыртамын, Bip нэрсе дрвдесе элде кайда. 1917

СЪЕЗД Бостандык, ойдагы жок Tyeri кектен, Bi3 емес алысура енбек еткен. Отырмыз буЙ1'рден кеп ортактасып, Б1реудш егш ш е еккен-сепкен. Кулдыктан кутылып ап мак-мац б астык, Жиылып apSip жсрге съезд аштык. Лтакты мырзаларды алга салып, Алута ел билшн араластык. Dip съезд, eKi съезд... о и рз барды, Айткапы орындалмай жолда калды. ©к1лдер, журт сайларан, шабуылдап, Пальтосын, тройкасын оцдап алды. Ойлайык.': содан баска нем о 6iTTi? ©ткепнен езгерген жок к аза к тштк Турмыска зор езгерю салады деп, Емес по ек бостандыктан зор yM irri!.. Ол ум1т, ол киялдар кайда калды? Kemeri кеп керектер жайга калды. Сайлауын «земства» к азак сезш, Таласка тары белш байлап алды1. 0тк1зср, кулан б!лед, неше сымна, К ызырып, ержбесец, келш тында. 1 Февраль революциясына» Kefiitirl ксзен, туралы айгылып отыр. ред. 38

Сенбеймш мен казакка, нак бул куйде, 1с бастап журпзер деп бугш танда. Онайы барлырынын съезд болды, Жияйык, облысты кой, уезге елдь Жатыр ем жаздай тыныш, мен де дайын, Сейлейш армансыз 6ip сштеп колды... 1917

САЙЛАУ Сайлау десе, кызатын Казадтыд бар мурасы. Анты болса бузатын Эдет1 рой, ырасы. Ат терлетпей далмайтыи Елу басы болса да. Аруакты этап зорлайтын Ce3i жерде калса да. Кснет келген earepic Туспцирмей алдады. Калыбынан езгсрдГ1С, Есю сарын далмады, Сайлау десе, елендеп, Аттанса да «сабаздар». Келсе «к|'мге ерем?» деп, YKWii жатдан дараз бар... Tepeci жур басында, Улеепрщ 6epin жур. Журт алып жатыр дасыкда, Калуын жен бе сенщ кур? Уйретш жатыр тададтап: «Букте,— дейд'1— былайша. Болраннан сод, колына ап, Жэшжке тыд солайша...» 40

Букте дед!, буктед!, Кырын колмен сындырып. Жэшжке тык.ты, ic 6irri, Кайтты неан тындырып?! Басылмай !стен кумары, Штаткорлар кападг. IdiK жылдам тынары, MiHe, сайлау:— вд-ка-да!..- 1917

АУЫЛДА Ауылда журмш кептен жайдан жайга, Кыла ал.май 6ip пайдалы ic азгантай да. Кура алмай ж т т т н т ц ж ана калпын, Бэйге 1здеп, ат жаратып ойын-тойка. Ет те, шэй — тапканым тек тамак, нчкен, >KepiM аз айналыскан пайдалы icnea. K cpeiai ж ас елнрдщ ott'i ne6i, Кызык деп кыз, катынмеп эзйлдескен... Кслмейдл кыска карай елдщ Typi, Куйылган KCMircuflefi аспан муры. Кезшеи жан макулыктыц 6ip-6ip уишр, Komeri тамылжыраи жаздып куш. Жайылган cMiii-epic'In кой мсп сныр, Албарга мугсдектеп болтан yiiip; EpiKcia карлы ызгар д1рлектет:п, Жегсш тамак болмай, шыкпай буйip. Жылкы да карды теуш азаптаиып. ©луге арык-турак аз-а к калып; Кос Т1ккен кардан ойып жылкышылэр, От жаккан дауылдатып, мазаттаньш. Жияатып жазгы tIkkcii кш з уйш, Ecid-ускы кыз, катыидар кнген кшм; От жагып, тутшдетш пештерп;.;, Kleinin уйде отырган бергск сыйын. 42

Мшеуш жер кепелер салган кестен, Аламыш ак балшыры жаккан — кошке». Кшжене Tepe3eciii кырау басып, Танарсын, карацры уидей, itipcen естен... Keiiirin бор!не де калган катып, Уйренген тут!вн1н де дэмш татып; Ынырсып кемтр-шалдар елен айтар, Аркасын ыстык пешке таяп жатып. Жас бала буреен кагып шыкса тыска, Тяба алмай еш мархабат ойнап тыста. «Нан бер!» деп мазалайды шешелерш, Epiicei3 «уйкушж» боп бул байгус та. Кыдырып еркектер! уйдеп уйге, Келгенден тустепicnen жацсы куйге. Кершп кербез катын булан кагып, Сылайды барын 6epin KyTin уйде. ЖвнсЫ бажылдасып байыменен, Кеш кылар кыска куид1 шэГпменен. V»t жок ет аидыran кыдырмада, Min тагар журмей cyfiTin жзШменен... Ауылдан табылады ет пенен шай, Жаз болса, малы барлар кымызга бай. Вол ады кек шалрыпды кел1, кыры, Кои1лд1 кетсрстш 6ip азрантай. Тал-таза боршсн де баска жактын Упшнии зор кордасын мунда таптым. Улы той коплен корген, ока жок,— деп, Мсп-дагы жалкаулыктын дэмш таттым!..

081Н АЙТШЫ Неге менin куйд!ресщ жанымды? Неге neniH кыздырасын канымды? Тузга косып, бал орнына у берш, Типсем кылып журепмд!, тан!мд!. Меи емес пе ем бастап суйген, бас иген? Мен емес пе ем от боп жаиып тш куйген? Басшы больгп тумаидарда караоты, Мен емсс пе ем ак кеб'шд! шын киген?! Мен емес пе ем кушак, жаиып «сен!» дегеи? Мен емес пе ем колды берш «кел!» дегеи? Анбат uierin тепген жауды жолатпай, Мен емес пе ем — жан таласып бермеген?1 Мен емес пе ем колды берген шырылдап? Мун, муктажды, Ttoeicri Teric орындап. «Болмады» деп, «онбады» деп 6ip кулш, Сен кетпеп пе сн, колды сштеп, кырындап. ©3IH айтшы: суйген журек менде ме? Мыскылдаган, ic кылмаган сенде ме? Шын дос болсац, терелшш бер ез1к, Ж\\т'шбей-ак кояйыншы енгеге. 1918

з к г а н к н ХАТ (гАлашордаг кезЫде) KapaFbiM-ay, карарым, «Орда» сен1'н не тен1н?1 IerereHi Keci6i, Жинап жатыр ж урт eriH, Бай Keci6i жипакты, Балалары уй1нде. Шайкалран жок шаруасы; Баяры есю куйшде... Менде не бар? Кек ат бар, Аркасында урасы. Журт мыскылдап кулед!: «Таре рой, деп, баласы.» Шеп шабарлык дэрмен жок, EriHiH калды далада. Жан eciKTi ашкан жок, Сен кеткел1 калара. Алам деген тайыншан, Эл1 журттын взшде. Б!р деме айтсам, мыскылдайд, Ойыншык ез1м — сезшде... Карарым-ау, карарым, «Орданды» кой, уйге кайт. Адаскан сендей бар болса, Олар да кайтсын салем айт1„ 1918 45

СЛДАКВАЙ «Орда» дейд1, «алаш » дейд!,— шабадн, Лзаптанып, солардан не табады? Жадрыз б1здн1 Жолмааанбет болмаса YГниде отыр журттыя барды к. адамы. Б1рдеме айтсан, кулакына iasiefw, Озд1пнен шаруа жэнш бшмейдт Ыр езпйн кантырраны аздай-ак, Мал карайтын Калига да жур лейдь.. Куннен кунге кейш Kerri мал-дагы, Кыстан шыгар ыалдын. Typi калмады. Садакбайра жут пен жию кез боп тур, Еши киын атакты бай болмары. Бала к е т Малай тшд'г алмайды, Бурынрыдай жумсаганра бармайды. Журттан шыккан, кур даурыккан виней ку — «Ллашорда» боламын деп зарлайды. Кенесары, Наурызбайра кенбеген; Кенемш деп еш 6ip кэшл бвлмегеи; Пip мойын боп ескен казак баласын, Жур деп кыстар мына жана жолменен. Егер ерсея кояр емес жанынды. Салыкпенея бгпретш малыпды. Турлауы жок х!лен суаыр жылманра — Иегып сен!п тапсырасын барьщды! Мыи сом алаы Жолмаранбет колына, Жумсаймын деп «Ал ашорда» жолына. Шаруа жайыя ойламайтын 6ip есер, Кез боп отыр Садакбайдын. сорына. 1918 48

ЦЫЗДЫЦ СЭЛEHI Элпештеген жасымван Ата-анама сэлем де. Такня туст басымнан, Кенд1.м «жаулык»— элемге. Адыра калгыр ак жаулык, Турмайды обырап басымда. Жазасын шект1м анкаулык, Уйрсие бермей жасымда. Шекедег! тастарым, «Катырма»мен пут жарым. Сопд1 1здеи, сорды бастадым, Ауырып желкем, Kerri эл1м. Уа, ларлра, елдеп, Булгаддап ескен кундср1м! ©uiiitai алып мспдеп, 0Topiaai б|'лмед1м. Кайда барсам ез epuiM, EuiKi.4 карсы келмеген. Сатай деи сыртган тарып mi'h, Ж ан болмалы «сен» деген. Замандас, курбы, достармен, Ойнап, култ жургешм. Бурынры ecKi жоспармен. Кеп ед1-ау дэурен сургемм. 47

©Tin сонын бэр? де, Туткынра TycTi разиз бас. Ортак сэлем бэрше, Кош болып тур замандас! Кетш ер!к бастары, ♦ Келш» болдым сызылып. Кундерд1 ойлап жастары, Keteai кецШм бузылып. Ж ас балалар келсе де, Кыламын «сэлем» п?лin. Сарк,ытты же деп берсе де, Кетем?н жанып-куйшш. Толып жатыр кеьш г!, Кайсы 6ipin санайкн. Аз екен журттын Keaairf, «Келш» боп керд?м талайьш... 1919

МАКТЬШ'—КТГЛПА1И — KapaFbiM, кара рым! — Йемене? — Жолына карадым, — О неге? — Сагындым, саргайдым... — Юмд5? — Сен ушш зарлаймын! — Ой, жынды! — KapaFbiM, катыиым... — Койшы, кой! — Сырласым, жакыным...- — Ойпырмай... — «Кашам»— дсп айтыпсын, — Кашан? — Жарым жолдан кайтыпсын... — Кашам! Кайтес!н? — Шыныц ба, калкам-ау? — Шыным! — Муиымды К1мге айтам-ау? — Келп'рме Kiciniu жынын. — Сурамай бола ма? — 0uiip унищИ — Мактым оцай кала ма? — Келт1рме деп ем жынымды, Айтсам, болмайсын. Арсыздыкпен ойнайсын. Кшм жок, жаланаш, Жумыска айдайсыц. Ойнаганын — карта 49

Ж алгаз ат жауыр арка. Аш журген Кулпашка АВтатынын «калка». «Калкан»— ас емес. Кулпаш жас емес. Онбанан картежш'к Манан жолдас емес. EpniM бар, кетем! Максутка жетем. Сендей есерд! — Тент!ретем1

ГАШЫДТЫК (Эа!л.) Рашыктыктын не еке1Йн б^лиеуш! ем, Аса артык оГжа-дары юрмеуин ем. Кыз, келшшек басын коскан жиылыска, Ершуои ем, ешуакытта журмеупп ем. Заман курбы жастар поймай epiKKe, BipeH-capaii ерт'т журд1 сержке. Журе-журе тэжрнбе алып, ысылып, Душ ар болдым 6ip кызулык желтке. Рашыктыкты баяндады былайша: «Мысал мынау — булан кагып жур Айша, Аидыи -rypun онаша 6ip уакытын, Кулш барып де сен OFan: «Кудаша!» «Тен теш’меп, тезек кабымен» деген, Максуты,м бар бурын ретке келмеген; Ойпап-кулш кетерейш кещ‘лд1, Бср уэдешб «буп'н кешке келЬ деген, «Кой, орП» деп, ордан етсе, болмады, «Койшы, ойбай!» деп, жымын етсе. онганы. Буран eTin 6ip караса кылмиып, Бойын epip, гашыктык. сол конраны...» Анкау басым, сенд[м бугаи бой 6epin, Сынап муны карайын деп ой кедin. Жеке отырган 6ip сулуды таппакка, Букин елд1 кыдырдым-ау, ой келш...

Сэлимсшц экеа отыр уйшде, Бибиранша ол! ауру куйшде. Зэйкул, Кулэш тёзек тсре шыкса да, >Kenrenepi oip калмайды кейшге. Рахиманын cyfiin журген жаны бар, Кадишаиыц урын келген байы бар. Ак кейлектщ ек! жен)и Typin ап, Ырысты отыр колын жуып жалгыз, ол... Амандастым мен жанына келд1м де: «Болдым кумар ceHi сыргган керд1м де, Ал eciue, бер уэденд! нак. бупн, Унатпасац канрыменен елд!м де!..» «Кой, ойбай!» деп жымыц е т т кулд! 6ip, Нык куаныш Шке келш Kipfli 6ip. Журен сорып ыссы, суык, рашыктык — Шымырлатып, бонды кернеп журд! 6ip. Сол мпнутте ол да сГуйд!, мен-дары, Кез карасы: «кушактай бер кел-дагы!», Рашыктыктын балдан тэгп шарбаты ...Hicineii жирентпейд! колдагы... Б1'раздан сои Рэзияга кез болдым, Сокты журек, саратында езгердш. Квзд! кадап о да култ, мен-дары, Тары суйд]'м, тары да оран сез берД1М, Маржанбике 6ip кун жолда кездест!, Оран да айттым yfipeHiuiKTi сезд|' ески «Кой, ойбай!» деп 6ip жымиып кулгеш — Кы.чды гашык., бонды билеп, алды ecri.. Молдаларша жаттап алган курандай, 0йсл керсем айтам мумы тура ал.май. Дуралык па? Элде снкыр?.. Вйлмеймш, «Кой, ойбай!» деп жымьшдайды, бурандай... Мен рашыкпын «кой, ойбайдыц» бэр!нс, Рашык. бола бермекцпмш ол! де. Замандастар. боска емip вт1ш бе, Дуралыктан берд1м хабар 6opine... то

ЛУ.ЖАР «...Тобык, пенен толарсак санда болар, жар-жар, К,ыоык, KiciHiK адылы ханда болар, жар-жар. Экем-ай деп жылама, карындасым, жар-жар, Окем ай деп жылама, карындасым, жар-жар, Карындасым, алданба! Алдап отыр, жар-жар, Ллдап-сулап сеш онда бар деп отыр. Мен ecirriM б1реудек сурастырып, Баратугын куйеуш шал деп отыр, жар-жар. Кайын атадан нс пайда, куйеу'щ шал, Маран дссе, ecenci3, кеп болсын мал. ©Mipiiuic кайрымен еткежпше, 03iu суйгеи б’феумен жвнел де бар! ■ Юм токтатар сендсрд! бегст болып? Лта-аманды, каймыкпа, бвгет керш. Coni артынпан куатып 6ip адам жок, Ку/icyinMeii 6ip кетсец белектсшп. Алдаганын кайтесщ ата-ананьщ, 1рснж|'сс — бермссш баталарын. «Ллгыс-картыс» дегеш ошешн свз, Tipi болса кор стлес косак жарын. Ынжыктыкты бурынры тастагайсын! Бармаймын деп жамаира каксакайсын! Koiiiain суймес 6ipeyrc берем десе, Кессс-дары басынды баспарайсьщ! Майда Т1л' ге алданып KyniH erri, Куполi кып жылаушы ец куд1рети. Ен бостандык басыца туып отыр, Карындасым, K63iiui аш кушн, жетть.. 1920 53

Ж ОКЕ '— Салаумэликум, Жэке1 ■— Е, аман ба, Дьлдеке?, Елдсн wypMiciH, Не Fbin шыктын. ерте? — Жумыс бар ед1, Уацыт тар ед!, Уйде копан Керей Исалар едй К.ыз керек,— дейд1, Bip талай ел ек,— дейд!, Содан таба алмай, Осында кеп ек,— денди — Е, катынды алмай ма екен? Кызсыз болмай ма екен? Эрюм колдарысын усынады, Ж окка зорлай ма екен?!. — Табылса алрандай, Риза болрандай... — Буцим, бквдм, коя тур, BepeTin малы кандай? — Кэд1мп «кырык жет!-», Акшанын жок шетй Б елгш байлар рой, Келгендей KyAipeTi... 54

— Ендеше, ундеме, Ken алсам кундеме. Сен де кур калмасеьш Е, е, е, Дьядеке... ■— Сонда Kiмд! бересш? — Анау Кокы, Демесш, Кызын yiliHe экелд1 — деп ед... — Ой, ол... не десш. Оны кой, Баска жерде той. Каламкас жарай ма? Ойдэ, мальшды сой... — Е, оныд байы бар гой!.. — Кайсы?.. Елудеп' шал Foil. вз!м cofuccin койгам, Не кыласын, карагым, мал го — Ау, Жоке-ау, абайла, Осы макайда, «Тыцшы» кеп дсйд!, Б1лсе, оцац ма? — Е, ол кайтед!? -- Ол калага айтады. Лйдатып алып, Сотка тартады. — Каи жеме!.. Поле бар доме, Исанды ала ксл, б зщ дс ере... Сылкытып согайын, Олместей болайьш, Кушалдеп отырар Куддссе агайыч, Корin келе жатыр — Жокеи опыи талайын!.. 1021

воет де ты йы лд ы Bopi де тыйылды: ¥ры да, кары да. Етек-жещн жиынды Спекулянттары да. Бай-дагы басылды, Лрындап кете ал май. Жауыздык тоны ашылды, Ксртеден ете алмай. Жалгыз-ак тыйылмай — Елдеп шалдар жур. «Иманы» буйырмай, Бор in де алдап жур. Сатканы жес1р, Алраны «кырык жет1». Кор болды-ау, ескп Ойелдср, келбеттк «Аксакалшылык» Оларра тура; Олжа болса толык, Баска ic куна. Спектакли! — Д iпд1 бузады. Литкам акылыц Елд! бузады. 56